Hs. Stockholm KB A 159 (26vb-28ra)
Hs. Amsterdam Universiteitsbibliotheek VI B 14 (40rb-42rb) Vanden onnoselen kinderen
Wat de name bediet
Donnosel1 kinderkinne heet men also bi drien reidenen: omme donnoselheit van leivenne, van reidenen ende van der pinen, ende omme donnoselheit die si behilden. Men heetse onnosel van leivene omme dat si een onnosel leiven hadden. Si en noosden2 noit niemene,
Die kinder die Herodes dede doden, hieten in Latijn 'innocentes', dat is in Duitsche 'onnosel'. Dat was om drie saken: want si waren onnosel van leven ende van pinen ende vander eerster onnoselheit, die Adam ende Eva verloren had, die si weder cregen. Van leven waren si onnosel want si niet misdaen en hadden in haren leven, want si en hadden Gode niet verwracht27
noch Gode met ongheoorsaemheiden, noch den menschen met ongherechticheiden, noch mit ongehoersamicheit, noch haren hemselven met ne gheenre sonden. evenkersten mit28 ongerechticheit noch mit vlecken van sunden. Ende daer bi seit David: De onnosele ende de gherechteghe hinghen mi an. Die onnosel sijn in leivene ende gherecht int ghelove, si hieten onnosel omme de pine, want si waren onnoselijc ende ongherechtelijc ghedoot. Si hieten onnosel omme donnoselheit die si behilden, want in hare martilie so behilden si donnoselheit des doopsels, dat was de suverheit van der eerster sonde. Ende daer of seit David: Wachte donnoselheit ende besie gherechticheit. Dats: wachte donnoselheit des doopsels, ende daerna besich de gherechticheit van goeden werken. Van den onnoselen kindren
Ende si waren onnosel van pinen, want si den doot niet verdient en hadden die si leden. Si waren inder onnoselheit onnosel, want si in haren bloede gedoept waren ende worden gedwogen29 vander erfsunden.
De onnosele kindren waren ghedoot van Herodes Ascolonita. De scrifture seit van IIJ Herodessen, die vernaemt3 heift ghemaect hare grote onghenadicheit. Deerste hiet Herodes Ascolonita, onder hem wart onse Here gheboren ende de kindren ghedoot. Dander hiet Anthipas, die sinte Janne Baptisten onthoofde. De derde hiet Herodes Agrippa, die sinte Jacobbe doode ende sinte Pieteren in den kaerker leide.
Dese kinder worden gedoot van Herodes, die sijn toenaem was Ascolonica, want het waren drie Herodes, die een naden anderen. Die eerste hiet Ascolonica ende die dode die kinder. Die ander hiet Anthipas, die dede sunte Jan Baptist onthoefden. Die derde hiet Agrippa, die dede sunte Jacob onthoefden ende sloet sunte Peter inden kerker. Dese drie Herodes waren haer namen kundich om haerre quaetheit wil.
Maer cortelijc sullen wi des eersts Herodes Die eerste Herodes dede die kinder historie scriven also men in Scolastica Historia doden ende daer om sellen wi van hem leist. seggen. Antipater van Idumea nam tsconincs nichte van Arabien te wive ende wan enen zone dien hi Herodes hiet. Ende hi wart na gheheeten Ascolonita. Deise ontfinc van den keiser Augusto dat rike van Judea. Ende doe wart eerst tsconincs roede ghenomen van Judea.
Antipater die wijs ende scalc30 was, creech een wijf die een nicht was des conincs van Arabien. Ende hi selve was van Idimien. Ende an dit wijf wan Anthipater enen sone die Herodes hiet ende dese Herodes was Ascolonica getoenaemt. Dese Herodes gaf die keiser Octavianus dat rike van Judea. Ende doe was vervult Daniels prophecie die voerseit had dat die crone vanden Joden soude einde nemen wanneer Cristus soude comen. Ende dit was doe, want Herodes was een heiden.
