4 6 8 10 12
Ho-Yeol Ryu Adrian Paci Zineb Sedira Claudia Cristovão Bouchra Khalili
14 22 24
Het landschap van een mogelijk thuis / Landscapes of Belonging Biografieën / Biographies Plattegrond / Map
2
IMAGINED PLACES
In Imagined Places tonen vijf kunstenaars een wereld waarin mensen voortdurend in beweging zijn. Ze zijn op zoek naar een beter bestaan of een nieuw thuis. Maar ze laten ook een land achter, dat ze in hun herinnering met zich mee blijven dragen. Zo wordt het leven van al deze mensen in beweging bepaald door hun band met meerdere plekken. Officiële migratiepolitiek gaat uit van lands-
grenzen, van nationale identiteit en een vaste plek waar iemand eigenlijk thuishoort. Hun bestaan speelt zich echter af tussen verschillende leefwerelden: het hier en nu waar ze verblijven, het land waar ze vandaan komen, de plek waar ze naar op weg zijn of naar t erug zouden willen keren. Al die plekken zijn echt, maar ze bestaan ook vooral als innerlijke werelden: in herinnering, fantasie
IMAGINED PLACES
In Imagined Places five artists portray a world where people are constantly on the move in search of a better life or a new home. They leave a country behind them but also take it with them in their memories. So the lives of all these people on the move are determined by their bond with several places. Official migration policy is based on
country borders, national identity and a fixed place where someone actually belongs. Their lives are spent, however, between different lifeworlds: the here and now of where they are, the country they came from, and the place they are going to or would like to return to. All these places are real but they also exist as inner worlds: in memories,
IMAGINED PLACES
en verlangen. De kunstwerken in Imagined Places verbeelden juist die innerlijke werelden die soms op gespannen voet staan met de werkelijkheid.
3 Imagined Places 2, met Bouchra Khalili’s video-installatie The Mapping Journey, is te zien op de 1e verdieping, naast de afdeling Z.O. Azië.
Imagined Places 1, met werk van Adrian Paci, Zineb Sedira, Bouchra Khalili, Claudia C ristovão en Ho-Yeol Ryu, vindt u in de P arkzaal op de 2e verdieping.
HO-YEOL RYU ADRIAN PACI ZINEB SEDIRA CLAUDIA CRISTOVÃO BOUCHRA KHALILI f antasies and yearnings. The a rtworks in Imagined Places depict these inner worlds that are sometimes at odds with reality. Imagined Places 1 with work by Adrian Paci, Zineb Sedira, Bouchra Khalili, Claudia C ristovão and Ho-Yeol Ryu is in the Park Hall on the 2nd floor.
Imagined Places 2 with Bouchra Khalili’s video installation The Mapping Journey is on the 1st floor, next to the South-East Asia department.
HO-YEOL RYU
4
5
HO-YEOL RYU
In Ho-Yeol Ryu’s compositiefoto van Hannover Airport, Flughafen (2005), lijken vliegtuigen elkaar te verdringen om een plekje in het luchtruim. Zo ontstaat een beeld dat gezien kan worden als icoon van de enorme vlucht die onze zucht naar mobiliteit genomen heeft. De vliegtuigen
van de vele budget-maatschappijen in Flughafen suggereren dat het verlangen naar elders hier vooral dat van de toerist is, voor wie een steeds terugkerend tijdelijk verblijf weg van huis een vast deel van het levenspatroon is geworden.
HO-YEOL RYU
Ho-Yeol Ryu, Flughafen, 2005, digitale afdruk / digital print
In Ho-Yeol Ryu’s composition photo of Hanover Airport, Flughafen (2005), a eroplanes seem to jostle for a place in the airspace. An image is created that can be seen as an icon of our desire for mobility. The planes of the
many budget airlines in Flughafen suggest that it’s mainly tourists who have this longing for other places. A recurrent temporary stay away from home has b ecome a set part of people’s lives.
ADRIAN PACI
6
7
ADRIAN PACI
Adrian Paci’s fotowerk Centro di Permanenza Temporanea (2009) toont een vliegveld, maar maakt het juist tot een metafoor voor immobiliteit. Een groot aantal mannen verdringt elkaar op een vliegtuigtrap. Ze wachten. Van een vliegtuig ontbreekt elk spoor: de trap lijkt een eiland in een betonnen vlakte. De foto suggereert dat mobiliteit lang niet voor iedereen is weggelegd, terwijl de wereldwijde economische ongelijkheid mensen tegelijkertijd dwingt elders op zoek te gaan naar werk of een beter leven. Paci koos voor deze scène het C alifornische San Jose met Hispanic
agloners, die ook in hun werkelijke leven d overgeleverd zijn aan voortdurende onzekerheid. Centro di Permanenza Temporanea verbeeldt de absurditeit van het precaire bestaan dat het gevolg is van onze sociaaleconomische werkelijkheid. De titel van het werk is ontleend aan de Italiaanse benaming voor uitzetcentra voor vreemdelingen; ‘centrum voor tijdelijk verblijf’. Migratie is een terugkerend thema in het oeuvre van Paci, die zelf in 1997 Albanië ontvluchtte en deze ervaring onder meer thematiseerde in Albanian Stories (1997) en Back Home (2001).
ADRIAN PACI
Adrian Paci, Centro di Permanenza Temporanea, 2009, foto / photograph Courtesy Kaufmann Repetto, Milaan / Milan
Adrian Paci’s photo work Centro di Permanenza Temporanea (2009) depicts an airport but makes it a metaphor for immobility. A large number of people are crowded together on a flight of aircraft steps. They wait. There’s no sign of a plane. The steps appear like an island in a concrete plain. The photo suggests that mobility isn’t possible for everyone, while at the same time worldwide economic inequality forces people to go and look for work or a better life elsewhere. For this scene Paci chose the Californian city
San Jose with Hispanic day labourers, who suffer constant uncertainty in their daily lives. Centro di Permanenza Temporanea depicts the absurdity of this precarious existence, which is the result of our social-economic reality. The title of the work comes from the Italian name for alien deportation centres, ‘centres for temporary abode’. Migration is a recurrent theme in Paci’s oeuvre, who himself fled from Albania in 1997. This experience is the theme of Albanian Stories (1997) and Back Home (2001).
