hur
ne~
Ser
HURUF JAWI UNTUK PAMERAN KOMPUTER
kOJ dir
Syed Yahaya Mohd Salleh
ole me ya t hu
Fakulti Kejuruteraan Elektrik, Universiti Teknologi Malaysia.
Ringkasan
Di sini rencana ini membincangkan kaedah bagaimana sesuatu himpunan hunt/ Jawi untuk kegunaan kompurer direkabentuk. Huruf Jawi ini direkabentuk berdasarkan penggunaannya di dalam kad peranraramuka yang dibina khas untuk komputer mikro jenis Apple II. Di sini juga dibentangkan kajian m( rerhadap kaedah huruf Jawi yang paling sesuai unruk kegunaan kompurer berbandin?. dent.:an sistem huntfhuntf A bjad yang digunakan secara meluasnya pada masakini. PE Pendahuluan Satu himpunan huruf JAWI adalah terdiri daripada 35 aksara ke emuanya (lihat rajah 1). Huruf Jawi adalah atu himpunan bentuk tuli an yang unik, yang mana a. al u ulnya adalah daripada himpunan huruf ARAB. Tiap-tiap satu aksara Jawi dapat dibezakan di antara satu dengan yang lain dengan meneliti bentuk huruf itu dan jika didapati bentuk di antara kedua-dua aksara yang dibezakan adalah sama, maka perbezaan bolehlah dibuat dengan membandingkan titik-titik yang mewakili bentuk yang sama ini pula.
Be ya ti< b< PI de
ji· Setiap huruf Jawi, sama ada dengan titiknya ataupun tidak, mempunyai bunyi yang berlainan dan secara am himpunan huruf .Jawi mempunyai istem bunyi yang ama dengan sistem bunyi huruf Arab. tetapi disebaliknya sistem bunyi untuk huruf Jawi ini ama sekali berbeza dengan si. tern bunyi huruf ABJAD.
di
SISTEM TULISAN Dl DALAM KOMPUTER MASAKINI
s
E
v
Walaupun di dalam pasaran terdapat berbagai-bagai jenis himpunan Ak ara, tetapi tidak satupun menyerupai himpunan huruf Jawi. Kebanyakan huruf yang digunakan sebagai bahan perhubungan pada rna a ini adalah berdasarkan huruf Abjad dan istem tuli annya adalah daripada ~iri ke kanan. Terdapat hanya dua bentuk ahaja aksara abjad, iaitu huruf besar dan huruf kecil. Tiap-tiap huruf yang digunakan tidak akan berubah bentuknya sema a ditulis di mana-mana bahagian perkataan. Bahagian-bahagian ini bolehlah dikategorikan ebagai bahagian awalan, bahagian tengah, bahagian akhiran dan juga bahagian tunggal. Sebagai kesimpulan, sistem tulisan huruf abjad ini adalah seperti berikut: (i) Penulisan me ti bermula daripada kiri dan tambahan huruf seterusnya mestilah diletakkan ke sebelah kanan daripada huruf yang terakhir. (ii) Satu perkataan bolehlah dituliskan dengan menggunakan huruf besar atau huruf kecil sahaja, dengan syarat penggunaan huruf besar adalah terikat dengan hukum penulisan yang ditetapkan untuk bahasabaha a tertentu. (iii) Dalam satu perkataan, huruf besar dan huruf kecil boleh dicampur-adukkan dengan syarat huruf be ar boleh berada dibahagian awalan perkataan itu. Dengan berdasarkan nilaitara-nilaitara di atas maka satu himpunan huruf abjad untuk kegunaan komputer bolehlah direka di dalam dua bentuk, iaitu bentuk huruf besar dan bentuk huruf kecil. Oleh kerana kedudukan dan rupabentuk tiap-tiap huruf tidak bergantung pada huruf yang lain, yang sama di dalam e uatu perkataan, maka tiap-tiap satu huruf hanya perlu satu bentuk sahaja. Senarai huruf abjad yang selalu digunakan untuk komputer adalah seperti di dalam rajah 2 . JURNAL TEKNOLOGI Bil. 5
r c " j
Walaupun sistem huruf abjad digunakan dengan meluas di merata dunia, tetapi terdapat juga sistem huruf fain yang jauh bezanya dengan sistem huruf abjad ini yang digunakan secara meluas oleh sesuatu negeri tertentu. Umpamanya sistem huruf MANDARIN, sistem huruf THAI dan juga sistem huruf JA WI. Semua sistem huruf yang dinyatakan ini tidak langsung menyerupai sistem huruf abjad. Maka sesuatu komputer tidak akan dapat menggunakan sistem huruf ini kalau satu himpunan huruf tersebut tidak direkabentuk untu k kegunaan komputer . Dapat dikatakan di sini bahawa himpunan huruf Arab dapat mewakili kebanyakan huruf Jawi, tetapi oleh kerana terdapat lima huruf Jawi (lihat rajah 3) yang tidak wujud di dalam himpunan huruf Arab, menyebabkan, sistem huruf Jawi terpaksa direka semula. Walau bagaimanapun di dalam penyelidikan yang telah dijalankan didapati amat kurang sekali laporan-laporan yang dibentangkan mengenai rekabentuk huruf Arab untuk kegunaan komputer.