Deise hadde VJ zonen dat waren Antipater, Dese Herodes wan ses sonen. Die een Allexander, Aristobolus, Archellaus, Herodes hiet Antipater, die ander Alexander, die Antipas ende Philips. derde Aristobolus, die vierde Archelaus, die vijfte Herodes Antiphas, die seste Philippus.
Allexander ende Aristobolus wan hi an ene Die twe sonen Alexander ende Jodinne ende zendse te Rome dat mense leeren Aristobolus hadden een moeder. Die soude in liberalen arten. dede Herodes tot Romen ter scolen gaen ende maecte daer of meisters in recht. Hier na camen si weider van der scolen ende Alexander was een vrome toverare,4 ende hi was ghelicenciert.5 Ende si beghonsten te disputeerne metten vader, welc van hem lieden dat rike hebben soude. Ende hier omme wart de vader verbolghen6 ende wilde Antipater vor hem lieden setten. Ende doe si beghonsten te visierne7 hoe si den vader ter doot bringhen mochten, ende doese de vader daer omme verdreef, so voeren si ten keiser omme over den vader te claghene.
Ende alsi vander scolen thuus quamen, doe was Alexander seer vroem31 inder consten. Ende doe begonden die twe brueders tegen den vader te dedingen32 om dat rike van Judea te hebben. Daer om balch33 hem Herodes ende woude Antipater coninc na hem maken. Ende als die vader vernam dat Aristobolus ende Alexander na sijn doot stonden, doe verdreef hi se. Ende daer om voeren si te Romen ende clageden over Herodes, haren vader.
Hier en binnen camen de coninghen te Binnen deser tijt quamen die drie34 Jherusalem ende vragheden nerrenstelijc waer coningen tot Jherusalem binnen ende de niewe coninc gheboren ware. vrageden waer die coninc der Joden geboren waer. Doe Herodes dit hoorde, so wart hi vervaert Als dat Herodes hoerde was hi seer ende ontsach dat iemen gheboren mochte sijn bedroeft ende duchte of daer iemant van der waregher coninghen gheslachte diene geboren waer vanden Joden, die hem als verdriven mochte als enen dien trike niet toe en enen vreemden man verdriven mocht. behoorde. Hier omme bad hi den coninghen, als Ende daer om bat hi den coningen alsi si den coninc vonden hadden, dat sijt hem Cristum gevonden hadden dat sijt hem boodsceipen souden, ende veinsde8 hem dat deden te weten, hi wouden oec hine wilde anebeiden dien hi begheerde te aenbeden. Dat dede hi in enen doodene. gevensden moede, want hi meenden te doden. Maer de coninghen keerden al9 enen andren wech in haer rike. Doe Herodes sach dat si te hem niet weider en camen, so waende hi dat si bedroghen waren in der sterren visioene ende dat si hem scaemden weider te keerne. Ende daer bi en sochte hi tkint niet.
Mer die coningen keerden enen anderen wech weder ende quamen in haren lande. Ende als Herodes sach dat si niet weder en keerden tot hem, doe vermoede hi dat si bedrogen waren bider sterren ende dat si Cristum niet gevonden en
Maer doe hi hoorde wat de heerders gheseit hadden ende wat Simeon ende Anna gheprophiteert hadden, so ontsach hi hem sere ende waende dat hi vulec bespot ware van den coninghen.
Doe beghonste Herodes raet te hebbene omme de kindren te doodene die in Bethleem waren, omme dat tkint meide ghedoot werden soude dat hi niet en kende. Maer dinghel beval Joseph te vliene, ende hi vloo metten kinde ende der moeder in Egypten, in ene steide Hermopolim, ende daer bleef hi VIJ jaer tote dat Herodes doot was.
