HOE KIJK JE IN DE BABY- KAMER VAN HET HEELAL? Ontwikkeling van het Nederlands. Wat is identiteit? Olielekken. Slaaptekort door het donker DSM-V

Uitgave 1/2012 | Gemaakt door de leerlingen van 3L van het Picasso Lyceum

WAS MONA LISA ZWANGER?

» Verloren kunstschatten in Timboektoe » Top 10 - Groenste gadgets van 2010

HOE KIJK JE IN DE BABYKAMER VAN HET HEELAL? Ontwikkeling van het Nederlands

Wat is identiteit?

Olielekken

Slaaptekort door het donker

DSM-V

Supervulkanen

WET& 1/2012 | Inhoudsopgave Inhoudsopgave

HOE KIJK JE IN DE BABYKAMER VAN HET HEELAL?

WAT IS IDENTITEIT? » pagina 18

WAS MONA LISA ZWANGER?

» pagina 14

» pagina 4

VERANDEREND

DE LAATSTE GADGETS » pagina 8

NEDERLANDS

Verder ook nog...

3 Verloren kunstschatten in Timboektoe 4-7 Hoe kijk je in de babykamer van het heelal? 8-9 Gadgets

» pagina 10

10-11 De ontwikkeling van het Nederlands 12-13 Top 10: De groenste gadgets van 2010 14-15 Was Mona Lisa zwanger? 16 Olielekken

DSM-V

17 Supervulkanen 18-21 Ik = Sociale identiteit + Persoonsidentiteit 22-23 Hoe de nieuwe DSM tot stand komt 24 Slaaptekort door angst voor donker 25 Venus zorgt voor gat in de zon | Colofon

» pagina 22 2

26 Puzzel 27 Online 28 Achterop

Iedereen heeft natuurlijk al weleens van de stad Timboektoe in het land Mali gehoord. Tegenwoordig gebruiken we de naam als een synoniem voor het verre, maar vroeger was de stad een van, misschien wel de belangrijkste stad van Noordwest Afrika. De stad was een belangrijke handelspost voor handelaren die zout of goud wilden verhandelen. Nu is de stad een afgelegen oord, maar vroeger was het een van de weinige universiteitssteden ter wereld. Studenten uit de hele Islamitische wereld kwamen naar de stad toe om te luisteren naar de preken van verschillende Imams en de geschriften over verschillende onderwerpen te bestuderen. De stad beschikte ook over vele bibliotheken waar grote hoeveelheden boeken bewaard werden op het gebied van vooral godsdienst en wetten, maar ook wiskunde, geneeskunde, astrologie, astronomie en geschiedenis. Vele eeuwen later is Timboektoe vervallen, maar de boeken zijn er nog wel.

Eeuwenlang zijn de geschriften bewaard gebleven. De staat waarin de meeste nu verkeren is echter om te huilen. Toen in de jaren 70 van de vorige eeuw archeologen interesse begonnen te vertonen voor de oude universiteitsstad en er naar toe reisden op zoek naar de boeken, vonden ze deze maar al te vaak zo goed als vergaan opgestapeld in dozen waar ze gewoon aan het wegrotten waren. En als er boeken werden gekocht voor in een privécollectie, dan lagen ze daar te wachten om weer opnieuw weg te rotten, omdat de eigenaar er niets mee deed. Daarom startte er een paar jaar geleden een groot Westers project om de oude geschriften te behoeden voor verder verval. Nu worden de boeken zo opgeslagen dat ze niet ten prooi vallen aan ongedierte of verder verval. Ook worden de boeken vakkundig elektronisch ingescand om ze als er wat gebeurt toch te behouden voor

toekomstige generaties. Ook worden bibliotheken gefinancierd, want zulke schatten van kennis moeten natuurlijk wel door mensen worden gezien.

Geschiedenis

Verloren kunstschatten in Timboektoe

Het enige probleem nu is dat de politieke situatie van Mali het nu erg moeilijk maakt om de boeken te beschermen. Het land is al sinds januari dit jaar verwikkeld in een burgeroorlog omdat militairen in opstand kwamen tegen de president. Naast de normale slachtoffers van de vele gevechten die daarop volgden waren ook deze boeken en oudheidkundige monumenten in het algemeen daar slachtoffer van. Hoe het er nu verder voorstaat? Dat weet niemand. Als er informatie komt uit een land in de ban van een oorlog, draait dat om de vele mensen die nu het slachtoffer zijn geworden van een aanval, niet om de boeken die zelf helemaal niks gedaan hebben maar nu worden vernietigd omdat ze zijn opgeslagen in de door het Westen gefinancierde bibliotheken.

Een collectie van de boeken 3

Hoe kijk je in de babykamer van het heelal? Astronomie

Herschel satelliet Op 14 mei 2009 heeft de ESA twee satellieten gelanceerd met een Ariadne 5-raket. Dit zijn de Herschel satelliet en de Planck satelliet. Ze zijn gestationeerd op het tweede Lagrangepunt. Een paar miljard jaar na de oerknal ontstonden de eerste sterren en sterrenstelsels. De Herschel satelliet vangt hun infrarode licht op. Infrarood licht is voor het oog niet waarneembare elektromagnetische straling, met golflengten tussen 780 nanometer en 1 mm. De Herschel kan binnen het infrarode licht stralen opvangen van 30 µm tot 300 µm (ver-infrarood) en van 300 µm tot 1 mm (het submillimetergebied, het overgangsgebied tussen infraroodstraling en radiostraling.) De Herschel telescoop is vernoemd naar de ontdekker van het infrarode licht, William Herschel. Hij ontdekte het licht in 1800. De Herschel satelliet is een kunstmaan met de grootste spiegel tot nu toe in de ruimte, een parabolische kuip met een doorsnee van 3.5 meter. De spiegel is meer dan 4 keer zo groot als eerdere spiegels in de ruimte en daardoor de gevoeligste en krachtigste infraroodsatelliet. Ook is de satelliet 1,5 keer groter dan de Hubble Space-telescopen. Hoe groter de spiegel, hoe meer straling opgevangen kan worden. Deze telescoop bevat drie instrumenten, waarvan één werd gebouwd onder leiding van het Nederlandse

4

ruimteonderzoeksinstituut SRON: het Heterodyne Instrument For the Far Infrarode (HIFI).

in op de manier waarop hij naar de hemel kijkt en de resultaten die tot nu toe geboekt zijn.

De Herschel satelliet heeft nu zijn minimale leeftijd bereikt, maar zal in gebruik blijven totdat de koeler (cryostaat) alle vloeibare helium heeft opgebruikt. Dit helium houdt de apparatuur op een temperatuur van slechts enkele graden boven het absolute nulpunt. Dit is noodzakelijk voor de optimale werking van de apparaten. De verwachting is dat het nog ongeveer een jaar duurt. Dan is naar verwachting de voorraad helium, als super koelvloeistof, op.

Missie

De Herschel gaat terug naar het vroege heelal. De astronomen hopen dat de beelden van de kindertijd van het heelal antwoord kunnen geven op de grootste vragen van de kosmologie. De eerste vraag is aan welke voorwaarden een gebied moet voldoen voordat zich sterren kunnen gaan vormen. Daarnaast moet onderzocht worden of het gebruikelijk is dat er om een nieuwe ster een planetenstelsel ontstaat, en hoe dat samenhangt met het In deze special gaan we dieper soort ster.

Met golflengtes binnen het infrarood spectrum kunnen vooral extreem ver verwijderde sterrenstelsels in het heelal bestudeerd worden: de energierijke straling van die stelsels is zo lang onderweg geweest naar de aarde dat de lichtgolven door de uitdijing van het heelal zijn uitgerekt tot lange, infrarode golven.