KAJIAN Di bawah ini, disenaraikan beberapa perkara penting yang telah diambilkira di dalam kajian sebelum merekabentuk huruf Jawi untuk kegunaan komputer. Perbezaan saiz an tara huruf. Kalau dikaji dengan teliti akan saiz huruf abjad yang digunakan, ianya adalah ama sahaja besarnya . Berbeza dengan huruf Abjad, bentuk untuk tiap-tiap huruf Jawi adalah jauh bezanya di antara atu dengan yang lain. Umpamanya, kalau dibandingkan huruf alif ( \ ) dengan huruf ba ( '--"') didapati huruf alif tidak memerlukan banyak ruang secara melintang, tetapi memerlukan banyak ruang secara pugak . Huruf ba pula memerlukan lebih banyak ruang secara melintang dan tidak memerlukan banyak ruang secara pugak. Perbezaan bentuk ini juga dapat dilihat pacta huruf dal ( -> ) dan huruf jim ( <:; ). Kalau dilihat dengan teliti didapati bahawa huruf dal adalah lebih kecil daripada huruf jim, dan sudah tentulah huruf jim ini memerlukan lebih banyak ruang untuk ditulis . Perbezaan-perbezaan ini dapat dilihat dengan jela di dalam rajah 4. Ekor di dalam huruf Jawi Mungkin perkataan ekor di sini tidak boleh dikaitkan dengan huruf abjad, tetapi ekor di sini adalah satu bentuk tambahan yang disambungkan di bahagian akhir huruf Jawi yang tertentu. Ekor tidak langsung wujud di dalam huruf abjad, oleh kerana ini, ekor menjadi satu masalah yang besar apabila hendak merekabentuk huruf Jawi untuk kegunaan komputer. Masalah ini menjadi bertambah rumit apabila didapati bahawa hanya sekumpulan huruf-huruf tertentu sahaja yang diberikan ekor dan ekor ini hanya wujud apabila huruf-huruf ini digunakan di akhir sesuatu perkataan a tau ecara tunggal. Rajah 5 menun jukan huruf Jawi yang boleh wujud di akhir perkataan dengan ekornya. Daripada huruf-huruf yang ditunjukan di dalam rajah 5, didapati bahawa bahagian badan huruf-huruf yang berekor ini memerlukan satu belok matrik dan ekornya juga memerlukan satu belok matrik. Maka amatlah sesuai dan memudahkan rekabentuk jika badan dan ekor huruf-huruf ini diasingkan ke dalam dua belok matrik yang berlainan. Perbezaan bentuk huruf di dalam satu perkataan Walaupun tiap-tiap huruf Jawi mempunyai bentuk yang berbeza di antara satu dengan yang lain, huruf ini pula dengan tersendirinya mempunyai bentuk yang berbeza apabila ia digunakan di dalam satu perkataan. Secara am di dalam satu perkataan, sesuatu huruf yang digunakan boleh wujud sama ada di bahagian awal perkataan itu, di bahagian tengah, di akhir perkataan atau ianya boleh juga wujud sebagai satu huruf tunggal. Kenyataan ini tidaklah benar untuk huruf alif ( I ), dal ( ...> ), zal ( ~ ), ra (../ ), zai (.) ),wau (J ), dan lam-alif ( ::::J ). Huruf-huruf ini hanya wujud secara tunggal dan di bahagian akhir perkataan sahaja. Huruf hamzah ( ~ ) tidak tergulung daripada mana-mana kumpulan huruf yang telah dinyatakan kerana ianya ialah huruf perenggang dan dianggapkan wujud secara tunggal sahaja. Penjelasan di atas lebih mudah difahami dengan satu contoh. Umpamanya satu perkataan, "BERSAMBUNG" hendak dituliskan dengan menggunakan tulisan Jawi. Pilihan huruf Jawi secara asas adalah seperti berikut:-