ZINEB SEDIRA
8
9
ZINEB SEDIRA
Het vertrekpunt voor Zineb Sedira’s werk rondom het thema migratie wordt gevormd door haar eigen familiegeschiedenis. Haar ouders vertrokken aan het eind van de onafhankelijkheidsoorlog van Algerije naar Frankrijk, waar Sedira werd geboren. De ouders keerden 24 jaar later terug terwijl Sedira naar Londen verhuisde. In eerder werk, zoals Mother Tongue (2001) en M other, Father and I (2003), stonden deze persoonlijke ervaringen centraal. Maar sinds Sedira voor het eerst naar het herkomstland van haar ouders ging, richt ze haar camera op het kustlandschap en de zee om de ervaring van migratie te verbeelden. MiddleSea (2009) is
een overweldigende, monumentale videoinstallatie over het onderweg en op drift zijn. Een eenzame man dwaalt door de lege gangen van een varend schip. Waar hij vandaan komt of naartoe gaat blijft onbestemd. V ertrekt hij uit zijn vaderland of keert hij terug? Zien we een werkelijke reis, een droombeeld of een herinnering? De soundtrack, gecomponeerd door Mikhail Karikis, versterkt die ambiguïteit. Op poëtische wijze vormt MiddleSea zo een universeel beeld van de ontelbare reizen die generaties migranten, fysiek en in hun herinnering, hebben afgelegd.
ZINEB SEDIRA
Zineb Sedira, MiddleSea, 2008, video stills Courtesy Kamel Mennour, Parijs / Paris
The starting point for Zineb Sedira’s work on the theme of migration is her own family history. At the end of the war of independence her parents left Algeria for France, where Sedira was born. The parents returned 24 years later, while Sedira moved to London. These personal experiences are the subject of earlier work, such as Mother Tongue (2001) and Mother, Father and I (2003). But since Sedira visited her parents’ country of origin for the first time, she focuses her camera on the coastal landscape and the sea to portray the experience of migration.
iddleSea (2009) is an overwhelming monuM mental video installation about displacement and being adrift. A solitary man wanders the empty decks of a ferry boat at sea. Where he comes from or where he’s going is u ndefined. Is he leaving his fatherland or is he returning? Is what we see a real journey or is it a dream or a memory? The soundtrack, composed by Mikhail K arikis, intensifies this ambiguity. In a poetic way MiddleSea forms a universal image of the countless journeys generations of migrants have made, physically and in their memories.
CLAUDIA CRISTOVÃO
10
CLAUDIA CRISTOVÃO
In het werk van Claudia Cristovão blijkt de plek waaraan mensen hun culturele identiteit en besef van plaats ontlenen het product van de verbeelding. Voor haar video-installatie Fata Morgana (2006) vroeg Cristovão vijf personen om hun land van oorsprong te beschrijven. Allen zijn in Angola geboren maar in de jaren ’70 als klein kind met hun familie naar Portugal vertrokken zonder ooit terug te keren. Hun verhalen schetsen de contouren van een Afrika dat alleen bestaat in overge leverde herinneringen en projecties. Deze imaginaire plek neemt haast mythische dimensies aan, gevoed door familieverhalen, nostalgie en het romantische beeld van Afrika
11 uit reisbrochures en films als Out of Africa. Tegelijkertijd schemert in momenten van zelfironie ook het besef door dat de plek waarmee zij zich zo gepassioneerd identificeren niet werkelijk bestaat. Het staat ver af van het huidige Angola. Maar ook de omstandigheden van het in burgeroorlog verkerende Angola dat zij lang geleden verlieten, zijn in hun voorstelling opvallend afwezig. Twee grote projecties vormen het landschap waarop dit imaginaire thuis als het ware geprojecteerd wordt. Eén is een fata morgana: een paradijselijke illusie. De ander is opgenomen in een verlaten koloniale stad die in verloop van tijd door de woestijn in bezit is genomen.
CLAUDIA CRISTOVÃO
Claudia Cristovão, Fata Morgana, 2005-2006, video stills
In Claudia Cristovão’s work the place where people derive their cultural identity and perception of place proves to be the product of the imagination. For her video installation Fata Morgana (2006) Cristovão asked five people to describe their country of origin. They were all born in Angola and left for Portugal as small children with their family in the 1970s, never to return. Their stories sketch the contours of an Africa that only exists in memories that have been passed on and projections. This imaginary place acquires almost mythical dimensions, nurtured by family stories, nostalgia and the
romantic image of Africa in travel brochures and films like Out of Africa. At the same time, the realization that the place they identify with so passionately doesn’t really exist filters through in moments of self irony. It is very different to the current Angola. But also the conditions in an Angola torn by civil war that they left long ago are strikingly absent in their depictions. Two large projections form the landscape on which this imaginary home is projected, as it were. One is a fata morgana: a blissful mirage. The other was made in a deserted colonial city taken over by the desert in the course of time.
BOUCHRA KHALILI
12
13
BOUCHRA KHALILI
De videowerken van Bouchra Khalili tonen kustlijnen, grensgebieden en transit zones. Ze geven een stem aan mensen die in de hoop een leven elders te realiseren deze grensgebieden doorkruisen. Voor haar 8-delige videoinstallatie The Mapping Journey reisde Khalili tussen 2008 en 2011 van Marseille naar Ramallah, van Bari naar Rome, van Rome naar Barcelona en van Barcelona naar Istanbul. Zij vroeg illegale migranten in die steden om op de wereldkaart de routes schetsen die hen daar hadden gebracht. Hun omzwervingen nemen soms epische proporties aan maar worden zonder drama beschreven, als feiten van het leven in de wereld van vandaag. De lijnen die op de kaart ontstaan maken de frictie zichtbaar tussen de keurig omkaderde natiestaten en het grensoverschrijdende levenspad van deze mensen in ballingschap.