Elk object dat ook maar een beetje warmer is dan het absolute nulpunt (-273,14°C) zendt infrarode straling uit. Grofweg kun je stellen dat de straling met een lange golflengte en een lage frequentie geproduceerd wordt door koele objecten en laag energetische verschijnselen, terwijl de straling met een korte golflengte en een hoge frequentie juist afkomstig is van hete objecten, op de sterren en planeten na, is het in het heelal overal supergoed, zoals in de stof- en gaswolken waar sterren en planeten uit ontstaan. Om dit te onderzoeken moet je dus gebruik maken van een infrarood satelliet. Een derde reden voor het gebruik van de infrarode straling is dat de vorming van sterren zich vaak afspeelt achter grote stofwolken. Deze laten nauwelijks zichtbaar licht door. De langere golflengten, zoals bij

infrarood licht, komen wel door deze wolken.

voor als X-stralen, gamma stralen en de meeste ultraviolette stralen. Ook wordt Roodverschuiving een groot gedeelte van de De roodverschuiving is vergeinfraroodstraling geabsorlijkbaar met het bij geluid beerd, alleen kortgolvige bekende dopplereffect. Waninfraroodstralen bereiken de neer een geluidsbron van je aarde. Met een telescoop af beweegt, worden de golfzou dus maar een klein gelengte langer en hoor je een deelte van de infraroodstralagere toon (lagere frequenling opgevangen worden. tie) dan wanneer hij naar je toe beweegt. Bij het uitdijen De tweede reden waarom van het heelal beweegt een een satelliet gebruikt wordt, ster van ons af en komt het is dat de aarde zelf ook infraroodstraling produceert licht van die ster met een en daardoor de data uit het langere golflengte bij ons heelal zou verstoren. aan. Door de uitdijing van het heelal neemt de intensi- Waarom wordt Herschel teit van de straling af. Licht niet in een baan om de dat oorspronkelijk binnen aarde gelanceerd? het zichtbare gedeelte van Veel ruimtetelescopen worhet spectrum viel, is nu inden in een baan om de aarde frarode straling. Dit wordt gelanceerd, maar dit is niet het geval bij Herschel. Om roodverschuiving genoemd. Het tegenovergestelde is een onder optimale omstandigheden te kunnen waarnemen, blauwverschuiving. De Andromedanevel is een van de is deze geplaatst in een baan om het Tweede Lagrange weinige sterrenstelsels die punt. Elke baan om een plaeen blauwverschuiving vertoneet heeft vijf Lagrange punnen: het stelsel nadert het ten. L2 staat 1,5 miljoen kiMelkwegstelsel met een snel- lometer van de aarde. Het heid van ca. 300 km/s. Voor L2 punt ligt op de as zon-L1het onderzoeken van het aarde –L2. In het punt L2 vroege universum moeten de heeft het object in haar baan rond de aarde altijd metingen in het infrarode dezelfde relatieve positie gebied verricht worden. ten opzichte van aarde en Waarom een satelliet en zon. Vanuit Herschels perspectief staan de aarde en geen telescoop? In het Universum komen alle de zon daarom altijd bij elkaar in de buurt, binnen een stralingen voor. De meeste van deze soorten straling be- hoek van 15 tot 30 graden. Een voordeel hiervan is dat reiken ons niet of nauweer maar één kant van de sonlijks, omdat de dampkring de afgeschermd hoeft te van de aarde veel elektroworden tegen zonlicht. magnetische straling (onzichtbare licht) uit het heelal absorbeert. Zo komt er gelukkig op aarde geen hoogenergetische straling

Astronomie

Infrarood

5

Astronomie

Omdat de andere kant niet geïsoleerd hoeft te worden, is er minder koolstof nodig om de camera’s op temperatuur te houden. Dit verlengt de levensduur van de satelliet. De satelliet staat met de achterkant naar de zon, aarde en maan zodat de satelliet een optimaal uitzicht heeft over het heelal. Hierdoor kunnen de observaties 24 uur per dag door gaan. De Herschel is niet direct in de L2 geplaatst, maar draait om het punt heen, zodat hij buiten de schaduwkegel van de aarde valt. Als dat niet het geval was, zouden de zonnepanelen niet voor energie kunnen zorgen. En de derde reden om geen baan om de aarde te kiezen is het stralingsveld van de aarde. In de baan om de L2 heeft de Herschel hier geen last van.

Instrumenten van Herschel

dat van de twee camera’s samen, maar in plaats van afZoals eerder gezegd bevat de beeldingen maakt HIFI hele precieze metingen van de inHerschel de grootste spiegel in de ruimte. Maar met alleen fraroodspectra van astronomische objecten. een spiegel ben je er nog niet. Het licht dat door de Onderzoeksresultaten spiegel verzameld wordt, Tot nu toe zijn er al diverse moet heel nauwkeurig geme- ontdekkingen waargenomen ten en geanalyseerd worden en conclusies getrokken danken vastgelegd. Hiervoor zijn zij de Herschel telescoop. drie instrumenten ontwikkeld: Hieronder worden enkele ontPACS (Photodetecting Array dekkingen verder uitgewerkt. Camera and Spectrometer), SPIRE (Spectral and Photome- Zwaartekrachtlenzen tric Imaging Receiver) en HIFI Herschel heeft extreem ver (Heterodyne Instrument for verwijderde sterrenstelsels veel beter kunnen bestuderen the Far Infrared). PACS en dan je op basis van hun afSPIRE zijn camera’s die afstand zou verwachten. Er zijn beeldingen nemen van veronverwacht heldere infraschillende delen van het inroodbronnen in detail bestufraroodspectrum. PACS kijkt deerd. Het bleek toen men naar licht met golflengtes tus- met optische telescopen ging sen de 55 en 210 micrometer, kijken dat er op de plaats van en SPIRE ziet scherp tussen de infraroodbronnen zichtba194 en 672 micrometer. HIFI re sterrenstelsels staan op is een spectrometer, die gerelatief kleine afstand van de aarde. De infraroodstraling bruikt wordt om de eigenschappen van licht te meten. die door Herschel is waargeZijn bereik is net zo groot als nomen, duidt op sterrenstelsels op veel grotere afstanden. De conclusie is dat de 'optische' stelsels (de stelsels die dichtbij staan) fungeren als lenzen. Deze stelsel staan tussen de verre infraroodstelsels en de aarde in, en het licht van de verre stelsels wordt afgebogen en versterkt door de zwaartekracht van de dichterbij staande stelsel. Dankzij dit effect zijn de 'infrarode' stelsels veel helderder dan ze zónder die zwaartekrachtlenswerking zouden zijn. Links: plaatje met uitleg over een babysterrenboom

6

ten van kleinere gasrijke sterrenstelsels. Hierdoor wordt veel materiaal aangeboden aan de centrale zwarte gaten, die daardoor veel actiever worden, met als resultaat dat vrijwel al het gas wordt weggeblazen uit het samengesmolten stelsel.

Een andere waarneming van de Herschel laat zien dat sterrenstelsels met te zeer actieve zwarte gaten in hun midden, minder sterren produceren dan stelsels met een minder actief Men heeft tot nu toe drie mo- zwart gat. Waarschijnlijk gelijke verklaringen voor het schuilt in de kern van elk groot verschijnsel: sterrenstelsel een zwart gat van miljoenen zonsmassa's. 1. De winden worden aanGas dat naar zo'n veelvraat toe gedreven door de intense uitstroomt, bereikt enorme snelstoot van licht en deeltjes heden en temperaturen en door jonge sterren; straalt kolossale hoeveelheden 2. De winden worden aanenergie uit. In de omgeving gedreven door de schokgolven van een gulzig zwart gat kan van supernova-explosies; zoveel energie worden geproduceerd dat het nog aanwezige 3. De straling, afkomstig koele gas, dat nodig is voor de van materiaal dat instroomt vorming van nieuwe sterren, naar het centrale zwarte gat van de sterrenstelsels, veroor- uit het omringende stelsel wordt verjaagd. Het nieuwe zaakt de wind. onderzoek bevestigt dat dit De snelste winden zijn inder- effect ook acht tot twaalf mildaad afkomstig van sterrenjard jaar geleden al optrad, stelsels met de meest actieve toen de stervorming in het kernen. Wellicht verklaart de- heelal op haar hoogtepunt ze waarneming hoe gasarme was. elliptische sterrenstelsels ontDe onderzoekers vermoeden staan. Het idee is dat deze ontstaan door het samensmel- dat de toestroom van gas naar het zwarte gat in eerste in-

stantie de stervorming juist bevordert. Maar als de gasaanvoer té groot wordt, begint het zwarte gat zoveel warmtestraling uit de braken, dat de vorming van nieuwe sterren wordt verhinderd. Ook is ontdekt dat sterrenstelsels niet met elkaar in botsing hoeven te komen om grote geboortegolven van nieuwe sterren te produceren. Er werd altijd aangenomen dat een extreme stervormingsactiviteit getriggerd moest worden door botsingen, ook in de vroege geschiedenis van het heelal. Herschel ontdekte dat, vooral op de allergrootste afstanden waar sterrenkundigen diep in het verleden kijken, een hoge stervormingsactiviteit ook voorkomt in sterrenstelsels die geen onderlinge botsingen ondervinden. Wel bevindt zich in dit stelsel veel interstellair gas. Het aantal gasrijke stelsels was in de jeugd van het heelal veel groter dan nu. Onderlinge botsingen spelen uitsluitend een rol bij stelsels met weinig gas, waarin de 'natuurlijke' stervormingsactiviteit dus laag is. Zulke gasarme sterrenstelsels zijn in het huidige heelal veel talrijker, waardoor geboortegolven van nieuwe sterren tegenwoordig bijna altijd veroorzaakt worden door onderlinge botsingen.

