:"Hmr[: NEDERLAND5CHE B'
B
EN:NED:INDI5CHE El B. BI
HOI
JAARG:20
AFL1 193
FRANCO:P. POST BINNENL'F. Q50 BUITENL'F. 2.50
QDIDISSIEail
^^TUJEE^^ MAANDELUK5CH PRENTENBOEK GEUJUDAAN HU 5 INRICHTING BOUUJ ENSIERKUNSTD [i|[i|[i](i][3Q[i|[iI[gB]
DOOLHOVEN EN D W A A L T U I N E N . J . D.C.v.DOKKUM HET ST. E L I S A B E T H Z I E K E N HUIS T E T I L B U R G , II D R . F. S . P. V A N B U C H E M , GENEESHEER-DIRECTEUR
I E T S O V E R D E TOTSTA N DK O M I N G VAN H E T ST. E L I -
SABETH Z I E K E N H U I S TE TILBURG, ARCH.BUREAU ED.CUYPERS
I
GEBR. VAN CAMPEN - NIJMEGEN HANG- EN SLUITWERK B R O E R S T R A A T 53 TELEFOON 629 - 2597
VERTEGENW. VAN LIPS SLOTENFABRIEK
V E N T U S EN H A H N ' S FRISCHE LUFT-BOVENLICHTSLUITINGEN ^ DIAL EN KOSMOS' ^ ^ S C H U I F D E U R GARNITUREN ^ ^ BALKIJZER ^ ^ "LT-IIZER ^ ^
WETA EN E HESEMANN'S ^ PATENT - BOVENLICHTSLUITINGEN — NICKSIL BOUW- ^ ^ ^ BESLAG E;^ BETONIJZER
BRAAT-DELFT S T A L E N RAMEN IN SPECIALE- EN STANDAARD-UITVOERING
CENTRALE VERWARMING PLAAT- EN SMEEDWERK
GLASDAKROEDEN LOONSCHOOPEERINRICHTING
N.V.F.W.BRAArS KONINKLIJKE FABRIEK VAN METAALWERKEN DELFT - TEL. 56-745-1120 BIJKANTOREN TE- AMERSFOORT, AMSTERDAM, S-GRAVENHAGE, GRONINGEN EN ROTTERDAM
N.V. IJZERHANDEL l J. W. A. DE WILD HAAGSCHEVEER 16-17 - TELEFOON 2123-2 H3
ROTTERDAM SPECIALITEIT IN
HANG- EN SLUITWERK VOOR GROOTE INRICHTINGEN EN GESTICHTEN.
SCHUIFDEUR- CONSTRUCTIE
GEHEEL GERUISCHLOOZE SCHUIFDEUR - CONSTRUCTIES
I A T P A S S B N J - E N LEDIKANTEN F A B C I E K
VOO C HEEN lAJ.HOLTKAMP DEVENTER.
VOOR cfimpGme 7i£HEN,HRANHZWWGfW, V£/il05^(X?mwaw>fffza£/t-
Tl
" ^ ^ i^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ BOUWMATERIALENHANDEL PHANG TEN SOEIJ ö PHANG TJENG JAM 6 Co. HOOFDKANTOOR:
LAAN RADHEN
SALEH
-
BATAVIA
TELEFOON No. 3808 W l en 3949 W l
WILDHOUTBALKEN KASO'S PANNEN LATTEN ATAP BAMBOES DJARO'S B U I T E N Z O R G S C H E MATTEN ^ BILIK - ZAND GRIND ^ KALISTEEN - KALK _ ROODE CEMENT
V L A A M S C H E EN E G T S C H E D A K P A N N E N TJIKAMPEK, TJISAOEK EN L. A.W. S T E E N E N iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiliiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii V O L G E N S B. O . W . F O R M A A T — S T I P T E L E V E R I N G
NAAML. VENN. FABRIEK VAN SANITAIRE VLOEREN
v/H VOLKING & Co. LELIEGRACHT 39 - AMSTERDAM - TELEFOON 46163