De routes die zich in The Mapping Journey aftekenen, vormen het begin van een alter natieve cartografie. Khalili daagt ons uit een andere voorstelling van de wereldkaart te maken, een die beter aansluit bij de realiteit van migratie en mobiliteit. In een tweede werk, The Constellations (2011), transformeerde Khalili de routes die de migranten op de wereldkaart tekenden tot sterrenbeelden: figuren die gevormd worden door denkbeeldige lijnen tussen herkenningspunten te trekken. Eeuwenlang vormden sterrenbeelden het oriëntatiemiddel bij reizen op zee, waar houvast aan andere herkenningspunten ontbreekt. Khalili presenteert de figuren die worden gevormd door de omzwervingen van migranten als een alter natieve m anier om ons de wereld, en de plek van mensen in die wereld, voor te stellen.
BOUCHRA KHALILI
Bouchra Khalili, The Mapping Journey #1, 2008, video still Bouchra Khalili, The Constellations Fig. 1, 2011, zeefdruk / silkscreen Courtesy Galerie Polaris, Parijs / Paris
Bouchra Khalili’s video works show coastlines, border areas and transit zones. They give a voice to the people who roam these boundary areas in the hope of finding a life elsewhere. For her video installation in eight parts, The Mapping Journey, Khalili travelled from Marseille to Ramallah, from Bari to Rome, from Rome to Barcelona and from Barcelona to Istanbul between 2008 and 2011. She asked illegal migrants in these cities to mark the routes that had brought them there on a world map. Their wanderings sometimes take on epic proportions but are described without drama, as facts about life in today’s world. The lines that emerge on the map manifest the friction between the neatly drawn nation states and the cross-
border path of these people in exile. The routes drawn in The Mapping Journey form the beginning of an alternative cartography. Khalili challenges us to depict the world map differently, in a way that is more in keeping with the reality of migration and mobility. In a second work, The Constellations (2011), Khalili transformed the routes migrants drew on the world map into constellations: figures formed by imaginary lines between points of recognition. For centuries constellations served as a means of orientation for seafarers in the absence of other reference points. Khalili presents the figures formed by m igrants’ wanderings as an alternative way of imagining the world and people’s place in that world.
HET LANDSCHAP VAN EEN MOGELIJK THUIS / LANDSCAPE OF BELONGING
HET LANDSCHAP VAN EEN MOGELIJK THUIS Een vrouw, die is opgegroeid in een Algerijns gezin in Frankrijk, brengt haar eigen kinderen groot in Londen, terwijl haar ouders naar hun land van herkomst remigreerden. Een man zwerft tien jaar lang door Europa, zonder naar zijn thuisland Marokko terug te kunnen keren. Een jonge Somalische doorkruist half Afrika om zich in Italië te vestigen, maar droomt ervan om verder te trekken naar Engeland of Noorwegen. Een man leeft al zijn hele leven in Portugal, maar identificeert zichzelf gepassioneerd met Afrika. Dit zijn enkele van de levensverhalen die een bron van inspiratie vormden voor de kunstwerken in Imagined Places. Het zijn unieke levens, maar ze vormen geen uitzondering. Ze zijn deel van een menselijke conditie, waarin mensen hun plek moeten vinden tussen verschillende leefwerelden en waar het hebben van een plaats
LANDSCAPES OF BELONGING Imagine a woman, born in France of Algerian parents, who is now bringing up her own children in London, while her parents have returned to their country of origin. A man who wanders through Europe for a decade, unable to re-enter his homeland, Morocco. A young Somali woman, who has crossed half of Africa to settle in Italy, but dreams of moving on to Norway or England. A man who has lived his entire life in Portugal, yet identifies himself as African. These are some of the life trajectories that have informed the artworks in Imagined Places. They are singular, but not exceptional lives. We can see them as part of a human condition where individual and collective existences are shaped by displacement and multiple belongings. How can we envisage the dispersed space in which these lives take
14
waar je thuis bent niet voor zich spreekt. Hoe kunnen we ons een voorstelling maken van de plaatsen waar deze levens zich afspelen? Wat voor soort landschap vormt de achtergrond voor de identiteit en het gevoel van thuis van deze mensen zonder vaste grond? Deze vragen vormden het uitgangspunt voor de tentoonstelling Imagined Places. Plaats en cultuur Er is een weerbarstige neiging om culturele identiteit te koppelen aan een geografisch omlijnde plek. We stellen ons het grondgebied dat Marokko heet voor als Marokkaans, Portugal als Portugees, en Nederland als Nederlands, en gaan ervan uit dat de mensen uit deze gebieden behept zijn met zoiets als een typisch Marokkaanse, Portugese of Nederlandse culturele identiteit. Het is de neiging om culturen en mensen te beschouwen als punten die je op de kaart kunt fixeren. Of zoals antropoloog Arjun Appadurai het verwoordt: de verschillende identiteiten
HET LANDSCHAP VAN EEN MOGELIJK THUIS / LANDSCAPE OF BELONGING
van groepen mensen worden maar al te gemakkelijk opgevat als nationale verschillen. Het beeld dat zo is ontstaan is een soort wereldkaart van nationale culturen. Deze schijnbaar natuurlijke relatie tussen culturele identiteit en fysieke plek is helemaal niet zo vanzelfsprekend. Het vindt haar historische oorsprong aan het einde van de 18e eeuw, in het werk van filosoof J.G. Herder, die vaak als de geestelijke vader van het idee van nationale culturen wordt beschouwd. Herder beschreef naties als ‘gebieden die op wonderbaarlijke wijze van elkaar zijn gescheiden door bossen en bergen, zeeën en woestijnen, rivieren en klimaatzones, evenals door taal, gezindheid en karakter’. De natie voorgesteld als de natuurlijke habitat voor een plaatsgebonden cultuur. Deze visie was een belangrijke bron van inspiratie voor de vorming van de natiestaat als een politieke én culturele eenheid. Het was echter ook een visie die vaak alleen bewaarheid kon worden door actief aan een
