houd
ARTIKELEN
Florike Egmond De 'straf met de zak' of Poena cullei. De longue durée van een rituele strafvoltrekking Wie in de vroegmoderne tijd een ouder of een nabije verwant vermoord had, liep de kans tot een wel heel bizarre straf veroordeeld te worden: men stopte de moordenaar met een haan, een hond, een slang en een aap in een zak en wierp deze vervolgens in een rivier of de zee. Deze 'straf met de zak' is een vorm van executie die heel oud is en toch heel slecht gedocumenteerd. Florike Egmond gaat de longue durée en de rituele betekenis van de 'straf met de zak' na. Was het een spookstraf? Janny dejong Kolonialisme op een koopje. Het Internationale Koloniale Instituut, 1894-1914 Het moderne imperialisme van het laatste kwart van de negentiende eeuw stimuleerde het denken over het koloniale beleid. In dat kader paste in 1894 de oprichting van het Internationale Koloniale Instituut, dat door comparatief onderzoek wilde komen tot het meest ideale èn goedkope bewind. Welke ideeën deden opgang in dit gezelschap van koloniale specialisten die afkomstig waren uit vrijwel ieder zichzelf respecterende koloniale mogendheid? Had dit internationale forum kans van slagen in een periode waarin internationale spanningen over de imperialistische expansie hoog opliepen?
TIJDSCHRIFTBESPREKINGEN
De historische wereld is de laatste jaren verwend geraakt met steeds meer wetenschappelijke tijdschriften. Elk specialisme heeft zijn eigen tijdschrift en vaak meer dan één. Het leek de redactie passend om in een algemeen tijdschrift als het TvC op gezette tijden besprekingen te plaatsen van enkele van deze meer gespecialiseerde periodieken. Voor de eerste aflevering zijn enkele, soms al zeer eerbiedwaardige, Nederlandse tijdschriften geselecteerd.
3
45
73
BOEKBESPREKINGEN
94
Waarin onder andere: Kloek over Gottlieb, The family in western world from the black death to the industrial age; Teitler over Whittaker, Frontiers of the Roman Empire. A social and economical study; Van Herwaarden over Mayer, Preaching the crusades. Mendicant friars and the cross in the thirteenth century; Stuurman over Van Dijk, De modernisering van Europa. Twee eeuwen maatschappijgeschiedenis; Spierenburg over Catrell, The hanging tree. Execution and the English people, 1770-1868
KORTE A A N K O N D I G I N G E N
122
BIBLIOGRAFISCH OVERZICHT
148
Overzicht van gedepouilleerde tijdschriften
160
i n h o u d
I
ARTIKELEN
/JU6 1 3
19
^
Maaike van der Lugt Christus en de wormen. Natuurhistorische 'feiten' in middeleeuwse geleerde discussies over de maagdelijke verwekking van Christus De maagdelijke verwekking van Christus werd in de Middeleeuwen veelvuldig vergeleken met de spontane generatie bij gieren, wormen, paarden, palmen en olijfbomen. Men greep daarbij terug op de manier waarop de kerkvaders in hun polemiek met heidenen een beroep hadden gedaan op dergelijke 'feiten' uit de natuurlijke historie. Maar in de late Middeleeuwen kwam mede onder invloed van nieuwere voorstellingen over het functioneren van de natuur ook twijfel op of deze analogieredenering wel acceptabel was. Piet Buunk Het verlangen naar een volmaakte wereld. Over kitschige invloeden in de geschiedschrijving Geschiedschrijving wordt veelal vergeleken met beeldende kunst; zoals men de compositie van een schilderij ervaart, leest men ook historische werken. Kitsch lijkt in een aantal opzichten veel op kunst. Bestaat er dan misschien ook een relatie tussen geschiedschrijving en kitsch? Is het mogelijk om bepaalde vormen van geschiedschrijving als kitsch aan te duiden? En zo ja, is dat dan uitsluitend negatief te waarderen? Anneke B. Mulder-Bakker Heilige personen, hun cultus en hun Vitae. Een inspirerend onderzoeksterrein voor historici In het huidige medievistische onderzoek is de bestudering van kerk, vroomheid en religie niet langer het monopolie van theologen en confessionele kerkhistorici. Zelfs de hagiografie, de studie van heiligen en het heilige, wordt nu door algemene historici ter hand genomen. Een recensie-artikel. Wim F. Wertheim Een eeuwenoud monopolyspel of Hoe het Noorden de industrialisatie van het Zuiden bewust tegenhield Mede geïnspireerd door een recent boek van Noam Chomsky over het beleid van de Verenigde Staten tegenover Zuid- en Midden-Amerika, wijdt Wim F. Wertheim, de 'grand old man' van de geëngageerde geschiedschrijving van Zuidoost-Azië, een beschouwing aan de achtergronden van het westerse neokolonialisme. Hij vindt aanleiding om ook zijn eigen visie daarop ingrijpend bij te stellen.