JURNAL TEKNOLOGI Bil. 5
45
Apabila disambungkan huruf-huruf ini untuk menjadikan satu perkataan ianya berupa seperti berikut:- P
~J·
Huruf pertama, ba (......?) apabila wujud sebagai huruf awalan untuk sesuatu perkataan tidak lagi menyerupai huruf ba ( <-?) apabila ianya wujud sebagai huruf tunggal. Begitu juga dengan huruf kedua di dalam perkataan di atas, iaitu huruf ra (J) yang sudah mempunyai tambahan bahagian sambungan kalau dibandingkan dengan rupanya sebagai huruf tunggal. Rajah 6 merumuskan perbezaan yang wujud di antara huruf-huruf yang digunakan untuk membentuk perkataan "BERSAMBUNG". Huruf nga di sini masih serupa dengan huruf asalnya. Ini adalah disebabkan oleh huruf wau yang tidak boleh di ambungkan dengan huruf-huruf lain di hadapannya, maka huruf nga terpaksalah diasingkan daripada huruf wau dan wujud sebagai huruf tunggal.
k h
t:
( L)
b
Perbezaan jumlah titik
n n y
d Kalau diperhatikan pada bentuk huruf ba (~)dan huruf ta (c./), didapati bahawa bentuk badan asas (v) kedua-dua huruf ini adalah sama. Perbezaan yang dapat memberikan bunyi yang berlainan untuk kedua-dua huruf ini ialah titik-titik mereka, iaitu huruf ba mempunyai satu titik di bawahnya dan huruf ta pula mempunyai dua titik di atasnya. Perbincangan di atas tidak bermaksud bahawa huruf-huruf ini sahaja yang berbeza dari segi titik mereka, tetapi terdapat beberapa huruf lagi yang sama kesnya.
l
1
c j
Faktor penjimatan ingatan komputer boleh digunakan di sini jika perbezaan di antara titik dan bentuk asas dapat diasingkan. Umpamanya, satu bentuk badan asas bolehlah diciptakan dan bentuk titik asas pula diciptakan berasingan daripada bentuk badan asas tadi. Maka dengan memilih satu bentuk badan asas dan kemudiannya memilih titik yang diperlukan daripada jadual titik asas, satu huruf boleh dicipta. Sekim ini dapat menjimatkan ingatan sehingga setengah kali ganda daripada sekim yang digunakan sekarang. Faktor yang digunakan di sini ialah faktor masa perlak anaan. Maka di dalam rekabentuk, huruf yang mempunyai bentuk badan asas yang sama tetapi mempunyai jumlah titik dan kedudukan titik yang berbeza tetap dianggap ebagai huruf yang berlainan. Maka untuk tiap-tiap huruf didapatkan bentuk badannya bersama-sama dengan titik yang mewakilinya sekaJi. Umpamanya untuk huruf ba ( v. ), ta (v ), sa (o), ya (~) terdapat empat bentuk yang dianggap berlainan di antara satu dengan yang lain. Cara ini akan menolong mempercepatkan masa perlaksanaan pemilihan huruf-huruf. Kumpulan Huruf-Huruf Jawi
Setelah meneliti kesemua bentuk huruf Jawi dan mengkaji akan susunan sambungan huruf-huruf ini maka didapati bahawa huruf Jawi ini boleh dibahagikan kepada empat kumpulan. Huruf Jawi boleh wujud di dalam salah satu kumpulan sahaja atau terdapat beberapa huruf Jawi yang menganggotai banyak kumpulan. Kumpulan-kumpulan ini adalah:1.