nationale cultuur vorm te geven, bijvoorbeeld door aan de inwoners van de natie één nationale taal op te leggen, of door met terugwerkende kracht nationale tradities aan te wijzen. Dit beeld van cultuur is onder invloed van de massale migratie en mobiliteit van de afgelopen eeuw aan verandering onderhevig. Diaspora, arbeidsmigratie en massatoerisme – hoe verschillend de redenen voor en omstandigheden van deze bewegingen van mensen ook zijn – hebben er alle toe bijgedragen dat cultuur en identiteit niet vanzelfsprekend aan een bepaalde plek gebonden zijn. Dat mensen mobiel zijn is niet nieuw. Het menselijk bestaan is nooit volledig door één plek begrensd geweest, zonder enige relatie met een grotere wereld. Vroeg cultureel verkeer bestond bijvoorbeeld uit de uitwisseling van goederen. Ook interactie op wereldschaal vindt al eeuwen plaats: enorme afstanden werden overbrugd door handelaren en hun handelswaar, ontdekkingsreizigers en missionarissen, slaven en koloniale ambtenaren,
place? How can we imagine the landscapes that form the sliding backdrops to the sense of home and identity of these people? These are the questions that formed the starting point of the Imagined Places exhibition. Culture and place There is a persistent tendency to connect cultural identity to place. We imagine the territory demarcated as Morocco to be Moroccan, Portugal to be Portuguese, the Netherlands to be Dutch, and people from these places to be imbued with a distinct sense of ‘Moroccanness’, ‘Portugueseness’ or ‘Dutchness’. It is a tendency to see cultures and people as identifiable spots on a map. As anthropologist Arjun Appadurai has summarized: differences in group identity have tended to slide into a topography of national differences, resulting in a sort of national-cultural map of the world. Such a supposedly natural relation between cultural identity and place is far from
15
Claudia Cristovão, Fata Morgana, 2005-2006, video still
HET LANDSCHAP VAN EEN MOGELIJK THUIS / LANDSCAPE OF BELONGING
16
arbeidsmigranten en vluchtelingen, en door de transnationale operaties van multinationals en militaire missies. Maar de lange geschiedenis van migratiebewegingen is niet de enige factor die ertoe bijdraagt dat culturele identiteit niet meer als vanzelfsprekend plaatsgebonden is. Een andere factor is de rol van de menselijke verbeelding. Beelden en verhalen verplaatsen zich dankzij massamedia zoals televisie en internet over de gehele wereld. Het is deze stroom van beelden en verhalen die mensen vandaag volgens Appadurai een ongekend reservoir biedt aan denkbeeldige scenario’s voor mogelijke levens elders. Meer mensen dan ooit tevoren kunnen zich voorstellen dat zij of hun kinderen ergens anders zouden wonen of werken dan waar ze geboren zijn. En diegenen die daadwerkelijk naar elders vertrekken, of zich daartoe gedwongen zien, dragen niet alleen hun verwachtingen van het leven dat ze daar zouden kunnen realiseren met zich mee, maar ook hun herinneringen aan het leven dat
ze hebben achtergelaten. De plaatsen die een rol van betekenis spelen in ons leven zijn dus niet alleen de fysieke plekken die we kennen uit directe ervaring. Het zijn ook de plaatsen van onze verbeelding. De plaatsen in ons hoofd Hoe mensen zich door middel van hun verbeelding met een plaats affiliëren, komt prachtig tot uiting in Claudia Cristovão’s video-installatie Fata Morgana. De kunstenaar portretteert in dit werk vijf individuen die in Angola werden geboren maar als klein kind naar Portugal verhuisden. Zij vroeg hen om hun plaats van herkomst te beschrijven. Geen van hen was er ooit terug geweest. Hun verhalen schetsen de contouren van een imaginair land: een prachtig, mythisch Afrika, dat voor hen heel echt is, maar op geen enkele kaart is te vinden. Deze plek is een amalgaam van overgeleverde herinneringen, familie verhalen, en beelden uit de populaire cultuur, van Tarzan tot de film Out of Africa. ‘Het is
atural. Its historical origins can be found in n the late eighteenth century in the writing of philosopher J.G. Herder, who is often considered to be the founder of the idea of national cultures. Herder described nations as ‘wonderfully separated, not only by woods and mountains, seas and deserts, rivers and climates, but more particularly by languages, inclinations and characters.’ The landscape of the nation is presented here as if it were the natural habitat for spatially bounded cultures. It was a vision that proved to be of great inspiration to the formation of the nation state as a political as well as a cultural unity. A vision that actually often required the proactive building of a national culture, for example through the imposition of one national language or the retroactive invention of national traditions – and it is a vision that still resonates in many ways today. The mass migration and mobility of the past century have complicated this picture. Diaspora, exile, migrant labour, mass tour-
ism – however uneven the motivations and conditions for these movements of people may be, they all have contributed to an erosion of the supposedly natural relation between culture and place. That people move is of course not new. People have never been completely tied to one place, untouched by contact with the larger world. An example of early cultural traffic is the exchange of goods. Long, distant journeys by merchants and commodities, explorers and missionaries, slaves and colonial public servants, migrant workers and refugees, and the worldwide operations of multinationals and military missions have since formed centuries of sustained global interaction. But the history of people’s real, physical movements is only one factor that complicates the idea that cultural identity is bound to one place. Another factor is the role of the imagination. Through mass media, such as television and the Internet, images and narratives
HET LANDSCHAP VAN EEN MOGELIJK THUIS / LANDSCAPE OF BELONGING
17
een tweedehands Afrika’, zegt Hugo, één van de geportretteerden, ‘dat een tweede huid is geworden’. Een sterk gevoel van verbondenheid gaat hand in hand met gevoelens van verlies en disconnectie. ‘Onbewust ga je je leven ophangen aan alle verhalen’, vertelt Hugo, ‘tot de dag waarop je je realiseert dat je er zelf nooit bent geweest. (…) Je neemt de herinneringen van je ouders over om een land te creëren dat je nog nooit hebt gezien, maar waar je toch je thuis hoopt te vinden’. Dit verlangen naar een thuis elders brengt echter ook het gevoel met zich mee ontheemd te zijn in het hier en nu. ‘Jarenlang voelde het alsof ik nooit ben weggegaan’, zegt Claudia S. ‘Alsof ik hier op bezoek was. Ik had altijd het idee dat ik terug zou gaan, omdat mijn leven hier een geleend leven is’. Het is een leven tussen de twee plekken: tussen de fysieke aanwezigheid in de plek waar men woont, en de gevoelde afwezigheid in een thuisland elders. Maar migratie leidt niet alleen tot identificatie op afstand,