Astronomie

Herschel heeft waargenomen dat uit verre sterrensteles moleculair gas wegstroomt met zeer hoge snelheden, tot wel 1000 km/s en zonder dit gas kunnen er geen nieuwe sterren gevormd worden. De sterrenstelsels met de sterkste uitstroom kunnen een dergelijk 1200 zonsmassa's per jaar kwijt raken, waardoor het stelsel binnen 1 tot 100 miljoen jaar geen nieuwe sterren meer kan vormen omdat het ontdaan is van al zijn gas.

Bronnen WIB: Reis terug in de tijd NR 2 /2008 Atrium encyclopedie Handboek sterrenkunde Govert schilling NASA Niburu Archief ESA Overfed Black Holes Shut Down Galactic Star-Making

GOODS-Herschel reveals gas mass role in creating fireworks versus beacons of star formation http://allesoversterrenkunde.nl/abc/53-blauwverschuiving.html http://www.dulus.info/wetenschap/2010/10/Wat-zijn-Lagrange-Points.html http://www.kennislink.nl/publicaties/herschel-oog-voor-het-onbekende http://www.merlyn.demon.co.uk/gravity4.htm 7

Gadgets 3D-mirascope

Gadgets

Dit is nou zo'n gadget die iedereen zou willen hebben maar uiteindelijk oud en saai wordt en in de kast beland, toch is het zeker de aandacht waard! Deze zogenoemde "mirascope" plant levensechte HD hologrammen in je kamer van wat je maar kan vinden of opzoeken en er op zet. Erg leuk als je opeens je vinger door een kikker heen kan steken.

Magische spiegel Dit object is misschien niet zo technisch bijzonder als de andere gadgets op deze pagina maar ik vond het wel waard om ook dit erbij te zetten. Deze "magische" spiegel werkt in hetzelfde principe als het flexibele scherm (zie boven), alleen is dit meer een grappig speeltje, vandaar dat hij onder deze categorie valt. Deze spiegel is heel makkelijk te vervormen met je hand, knijpen, uitvouwen... Een echte lachspiegel dus!

De nieuwe iPad (iPad 3)

PS Vita (PlayStation Vita): Deze nieuwe gadget is al een tijdje uit maar toch de moeite waard om even te noemen. Het is het laatste werk van Sony in de reeks populaire consoles “PlayStation” en de nieuwste draagbare spelcomputer. Dit vernieuwende object, van de dubbele analog sticks, de nieuwe strakke layout, de 2 camera’s, 3G en wifi, Realitygaming, sociale mogelijkheden, touchscreen tot een tiltfunctie, heeft een nieuwe wereld van gamen opengezet.

Deze nieuwste gadget van Apple levert veel discussie op, want is het nou “de beste gadget ooit gemaakt” of “een mooie, maar veel te dure en verder waardeloze update”? Even kort wat dit inhoud: Deze lijkt zeer veel op zijn voorganger, de iPad 2, maar is veel sneller, heeft een mooier scherm en kan ook meer dingen aan. Een zeer grote stap aan de binnenkant, maar is dat genoeg?

iPhoneDock Keyboard Dit is een van die gadgets die totaal onbekend is maar geniaal en verschrikkelijk bruikbaar kan worden gevonden. Zoals de naam alweer verraad, is dit een gewoon los toetsenbord, dat kan worden verbonden met je tablet, pc en smartphone. Nadat je je apparaat hebt ingeplugd, kan je het toetsenbord gebruiken om hem op te laden, maar je kan je apparaat natuurlijk ook nog gewoon gebruiken of er muziek mee afspelen. Je iPod is zo de cd en je hebt dus nog maar één ding nodig: dit toetsenbord! 8

Flexibel touchscreen

Gadgets

De naam zegt het eigenlijk al. Dit nieuw bedenksel van Nokia is bedoeld om later nog makkelijker goed mee te nemen mobieltjes of andere devices mee te kunnen nemen. Als je geen zakken hebt, geen tas en geen jas maar je wilt per sé je mobiel mee, wat doe je dan? Rol hem op, stop hem in een kokertje om je nek, aan je arm of been en rol hem bij gebruik gewoon weer uit, helemaal nieuw en klaar te gebruiken!

Bluetoothkussen

MacBook Pro met Retina-display

Zoals bij vele gadgets op deze pagina, een beetje cliché, zegt de naam het al: dit is een BluetoothKUSSEN... Je kan er natuurlijk prima op slapen, het zal nog lekker liggen ook, maar het gaat om de Bluetoothverbinding. Gebruik hem als wekker en stuur je muziek er heem d.m.v. Bluetooth. Het heeft nog niet zo veel functies, maar het is een stap... Wie weet kijken we straks een film op ons uitrolbare flexibele scherm in ons kussen, videochatten we even via ons kussen, gaan we lekker slapen op het kussen en worden we wakker door ons kussen!

Deze nieuwe MacBook, pas uitgekomen, is niet alleen qua uiterlijk anders, hij is net zo dun als de huidige MacBook Air. Ook de graphics zijn sterk verbeterd. Deze nieuwe supercomputer van Apple heeft een retinascherm (‘pixels zijn niet te zien met het blote oog’), met een resolutie van 2880 x 1800 pixels (een full HD-scherm heeft een resolutie van 1920x1080), een hele verbetering dus. Ook heeft de nieuwe MacBook Pro een supersnelle processor van 2.6 GHz, wat hem niet te verslaan maakt. Het scherpe scherm en de accuduur van 7 uur maken dit de nieuwe uitkomst van de tijd. Maar is hij (meer dan) €2279 waard?

USB Pen Dit is wel echt misschien de meest geniale uitvinding van heel deze pagina, de USB pen. Het is niet, zoals misschien op het eerste gezicht lijkt, een USB stick met de vorm van een pen, maar dit vernieuwende object is echt een draadloze, met computer verbonden pen. Je kan op je tafel schrijven, of op papier en het zal automatisch in jouw handschrift op de computer verschijnen, ook handig voor tekenen. Wat natuurlijk ideaal is is het automatisch omzetten naar lettertype van de computer of het voorlezen van de zojuist gesproken tekst. Laptop op de kamer, benden aan het ontbijt nog even je essay afschrijven op je boterham, en op naar school!

Vogel Camera Nee, dit is geen camera met de vorm van een vogel en geen vogel met de vorm van een camera. Dit is, al een ouder principe maar nu draadloos en goed uitgewerkt, een gemakkelijk met GPS verbonden systeem dat direct doorzend naar je computer om in vogelvlucht video opnamen te maken. Dit apparaatje klapt zijn motor uit en zoeft weg door de lucht, met een draaibare en inzoombare camera op de buik!

9

De ontwikkeling van het Nederlands Taalkunde 10

De Nederlandse taal staat niet dere redenen. Moeten we ons stil. Men dacht altijd dat het zorgen maken? Of is dit geNederlands zo oud was als de- woon taalontwikkeling? ze zin: “Hebban olla vogala nestas hagunnan.” Mensen hebben graag eenvoud “Alle vogels zijn met hun nesin een taal. Het meervoud van ten begonnen.” een zelfstandig naamwoord Deze zin is een quasi-glosse, moet eindigen op -en, ook al een opmerking bij een tekst, bestaat er een meervoudsop de laatste bladzijde van vorm op -er. In plaats van één een Oudengels prekenhandei, twee eier zeggen we nu schrift en komt uit het jaar twee eieren. Oorspronkelijk is 1100. Maar recent heeft het het meervoud van ei eier, en Instituut voor Nederlandse van kalf kalver. Hier werd laLexicologie oude wetteksten ter -en toegevoegd. Of dit het gereconstrueerd en die hebmakkelijker maakt is nog maar ben uitgewezen dat ‘olla de vraag, want je kan niet gevogala’ toch niet de eerste woon zeggen ‘twee eien’ of Nederlandse zin is, hoewel ‘twee kalven’. Een ander men dat heel lang dacht. Er voorbeeld is dat het woord zijn ruim 350 Oudnederlandse schoen oorspronkelijk al meerwoorden gevonden in de Lex voud was. Denk maar aan het Salica, de zesde-eeuwse wet- Engelse woord ‘shoe’: één tekst, dat is een halve eeuw schoe, twee schoen was hoe ouder dan ‘olla vogala’. Som- het oorspronkelijk ging. mige woorden daarvan lijken nog op het huidige Nederlands, zoals morther (moord), Ook het lettergebruik veranfe (vee) en hano (haan). Maar dert. ‘qu’ verdwijnt en ‘kw’ er zijn ook woorden die je als komt in de plaats. Nog niet zo Nederlander tegenwoordig to- lang geleden noemden we één taal niet zou herkennen, zoals van de drie waarden in een set data van een steekproef brioruoro. Dat betekent ‘waarmee je in de brij roert’ ‘quartiel’, maar nu is en daarmee wordt de wijsvin- ‘kwartiel’ de juiste spelling. Zelfs bij vormen waarvan we ger bedoeld. het nu nooit meer met een Q Ondertussen is het Nederlands zouden schrijven, denk aan zo veranderd, bijna niemand ‘kwamen’ of ‘kwaal’: in het kan de eerste zinnen lezen. In Middelnederlands spelde je de toekomst kunnen we misdat als ‘quamen’ of ‘quaal’. schien ook dit artikel niet ‘Kwis’ is volgens Van Dale een meer lezen. Het Nederlands juiste spelling van ‘Quiz’, hoe verandert en dat heeft meer-