Doe onse Here in Egypten cam, also Isaias vorseit hadde, so vielen alle dafgoden van Egypten. Men seit ooc, also dat in al Egypten ne gheen huus en was daer en lach I doode in, als de kindren van Israel ute Egypten ghinghen bi Gods toe doene, also en was daer nu ne gheen tempel daer en viel dafgod in.
hadden ende si hem daer om scaemden weder te keren tot hem ende en ruecte35 niet meer dat kint te sueken. Mer namaels als hi vernam vanden herden hoe si Cristum inder cribben gesocht hadden ende wat si geseit hadden ende hi oec vernam wat Simeon ende Anna geprophetiert hadden, doe docht hi datten die coningen bespot hadden. Ende doe began Herodes eerst te denken hoe hi alle die kinder die in den lande van36 Bethleem waren, woude doen doden op dat hi den genen onder dien hoep dode, die hi niet bi sonder en kende. Mer die engel sprac Joseph toe ende hi vloech mitten kinde ende mitter moeder inden lande van Egypten, in een stat die hiet Hinopenen. Ende daer woenden si VII jaer al thent Herodes doot was. Ende als Cristus inden lande van Egypten quam, doe vielen alle die afgode neder van Egypten. Want gelijc als doe Moyses mitten kinderen van Israhel uut Egypten voer, een huus in al Egypten niet en was daer geen dode in en was, want alle die eerst geboren vanden huse waren doot gebleven in eenre nacht, also en was in alden lande van Egypten een tempel niet daer en vielen die af goden doe Cristus in Egypten quam. Ende dit had die prophete Isaias lange tijt te voren geprophetiert.
Cassiodorus10 seit, dat in Hermopoli van Cassiodorus, die leraer, bescrijft dat
Thebayda es een boom, die men Persekere heet, die jeighen veile siecheiden goet es, op dat men sine vrucht of blat of allitel van sijnre scuertsen11 omme der sieker hals bint.
Want doe Onse Vrauwe dus met haren zone in Egypten vloo, so nighede deise boom toter eerden ende anebeiden Cristum omoedelijc. Doe Herodes dus over een drouch de kinderkinne te doodene, so wart hi ghedaghet van den keiser Augusto sinen zonen tantwoordene. Ende doe hi al te Tharsis voer te Rome waert, so verstont hi dat de coninghen wech waren metten sceipen van daer. Ende daer omme deidi alle de sceipen verbernen, also David vorseide: In anxteliken gheeste sulstu de sceipen van Tharsis verbernen of verderven.
inder woestinen daer Cristus doer leet mit sijnre moeder alsi tot Egypten wert voeren, staet een boem die seer nut is tot vele suucten,37 ist datmen die blader aen die sieken bint. Ende die boem hiet Persidis. Ende als Cristus daer voer bi leet, doe boech hem die boem ter eerden toe ende aenbede Cristum oetmoedelic. Ende als hem Herodes beraden had die kinder te doden, doe wert hi gedaecht vanden keiser te Romen te comen om hem daer te verantwoerden tegen die clage sijnre kinder. Ende als hi derwert voer, leet hi doer die stat van Tharsen ende vernam dat die sciplude van Tharsen de coningen hadden te huus gevoert, daer om dede hi in toornigen moede alle die scepe van Tharsen bernen. Ende dat had David geprophetiert inden souter.38
Ende doe de vader metten zonen vor den keiser parlemente, so wast ghewijst dat de zonen haren vader onderdaen sijn souden in allen saken, ende dat hi trike laten soude dien hi wilde. Doe Herodes dus weider keerde, so was hi stoutere dat hi dus gheconfirmeert was. Ende hi sende ende deide dooden al de kindren in Bethleem van IJ jaren ende daer ondere na dien tijt dien hi ondersocht hadde van den coninghen. Deise woorden mach men in IJ manieren verstaen: ten eersten van IJ jaren ende daer onder, dats van kindren die twee jaer out waren toten kindren van eenre nacht.
Ende als Herodes dedingde mit sinen kinderen voer den keiser, wert dat ordel gegeven dat die kinder den vader souden sijn gehoersam ende die vader mocht sijn rijc geven welken kinde hi woude. Als Herodes doe weder quam, was hi coenre dan hi te voren was, om dat hi wel gededingt had ende daer om sende hi sijn cracht39 in Bethleem ende dede daer doden alle die kinder binnen der stat ende al dat lant om wat daer twe jaer out was of daer binnen nader tijt dat hi vernomen had vanden coningen.