met een plek elders. Het leidt ook tot frictie in tijd, tussen toen en nu. Het beeld van thuis dat migranten zich herinneren, of zich voorstellen op basis van overgeleverde herinne ringen, is vaak een beeld van vroeger. Een statisch beeld, onaangetast door de tijd die sindsdien verstreken is. Vaak is het ook een selectief beeld. Het thuisland waar ze zo aan gehecht zijn, is dus geen plek waar men ooit werkelijk naar zou kunnen terugkeren. ‘Angola is een toekomst die ik nooit heb gehad’, zegt Fredy in Fata Morgana. ‘Want mijn Angola is een land uit het verleden. Ik kan niet terug. Wij zijn thuisloos, landloos’. ‘In dertig jaar verandert veel’, zegt Claudia S. ‘Maar ik blijf altijd hopen dat ik mijn affiniteit kan delen. Nog steeds heb ik het gevoel dat mijn echte leven niet hier is, maar elders zal plaatsvinden’. In al deze bespiegelingen lopen meerdere plekken en tijdskaders in elkaar over: de herinnering aan een onherstelbaar verleden, de fantasie van een mogelijke toekomst, zelfs de nostalgie voor een plek die men nooit gekend heeft,
travel around the globe. These flows of images and stories form a vast resource for what Appadurai calls the imagination of possible lives in other places. More people than ever before can imagine that they or their children will live or work in places other than where they were born. Those who actually move, or are forced to move, drag with them their fantasies of life in the place where they are going, as well as their memory of life in the places they have left behind. The places that matter in people’s lives today are thus not only the geographical places we expe rience through real interaction, but also imagined places.
to describe their place of origin, where they have never returned. An imaginary country appears from these accounts: a beautiful, mythical Africa, as real in each person’s mind as it is impossible to find on a map. This place is constructed from inherited memories, family stories and popular fictions from Tarzan to the film Out of Africa. ‘A second-hand Africa’, as Hugo, one of the participants in the film, describes it, ‘that becomes like a second skin.’ Passionate identification and a strong sense of connection with this imagined place go hand in hand with a sense of loss and disconnection. ‘Unconsciously you end up living all these stories’, Hugo continues, ‘until the day you realize they are not yours and that you have never been there. (…) You take your parents’ memories to create a land you have never seen, but that you want to belong to.’ But this desired belonging also creates feelings of unbelonging in the here and now. ‘For years I felt I had never left’,
Imagined Places How people relate to a place through their imagination is articulated beautifully in Claudia Cristovão’s video installation Fata Morgana. For this piece, the artist portrayed five individuals who were born in Angola but left for Portugal as infants. She asked them
HET LANDSCHAP VAN EEN MOGELIJK THUIS / LANDSCAPE OF BELONGING
18
Zineb Sedira, MiddleSea, 2008, video still Courtesy: Kamel Mennour, Parijs / Paris
says Claudia S. ‘As if I was just passing by, thinking I would go back and that my life here was a borrowed one.’ The impact of this being in between, of a life defined not only by the place where one resides but by one’s absence from a homeland elsewhere, is often described as dwelling-in-displacement. But migration does not only entail an identificatory attachment to distant places. It also involves a disjunction of time frames. The homeland that migrants remember, or imagine through inherited memories, is often an image of the past, unaltered by the time that has since passed. It is also often a partial, selective image. It is, therefore, not a homeland that one could ever actually return to. ‘Angola is a future I never had’, Fredy observes in Fata Morgana. ‘Because my Angola is a country in the past. I can’t go back. We are homeless, countryless.’ ‘In thirty years a lot has changed’, says Claudia S., ‘but I’m always hopeful to share my affinity. I still have the
feeling that my “real life” isn’t here, that it will happen elsewhere.’ In these reflections, multiple frames of time and place intersect: the memory of a lost past, the fantasy of a possible future, even the nostalgia for a place one has never known, and the mourning for a future one knows will never be. All these frames do not synchronize with the actual reality of the distant homeland and with the place in the here and now in which Fredy, Claudia and the others construct their sense of continuity across time and space. The disjunction between the imagined homeland and the current reality of Angola is captured in a landscape image that complements the five portraits in Fata Morgana. It shows an abandoned building that is slowly being swallowed by the desert. The camera wanders through rooms filled with drifting sand. The image is testimony to the time that has passed, and that has literally erased the world that once found its place here. But it
HET LANDSCHAP VAN EEN MOGELIJK THUIS / LANDSCAPE OF BELONGING
19
en rouw over een toekomst waarvan men tegelijkertijd wel weet dat die nooit had kunnen zijn. Het zijn tijdskaders die zowel uit de pas lopen met de werkelijke situatie in het thuisland nu, en met het hier en nu waar Fredy, Claudia en de anderen voor zichzelf een gevoel van continuïteit tussen al die plekken en tijdslagen proberen te construeren. De breuk tussen het thuisland van hun verbeelding en de hedendaagse realiteit van Angola wordt verbeeld in een landschap dat de pendant vormt voor de vijf portretten in Fata Morgana. Het toont een verlaten gebouw dat in bezit genomen is door de woestijn. De camera zoekt zich een weg door kamers vol opgewaaid zand. Dit beeld is een getuigenis van de tijd die is verstreken, en die de wereld die ooit op deze plek bestond letterlijk heeft uitgewist. Maar het is ook een metafoor voor de wankele grond waarop deze tweede generatie migranten hun gevoel van thuis probeert te bouwen. Het huis, als beeld van thuis, is een ruïne.