lang duurt het voordat Quiz nooit meer geschreven wordt? Er zijn nog zat andere voorbeelden van ontwikkelingen in de taalkunde uit het verleden. Maar het is niet afgelopen, er zijn op het moment ook veel ontwikkelingen die nu spelen in de taalkunde. Zoals contaminaties (samentrekkingen die niet kloppen) die goedgerekend worden, zoals overnieuw, wat een contaminatie is van over en opnieuw. Christiaen van Heule was een Nederlands grammaticus in de 17e eeuw. Hij beschreef in zijn werk ‘De Nederduytsche Grammatica ofte Spraeckonst’ de Nederlandse naamvallen en is de uitvinder van het verschil tussen ‘hen’ en ‘hun’. ‘hen’ gebruik je meestal als lijdend voorwerp, ‘hun’ is om bezit aan te geven (hun auto) of als vorm van ‘aan hen’ of ‘voor hen’: ‘ik geef hen een cadeau’. Echter, tegenwoordig zegt men vaak ‘hun doen’ en misschien is dat in de toekomst wel juiste grammatica. Immers, ‘U doet’ was vroeger ook niet correct, dat mocht niet als onderwerp gebruikt worden. Nu is dat gewoon correct Nederlands.

ook aan iets anders dan de sterke verleden tijd van ‘schuilen’, niet? Actuele ontwikkelingen van de taal zijn MSN-taal, taalfouten die ingeburgerd worden en steeds meer Engelse woorden in Nederland. We leven in een digitale wereld en alles moet steeds sneller. Mensen hebben geen zin om in een SMS’je volledige zinnen te schrijven, dat kost te veel tijd. Zo ontstaat er een ‘turbotaal’. Alles wordt zo veel mogelijk afgekort. Waarom zou je zinnen voluit schrijven als het veel sneller is

om alles af te korten en cryptisch op te schrijven door het gebruik van cijfers (zie onderstaande afbeelding)? Jongeren wennen er wel aan, maar volwassenen niet. Misschien is in de toekomst MSN-taal wel het ABN. Verder worden er steeds meer Engelse leenwoorden gebruikt voor dingen die ook in het Nederlands kunnen. ‘Summer Sale’ in plaats van ‘Zomeraanbieding’ of ‘Cool’ in plaats van ‘gaaf’. Een ding is zeker: taal staat niet stil. Het ontwikkeld steeds, wat ook tot veel verwarring leidt.

Taalkunde

Een ander voorbeeld is het verdwijnen van het lidwoord ‘het’. De gaat erom dat de lidwoord ‘het’ zal verdwijnen en dat de woord ‘de’ de nieuwe standaard wordt, net als in het Engels waar ze enkel het lidwoord ‘the’ kennen. Het lidwoord wordt simpelweg vermeden. Baby’s en buitenlanders die het Nederlands leren hebben meestal de voorkeur voor ‘de’, pas op een hoger niveau leren ze ‘het’. Ook het merendeel van nieuwe Nederlandse woorden heeft als lidwoord ‘de’, zoals ‘de sms’. ‘Het’ blijft waarschijnlijk wel bestaan als onbepaald voornaamwoord: ‘Het is leuk’ of ‘Ik vind het leuk’. Steeds meer werkwoorden worden zwak, wat betekent dat onregelmatige sterke werkwoorden regelmatige uitgangen krijgen. ‘Wouden’ zijn uitgestrekte bossen, voor de verleden tijd van willen in het meervoud moet je maar ‘wilden’ gebruiken. Het woei (waaien), hij dierf (durven), hij stiet (stoten), dat lijkt te weinig op het originele woord dus plakken we zelf gewoon te of -de erachter om onze onvoltooid verleden tijd te vormen. Bij ‘school’ denk je

Bronnen: http://intranet.grundel.nl/grassroots/nederlands/Taal/De_ontwikkeling_van_de_Nederlandse_taal2.htm http://irritaal.weblog.nl/anglicismen/meest/ http://taaladvies.net/taal/advies/tekst/35 http://www.ernieramaker.nl/schrijfsels.php?tekst=henhun http://petermiedema.com/2011/11/16/de-einde-van-de-lidwoord-het/ http://www.quest.nl/achtergrond/het-verdwijnt NRC Next 11

Top 10... Top 10

Groene Gadgets van 2010 Nu de wereld steeds meer te maken krijgt met de gevolgen van klimaatverandering besluiten veel mensen er iets aan te doen; door groene producten te kopen of ze zelf te ontwikkelen. Speciaal voor de producten wordt elk jaar in New York de Greener Gadgets Conference georganiseerd. Hier bepaald een jury wat de ‘groenste ideeën van het jaar’ zijn. Hierbij wordt onder anderen gekeken naar duurzaamheid en energiezuinigheid. Om te vieren dat de conferentie van 2011 eraan komt geven wij nog een keer een overzicht van alle groene gadgets van 2010:

10.

Energy Hub Dashboard

Met dit stijlvolle dashboard kun je live bijhouden hoeveel energie je gebruikt. Als buren of vrienden ook een Energy Hub Dashboard bezitten kan door middel van het vergelijken van de energiestanden een wedstrijd worden gedaan wie het minste energie te verbruiken. Dit apparaat is tevens een afstandsbediening voor andere apparaten.

9. Rocco, The Energy Pal Deze vernieuwing van het klassieke hobbelpaard zet kinetische energie om in elektriciteit voor huiselijk gebruik. Ook zijn de handvatten bruikbaar als lichtjes die werken op de door het hobbelpaard gecreëerde energie. Het hobbelpaard is gemaakt van 100 procent niet giftig gerecycled plastic.

8.

Turbine Light

Deze turbine die wordt bevestigd aan een straatlantaarn levert energie op voor de lantaarn door de wind van passerende auto’s om te zetten in elektriciteit.

7.

Smart Grid Home Controller

Door de energiestand van een huis bij te houden kan dit apparaat andere huiselijke apparatuur naar wens van de gebruiker uitschakelen, om zo energie te besparen.

6.

Orange Solar Tent

Deze tent zet zonne-energie om in bruikbare elektriciteit om een zo huiselijk mogelijk gevoel te bieden.

12

Automan 500 Subwoofer

Een subwoofer en voetenbank in één, volledig gemaakt van oude banden en duurzaam materiaal.

4.

Top 10

5.

Corky

Deze van gerecycled kurk gemaakte muis wordt opgeladen door de beweging van de hand. Ook is hij volledig gemaakt van duurzaam en recyclebaar materiaal.

3.

Illumi Charger

Dit handige apparaat zet de energie van lichten binnen om in elektriciteit, dat te gebruiken is via de ingebouwde USB-porten.

2.

Empower

Door met deze stoel te bewegen wordt er energie opgewekt die via USB-porten kan worden overgezet naar bijvoorbeeld een smartphone, om hem op te laden. Het is de bedoeling dat deze stoelen overal op publieke plaatsen komen te staan.

1. AUG Living Goods Program Deze barcodescanner geeft je niet alleen informatie over de prijs van een product, maar ook waar het vandaan komt, of het wel biologisch is en hoe duurzaam het is. Deze scanner kan gewoon op een smartphone of tablet geïnstalleerd worden.

Bronnen http://www.alletop10lijstjes.nl/top-10-groene-gadgets-van-2010/ 13

Was Mona Lisa zwanger?