Linoleum-t Rubber-^ Houtgraniet- en Terrazzovloeren OUDSTE ADRES = = PRIMA REFERENTIES ROODE KRUIS-ZIEKENHUIS. S-GRAVENHAGE , n o O R ONS Ê INSUHTE als onderlaag van Linoleum | KINDER-ZIEKENHUIS „ , IIITrFVOFRD I op houten vloer is haast onverslijtbaar 1 ST. CANISIUS-ZIEKENHUIS NIJMEGEN
L VAN AALTEN & ZOON, AMSTERDAM C. SPUISTRAAT 30 - TEL. 43671-43681 — ^ = ^
VERTEGENWOORDIGERS VAN LIPS' SLOTENFABRIEK
==^——=
R O L B E W E G I N G VOOR D E U R E N DIE OM DEN HOEK SCHUIVEN. R E V O L V I N G - D E U R E N M E T T W E E EN VIER A F D E E L I N G E N MONSTERKAMERS TER BEZICHTIGING
KOPEREN EN IJZEREN BOUWARTIKELEN
HET NEDERLANDSCHE EN NED. INDISCHE HUIS OUD EN NIEUW n OPGERICHT DOOR ED.CUYPERS D C O M M I S S I E V A N REDACTIE- H . J . A . BIJLARD, A. A. FERMONT, K.v.GEYN, L. D PETIT n MET MEDEWERKING O.A. V A N : D F. H. HOEFER, H A T T U M ; DR. F . W . H Ü D I G , AMSTERDAM ; J. LAUWE RIKS, U T R E C H T ; M. L. J. L E M A I R E , ROTTERDAM ; D R . A . E. C. VAN DER LOOY VAN DER LEEUW, D AMSTERDAM; N. OTTEMA, LEEUWARDEN EN W. SMIJTINK, HILVERSUM O A D R E S : REDACTIE; BEETHOVENSTR. 59, AMSTERDAM - ADMINISTR,; N O B E L S T R . 20, DEN HAAG; VOOR N E D E R L A N D S C H - I N D I E : MOLENVLIET OOST 30, W E L T E V R E D E N
"^essetn dun I^aSirt/^e
aJvc J^s cahtmis
et
Xjn/Mft£s
DOOLHOVEN EN DWAALTUINEN door J. D. C. V A N DOKKUM ooihoven of Labyrinthen waren reeds in de vroege oudheid een zeer kostbaar speelgoed voor potentaten en tyrannen. En het spel dezer heeren was lang niet altijd van onschuldigen aard. D De werktuigkundige en architect uit de oud-Grieksche wereld van helden en wijzen, Daedalus, bouwde zulk een labyrinth voor Koning Minos van Creta, en toen dit gebouw van duizenden kamers en gangen gereed was, zag de bouwmeester zich genoodzaakt er zijn toevlucht in te nemen om aan den toorn van zijn opdrachtgever te ontkomen. Als bouwmeester had hij echter zijn opgave zoo uitmuntend vervuld, dat hij in zijn eigen bouwsel verdwaald raakte en den uitweg niet meer kon vinden. Hij was echter een zeer vindingrijk man, en voor zichzelf en zijn zoon Icarus maakte hij vleugels met behulp van adelaarsveeren en was van wilde bijen. Samen stegen zij op boven het geweldige gebouwencomplex; maar Icarus, die een waaghals was, vloog steeds hooger en kwam te dicht bij de zon, zoodat door de warmte de was van zijn vleugels smolt. Hij stortte naar omlaag in de zee en verdronk. Daedalus echter kwam be-
Streng gestileerde tuinfiguur van ingewikkelde samenstelling, uit de boschparti) van een 18de eeuwschen Lenötre-tuin.