Video Het is geen toeval dat veel kunstenaars film en video gebruiken om de plekken uit onze verbeelding gestalte te geven. Als tijdgebonden medium kan video de kijker betrekken in een ervaring van meerdere tijdslagen. Zineb Sedira maakt op bijzondere wijze van deze filmische eigenschappen gebruik in haar videowerk MiddleSea. Haar film dompelt ons zestien minuten lang onder in een overtocht over de Middellandse Zee. We zien een man die, schijnbaar als enige passagier, ronddoolt in de gangen en dekken van een ferryboot. Het feit dat hij alleen is op dit schip suggereert dat we niet zozeer getuige zijn van een werkelijke reis, maar van een droom of herinnering. De beelden van kades, die het begin en het einde van de film markeren, bieden weinig houvast om de plaats van vertrek of de plaats van bestemming te kunnen identificeren. Het zijn close-ups van bolders en van trossen die worden losgemaakt. Ze lijken symbool te staan voor het gevoel van op drift
could also be seen as a metaphor for the unstable ground on which these secondgeneration migrants try to erect their sense of home. The house, the image of home, has become a ruin.
ning and end of the film do not give us any clear clues about the place of departure or the destination of his voyage. They are close-ups of boulders and of ropes being released, symbolic of the feeling of being unanchored and adrift that pervades the rest of the film. Images of a recognizable coastline appear only twice, halfway through the film. But here the image momentarily fades from colour into black and white, suggesting that what we see is a memory, or the inherited memory of the countless similar journeys by others in the past. Present and past, external reality and the inner world of memory, longing and anxious anticipation thus fluidly fold into one another. The impression that we are dealing with a memory or dream is reinforced by the almost tactile quality of these images. MiddleSea is projected in such a large format that the image affects us physically. This is amplified by the accompanying
Video It is not a coincidence that many artists use film and video to visualize the multiple layers of imagined places. As a time-based medium, video can draw the viewer into a layered experience of different tempora lities. Zineb Sedira uses these properties of the medium in her single-screen video MiddleSea. Her film immerses us for sixteen minutes in a passage over the Mediterranean. We see a man, wandering around the corridors and decks of a ferry boat d evoid of other passengers. The fact that he is alone on the ship already suggests that we may not be witnessing a real journey, but rather a dream or a memory. The images of docks that frame the begin-
HET LANDSCHAP VAN EEN MOGELIJK THUIS / LANDSCAPE OF BELONGING
zijn dat in de film overheerst. Een herkenbare kustlijn komt pas halverwege de film kort in beeld. Maar juist hier gaan de kleurenbeelden over in zwart-wit, wat suggereert dat wat we zien een herinneringsbeeld is, of een over geleverde herinnering aan de talloze gelijksoortige reizen die anderen in het verleden hebben afgelegd. Heden en verleden, externe werkelijkheid en de innerlijke wereld van herinnering, verlangen, en gespannen wachten lopen vloeiend in elkaar over. De impressie dat we naar droombeelden of herinneringen kijken wordt versterkt doordat de beelden een haast tastbare kwaliteit hebben. MiddleSea wordt zo groot geprojecteerd dat de bewegende beelden ons fysiek raken. Dit wordt nog versterkt door de begeleidende soundtrack, die speciaal voor de film werd gecomponeerd door Mikhail Karikis. Er zijn momenten waarop we het geluid in ons eigen lichaam voelen resoneren, alsof we zelf op zee zijn: van het diepe gestamp van een scheepsmotor tot
soundscape, composed especially for the work by Mikhail Karikis. At times we feel the ambient sound literally resonate through our bodies, as if we are ourselves enveloped by the sea. As it fades from the deep rumbling of a ship’s engine to the piercing static of a radio struggling to tune into a frequency and the trails of distant sounds too far away to be identified, the sound track intensifies the sense of being adrift. The sea itself is a recurring feature in artworks and films that try to visualize the experience of being a migrant. The Mediterranean where MiddleSea was filmed connects but also divides North and South. It is literally the space between here and there. With its u nfathomable depths and overwhelming immensity, it is a space of dislocation and disconnection. But it is also a projection screen for people’s longing for other lives in other places: a space of imaginative possibility and hope.