Kunst

De Mona Lisa is een van de bekendste schilderijen van de wereld. Het is tussen 1503 en 1507 geschilderd. Het is al een keer op klaarlichte dag gestolen, en er zijn door kunstenaars al vele parodieën op gemaakt. Maar naar het mysterieuze schilderij is ook al heel veel onderzoek gedaan. Kennen wij haar geheimen nu nog niet?

Italiaanse onderzoekers hebben nu een nieuwe theorie: de Mona Lisa zou gebaseerd zijn op een leerling van Leonardo: Mon Salai (zijn bijnaam). De naam ‘Mona Lisa’ zou van ‘Mon Salai’ een anagram zijn. Ook hebben onderzoekers de letters ‘L’ (voor ‘Leonardo’) en ‘S’ (voor ‘Salai’) in de ogen van Mona Lisa gevonden. Het bestuur van het Louvre vindt echter dat deze theorie heleMan of vrouw? maal niet klopt, want de onWie de Mona Lisa is, is nog derzoekers hebben een kopie steeds niet duidelijk. De officionderzocht, en niet de echte ële naam van de geportretMona Lisa. teerde is er nooit bij gezet, Glimlach dus we weten niet welke vrouw het nu werkelijk was. Hier is de Mona Lisa vooral bekend om: de glimlach. Het geHet meest voor de hand ligzicht is geschilderd in een gende is dat de Mona Lisa een techniek die nieuw was voor portret is van Lisa Gherardini. die tijd: Sfumato. Dat is een Zij was de vrouw van de Floschildertechniek waarmee je rentijnse koopman Francesco de contouren vaag en wazig del Giocondo. Dat zou de bijmaakt, door heel veel flinternaam van het schilderij, ‘La dunne, transparante lagen Gioconda’, verklaren. over elkaar heen te schilOok zijn er theorieën over, dat deren. Leonardo da Vinci had het schilderij gebaseerd is op deze techniek ontwikkeld, en een zelfportret van Leonardo hij was er dus ook heel goed zelf. Onderzoekers hebben in. Vorig jaar werd er in de ooit de Mona Lisa en een zelf- Franse stad Grenoble onderportret van Leonardo vergele- zoek naar gedaan. Door een ken, en er waren veel overbepaalde lasertechniek, geeenkomsten. naamd röntgenfluorescentiespectrometrie, werd ontdekt dat Leonardo Mona Lisa’s glimlach in 40 lagen had geschilderd, met zijn vingers. De lagen zijn 1 tot 2 micrometer dun, dat is een duizendste millimeter. In totaal is de verf niet dikker dan 50 micrometer, dat is net iets meer dan half de dikte van één menselijke haar. Ook over de emotie van Mona Lisa onderzoek gedaan. Twee

14

jaar geleden onderzochten wetenschappers in Amsterdam het portret met software die emoties kan herkennen. Volgens dat onderzoek bestond de glimlach van Mona Lisa voor 83 procent uit geluk, en was voor 9 procent afkeer, 6 procent angst en 2 procent boosheid. Ook zijn er onderzoeken gedaan, waarom de glimlach nou zo mysterieus is. Het bleek aan de hersenen te liggen. Die krijgen bij het zien van het schilderij steeds een ander signaal binnen, zo heeft Mona Lisa de ene keer een stralende, en de andere keer een bittere, cynische glimlach. Een medisch expert uit Palermo heeft vanuit een andere hoek naar het gezicht gekeken: hij heeft, door bepaald vet rond de ogen, ontdekt dat Mona Lisa een hoog niveau van cholesterol had, toen Leonardo het schilderij gemaakt heeft.

Zwanger Ook naar de kleding van Mona Lisa is onderzoek gedaan. En die kleding onthult nieuwe geheimen. Zo is er een dunne, gaasachtige sluier op haar hoofd ontdekt. Dit type sluier werd in de tijd dat het schilderij gemaakt werd, vooral gedragen door zwangere vrouwen, of vrouwen die net een kind gekregen hadden. Was Mona Lisa dus net zwanger, of zwanger geweest?

te frissen, want daar is het gewoon veel te kwetsbaar voor. Dus onderzoeken naar meer details moeten op een andere manier gedaan worden, zoals door röntgen- en infraroodscans.

Kunst

de mouwen nog een extra laag van kleding te zien. Dit soort jurk werd in die tijd ook vaak gedragen door vrouwen in verwachting of met kinderen aan de borst.

Zo heeft de infraroodscan, waarbij ook de gazen overjurk In februari dit jaar is in het is ontdekt, ook iets op Mona depot van het Museo del Prado Lisa’s hoofd weergegeven wat in Madrid een kopie van de Moeen soort van hoedje is, maar na Lisa gevonden, en grondig normaal haast niet zichtbaar schoongemaakt. Deze kopie is is. waarschijnlijk door een leerling van Leonardo da Vinci ge- Nog meer ontdekkingen: maakt, tegelijkertijd met de - Aan een bepaald kleurtje bij echte Mona Lisa. Op deze ko- de ogen en de kin zou te zien pie is de sluier van Mona Lisa zijn dat Mona Lisa ziek is. veel beter te zien, zijn er - Mona Lisa heeft haar handen meer details zichtbaar op de kleding en de stoel, en de ach- op een bepaalde manier om de leuning van haar stoel getergrond is veel helderder. klemd, alsof ze zo dadelijk op De echte Mona Lisa is in al die wil staan. jaren nog nooit schoonge- Over haar knieën heeft ze maakt en zit onder een hele een soort van dekentje. laag vernis. Maar men is niet van plan om het schilderij op

Hoedje

Misschien is het doek wel geschilderd om de geboorte van Lisa Gherardini’s derde kind te vieren. Ook andere details wijzen op zwangerschap of geboorte. Zo zijn er infraroodscans gemaakt van de Mona Lisa, en daarop is te zien dat Mona Lisa oorspronkelijk geschilderd was met een soort van gaasachtige overjurk over haar jurk heen. Zo was er bij

Links: De originele Mona Lisa in het Louvre Rechts: De kopie in het Prado Museum

Bronnen: New York Times Livesience.com Kleio.org Neatorama.com kunst-en-cultuur.infonu.nl WIBNet NOS Telegraph (UK)

15

Olielekken Aardrijkskunde 16

Op verschillende plaatsten in de wereld lekken oliebedrijven vaak grote hoeveelheden olie. Zo zijn er in de afgelopen weken al lekken geweest in Nigeria en een lek in de Amerikaanse staat Louisiana. In alle gevallen ging maar liefst 600.000 liter olie of meer per dag verloren. Uiterst zonde dus en ook nog eens heel erg slecht voor het milieu. En dan gaat het hier nog over relatief kleine lekken. Neem bijvoorbeeld het bekende olielek van 2010 in de Golf van Mexico; daar ging na een explosie op een booreiland maar liefst 11 tot 16 miljoen liter olie per dag verloren. En dat gebeurde ook voor een zeer lange periode omdat het niet wilde lukken om de gaten in de zeebodem af te dichten. Het duurde in totaal bijna 3 maanden, van 20 april 2010 tot 15 juli 2010 totdat het eindelijk was afgesloten met behulp van een grote metalen kap die er overheen was gezegd nadat eerdere ideeën van het volspuiten van de gaten met beton niet was gelukt en het verspreiden van bacteriën die de olie sneller doen afbreken over de zee een te grote bedreiging vormde voor de vele flora en fauna in het gebied. Immers, het gebied waarover de olie zich verspreidde liep ondertussen al uit van de Keys-eilanden (Florida) tot Mexico. Een enorme omvang

dus en een ramp voor het milieu. De totale kosten voor de opruiming van de olie, afdichting van het lek en het vergoeden van alle slachtoffers kostte in totaal zo een 9 miljard dollar. En dan zijn de kosten die de Amerikaanse regering zelf maakte tegen het lek nog niet eens meegerekend. Verder vormde de olie op zowel korte als de lange termijn een bedreiging voor de flora en fauna. In het gebied rondom de Golf van Mexico, mag er niet meer gevist worden en mag er tijdelijk niet meer naar nieuwe olie geboord worden. Iets wat weer desastreus is voor de olieprijs en dus de economie. En dit gebeurt dus veel vaker, enkele keren per kwartaal. Het is alleen nooit wereldnieuws aangezien er altijd minder olie verloren gaat. Maar dan nog zijn dat rampen die vernietigend zijn op zowel financieel als natuurlijk gebied.

de veiligheidsvoorschriften houdt en goede materialen gebruikt voor worden voor de bouw van de booreilanden? Wat zouden de kosten daar wel niet van zijn? En wie moet dan gaan doen? Nee, de oplossing voor dit probleem is vrij simpel: oliebedrijven moeten er gewoon voor zorgen dat zij op een degelijke, veilige manier naar olie boren. Dan hoeven zij geen dure acties te ondernemen om de lekken te dichten en hoeven wij niet meer te aanschouwen hoe een mooie zee wordt overspoel door allesvernietigende olie. Het is zo simpel maar het is een illusie, bedrijven zullen altijd proberen zo min mogelijk kosten te maken. Wat maar één ding inhoudt: berg jezelf voor de volgend olieramp, want hij komt eraan.