houden op Caecilië aan, waar de geniale bouwmeester en ingenieur door Koning Cocalus met open armen werd ontvangen. C In het labyrinth sloot nu Koning Minos het wreedaardige monster op, half mensch, half stier, (den zoogenaamden Minotauros), waarmee zijn gemalin Pasiphaea hem had verrast. Jaarlijks moesten de Atheners hem bij wijze van oorlogsschatting zeven jongelingen en zeven jonkvrouwen leveren, die het doolhof werden ingestuurd, om daar den Mintauros te ontmoeten en te worden opgepeuzeld. Bij
deze bezending menschenvleesch voegde zich in zeker jaar uit vrijen wil de Grieksche Koningszoon Theseus, op wien de dochter van Koning Minos, de bekoorlijke Ariadne, verliefd werd. Zij verschafte aan haar held het middel om den Minotauros te dooden, en spon een langen draad langs welken hij uit de gangen van het labyrinth den weg terug kon vinden, wat volkomen gelukte. De geslepenheid der vrouw was zelfs het Cretenzer Labyrinth te erg. D Het is wel jammer, dat de opgravingen op het eiland Creta niets hebben aan het licht gebracht, dat dit beroemdste aller doolhoven recht geeft op een ofRcieele plaats in het boek der historie. Het is dus vermoedelijk een der paleizen in de wolken geweest van de mythologische Grieksche oudheid, den Minotaurus en de bekoorlijke liefdesidylle van Theseus en Ariadne incluis. Op Creta bevindt zich een grot met een zeer ingewikkeld samenstel van holen en gangen, en reeds door een ouden reiziger is de vooronderstelling geopperd, dat deze grot aanleiding is geweest voor het ontstaan van de sage van het Cretenzer Labyrinth. De oude geschiedenis heeft echter nog herinnering bewaard aan andere doolhoven, niet minder grootsch van opzet dan dat te Creta, n.l. de Graftombe van Porsena te Clusium, die driehonderd voet in 't vierkant en vijftig voet hoog was, en die een aantal gangen en doodenkamers bevatte, welke een zeer behoorlijke gelegenheid boden tot hopeloos verdwalen. Te Lemnos was eveneens een doolhof, dat rustte op 150 kolommen. Maar het geweldigste van alle klassieke labyrinthen was het Aegyptische doolhof, dat gelegen was aan het meer Moeris, nabij de oude nederzetting Arsinoë of de Krokodillenstad. Zoowel Strabo als Herodotus hebben dit doolhof bezocht en deelen er ons eenige bijzonderheden over mee. Evenals dat te Clusium was het een reusachtige graftombe, die twaalf voorhoven en drieduizend vertrekken bevatte, waarvan 1500 boven en 1500 onder den grond. De verschillende gangen en vertrekken waren geheel van steen gebouwd en rijk met beeldhouwwerk versierd, terwijl een steenen ringmuur het gebouwencomplex omgaf. Aan den ingang van dezen muur verrees een pyramide van 247 voet hoogte. Het bevatte de graven van verschillende Aegyptische koningen en van heilige krokodillen. Het werd gebouwd op last van koning Amenhe III, van de 12de dynastie. D Gelijk men weet waren de Aegyptische koningsgraven ware schatkamers, en het vermoeden ligt dus voor de hand, dat men zulk een doolhofgraf bouwde als kostbaar, maar doeltreffend middel tegen grafschending en lijkenroof, want de vrees om in dit labyrinth te verdoolen en te verhongeren, was ernstig genoeg, om roevers voor een dergelijke onderneming schrik in te boezemen, en zelfs een betere bescherming dan de sterkste deuren en sloten. D
Dat dit grootste aller klassieke doolhoven niet tot het rijk der sagen en legenden behoort weten we niet alleen door de berichten der reeds genoemde geschiedschrijvers-ooggetuigen, maar het is ook documentair bewezen, want in 1888 heeft de beroemde Aegyptoloog W . M. Flinders Petrie er de fundamenten van opgegraven, die een ruimte beslaan van 1000 bij 800 Engelsche voeten. Aan het noordelijke uiteinde bevindt zich de Pyramide van Hawara, waarin de mummies werden gevonden van den koning en zijn dochter. • Het is mij niet bekend of in later tijd, in het bizonder in de middeleeuwen, ook nog wel dergelijke labyrinthen zijn gebouwd. Ik vermoed echter van niet, want voorzoover ik weet, wordt in de wonderverhalen der middeleeuwsche ridderschap, die in allerlei opzicht de spiegel zijn van dezen romantischen tijd, van zeer vele griezeligheden gewag gemaakt, maar van deze niet. D In veel later tijd zag men deze antieke merkwaardigheden nog wel weder herleefd, zij het ook met veel bescheidener afmetingen, als vermaaksobjecten voor groote en kleine kinderen op tentoonstellingen en kermissen. In Amsterdam was in betovergrootvaders tijd een doolhof, dat tot de bezienswaardigheden werd gerekend der stad aan Amstel en IJ. Twee beroemde