Kumpulan huruf tunggal.
Sahagian ini dianggotai oleh semua huruf Jawi. Walau bagaimanapun rupabentuk dan cara susunan sambungan sesuatu huruf itu mesti mempunyai atu bentuk tunggal.
2.
Kumpulan huruf Awalan, Pertengahan dan Akhiran.
Kebanyakkan huruf Jawi adalah tergulung di dalam kumpulan ini. Malahan kumpulan ini mempunyai huruf Jawi yang terbanyak sekali.
3.
Kumpulan huruf Akhiran dan tunggal sahaja.
Sebagaimana yang telah diterangkan, terdapat juga huruf yang hanya boleh disambungkan sebagai huruf akhiran sahaja, selain daripada bentuk tunggalnya. Huruf ini mempunyai bentuk yang dengan sendirinya menjelaskan bahawa penyambungan huruf lain dihadapannya adalah tidak berkemungkinan. 4.
Kumpulan huruf berekor.
Huruf ini boleh dilihat di dalam rajah 5. Huruf berekor ini akan disambungkan dengan ekornya hanya apabila huruf ini wujud ama ada sebagai huruf tunggal atau pun ianya digunakan di akhir sesuatu JURNAL TEKNOLOGI Bil. 5
s
~i
a
r1
:1
1
perkataan o Di dalam lain penggunaan ekor huruf ini akan diputuskano Rajah 7(a) hingga 7(d) menunjukan huruf yang wujud di dalam tulisan Jawi berdasarkan kumpulankumpulan yang telah ditetapkan di atas ini o Kumpulan-kumpulan ini telah menjadi asas kepada rekabentuk huruf Jawi untuk kegunaan komputer. UNDANG-UNDANG REKABENTUK HURUF JA WI UNTUK KOMPUTER Daripada faktor-faktor yang telah dinyatakan di atas, satu sekim untuk merekabentuk huruf Jawi bagi kegunaan komputer telah diperolehi o Secara am sekim ini mempunyai Iapan undang-undang kesemuanya o Untuk mendapatkan satu rupabentuk huruf Jawi yang bagus kebezajelasannya, maka satu belok matrik 8 kali 16 telah ditetapkan sebagai asas pembinaan huruf ini (lihat rajah 8)o Kesemua undang-undang yang akan diterangkan di bawah ini adalah asas binaan huruf Jawi ke atas belok matrik yang telah dinyatakan o Undang-undang tersebut adalah: -
Undang-undang 1: Empat baris bawah (12 - 15) dan satu baris atas (0) daripada matrik 8 kali 16 yang digunakan mesti dikosongkan o Ini bermaksud bahawa tiap-tiap huruf mestilah mempunyai Iebar maksima 8 titik dan panjang maksima 11 titik oEmpat baris bawah ini digunakan oleh perkakasan komputer dan baris 0 digunakan sebagai jarak barisano
Undang-undang 2: Baris nombor 7 di dalam matrik 8 kali 16 ini mesti digunakan sebagai baris rujukan untuk semua aksarao Baris ini yang juga dikenali sebagai baris TAPAK mestilah digunakan sebagai rujukan apabila merekabentuk huruf yang bersambung di sebelah kiri dan di sebelah kanan o
Undang-undang 3: Huruf bertitik mesti mempunyai titik atasnya di bahagian kawasan atas dan titik bawahnya pula di bahagian kawasan ba wah o
Undang-undang 4: Untuk huruf tunggal: Huruf ini boleh dilukiskan bermula dari mana-mana lajur 0 hingga lajur 3, tetapi dinasihatkan hermula dari lajur Oo Huruf ini juga boleh mengakhiri mana-mana lajur mengikut kebezajelasan, tetapi lajur 7 mesti dibiarkan kosongo lni disebabkan huruf tunggal tidak boleh disambungkan sam a ada di sebelah kiri a tau pun di sebelah kanan 0Tetapi untuk huruf tunggal yang berekor, lajur 7 mesti digunakan sebagai lajur terakhir. lni adalah disebabkan oleh huruf berekor yang terpaksa dilukiskan dengan ekornya berasingan 0
Undang-undang 5: Untuk huruf awalan: Huruf ini boleh bermula dari mana-mana lajur 0 hingga lajur 3, tetapi dinasihatkan bermula selepas lajur 0 jika kebezajelasan yang baik diperlukano Semua huruf mulaan mesti mengakhiri di lajur 7 0 Huruf mulaan tidak boleh bersambung di sebelah kanano
Undang-undang 6: Untuk huruf pertengahan: Semua huruf yang wujud sebagai huruf pertengahan mesti bermula dari lajur 0 dan berakhir di lajur 70 lni untuk menyenangkan sambungan di sebelah kiri dan kanano