Maar wat kan er aan gedaan worden? Vaak gaat het bij olielekken om een menselijke fout of het begeven van goedkope onderdelen die aangeschaft zijn om geld te besparen zoals bijvoorbeeld bleek de oorzaak te zijn bij het lek in de golf van Mexico. Moet er dan op elk booreiland gekeken worden of men zich aan Bronnen: NRC Next, holytaco.com

Wat zijn supervulkanen? Supervulkanen zijn vulkanen die een mogelijke uitbarsting van 1000 kubieke kilometers hebben. En erg destructief zijn. Sommigen zeggen zelfs dat sommige supervulkanen zelfs ijstijden kunnen opwekken.

Yellowstone en de vulkaan Yellowstone is een natuurpark die voornamelijk ligt in de Amerikaanse staat van Wyoming. In het park wonen honderden soorten zoogdieren, vogels, reptielen en vissen. Een deel van deze soorten is bedreigd. In Yellowstone ligt ook het Yellowstone meer. Het meer ligt 2.376 meter boven zeeniveau. Dit meer is de oorsprong van de Yellowstone Rivier. De Yellowstonecaldera barst uit ongeveer iedere 600.000 jaar. Deze vulkaan is zo

groot dat zodra hij uitbarst, er enorm veel stof in de lucht zal komen. Deze stof zorgt ervoor dat de zon wordt geblokkeerd en de temperatuur laat dalen. Dit kan zelfs een nieuwe ijstijd veroorzaken. De laatste uitbarsting was 600.000 jaar geleden. Ook zijn er elk jaar wel aardbevingen. Meestal zijn die ongeveer 2 op de schaal van Richter maar zo af en toe volgt er een aardbeving van 3.8 op de schaal van Richter. In 1959 was er een aardbeving van 7.2 op de schaal van Richter die tientallen mensen heeft gedood. Deze aardbeving had ook een erger gevolg kunnen hebben, namelijk een uitbarsting van de vulkaan.

La Garita Gelegen in de Garita Mountains (vrij vertaald als Ragged mountains in het Engels), vinden wij de grootste

supervulkaan ter wereld: La Garita. Maar deze vulkaan is dood. 28 miljoen jaar geleden barstte hij uit met een 8 op de vulkanische-explosie index (dat is erg hoog). Mount Saint Helens (een vulkaanuitbarsting bij Washington in 1981) had een kracht van 1,2 op de vulkanischeexplosie-index.

Aardkrijkskunde

Supervulkanen

Laacher See Laacher See is een met water gevulde caldera in centraal duitsland. Het is de enige caldera in West-Europa. De laatste uitbarsting was 12.900 jaar geleden. Iedere 10.000 jaar barst deze supervulkaan uit. Ook zijn er meer luchtbellen gesignaleerd aan het oppervlak dan normaal. Maar dit kan ook gewoon toeval zijn. De laatste uitbarsting, van 12.900 jaar geleden, had een kracht van 5 op de explosie-index.

Van links naar rechts: Laacher See, La Garita, Yellowstone

17

Ik = Sociale Identiteit + Persoonsidentiteit Psychologie 18

“Wie ben ik?” Dit is een lastig gegeven in zowel de filosofie als de psychologie. De mens heeft altijd een eigen karakter, wat beïnvloed kan worden door componenten van buitenaf. Toch staat het tot op zekere hoogte vast. Zo kunnen wij op het ene moment spreken over een

persoon en dat zal 3 maanden later, als we het over datzelfde persoon hebben, nog steeds diezelfde persoon zijn. Deze identiteit blijft door tijd en ruimte hetzelfde, in tegenstelling tot natuurlijk je lichaam zelf. Men vraagt zich af wat een persoon op twee verschillende tijden en plekken tot dezelfde maakt. Is het

de ziel, of gewoon een gedachte, zoals het getal 0 en oneindig, die we nodig hebben voor ons begrip? Klassieke filosofen zoals John Locke en David Hume hebben hier interessante theorieën over bedacht maar in de psychologie is er in het algemeen toch een zekere overeenkomst gemaakt.

De persoonlijke identiteit bestaat uit 3 onderdelen, het cognitieve component (je kennis en kracht om dingen op te nemen) waarmee je zelfwaarneming toegepast kan worden, de affectieve componenten, voor je gevoel en emotie en waardoor je jezelf kunt beoordelen, en het conatieve component, wat zorgt voor het uiteindelijke handelen. Deze samen zorgen voor een waarneming, gevoel, zelfbeschouwing en bepaalde manier van uitvoeren die bij jouzelf horen. Dat ben jij, maar nog niet helemaal.

Sociale identiteit Wil je je eigen identiteit volledig kunnen vaststellen, op basis van deze uitspraken, dan moet je jezelf eerst echt leren kennen. Psychologen hebben voorlopig vastgesteld, aan de hand van psychoanalist Sigmund Freud, dat de sociale identiteit + je persoonsidentiteit je “zelf” is, je “ich”. Sociale identiteit is het bewustzijn van een persoon tot een bepaalde groep te behoren en door anderen als zodanig behandeld te worden. Deze identiteit is gemakkelijk te beïnvloeden en blijft daardoor door de tijd heen veranderen. Dit is jouw gezicht, hoe je jezelf voor doet in een groep en wat anderen van je denken, los van je persoonsidentiteit. Deze identiteit verschilt niet meer per uniek mens, maar in grote lijnen per cultuur, geloof, geslacht enz. Een sociale identiteit is dus hoe je in een groep staat en wat jouw groep is en dan je persoonsidentiteit is je

unieke karakter binnen de groep. Deze samen vormen samen dus je “zelf”. Deze sociale identiteit is opgebouwd uit andere groepen die samen jouw sociale identiteit dus vormen. Deze zijn zeker niet onbelangrijk en hangen vaak af van je afkomst. » Culturele identiteit Dit is het deel van traditie, als je familie altijd iets heeft gedaan zal jij dat doen en mensen naar jet toe trekken die dit ook voelen. Je andere smaak, maar vooral je verleden, gemaakt door de mensen voor je, maken je culturele identiteit. Een van de onderdelen dat je tot een groep trekt. » Nationale identiteit Nationale identiteit is ook een verbeeld iets. Het gaat uit van regels en tradities, dat mensen uit een natie altijd verbonden met elkaar zullen zijn en in een vreemde omgeving elkaar hoe dan ook op zullen zoeken en steunen. Denk bijvoorbeeld aan het EK voetbal. » Andere factoren Er zijn waanzinnig veel identiteiten, en deze groeien naarmate de wereld meer een geheel wordt. ZO heeft elke Amerikaanse staat, de Europese Unie, elke online chatruimte, en ook je studie invloed op je uiteindelijke sociale identiteit. Al deze identiteiten, verbonden met elkaar maken je persoonlijkheid, tot een bepaalde mate (dit val natuurlijk nooit helemaal te meten). Iedereen is uniek, en ieder-

een kan afwijkend verdrag vertonen.

Eigenwaarde Als iemand in de spiegel kijkt, al hebben ze allemaal het zelfde uiterlijk, zie je altijd wat anders. De een heel knap, de ander te dik, de ander niet goed, de ander oké. Iedereen ziet zichzelf vanuit een relatief perspectief anders. Dit beeld wordt door het affectieve component bepaald en zonder enige logica met bepaalde emoties gevormd. Eigenwaarde is heel belangrijk, het kan tot zekerheid en durf leiden en ook tot het kennen van je eigen grenzen, maar het kan ook mensen in situaties plaatsen waar zie niet uit kunnen. Als je eigenwaarde te negatief ligt kun je belangrijke kansen laten schieten of zelfs zelfmoord plegen, maar als deze te hoog ligt zal dit je sociale leven niet ten goede komen en ook je sociale identiteit afbouwen wat uiteindelijk je “zelf” pijnlijk zal laten afbrokkelen. Een te lage eigenwaarde kan ontstaan door een lagere rang in de hiërarchie van jouw groep, waar je met je sociale identiteit niet bij past. Je zal jezelf gaan vergelijken en minder voelen, ten kostte van je identiteit. Ook je prestaties zijn belangrijk maar vooral je eigen mening hebben en in situaties op durven staan is belangrijk, zo voel je echt dat je identiteit hebt en dat je persoonsidentiteit niet ten onder gaat aan de sociale identiteit en de lage eigenwaarde. Iedereen wil uniek blijven, diep van binnen.