163
181
200
211
I
s
BOEKBESPREKINGEN
220
Waarin onder andere: Kleibrink over Burton, Imaginary Greece. The contexts of mythology; Bell over Pranger, Bernard of Clairvaux and the shape of monastic thought. Broken dreams; Cuido de Bruin over Israël, The Dutch Republic. lts rise, greatness and fall 1477-1806; Frijhoff over Dekker, Uit de schaduw in 't grote licht. Kinderen in egodocumenten van de Gouden Eeuw; Fritschy over De Vries, Geschiedenis van de Nederlandsche Bank; Wiebes over Dunbabin, The Cold War.
KORTE A A N K O N D I G I N G E N
283
BIBLIOGRAFISCH OVERZICHT
306
houd
a
ARTIKELEN
Mayke dejong en L. de Blois Inleiding Mayke dejong Theforeign past. Medievai historiansand cultural anthropology Vooral historici die zich met het verdere verleden bezighouden, hebben zich laten inspireren door antropologische literatuur. Deze heeft hen geholpen om ogenschijnlijk vertrouwde verschijnselen als 'vreemd' te ervaren, en zo het eigene ervan te onderkennen. Maar deze antropologiserende benadering brengt ook het gevaar met zich mee dat het verdere verleden opnieuw tot een 'dark age' wordt, of tot een vreemd land zonder eigen connectie met (of relevantie voor) het heden. Jan N. Bremmer Fosterage, verwantschap en de circulatie van kinderen in het oude Griekenland In het oude Griekenland kwam het meermaals voor dat kinderen door hun grootvader of oom van moederszijde werden opgevoed. Deze vorm van fosterage biedt een correctie op het bekende beeld van de patriarchale, patrilokale en patrilineaire verwantschapsverhoudingen en werpt bovendien een nieuw licht op de positie van het kind als middel tot het versterken van familie-allianties. F.C. Naerebout Mobiliseren en communiceren. Dans in het oude Griekenland Al eeuwen heeft de dans de aandacht getrokken van klassiek filologen, klassiek archeologen en oudhistorici, maar het onderzoek bleek een doodlopende weg. De sociale wetenschappen, met name de antropologie, kunnen echter het dansonderzoek nieuw leven inblazen en helpen de dans te zien als een vanzelfsprekend onderdeel van het maatschappelijk leven. In de Griekse wereld konden binnen een religieuze context met behulp van de dans menigten gemobiliseerd en boodschappen uitgedragen worden. E.Ch.L. van der Vliet Burgerideaal en burgerschapsrituelen van de Griekse polis in het hellenisme Tijdens optochten en offerfeesten toonde de hellenistische burgerij zich in haar ideale gedaante: toeschouwers en deelnemers betrokken elkaar in een afspiegeling van een
323
326
343
361
377
1 I
harmonieuze gemeenschap. Bij jaarlijkse feesten en wedstrijden werden individuele burgers geprezen om hun inzet voor en bewezen weldaden aan de gemeenschap. Deze kransverleningen waren even zo vele gelegenheden het burgerideaal te proclameren. L. de Blois Complexe interactie in de late Romeinse republiek Bij het onderzoek naar staatsvormingsprocessen ontwikkelden politiek-antropologen het zogenaamde 'complexe interactie model'. Wat kan dit model ons leren over de geschiedenis van de late Romeinse republiek (circa 90-30 v. Chr.)? En: in hoeverre kunnen oudhistorici het model verder verfijnen? Martine de Reu Middeleeuwse preken: spiegel der maatschappij? Aan de hand van kwantitatief onderzoek naar een selectie van middeleeuwse preken kan men vaststellen welke veranderingen zich van de zesde tot en met de dertiende eeuw in de westerse geloofsbeleving hebben voorgedaan. Het lijkt aannemelijk dat hier mede sociaal-economische veranderingen aan ten grondslag lagen. Maar: hoe toont men die aan? Rob Meens Dronkenschap in de vroege Middeleeuwen Gezamenlijk drinken en dronken worden schept en versterkt gevoelens van solidariteit. Ook uit de vroege Middeleeuwen zijn hiervan talloze voorbeelden te noemen. Dit gebeurde echter niet in teugelloze slemppartijen, maar juist in een sterk geritualiseerde context. Hierin konden bestaande machtsverhoudingen bevestigd, maar ook veranderd worden. Op zoek naar een antropologie van de dronkenschap. Arnoud-Jan A. Bijsterveid Middeleeuwse vrome schenkingen als instrument van sociale integratie en politieke machtsvorming. Een historiografisch overzicht Het antropologische concept 'gift exchange' speelt sinds enige jaren een belangrijke rol in het onderzoek naar middeleeuwse schenkingen van de aristocratie aan kerken en kloosters. De antropologie vestigt hier de aandacht op de betekenis van tegenprestaties, maakt inzichtelijk hoe schenkingen bijdroegen aan politieke machtsvorming en sociale integratie en wijst op het streven naar zieleheil dat met de schenkingen gepaard ging.