Undang-uodang 7: Untuk huruf akhiran: Huruf ini tidak boleh bersambung di sebelah hadapan o Huruf ini mesti bermula dari lajur 0 dan boleh mengakhiri mana-mana lajur akhir, kecuali lajur 70 Bahagian badan untuk huruf akhiran yang berekor mesti mengakhiri Iajur 7, supaya dapat disambungkan dengan ekornyao
Undang-undang 8: Ekor untuk tiap-tiap huruf, yang berekor mesti dilukiskan dari lajur 0 dan diakhiri di lajur terakhir, kecuali lajur 7 0 Huruf-huruf berekor tidak boleh disambungkan di hadapannyao JURNAL TEKNOLOGJ Bilo 5
47
REKABENTUK HURUF-HURUF JA WI
Dengan mengikut undang-undang (1 hingga 8) yang telah ditetapkan di atas dan berdasarkan rajah 7(a) hingga 7(d), maka rekabentuk huruf Jawi untuk kegunaan komputer bolehlah dimulakan. Rajah 9 menunjukkan senarai ak ara Jawi yang lengkap yang telah diluki kan mengikut kumpulan masing-masing. Lukisan ini telah disediakan oleh Encik Kamaruddin Tawi dan Encik Ismail Hj. Zainal. Sebagai percubaan, aksara-aksara yang lengkap ini telah digunakan untuk menulis semula satu petikan rencana daripada Utusan Melayu. Penulisan semula ini adalah mengikut matrik yang telah ditetapkan dan tidak sekali-kali melanggar undang-undang di atas. Teks percubaan ini dan yang pertama seumpamanya pernah direkakan adalah di dalam rajah 10. Huruf-huruf ini yang telah dilukiskan di dalam muka surat yang mempunyai 35 lajur, adalah untuk mempersembahkan kebolehan huruf Jawi yang baharu direkabentuk. Huruf-huruf ini juga terbukti memberikan kebezajelasan yang baik apabila digunakan di dalam komputer (lihat rajah 11). KESIMPULAN
Kaedah merekabentuk huruf Jawi untuk kegunaan komputer ini telah pun digunakan di dalam pembinaan satu penjana aksara EPROM. Penjana aksara ini yang telah dipasangkan pada kad perantaramuka untuk kegunaan komputer peribadi Apple Lelah berjaya menjana aksara-aksara Jawi kegalir komputer berdasarkan arahan-arahan dari aturcara (lihat rajah 11). Buat rna a ini, semua arahan-arahan yang ditulis dengan menggunakan tulisan Jawi masih belum boleh dikenali oleh rutin kawalan sebagai arahan-arahan piawai. Aturcara-aturcara juga masih belum boleh ditulis dengan menggunakan tuli an Jawi. lni adalah di ebabkan oleh tiadanya atu sistem piawai yang boleh diikut untuk merekabentuk bahasa-bahasa komputer peringkat atas untuk tulisan Jawi dan juga untuk bahasa komputer yang berbahasa Malaysia. Setakat ini huruf Jawi, boleh digunakan sebagai huruf teks sahaja, iaitu untuk pameran. Walaupun arahan-arahan tertentu boleh dijanakan dengan menggunakan huruf Jawi ini, tetapi arahan-arahan ini mesti dijanakan berdasarkan keluaran huruf abjad c;lan seterusnya diterjemahkan ketulisan Jawi. Cara ini akan menjanakan huruf Jawi dengan tidak mengikut susunan ambungan yang sepatutnya dan secara lansung menyebabkan perkataan ini tidak boleh difahami tanpa merujuk kepada huruf abjad. Walaupun terdapat berbagai-bagai masalah di dalam memproses arahan-arahan Jawi, tetapi kesemua masalah itu dapat diselesaikan dengan menggunakan sistem pemproses perkataan Jawi yang dibina khas. Kumpulan projek komputer Jawi kini sedang giat membina sistem khas ini supaya satu komputer yang berkebolehan Jawi seratu peratu dapat diwujudkan. PENGHARGAAN
Di sini ingin soya mengucapkan terima kasih kepada Jami/ah bt. Hj. Md. A min yang re/ah menjadi penulis huruf Jawi sejak dari mula projek ini dimulakan hingga/ah sekarang, Azman Kasmani alas kerjasama menyediakan lukisan-lukisan grafik dan kepada saudara Izhar Che Mee atas kerjasama menyediakan aturcara pertunjukan. Terima kasih juga soya sampaikan kepada Professor Madya Dr. Mohamad Arif Nun, E(lcik Wan Mohd Sa/leh dan Ahmad Zaki Abu Bakar atas bimbingan dan sokongan yang Ielah diberikan . RUJUKAN
1.