Want Herodes hadde ondervonden van den Want Herodes had tot Romen ende op
coninghen dat tkint gheboren was op dien dach dat hem de sterre oppenbaerde. Ende want een jaer was leiden binnen dien dat hi te Rome voer ende weider cam, ende waende hi dat tkint I jaer out was ende ooc allitel daghen, ende daer bi deide hi dooden de kindren die oudere ende jonghere waren, dats van IJ jaren out toten kindren van eenre nacht. Want hi ontsach dat hem tkint versceppen soude moghen ende ansichte oudere of jonghere maken, dien de sterren dienden. Ende deise sentencie houdt men over seikerst. In ene andre maniere so exponeert ment aldus, also Guldemont seit: Van IJ jaren ende daer boven toten kindren van V jaren. Want hi seit dat de sterre den coninghen oppenbaerde een jaer eer tkint gheboren wart. Ende na dien dat dit Herodes ondervonden hadde van den coninghen, so ghinc hi te Rome ende merrede12 J jaer. Want hi waende dat doe tkint gheboren was als dien coninghen de sterre oppenbaerde ende daer bi hilt hi tkint over IJ jaer out. Ende daer bi so doode hi de kindren van IJ jaren toten kindren van V jaren, maer ne gheen jonghere dan van IJ jaren. Ende dit wilmen prouven omdat men beenren van deisen kindren vint die so groot sijn dat si van kindren van IJ iaren niet moghen sijn. Maer men13 mach segghen dat de lieden doe meere waren dan si nu sijn. Macrobius seit ende men vindet in ene coronike dat een van Herodes’ kindren was ghegheiven te voesterne in Bethleem ende het was metten andren ghedoot.
dien wege een jaer geweest. Ende eer hi derwert toech was Cristus geboren. Ende daer om wist hi wel dat hi meer dan jarich40 was ende dede alle die kinder doden van twe jaren ende daer beneden, op dat hi des niet en miste, hi en raecte Cristum, want hi ontsach hem des kindes toecomende mogentheit, om dat die sterre den kinde had gedient.
Ende dus dede hi CM ende XLM kinder doden. Mer Herodes, die dese moort dede, en sceide sonder die wrake Gods vander werlt niet, want als Methodius seit, so wert onder den kinderen een van Herodes kinder gedoot dat inden lande van Bethleem was bestaet te houden.41 Doe wart vuldaen dat de prophete vorseide: Doe was vervult dat Jeremias had Stemme wart ghehoort in den hoghen van voerseit, dat grote hulinge was gehoert gheweene ende ghehule van den moedren dier vanden moederen die haer kinderen
kindren dat men doode. De gherechteghe God, also men leist in Scolastica Historia14, hi en liet niet onghegouden15 deise grote quaetheit van Herodesse. Want met Gods vonnesse gheschiede dat hi, die veile lieden berooft hadde van haren kindren, dat hi caitivelike wart berooft van sinen kindren. Want Herodes hadde weider in wantrauwen Allexandre ende Aristobole, want een van haren ghesellen seide dat hem Allexander veile goets belooft hadde, wilde hi sinen vader venijn gheiven. Ende de barbier seide dat hem Allexander veile goets belooft hadde, wilde hi sinen vader de storte ontwee snijden als hi sinen baart score.
bescreiden ende en lieten hem niet troosten om dat haer kinder doot waren. Mer God, die een recht rechter is, en liet niet aldus noch Herodes quaetheit ongewroken42 bliven, want gelijc dat hi die moederen beroeft43 had van haren kinderkijns, so wert hi bi sinen live jamerlic beroeft van sinen kinderen.
Want Alexander ende Aristobolus worden anderwerf tegen den vader vermaect44, want een van Herodes gesinde seide dat hem Alexander geloefde groot goet dat hi Herodes woude vergeven. Ende die barbier seide dat hem oec groot goet geloeft waer dat hi Herodes woude moorden als hi en Ooc seidi dat Allexander seide dat men niet scoer. rouken16 en soude van enen kerle die sijn haer gorde om dat hi jonc schinen soude.
