Hoe een duurzaam bodembeleid onze leefomgeving, ons leven en onze toekomst kan veranderen

White Paper

Hoe een duurzaam bodembeleid onze leefomgeving, ons leven en onze toekomst kan veranderen. De Verenigde Naties hebben 2015 uitgeroepen tot het Internationaal Jaar van de Bodem. Omdat we dringend met meer aandacht en zorg moeten omspringen met de grond onder onze voeten. Onze bodem is namelijk onlosmakelijk verbonden met onze economie, onze gezondheid, ons leefmilieu en zelfs de manier waarop we innoveren. In deze white paper kijken we specifiek naar de invloed van onze bodem op onze leefomgeving. Wat zijn de grootste uitdagingen voor de toekomst en hoe ver staan we vandaag?

Tegen 2036 wil OVAM de sanering voor alle historische bodemverontreiniging opgestart hebben.

2036

Onze bodem doet heel veel om onze leefomgeving leefbaar te houden. Toch zijn er gevaren die onze bodem en bijgevolg ook onze leefomgeving bedreigen. De grootste bodembedreigingen in Vlaanderen zijn verlies aan biodiversiteit, erosie, verdichting, afname van organisch stofgehalte, verontreiniging en afdichting. Die laatste twee hebben de grootste impact op de omgeving waarin we leven. Aan ons om ze te voorkomen. En daar kan het Vlaamse bodembeleid ons bij helpen. Ons bodembeleid behoort momenteel tot de wereldtop. Maar om aan de top te blijven, moeten we blijven innoveren en nieuwe uitdagingen aangaan. Op het bodemdebat dat we organiseerden op 22 april vertelden enkele experten wat volgens hen de grootste uitdagingen zijn op het vlak van leefomgeving in de nabije toekomst.

“In Vlaanderen wordt gemorst met ruimte. We moeten zuiniger omgaan met onze ruimte. En ruimte houden voor groen in plaats van alle sites in te palmen met woningen en beton.” Erik Grietens, BBL

Onze bodemexperten zijn het erover eens dat er één grote uitdaging is als het over bodem en leefomgeving gaat: er moet een duurzaam bodembeleid uitgewerkt worden met aandacht voor ruimtelijke ordening waar we zuiniger omgaan met ruimte. Zodat er voldoende ruimte behouden blijft voor groen en voor landbouw. Dirk Poppe van DEME legt uit: ‘We moeten naar een andere manier van wonen. Sites saneren is één, maar we moeten ook aandacht hebben voor structurele saneringen. Zo zouden we voor elke verkaveling een brownfield kunnen ontwikkelen met een groene bestemming.’

“De Belg heeft niet alleen een baksteen in de maag, maar ook een betonklinker.” Karen Vancampenhout, Professor KU Leuven

Veel van het beton in onze leefomgeving is overbodig. Meer nog, mensen beginnen over de hele wereld vaker en vaker straten open te breken om hun buurt opnieuw groen te maken, door er bijvoorbeeld stoeptuintjes aan te leggen. Meer groen in de buurt blijkt inherent verbonden te zijn aan minder depressies in die buurt. En ook onze bodem en onze leefomgeving hebben er enorm veel baat bij dat we zo veel mogelijk open ruimte behouden. Bodem heeft namelijk een regulatiefunctie. Bij hevige neerslag werkt hij als een spons die water opneemt, vasthoudt, laat doorsijpelen naar diepere lagen en ook nog eens filtert. Zo krijgen we bijvoorbeeld niet elke keer overstromingen en modderstromen in huis bij een zware onweersbui. En door het water vast te houden kan onze bodem toch nog voedsel geven aan planten en gewassen in lange periodes van droogte. Daarnaast bevat bodem koolstof. Twee keer zoveel zelfs als de koolstof die in de lucht hangt. En hoe meer koolstof in de bodem, hoe beter de bodemkwaliteit en hoe lager de CO2-concentratie in de lucht. Onze bodem vervult dus heel wat functies om het ecologisch evenwicht in stand te houden. Al deze functies gaan verloren wanneer bodems afgedicht worden.

Het gebied aan de Langerbruggekaai tussen Gent en Evergem lag er lang verlaten en verontreinigd bij. Sinds september vorig jaar saneert de Vlaamse overheid er de bodem nadat onderzoek wees op zware vervuiling. Op deze gesaneerde bodem komt een buurtpark waar kinderen kunnen spelen en buren mekaar kunnen ontmoeten. Samen met hen kozen we voor de aanleg van een speelbos, wandelpad, picknickplaats, ontmoetingspleintjes, groen fietspad, ...

Kanaal Gent - Terneuzen Langerbruggekaai (N474)

Een ander voorbeeld is de Scheldekop in Oudenaarde. Dertig jaar lang stonden hier lege fabrieksgebouwen op een bodem vol teer en cyanide. Maar dit voorjaar startte de OVAM met de sanering. Om alles te versnellen, sloot de Vlaamse Regering een brownfieldconvenant af met de betrokken partijen. Samen werden er duidelijke afspraken gemaakt over het slopen van de leegstaande gebouwen, de bodemsanering en de bouw. Zo komen er drie nieuwe appartementsblokken, woningen, kantoren en kleine handelszaken en het nieuwe gerechtsgebouw van de stad. Met ondergrondse parking, zodat het omliggende woonerf autoluw wordt. En langs de kaaien komen promenades waar iedereen de Schelde van dichtbij kan beleven.