Haji Abdul Razak Hamid Dan Haji Mokhtar Mohd. Dom "Belajar Tulisan Jawi" Fajar Bakti Sdn. Bhd. 1977
2.
Mohd. Tauhid Hj. Jamal. "MARl BELAJAR TULISAN JAW!" Dewan Bahasa Dan Pustaka, 1973.
3.
. ....... ..... Apple 11 Refference Manual. Apple Computer Inc . Cupertino, California 1981.
4.
White, Curti And Aldrich, Darrel. " VIDEOTERM 80 COLUMN DISPLAY" . Installation And Operation Manual. VIDEX , orralli , Oregon (1982) . JURNAL TEKNOLOGI Bil. 5
T
SENARAI HURUF-HURUF JAWI
..
L...> jim
sa
.
~ zal
~ sat
ta ·
ba
alif
""
c
r,
~
dal
kha
ha
ca
<...r'
_,)
../
syin
in
zai
ra
ain
za
ta
dat
..
..
..
c..,....I
I
.
.
l
ghin
u kap
kaf
L.9
u
~
pa
fa
nga
.
u wau
..
J
J
nun
mim
lam
ga
ya
hamzah
lam-alif
ha
0 nya
Rajah I.
JURNAL TEKNOLOGI Bil. 5
49
SENARAI HURUF ABJAD UNTUK KEGUNAAN KOMPUTER.
I
++-1-H-1
-·
-
,.
·"'-
-
I -
--
Rajah 2
JURNAL TEKNOLOGJ Bil. 5
Rajah 2
JURNAL TEKNOLOGI Btl. 5
51
Rajah 2
JURNAL TEKNOLOGI Bil. 5
Rajah 2
JURNAL TEKNOLOGI Bil. 5
53
SENARAI HURUF-HURUF JAWI BERBANDING DENGAN HURUF-HURUF ARAB
HURUF ARAB
HURUF JAWI
\
I.
2.
y
3.
0
4. 5.
6 '(_
6.
c
7.
t:,
8.
t
9.
.>
10.
.J
II.
_.)
12.
.../
13.
(J-A ...
14.
15.
(yA
(/
16.
UP
17. 18.
_}, }>
19.
~
20.
~
21.
t
22.
(J
23.
L9
24. 25.
f
26.
5
27.
J
28.
l.
29.
u
30.
_/
31.
lJ
32.
~
33.
~
34.
~
35.
6
Rajah 3 JURNAL TEKNOLOGI B,
HURUF-HURUF BEREKOR
.
-
-
.
-.
sin
sy in
.
dat
sat
Rajah 4
JURNAL TEKNOLOGI Bil. 5
55
PERBEZAAN BENTUK HURUF JA WI
alif
ba
dal
jim
Rajah 5
JURNAL TEKNOLOGJ B
5
PERBEZAAN BENTUK HURUF DI DALAM PERKATAAN
HURUF DI DALAM PERKATAAN
HURUF-HURUF TUNGGAL
.-.J
L..>
Akhiran
/
_/
u->
'
(._...)