Hier omme wart de vader gram ende deidse dooden, ende settede Antipatrum dat hi coninc sijn soude. Maer na Antipatrum so settede hi Herodem Antipam.
Hier om was Herodes toornich ende dede Alexander ende Aristobolus doden ende seide den luden dat Antipater na hem coninc soude werden. Mer onlange daer na weder seide hi dat ende woude Herodes Antipas coninc na hem maken.
Hier en boven so doode Herodes Agrippam ende Herodiadem, Philips wijf, die Aristoboles kindren waren, van vaderliker minnen17. Ende omme deise IJ saken so beghonsten Antipater al te sere te hatene, also sere dat hine gherne
Ende nam bi hem Herodes Agrippa ende Herodias sijn suster, want dat waren Aristobolus kinder ende voedese oft sijn kinder hadden geweest. Hier om was Antipater also wreet opden vader dat hi 18 vergheiven hadde. Doe dat Herodes vernam, alden raet daer toe dede dat hi den vader had mogen vergeven.45 Ende als dat so leide hine in enen kaerkere. Herodes vernam, venc hi den sone ende
leiden in enen kerker. Doe Augustus de keiser hoorde dat Herodes sine kindren ghedoot hadde, so seide hi: Ic ware mi liever Herodes verkin dan sijn sone. Want om dat hi besneiden toe comelijnc19 es, so spaert hi sine verkinne, maer sine kindren doot hi. Doe Herodes LXX jaren out was, so viel hi in al te zwarer siecheit. Want hi wart ghequelt met enen al te staerken cuertse, ende ute ghesleighen met puusten ende met groten tormenten in den hals. Ende sine voeten zwollen ende sine scamelheit20 rees vul woormen. Ende hi stanc al te sere ende verademde ende versuchtede dickewile. Ende de meesters dadene in olie setten, maer men moestene over doot ute trecken. Maer doe hi hoorde dat de Joden met blijsceipen sine doot ontbeidden, so deide hi vaen ute al Judea de eidele jonghelinghen ende hi seide Salome, sire suster: Ic weet dat de Joden verblijden sullen van mijnre doot, maer ic sal hebben gheween ende eidele uutvaert21,
Ende als Herodes out was LXX jaer, doe viel hi in eenre vuulre qualen, want hi creech enen swaren rede46 ende wert rappich ende rudich47 ende inden hals en had hi genen adem. Ende die voete swollen hem ende sijn scamelheit wert vol wormen, so dattet vuul stanc. Doe baeiden hem die meisters in olie ende daer wert hi voer doot uutgetogen. Ende als hi vernam dat die Joden blide waren ende hoepten tegen sinen doot, doe dede hi vangen die rijcste ende die beste uten lande van Judea ende seide tot Salome sijnre suster: Ic weet wel dat die Joden blide sellen sijn om minen doot. Ende wiltu doen dat ic di segghe: Als ic doot bem, so wilstu doen minen raet, so sellen si alle doese alle dooden die ic ghevaen hebbe, dat mi screien om minen doot. Dat is, als ic al Judea dus beweene haers ondankens. doot bin, dat du dese alle dootste die ic gevangen heb. Ende alsi dan bescreien haer mage,48 so selt scinen dat si minen doot bescreien.
Want hi hadde in costumen22 dat hi na sine spise enen appel scroode23 ende at. Ende doe hi tmes in de hant hadde, so niesde hi sere ende hi sach al omme offen iemen beletten mochte. Ende hi stac sine hant ute omme hemselven te steikene. Maer een sijn neive hilt sine hant ende belettet. Ende rechtevoort beghonste men te weenene in sconincs zale als of hi doot hadde gheweist. Doe dat Antipater hoorde, so verblijde hi ende hi
Dese Herodes hadt in eenre gewoenten dat hi na sijnre maeltijt plach enen rawen appel teten. Ende hi sat eens dages na eten ende had een mes ende palleerde enen appel. Ende doe quam hem so grote quale aen, dat hijt mes hief ende soude hem selven hebben gedoot, mer sijnre suster sonen scoter een toe ende benamt49 hem. Ende sijn gesinde wert
beloofde sinen wachters veile, wilden sine laten gaen. Doe dat Herodes wiste, so was hem zwaerre sijns zoons blijscap dan sijns selfs doot. Ende hi sender serianten24 ende deidene doden ende settede Archillaum coninc na hem te sine.