20
de scherpe toon van een radio die naar de juiste frequentie zoekt. Ook vangen we flarden op van vage omgevingsgeluiden, die echter te ver weg lijken om ze te kunnen herkennen. De soundtrack intensiveert zo het gevoel op drift te zijn. De zee is een terugkerend motief in kunstwerken en films over migratie. De Middellandse Zee waar MiddleSea is opgenomen, is de verbindingszone maar ook een scheidslijn tussen Noord en Zuid. Letterlijk de ruimte tussen hier en daar. Als een onmetelijk diepe vlakte, is het ook een ruimte van dislocatie en disconnectie. Maar het is ook een projectievlak voor dromen over een mogelijk leven elders. Een alternatieve wereldkaart In Bouchra Khalili’s video-installatie The Mapping Journey staat eveneens het Middellandse Zeegebied centraal. Het werk toont ons een documentair beeld van de riskante, vaak herhaalde pogingen van illegale
Alternative maps Bouchra Khalili’s video installation The Mapping Journey offers another image of the Mediterranean area. The work documents the risky, often multiple attempts of illegal migrants to cross the different borders that separate them from Europe. Eight individuals draw their singular journeys in search of a new home on a map. The friction between the two representations of geographical space is immediately apparent. The movements of these individuals cut through the confines of the neatly separated nation states, but also circumvent the official routes and passageways that exist between these territories. Travelling not by plane, ferry or other official forms of transport, but on makeshift boats, lorries and even on foot, these illegal migrants chart clandestine routes across the Mediterranean landscape. An unofficial Arab word for illegal migrants, used by one of the participants to describe himself, is Harraqas or the burners. It refers
HET LANDSCHAP VAN EEN MOGELIJK THUIS / LANDSCAPE OF BELONGING
21
migranten om de diverse grenzen te overwinnen die hen van Europa scheiden. Acht personen tekenen de op een wereldkaart de routes die zij hebben afgelegd op weg naar een mogelijk nieuw thuis. Deze eenvoudige geste maakt direct duidelijk dat de twee voorstellingen van de wereld die zo over elkaar schuiven op gespannen voet tot elkaar staan. De migranten bewegen zich dwars door de keurig afgebakende natiestaten heen, maar omzeilen ook de officiële verbindingswegen die tussen die gebieden bestaan. Ze reizen niet per vliegtuig, ferryboot of andere vormen van officieel transport, maar met geïmproviseerde bootjes, verstopt in vrachtwagens of te voet, en trekken zo de sporen van clandestiene routes door het Middellandse Zeegebied. Om zijn ervaringen te beschrijven, gebruikt een van de vertellers een van het
Arabisch afgeleide naam voor illegale migranten, ‘Harraqas’, wat zoiets betekent als verbranders. De naam verwijst naar de noodzaak om als illegale migrant alle identiteitspapieren die je binden aan het thuisland dat je wilt ontvluchten te verbranden, om te voorkomen dat je kunt worden teruggestuurd. Het succes van de overtocht van deze migranten naar een nieuw bestaan wordt dus bepaald door de mate waarin zij onzichtbaar weten te blijven. The Mapping Journey maakt juist deze onzichtbare wereld van migratie zichtbaar. Khalili beschrijft het resultaat als een alternatieve cartografie, die de leefwerelden documenteert van juist die mensen die hun leven zonder documenten moeten redden. Het is als het ware de achterkant van de standaard wereldkaart.
to the need for illegal migrants to burn all identity papers that tie them to their homeland before embarking on their journey. Their previous existence is thus erased in order to prevent a forced return. The successful passage of illegal migrants depends on the extent to which they manage to remain
unnoticed, below the threshold of visibility. The Mapping Journey makes these hidden migratory worlds visible. Khalili describes the result as a counter-cartography that documents the lifeworlds of undocumented people and presents it as the flip side of the standard map of the world.
BRONNEN / REFERENCES
Ernst van Alphen, “Imagined Homelands: Re-Mapping Cultural Identity”, in Ginette Verstraete & Tim Cresswell (eds.), Mobilizing Place, Placing Mobility, Thamyris/ Intersecting, No. 9 (2002), 53-70. Arjun Appadurai, Modernity at Large: Cultural Dimensions of Globalisation.
University of Minnesota Press (1996). Lina Issa: “Where We Are Not: Rehearsing Absence/Presence of a Cultural Body”, in Anke Bangma, Deirdre M. Donoghue, Lina Issa & Katarina Zdjelar (eds), Resonant Bodies, Memories, Voices. Berlin: Revolver (2008), 12-28. Hamid Naficy, An Accented Cinema: Exilic and Diasporic Filmmaking. Prince-
ton University Press (2001). Esther Peeren, “Through the Lens of the Chronotope: Suggestions for a SpatioTemporal Perspective on Diaspora”, in Marie-Aude Baronian, Stephan Besser & Yolande Jansen (eds.), Diaspora and Memory, Thamyris/Intersecting, No. 13 (2006), 67-78.
BIOGRAFIËEN / BIOGRAPHIES
22
BIOGRAFIËEN / BIOGRAPHIES
23
CLAUDIA CRISTOVÃO (Luanda, 1973) woont en werkt in Amsterdam / lives and works in Amsterdam. Zij had solotentoonstellingen bij / She held solo exhibitions at Galerie Lumen Travo, Amsterdam (2009, 2006, 2004). Recente groepstentoonstellingen zijn / Recent group exhibitions include Ghostbusters (from nightmare to memory), SAVVY Contemporary Art, Berlin / IwalewaHaus, Bayreuth (2011); Continental Rifts,
Fowler Museum, Los Angeles (2009); Ghuangzhou Triennial (2008); Local Worlds, Lagos Cultural Center, Portugal (2008); Attempt to Exhaust an African Place, Centre d’Art Santa Monica, Barcelona (2008); Heterotopias, Thessaloniki Biennial (2007); São Paulo Biennial (2006); Shared Histories, Arti et Amicitiae, Amsterdam (2006); Dakar Biennial (2006).
HO-YEOL RYU (Seoul, 1971) woont en werkt in Seoul / lives and works in Seoul. Hij had solotentoonstellingen in / He held solo exhibitions in Sydney (2011); Seoul (2011, 2009); Shanghai (2008); Hannover (2007). Recente groepstentoonstellingen zijn / Recent group exhibitions include The Global
Contemporary, ZKM, Karlsruhe (2011–12); Metaphors of Un/Real - Animamix Biennial, Shanghai (2009–10); All-Inclusive: A Tourist World, Schirn Kunsthalle, Frankfurt (2008); Dual Realities, Media City Seoul, Seoul Museum of Art (2006).