beelden daaruit, Betje van Meurs en de reus Goliath, worden nog als curiositeiten in het Rijksmuseum bewaard. Grappig waren ook de doolhoven met spiegels, waarvan ik zelf in mijn jonge jaren nog wel de sensatie heb ondergaan. Men werd daarin niet alleen door allerlei schijnbeelden van eindelooze gangen misleid, maar kon daar bovendien in hol en bol geslepen spiegels zich vermaken met karikatuur-gedrochten van z'n eigen gewichtige persoonlijkheid, dik als een pad, gerekt als een bonenstengel, die menige oude juffrouw met droefheid en huivering zullen hebben vervuld. D Inmiddels echter had de doolhof-liefhebberij zich reeds in een geheel andere richting ontwikkeld. In de almanakken en later in de tijdschriften voor de huiskamer
11
verdiende. Sterrenbosschen en doolhoven waren onafscheidenlijk verbonden aan den eersten grooten tuinstijl, die onder leiding van den Abt Lenótre en onder aanmoediging van Lodewijk XIV een aanvang nam in het laatste kwartaal van de 17e eeuw, en die in geheel Europa bleef overheerschen, totdat ze door de beweging voor den Engelschen Landschapsstijl werd overvleugeld n.l. honderd jaar later. D Sterrenbosschen werden gevormd door een aantal boomenrijen of lanen, die in stervorm allen op één punt uitliepen, doorgaans een heuveltje of ook wel een vijver. De overblijfselen van zulk een kunstmatig boscharrangement kan men o.a. nog vinden in het Baarnsche bosch, op den Amerongschen Berg, en in het Gooi, bij het landgoed Flevorama en te Muiderberg. Ik heb ze daar althans gezien, ofschoon ik er niet voor kan instaan, dat de villabouw van later tijd ze niet verdrongen heeft. Op den Amerongschen berg is dit in elk geval nog niet gebeurd. In Utrecht droeg nog tot voor enkele jaren een groene vlakte aan den Catharijnen Singel, die voor excercitie-terrein werd gebruikt voor rekruten en schutters, den naam van „Sterrenbosch". Lang echter voor ik geboren werd was reeds de glorie van dit tuinarchitectonische monument vergaan. Het groene excerci-
tieveld ook is thans geheel volgebouwd met een complex van Universiteits-gebouwen. Zulk een sterrenbosch was als pubUeke vermakelijkheid misschien wel een zeldzaamheid, maar op de groote particuliere landgoederen was het een onmisbaar onderdeel der inventaris. De ster van lanen, waaruit het bestond, was doorgaans volstrekt niet eenvoudig; de hoofdlanen werden weer door zijlanen verbonden, die om het middenpunt van de ster verschillende ringen vormden, en deze verbindingen waren soms ook niet eens recht, maar vormden kleine ringen of scherpe hoeken, zoodat de grondslag van zulk een sterrenbosch niet zelden een zeer ingewikkelde symmetrische figuur was. Soms heeft men de gelegenheid om van een hoog punt, een belvedère of kerktoren, op het boschcomplex neer te zien, en eerst dan krijgt men de volle waardeering voor het vernuftige en aardige van de constructie, en men merkt op, dat deze ingewikkelde figuur van wegen en weegjes in nauw verband staat tot het tuindoolhof, misschien zelfs wel er den oervorm van is. Feitelijk is het eenige verschil tusschen den grondslag van het sterrenbosch en het doolhof, in zijn meest rudimentairen vorm, (die oorspronkelijk eveneens van den cirkel uitging,) dat in laatstgenoemden tuinvorm een groot aantal lanen dood loopen, zoodat de bezoeker telkens weer op zijn weg moet terugkeeren om na lang dwalen zijn eindpunt te bereiken. Later echter is men, ten einde het kluwen steeds ingewikkelder te maken, meer en meer van den cirkelvorm afgeweken, en heeft deze ten slotte geheel prijsgegeven. In sommige achttiende-eeuwsche hofgedichten worden zoowel het sterrenbosch als de doolhof bij het boschpark van den tuin ingedeeld, en zoo komt het, dat beide den strengen tuinstijl van Lenótre nog een aantal jaren hebben overleefd, en ook in de tuinen en parken van het romantische tijdperk nog wel werden aangetroffen. Zelfs ten huidigen dage is deze tuinvorm nog niet geheel verdwenen, maar ze is van de luxe-tuinen naar de kinderspeeltuinen verhuisd. Deze kinderdoolhofjes zijn evenwel slechts een zwakke navolging van de luxedoolhoven uit den ouden tijd, waarvan sommige rechtmatigen roem verwierven. D In de architectonische scheppingen van Lenótre en zijn beste navolgers behoorde het doolhof niet tot de boschpartij, maar tot den siertuin, en de aanleg bepaalde zich niet tot groene struiken en ordelijk geharkte paadjes, maar vertoonde somtijds
e e n w e e l d e , die a a n h e t r a b e i a c h t i g e
B he. üeeiai va,.Kfop..s ci.ctBgadt>andeMomeGoat.