screiende of die coninc doot had geweest. Als dat die soen Antipas vernam, wert hi seer blide ende loefde groot goet datmen hem uten kerker woude laten. Doe dat Herodes vernam, verdroech hi swaerliker sijns soens bliscap dan sijns selfs doot ende sende stockers50 ende dede Antipater inden kerker doden ende maecte Archelaus coninc na hem.
Ende aldus staerf hi na V daghen die in alle Ende opden vijften dach hier na bleef hi andre dinghen goede aventure hadde, maer hi doot in sijnre quaetheit. was al te onsalich in dat hem toe behoorde. Ende Salome, sijn suster, soe telivereerde25 alle Ende sijn suster Salome liet alle die die hi hiet dooden. Joden quijt gaen die si gevangen hielt. Maer Remigius seit dat Herodes hem selven doode metten messe daer hi den appel meide scroode. Ende dat Salome al de ghevanghenen doden seide26 also haer broeder beval. Dus wert sijn quaetheit openbaerlic gewroken vander gerechticheit Gods over hem ende over sijn kinder.
1
Onnozel: onschuldig. Nosen: kwaad doen, schaden. 3 Vernaemt: beroemd. 4 Maggioni, p. 98: accerimus perorator. 5 Dwz.: hij had de vergunning om onderwijs te geven. 6 Verbolgen: boos, kwaad. 7 Viseren: het plan maken. 8 Vensen: doen alsof. 9 Al: langs. 10 Handschrift: Cassiodorlis. 11 Schorse: schors, schil. 12 Merren: wachten. 13 Handschrift: me. 14 Historia Scolastica (1169–73), geschreven door Petrus Comestor. Overzichtswerk Bijbelse geschiedenis. Bron voor Jacob van Maerlants Rijmbijbel. 15 Ongegouden: onvergolden. 2
16
Roeken: geven om. Maggioni p. 101: Insuper Herodem Agrippam et Herodiadem uxorem Philippi, quos ex Aristobulo susceperat, paterna dilectione fouebat. 18 Vergeven (o.a.): vergiftigen. 19 Toecomelinc: vreemdeling. 20 Schamelheit: geslachtsdelen. 21 Handschrift: vuutuaert 22 costume: gewoonte. 23 Schroden: klein snijden. 24 Seriant: (gewapende) dienaar, lijfwacht. 25 Telivereren: bevrijden, verlossen. 26 Lees: deide 27 Verwerken: zich iemand tot vijand maken. 28 Handschrift: 'bedroeft', waarin 'd' geschrapt werd. 29 Dwaen: wassen. 30 Scalc: slecht. 31 Vroem: hier flink. 32 Dedingen: een aanklacht indienen, processeren. 33 Hem belgen: boosmaken 34 Handschrift: achter 'die' is 'kinderen' geschrapt. 35 Roeken:zie annotatie 12. 36 Handschrift: 'vanden', waarin 'den' doorgehaald werd. 37 Suucte: ziekte. 38 Souter: boek der psalmen. 39 Cracht: hier legermacht. 40 Jarich: één jaar oud. 41 Bestaden te houden: uitbesteden, in de kost doen. 42 Handschrift: hierachter 'liden' geschrapt. 43 Handschrift: 'bedroeft', waarin 'd' geschrapt werd. 44 Vermaken: weer actief worden. 45 vergeven: zie annotatie 14. 46 Rede: rilling, koorts. 47 Rappich ende rudich werden: schurftige uitslag krijgen. 48 Mage: een bloedverwant. 49 Benemen: verhinderen, beletten. 50 Stocker: beul. 17