392
407
424
443
oud
ARTIKELEN
Istvan Bejczy Drie humanisten en een mythe. De betekenis van Erasmus, Aurelius en Celdenhouwer voor de Bataafse kwestie 467 In de zestiende eeuw betoogden Noordnederlandse humanisten dat de Bataven de oudste inwoners van onze streken waren. Hun woongebied, Batavia, zou de bakermat van de Nederlandse beschaving zijn. Maar waar lag Batavia? Volgens Cornelius Aurelius uit Gouda lag het in Holland, maar werd dat wel algemeen aangenomen? Is Gerard Geldenhouwer uit Nijmegen, die opkwam voor Gelderse aanspraken, niet ten onrechte buiten beeld geraakt? En welke rol speelde Erasmus? Pieter Spierenburg Homoseksualiteit in preïndustrieei Nederland. Twintig jaar onderzoek 485 Het onderzoek naar de geschiedenis van de homoseksualiteit richtte zich aanvankelijk op de mate van acceptatie van homoseksueel verkeer tussen (vooral) mannen. Het perspectief van de buitenstaander stond centraal, de belangrijkste bronnen waren gerechtelijke documenten. Recentelijk verschoof de aandacht naarde betekenis die de homoseksuelen zelf aan hun positie gaven. Het essentialisme - homoseksualiteit is er altijd geweest, maar in meer of mindere mate geaccepteerd - werd verruild voor het constructivisme - de homoseksuele identiteit is een historische constructie. Valt die verschuiving ook in de Nederlandse geschiedschrijving waar te nemen? And ré W.M. Gerrits Nieuwe interpretaties van de joodse geschiedenis van oostelijk Europa 494 Ook de geschiedenis van het Oosteuropese jodendom is niet ontkomen aan een revisie: tegenover het traditionele, sterk geëngageerde beeld van de geschiedenis van de joden, waarin de vitaliteit van de joodse gemeenschap èn de vervolging domineerden, staat hun christelijke omgeving of de relatie van de joden tot de staat. Zelfs het begrip 'het joodse vraagstuk' wordt weer bespreekbaar.
P.W. Klein Nederland de eerste moderne economie? Een kritiek De Vries en Van de Woude betogen in hun veelgeprezen Nederland 1500-1800 dat ons land de eerste moderne economie was. Maar wat heet 'modern', vraagt Klein zich
514
af.
BOEKBESPREKINGEN
521
Waarin onder andere: Dorsman over Ankersmit en Kellner, A new philosophy of history; Jongman over Saller, Patriarchy, property and death in the Roman family; Meens over McKitterick, The new Cambridge medieval history; Cabriëls over Klein, Patriots republikanisme. Politieke cultuur in Nederland (1766-1787); Kroes over Bodnar, Remaking America. Public memory, commemoration and patriottism in the twentieth century; Van Heteren over Burleigh, Death and deliverance. 'Euthanasia' in Cermany 1900-1945.
KORTE A A N K O N D I G I N G E N
582
BIBLIOGRAFISCH OVERZICHT
612
N E D E R L A N D S E EN N E D E R L A N D S T A L I G E D I S S E R T A T I E S BETREFFENDE DE G E S C H I E D E N I S
630
19 9 5
INHOUD
1 09e JAARGANG
634