Psychologie

Persoonsidentiteit

19

Ontwikkeling van je identiteit Verband identiteit tussen naam, stad, of werk

Psychologie

Dit is nooit bewezen, maar uit onderzoek is gebleken dat mensen die bijvoorbeeld als achternaam “Kok” hebben meer, kans hebben om een kok, of in de keukenbranche te gaan werken. Misschien zit het in het bloed, of in de traditie of voelt het gewoon goed aan. Dat valt nog wel recht te praten, maar uit onderzoek blijkt dat zelfs de eerste letter van je naam in heel veel gevallen grote invloed heeft op je relaties, woonplaatsen en banen. Hoe dit kan is niet te verklaren, want je naam heeft geen verband met je innerlijk identiteit, of toch wel? Kan je voortaan op de vraag “Wie ben ik?” wel gewoon je naam antwoorden, en filosofisch correct zijn? Alleen de toekomst kan het weten. Onderstaande tijdbalk laat zien hoe je identiteit zich door je leven heen ontwikkelt.

1. babytijd (0-1 jaar): ontwikkeling van vertrouwen of wantrouwen;

2. peutertijd (2-3 jaar): ontwikkeling van autonomie of schaamte;

3. kleutertijd (4-6 jaar): ontwikkeling van initiatief of schuld;

4. kindertijd (7-13 jaar): ontwikkeling van vlijt of minderwaardigheid;

“Het Ich ‘zelf’ wordt gemaakt door het diepere ‘Es’ en je eigenlijke wil is het ‘Über-ich’. Deze drie factoren maken wie je bent.” — Freud

20

Psychologie 5. adolescentie (14 jaar tot midden twintig): ontwikkeling van identiteit of rolverwarring;

7. midden volwassenheid (begin veertig tot midden zestig): ontwikkeling van zorg voor komende generaties of stagnatie;

6. vroege volwassenheid (midden twintig tot begin veertig): ontwikkeling van intimiteit of isolatie;

8. late volwassenheid (vanaf midden zestig): ontwikkeling van integriteit of wanhoop.

“Het lichaam wijst naar de ene kant, en de ziel naar de andere. Dit zijn 2 aparte onderdelen die samen je identiteit vormen.” — Locke/Hume Bronnen: http://www.goeievraag.nl/vraag/identiteitscrisis.67892 http://www.ivpp.nl/zelfvertrouwen/eigenwaarde-3-oorzaken 21

Hoe de nieuwe DSM tot stand komt Biologie

Wat is de DSM-V? De DSM-V is de verbeterde versie van de DSM-IV TR, ook wel bekend als de ‘bijbel voor psychiaters’. De afkorting staat voor ‘Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders text revision ’(‘diagnostisch en statistisch handboek voor mentale aandoeningen, herzien’). De DSM IV en V zijn ontwikkeld door de American Psychiatric Association (APA), de belangrijkste organisatie van psychiaters in de Verenigde Staten. De DSM V komt uit in mei 2013, de eerste plannen voor een nieuwe versie van de DSM stammen al uit 2006.

Waarom is er behoefte aan een standaardwerk op het gebied van de psychiatrie? Dit handboek dient als basis voor de wetenschappelijke onderbouwing van de diagnostiek en behandeling van psychiatrische stoornissen, waardoor de behandeling van psychische stoornissen meer gestandaardiseerd

22

kan worden. Daar standaardisatie kunnen de gestelde diagnoses door psychiaters en psychologen beter vergeleken worden.

Van DSM-IV TR naar DSM V Aanvankelijk werd de DSM-IV TR positief ontvangen door de professionals. Maar al snel kwam er kritiek op de DSM-IV TR. In de DSM-IV zou voornamelijk gefocust worden op de symptomen en niet op de onderliggende oorzaken van de psychische problemen. Daardoor is het mogelijk dat de gediagnosticeerde gestigmatiseerd wordt. Met stigmatisering bedoelen we dat iemand een diagnose krijgt toegekend zonder dat hij of zij een probleem ervaart. Ook vonden tegenstanders van de DSM dat hij vooral geschreven was vanuit het belang van

de farmaceutische industrie. Meer dan 70% van de specialisten die betrokken waren bij de DSM-IV TR bleek een commerciële relatie te hebben met de farmaceutische industrie. Dit zijn bedrijven die medicijnen ontwikkelen en verkopen.

Hoe de DSM V tot stand komt Daarom besloot men als snel tot het maken van een nieuw psychiatrisch handboek. Dit heeft in totaal 5 jaar geduurd. Als eerste werden voor ieder hoofdstukken in de DSM-IV een aparte werkgroep opgericht. Zo ontstonden de werkgroepen: stemmingsstoornissen (waaronder depressie), angststoornissen, obsessiecompulsieve en sociale angst gerelateerde aandoeningen, kind en puber gerelateerde

Principles voldoen. Hieronder vielen een aantal regels en verordeningen, waaronder het bekend maken van banden met commerciële en niet-commerciële bedrijven. Ook mogen ze niet meer dan $10.000 van die bedrijven ontvangen, om zo de onafhankelijkheid van de onderzoekers te waarborgen. Dit moeten de onderzoekers zo houden tot na de publicatie van de DSM-V

Publicatie Verder publiceerden de werkgroepen hun herzieningen van de DSM-V op internet, waardoor outsiders de mogelijkheid hebben hun suggesties/kritiek in te dienen. Helaas is er geen garantie dat de suggesties/ kritiek daadwerkelijk in de DSM-V terecht komen, maar

uiteraard bevorderd het de openheid enorm.

De toekomst

Biologie

aandoeningen, neurocognitieve stoornissen, neurologische aandoeningen, persoonlijkheidsstoornissen, psychotische aandoeningen, seksuele- en geslachtsstoornissen, slaapstoornissen, niet medisch verklaarbare lichamelijke aandoeningen en stofgerelateerde aandoeningen (verslavingen). Per vakgebied werden toonaangevende vakspecialisten uitgenodigd, voornamelijk uit de Verenigde Staten. Deze specialisten bepaalden aan de hand van recent wetenschappelijk onderzoek wat er gewijzigd moest worden aan de beschrijving van diagnostiek en behandeling van hun vakgebied in de DSM V. De Study Group houdt zich bezig met de vormgeving en de randfactoren bij de aandoeningen, deze bestaat ook weer uit zes werkgroepen. Verder is er een Task Force. Dit is de leidende werkgroep: niet alleen alle voorzitters van de werkgroepen die de DSM-V samenstellen zijn hierin vertegenwoordigd, maar ook vooraanstaande epidemiologen, behandelende psychiaters en andere wetenschappers.

Ondanks alle maatregelen is het maar de vraag of de DSM V het in de behandelpraktijk ook goed zal doen. De komst van de DSM VI staat al gepland voor 2015. De diagnostiek en behandeling van psychische stoornissen is namelijk nooit af omdat de wetenschap zich ook voortdurend ontwikkelt. Door de toenemende kennis op het gebied van de biologische oorzaken achter psychiatrische stoornissen en door nieuwe onderzoeksmethoden zoals functionele hersenscans wordt steeds meer mogelijk op het gebied van de diagnostiek en behandeling van psychische stoornissen.

Vermijding van belangenverstrengeling Om belangenverstrengeling te voorkomen van de leden moeten ze aan het zogenaamde Board of Trustee 23

Slaaptekort door angst voor het donker Psychologie

Volwassenen Zelfs volwassenen hebben last van angst voor het donker. Dat blijkt uit een onderzoek van de Ryerson universiteit. Hier hebben ze studenten uit de universiteit een enquête gegeven, en de resultaten waren dat minstens de helft van de studenten van tussen de 18 en 25 jaar bang is voor het donker. Hoewel de meeste beweren dat de enquête naar waarheid is ingevuld, kan je beredeneren dan sommige studenten zich schamen voor het bang zijn in het donker. ‘We denken dat slechte slapers gespannen raken in het donker, omdat ze het bed in verband brengen met niet kunnen slapen.’, aldus hoofdonderzoeker Taryn Moss. Bang zijn in het donker is niet iets om voor te schamen, en Moss denkt dat er veel mensen rondlopen met een onbehandelde fobie.