_...,
Awalan
_..-
Pertengahan
..__A-
Pertengahan
f .
y
e_
L Rajah 6
JURNAL TEKNOLOGI Bil. 5
57
Awalan
Akhiran Tunggal
SENARAI HUR F JAWI OE NGAN BERBAGAI BENTUK
I.
HURUF TUNGGAL
AKHIRAN
'
l
PERTENGAHAN
AWALAN
NAMA
alif
2.
~
<._.,...
..,...
~
ba
3.
<..::.,..J
<.:>-
:.>--
:;,
ta
:.
J
a
4.
0
~
5.
(
~
~
...P'
jim
t:t'
~
..?.;
ca
~
...J;l!:.-
..9"
ha
t:-
...s;:e.-
~
kha
6.
~ t:,
.J-
8.
. c,
9.
.>
>-
dal
10.
..>
j._
;a I
I I.
./
./
ra
12.
_j
.>
tai
13.
l..r"'
(JA-
14.
... ~
15.
~
16.
7.
.......,.).....
si n
~
.·. _,...,_
....-.
S)in
~
_,._p-
,..p
sat
ul'
+
-P
dat
17 .
p
~
1?
"'lb
ta
18.
.)a_, _.k,
19.
~
~
_$.
am
20.
t,
~ ~
~
.5-
ghin
t:
~
.·. _s..
nga
2 1. 22 . 23. 24. 25 . 26. 27.
t?-
<3 .. L.9
J J J
);:z..
r.
L L9 ,.
~
jl_
ta
LP--
..9 .:9
ra
Jl,
~
.Jl-
..9
kat
_('
5 y
~
zJ_
X
~
c}
J_ .A-
pa
..
..
kap
ga
)
lam
.A
mim
.J
nun
29 .
u
r(J
10.
.Y
f
3 1.
lS
32 .
_)I
lam -a t
y
ham ;a
28 .
33 .
_/J
34 .
~
35.
0 ( :I )
::_,.._
''au ha
c\_
~
j.-
..
-!.
ya
<...r
-:t-
~
nya
td l
( ~)
(h) ., ; h i
II
0\. 1 4 1
..,..., .. .
-' ' ' ' ' ' ' " 1 H I
BELOK MATRIK ASAS
7
6
~~
54
3
2
0
v 1/v v v 17
0
2
3 Kawa an Atas
4
5
6 7
.
~ Bar1s
Tapak 8 9
Kawasan Bawah 10
vv 1// v v v vv v/ vL v vv vv v/ v v v v v v vv / / ~L
Kawasan Larangan
Rajah 8
JURNAL TEKNOLOGJ Bil. 5
59
11 12 13 14
15
HIMPUNAN HURUF JA WI LENGKAP UNTUK KEGUNAAN KOMPUTER
Rajah 9
JURNAL TEKNOLOG/ BiJ
rl
....
-
Rajah 9
JURNAL TEKNOLOGI Bil. 5
61
UN1VERS111
.. v . . . u
' MAL
AYS ~
r-------------------------------------------------------------------------· ----
Rajah 9
L-
JURNAL TEKNOLOGI Bil. 5
JIJ
-
~-
-
Rajah 9
IURNAL TEKNOLOGJ Bil. 5
63
-
~
I
Rajah 9
J URNAL TEKNOLOG/ Bil. 5
JU.
-
-
--
Rajah 9
IURNAL TEKNOLOGI Bil. 5
65
Rajah 9
JURNAL TEKNOLOGI BiJ. J
~
0
-
Rajah 9
IURNAL TEKNOLOG/ BiZ. 5
67
r.a
-1
,
.. . .... I
.•..~..
:-1 •
.,
-
.
.·;~ ••
., .
: .I
• ..8
• ..,a
·-
J -
: ""] • 0>1
. ...l
.
··1
-
-..
··r
·==t..
_I :
..,
·: ~
··""•.
-
-
(J)
•
- ......1:
····I . l 0
=-·
-
Rajah 10
JAWIV3.0 JURNAL TEKNOLOGI Bil.
Rajah 11
TEKS JA WI KELUARAN KOMPUTER MIKRO APPLE II
JURNAL TEKNOLOGI Bil. 5
69