BOUCHRA KHALILI (Casablanca, 1975) woont en werkt in Parijs / lives and works in Paris. Zij had solotentoonstellingen in / She held solo exhibitions in Paris (2012); Tarragonna (2012); Berlin (2012); Marseille (2008); Barcelona (2006). Recente groepstentoonstellingen zijn / recent group exhibitions include Sydney Biennial (2012); Triennale de Paris (2012); You Have Been There, Marian Goodman Gallery, New York (2011–12); Le retour, Musée National d’Art Moderne et Contemporain d’Alger, Algiers (2011–12);
Hydrarchy, Contemporary Image Collective, Cairo (2011-12) / Gasworks, London (2010); Sharjah Biennial (2011); Archives of Displacement, Acik Ekran, Istanbul (2011); Whose Map Is It?, INIVA, London (2010). Haar werk bevindt zich in de collecties van / Her work is found in the collections of Caixa Forum, Barcelona; Casa Arabe, Madrid; Cité nationale de l’histoire de l’immigration, Paris. Zij is mede-oprichter van Cinémathèque de Tanger in Marokko / She is co-founder of Cinémathèque de Tanger in Morocco.
ZINEB SEDIRA (Paris, 1963) woont in Londen en werkt in Londen, Parijs en Algiers / lives and works in London, Paris and Algiers. Zij had solotentoonstellingen in / She held solo exhibitions in Vancouver (2012), Amman (2012), Paris (2011, 2008), Kopenhagen (2010), Toronto (2010), London (2009, 2008, 2006), Cape Town (2009), Algiers (2008, 2006). Recente groepstentoonstellingen zijn / Recent group exhibitions include Migrations, Tate Britain, London (2012); The Meditarranean Approach, MAC, Marseille / Palazzo Zenobio, Venice (2011); Chkoun ahna?, National Museum of Carthage, Tunis
(2012); Destination Sud, MuBE, São Paulo (2012); Liquid Archive, MUMA, Caulfield (2012); New Cartographies: AlgeriaFrance-UK, Cornerhouse, Manchester (2011); Told, Untold, Retold, Mathaf, Doha (2010); Biennale de Lumumbashi (2010); Istanbul Biennial (2009). Haar werk bevindt zich in de collecties van / Her work is found in the collections of Tate, London; Sharjah Art Museum; Mathaf, Doha; Centre Georges Pompidou, Paris; Cité nationale de l’histoire de l’immigration, Paris. Zij is initiator van Art Residency in Algiers / She is the initiator of Art Residency in Algiers.
ADRIAN PACI (Shkoder, 1969) woont en werkt in Milaan / lives and works in Milan. Hij had overzichtstentoonstellingen bij / He held retrospective exhibitions at Jeu de Paume, Paris (2013); Istanbul Museum of Modern Art (2010); Kunsthaus Zürich (2010); Kunstverein Hannover (2008); STUK, Leuven (2008). Recente tentoonstellingen zijn / Recent exhibitions include Unfinished Journeys, National Museum of Oslo (2012); The Mediterranian Approach, MAC, Marseille (2012) / Palazzo Zenobia, Venice (2011); The Global Contemporary, ZKM, Karlsruhe
(2011–12); The Impossible Community, Moscow Museum of Modern Art (2011); Human Condition, Kunsthaus Graz (2010); Anabasis: On Rituals of Homecoming, Ludwig Grohman Villa, Lodz (2009); Baltic Biennial (2009); Havana Biennial (2009). Zijn werk bevindt zich in de collecties van onder meer / His work is found for example in the collections of Moderna Galerija, Ljubljana; Centre Pompidou, Paris; Deutsche Bank, Frankfurt; Moderna Museet, Stockholm; MOMA, New York; Guggenheim Museum, New York.
24
PLATTEGROND / MAP
IMAGINED PLACES 1
VERANTWOORDING / ACKNOWLEDGEMENTS
2e verdieping, Parkzaal / 2nd floor, Park Hall
Kunstenaars / Artists: Claudia Cristovão Bouchra Khalili Adrian Paci Ho-Yeol Ryu Zineb Sedira
Parkzaal Park Hall
Muziekwereld Music World
Concept, Tekst, Realisatie en Organisatie / Concept, Text, Realization and Organization: Tropenmuseum
West-Azië & Noord-Afrika Western Asia & North Africa
Afrika Africa
Grafische vormgeving / Graphic Design: Kummer & Herrman Vertaling & Engelse Redactie / Translation & English Editing: Jean Vaughan Engelse TaalService Technische realisatie / Technical realization: Vechtmetaal & Interieurbouw Tropenmuseum
Toiletten Toilets
Lichtontwerp / Light design: Peter Romkema Licht
Latijns-Amerika & de Cariben Latin America & the Caribbean
Druk / Printed by: PlatformP Met dank aan / With thanks to: Galerie Kamel Mennour, Parijs / Paris Galerie Kaufmann Repetto, Milaan / Milan Galerie Peter Kilchmann, Zürich / Zurich Galerie Polaris, Parijs / Paris Sophie Berrebi, Amsterdam Matthijs Rensman, Leiden
IMAGINED PLACES 2 1e verdieping, Groepsruimte / 1st floor, Group room Rondom India Round and about India
Tropenmuseum Koninklijk Instituut voor de Tropen Linnaeusstraat 2 1092 CK Amsterdam www.tropenmuseum.nl
Zuidoost-Azië Southeast Asia Nieuw-Guinea New Guinea
Groepsruimte Group Room
Nederlands-Indië Netherlands East Indies
Imagined Places wordt mogelijk gemaakt door het / was made possible by: Mondriaan Fonds, Calouste Gulbenkian Foundation & BankGiro Loterij.