Behandeling Veel behandelingen tegen insomnia werken zeer effectief, beweren onderzoekers. Ook al werkt het minder goed op sommige mensen, toch zijn de meeste reacties positief. Als er een verband ligt tussen het hebben van slaapproblemen en het bang zijn in het donker, dan kunnen ze, met behulp van verdere onderzoeken, mensen behandelen die last hebben van slaapproblemen.

Advies

24

Er zijn heel veel tips en tops die je kunnen helpen een betere nachtrust te krijgen. Een hele simpele tip is om

wrichten. Maar je moet ook wel lekker liggen, dus hebben we wat tips verzameld voor elke ligging. Probeer ze maar uit.

Rugligging een regelmaat in je dag– of nachtritme te stellen. Ga bijvoorbeeld elke dag om ongeveer dezelfde tijd naar bed en sta om ongeveer dezelfde tijd op. Zorg ook voor een goed donkere kamer. Dit is misschien in tegenstrijd met het eerder vernoemde onderzoek, maar het helpt wel als je andere redenen hebt dat je niet kan slapen. Zorg ook voor frisse lucht in je slaapkamer. Dit helpt omdat je dan ’s nachts niet wakker wordt omdat je geen zuurstof meer hebt. Ventilatie is ook zeer belangrijk als je een kleine slaapkamer hebt. Omdat je ongeveer acht uur in dezelfde kamer doorbrengt kan de zuurstof opraken als je niet ventileert. Melatonine is een natuurlijk middel dat aangemaakt wordt in je lichaam dat je helpt met slapen. Dit hormoon wordt aangemaakt doordat je in de duisternis bent. Als je ouder wordt maakt je lichaam minder melatonine aan. Mensen met slaapstoornissen hebben vaak ook een tekort aan melatonine. Dit kan verholpen wordt door tabletten melatonine in te nemen.

Houding Een slechte houding kan niet alleen zorgen voor een slechte nachtrust, maar ook voor spierkrampen en, na een tijdje, ook misplaatste ge-

Een dik en zacht kussen is misschien lekker om op te liggen, maar als je een te dik kussen hebt kan dat voor een knik in de wervelkolom zorgen. Ook een kussen wat te hard is en nauwelijks inzakt als je erop gaat liggen zorgt voor een knik. Een goed kussen is een kussen wat zowel hoofd als nek goed ondersteunt aan de hand van de kromming van je rug. Hoe groter de kromming van je rug, hoe dikker je kussen moet zijn.

Buikligging Als je op je buik ligt, moet je je hoofd draaien om goed te kunnen ademen. Een slaaphouding met een gedraaid hoofd zorgt vaak voor hoofden nekklachten. Om buikliggen af te leren kan je een pyjama met knoopjes aandoen of een balletje in een zakje aanbrengen. Dit zorgt voor veel irritatie als je toch op je buik gaat liggen. Uiteindelijk ga je dan op je rug of zij liggen.

Zijligging Je hoofd hangt op je kussen als je op je zij ligt. Dit kan je makkelijk verhelpen door een dik kussen te kopen. Dit kan voorkomen als je redelijk brede schouders hebt en een dun kussen hebt. Dit zorgt voor pijn in de nek en kan zorgen voor nekspierkramp.

Gaatje Op woensdag 6 juni was er een klein gaatje in de zon te zien. Dit was de planeet Venus die voor de zon schoof. Vanaf zonsopgang, om 05:30 uur, tot 07:00 uur was er op de zon een gaatje te zien. Helaas was het die ochtend bewolkt en was het niet te zien. De laatste keer dat dit zeldzame natuurverschijnsel voorkwam was in 2004. Toen was het niet zo bewolkt en konden hiervan foto’s gemaakt worden.

Geschiedenis De laatste keer dat dit fenomeen is waargenomen was in 2004. Het gebeurt nu best vaak achter elkaar, maar dit is niet altijd zo geweest. Sinds de 17e eeuw is dit fenomeen maar 6 keer waargenomen. Voor 2004 was dit fenomeen ook meer dan 100 jaar niet meer te zien. Ook duurt het erg lang voordat het opnieuw voorkomt; namelijk op 11 december 2117. Dit natuurverschijnsel wordt een Venusovergang genoemd.

schien leuk, maar erg gevaarlijk voor je ogen. Ook in de ochtend is het gevaarlijk en worden je ogen blootgesteld aan uv-straling en infraroodstraling. Het is dan nodig dat je een eclipsbril opzet. Deze bril beschermt je tegen de stralingen en helpt je de zon beter te zien, waardoor je het ‘gat’ in de zon ook beter kunt zien. Venus is ongeveer net zo groot als de aarde, maar omdat Venus ver van de aarde staat ten opzichte van de afstand naar de zon ziet het eruit als een kleine stip.

Tegenvaller Op de vismarkt in Groningen, waar de Venusovergang het

best te zien was, viel het tegen met het zicht. ‘Het was vooral bewolkt, al kon je soms een glimp opvangen. Via de telescopen lukte het echter niet’ zei professor Peter Barthel. In Utrecht waren 150 mensen bijeen gekomen bij sterrenwacht Sonnenborch. Helaas was ook hier, door de bewolking, niet veel te zien. Via livestreams die van andere delen van de wereld konden ze dit verschijnsel alsnog bekijken op grote schermen. ‘Het leek wel een EK wedstrijd. We volgden alles op grote schermen en experts gaven uitleg over wat er precies te zien was.’ vertelde Robbert Wielinga van de sterrenwacht.

Astrologie

Venus zorgt voor gat in de zon

Gevaarlijk Kijken naar de zon is mis-

WET& Uitgave 1/2012

Colofon

WET& is mede mogelijk gemaakt door alle auteurs van de artikelen, specials en rubrieken, evenals de hoofd– en eindredacteur (J. Pelgröm en D. Westdijk, MSc.). Alle rechten en gemaakte fouten voorbehouden. Waar vereist is/zijn de bron(nen) vermeld van de gebruikte media. Alle gebruikte merknamen en/of gerelateerde termen behoren toe aan de rechtmatige eigenaar. © WET&, 2012. Kijk ook op onze website: wet-en.blogspot.com. In de tabel hiernaast zijn de auteurs van WET& opgenomen op basis van de geschreven artikelen.

3 B. Ilijašević 4-7 F. van den Meiracker 8-9 K. van den Nieuwenhof 10-11 D. Korpel 12-13 I. van Straaten 14-15 H. Be 16 B. Ilijašević 17 I. Volkholz 18-21 K. van den Nieuwenhof 22-23 L. Oomen 24 R. Boukema 25 R. Boukema 26 G. Buijs

25

Puzzel

Puzzel De nummers voor in de velden refereren naar gelijke letters, zoals bij een cryptogram.

Vragen bij de puzzel:

26

1.

Belangrijke stof in de wetenschap, essentieel voor het leven

2.

Hierdoor kan je genezen, ander woord voor pillen

3.

Achternaam van de eindredacteur van WET&

4.

Beroemde Italiaanse schilder

5.

Eén van de meest gebruikte bronnen van vuur bij practica

6.

Soort genre wetenschap

7.

Bij een oxidatie… verbrand je een stof door middel van zuurstof

8.

Vroeger gebruikt middel als verdoving, je raakt erdoor in een roes

9.

Warmte…, Röntgen…, je kan door teveel hiervan doodgaan

10.

Latijnse naam voor Fosfor

11.

Deel van de oorzaak van het broeikaseffect

12.

Vrouwelijke wetenschapper, die het raadsel van de DNA-structuur heeft opgelost

13.

Sterke pijnstiller, gebruikt bij hevige pijn

14.

Ander woord voor apotheek

15.

Wetenschappelijke naam voor zilver

16.

Hij bewees de zwaartekrachtformule » Antwoorden online beschikbaar.

WET& op internet Online

De laatste wetenschappelijke nieuwtjes lezen? Oplossing van de puzzel opzoeken? Extra uitbreidingen op artikelen lezen? De website van WET& biedt dit alles! Bezoek ons online voor nieuwtjes, oudere uitgaves, de oplossing van de puzzel, extra uitbreidingen op artikelen, informatie over een volgende uitgave en nog veel meer!

Berichten kiezen Klik in deze linkerkolom op een berichtitel om dit bericht te bekijken. De kleine miniaturen geven ook aan wat voor een soort bericht het is; het tweede bericht is hier bijvoorbeeld de oplossing voor de puzzel uit deze WET&.

Gadgets Beweeg je muis hier naar toe om gebruik te maken van handige gadgets , zoals een overzicht van de berichten en een verzameling van interessante links.

Beschikbare online inhoud kan verschillen van getoonde inhoud.

Achterop

Weergave van de Orionnevel door de Herschel satelliet.