In 2014 werden in Vlaanderen tien nieuwe locaties erkend als woonzone.

Professor Willy Verstraete voegt toe: ‘Onze bodem is zodanig verbruikt en gedraineerd dat hij waterloos is geworden. Dit is de grootste klimaatbedreiging. Kijk bijvoorbeeld maar naar Californië: het geluksgevoel is daar gestegen omdat ondertussen 20% van het energieverbruik naar het groen houden van de streek gaat.’ Werken aan een open bodem is dus de boodschap.

“Met een bevolkingsdichtheid van 349 inwoners/km2 is de toenemende verstedelijking in Vlaanderen één van de grootste oorzaken van bodemdegradatie. Meestal gaat de groei van de bewoonde oppervlakte ten koste van landbouwgrond. Ondertussen bedraagt de beteelde oppervlakte in Vlaanderen ongeveer 665.000 ha, terwijl mijn administratie berekende dat we 808.700 ha grond zouden nodig hebben om de Vlamingen te voorzien van lokaal geproduceerd voedsel.” Joke Schauvliege, Minister van Omgeving, Natuur en Landbouw

Het Vlaamse bodemdecreet bestaat 20 jaar in 2015. In die 20 jaar tijd is er heel wat gebeurd. Meer dan 4.000 terreinen werden gesaneerd. Goed voor een totale oppervlakte van zo’n 8.600 voetbalvelden. Het bodembeleid, en meer bepaald deze saneringen, hebben al een grote impact gehad op onze leefomgeving. Toxische stoffen werden uit de bodem verwijderd. Verontreinigde gronden werden aangepakt en opnieuw gezond gemaakt, waardoor ze de buurt een nieuw leven kunnen geven. En na 20 jaar kunnen we zeggen dat de zwaarste en gevaarlijkste saneringen achter de rug zijn. Preventie en het snel ingrijpen na rampen zijn nu belangrijker dan ooit. Een groot aantal woonzones werd al onderzocht en ook heel wat brownfields zijn al gesaneerd. Hieronder geven we twee grote verwezenlijkingen die aantonen hoe een gesaneerde bodem een hele buurt opnieuw doet bruisen van leven.

275 Vlaamse gemeenten brachten in 2014 risicovolle activiteiten op hun grondgebied in kaart. Over 100.000 percelen weten we nu of er een risico bestaat dat de bodem verontreinigd is.

Visie OVAM Strategisch Plan 2015-2020 De activering en ontwikkeling van brown- en blackfields zoals de Langerbruggekaai en de Scheldekop levert nieuwe ruimte binnen de bestaande bebouwde ruimte en creëert ook nieuwe kansen voor bedrijven, handelszaken en woningen. Vaak liggen deze brown- en blackfields in of tegen de stedelijke kernen en zijn ze merkelijk groter dan de weinige bouwkavels die in deze omgevingen normaal gesproken vrijkomen. Velen van hen hebben dan ook het potentieel om toonaangevende toplocaties te worden voor zowel de stad als voor het nieuwe Vlaamse ruimtelijk beleid. Het bodembeleid moet hieraan maximaal bijdragen via een verbreding van de aanpak door:

•

het goede voorbeeld te geven via voorbeeldprojecten



•

extra focus aan te brengen in de brownfieldconvenanten



•

een flankerend ondersteuningsprogramma te creëren voor brownfields



•

ambtshalve saneringen van blackfields uit te voeren



•

opportuniteiten voor brownfieldontwikkeling zichtbaar te maken.

Daarnaast is duurzaam bodembeheer essentieel voor een gezonde en kwaliteitsvolle leefomgeving. Een verontreinigde bodem houdt gezondheidsrisico’s in, voor de mensen die erop wonen, werken en naar school gaan; voor de gewassen die erin groeien en de dieren die erin en erop leven. Verontreiniging kan het grondwater aantasten en zo onze kostbare watervoorraden bedreigen. Bodemverontreiniging voorkomen is dus onze grootste bekommernis. Tegelijk pakken we bestaande risicovolle verontreinigingen zo snel mogelijk aan. Hierbij gaat de aandacht uit naar de aanpak van kwetsbare gebieden, zoals de beschermingszones voor grondwaterwinningen. Ook woonzonepercelen worden prioritair aangepakt. Waterbodems verdienen eveneens de nodige aandacht. De waterkwaliteit is op veel plaatsen in Vlaanderen al sterk verbeterd, maar in een aantal gevallen verhindert een zwaar verontreinigde waterbodem dat de kwaliteit verder toeneemt. Heel wat lokale besturen besteden bovendien aandacht aan het verhogen van de belevingswaarde van water in de stad en aan groenblauwe netwerken.

Contactgegevens Neem gerust contact met ons op voor meer info. OVAM Jan Verheyen Stationsstraat 110 • 2800 Mechelen 015 28 41 48 • 0479 89 07 46 [email protected]

www.ovam.be www.facebook.com/ovam.be @PersAtOVAM