grensde. Men verstond in die dagen op bizondere wijze de kunst om het spel tot ernst te maken. Het werd bovendien een sport om elkander met ingewikkelde en raadselachtige doolhofconstructies te overtroeven, en ik vermoed, dat de bezitters dier oude luxe-tuinen zich daarmee menig genoegelijk winteravonduur hebben gekort. n Wanneer men het grondplan van deze tuin-labyrinthen vóór zich heeft, kost het nog eenigen tijd van gepuzzel, om den weg naar het middelpunt te vinden; maar dit overzicht miste de bezoeker geheel en al, want ondoordringbare muren van groen omgaven de paden, (hagen van Taxus, Buxus, Ligustrum of een andere haagplant), en deze waren volgens het vaste voorschrift der tuinarchitectuur zoo hoog, dat men er niet overheen kon kijken, en men kon in dit ingewikkelde warnet van paden en paadjes soms uren dwalen, steeds op zijn ouden weg terugkeerend, zonder t-.^*n/re. het eindpunt te kunnen bereiken. Kleine en groote kinderen vermaakten zich daarmee, en vonden het kostelijk. Men ziet hoe groot het contrast was tusschen de labyrinthen van den oudsten en van den nieuweren tijd: ginds somberheid en wreedheid, hier niets dan vermaak en sierlijkheid. D Maar de tijd, waarin de dwaaltuinen ontstonden, was er een, waarin men graag moraliseerde, en de structuur van dit ,,tuinsieraad" gaf tot zedekundige beschouwingen gereede aanleiding. De zoogenaamde ,,hofdichters" sloegen daar ruimschoots munt uit, en in bijna elk der tuingedichten werd dan ook het doolhof tot onderwerp eener ethische bespiegeling. • Maar gindsche doolhof, die een onbedreven voet De wand'ling afsnijdt, is een baak voor mijn gemoed: Keer wandelaar, keer terug, ge kunt u licht vergissen' Dan, gaat gij voort, zie toe, om nooit uw gids te missen.
D e Dolfipi eii d e S±zn
^
G;^^S^i^ Hyit •.X. vri-e^
%.yx-*,/ut^'^^^
,
31-
Aldus orakelde in 1783 Mevrouw van Raesvelt in haar gedicht ,,Heemse",'en dergelijke beschouwingen, doorgaans wat langer van stof, kunt ge bij elk harer collega-rijmelaars vinden. D Deze moraliseerende kern van den dwaaltum, is wellicht het uitgangspunt van Lenótre geweest, toen hij in de beroemde tuinen van Versailles, zijn meersterwerk, het labyrinth inrichtte, dat alle andere labyrinthen van de wereld in schoonheid en weelde heeft overtroffen, want dit geheele doolhof werd onder de handen van zijn bouwmeester een groene hagepreek met vele teksten. Maar de prediker was tevens een geniaal kunstenaar, een man van buitengewonen smaak, en hij heeft in dit altijd-groene leerdicht kunst en moraal tot een wonderwerk van tuinarchitectuur weten te vereenigen. Voor lederen tuinarchitect was dit dool-
hof een ideaal. De meest vruchtbare aller hofdichters, Claas Bruin, rijmt in zijn langgerekt en zeer vervelend vers over de lustplaats Soelen D Ja, waar men zich naar keert hier blinkt aan alle zijden Een pracht en grootschheid uit, die elk verbazen doet, Nieuwsgierigheid vindt hier, haar keur in overvloed Van veld- en hofvermaak, daar d oudheid voor moet zwichten Hier kan ze weiden in een wereld vol gezichten. Die vol verandering steeds voor haar open staat Bijzonder als zij in Esopus Doolhof gaat, Daar ze in t verdichtsel van dien wijzen Griek kan dwalen Hier wijkt de schilderkunst, nadien de waterstralen (O wonder nooit gehoord') verstrekken voor penseel En doek en verven, om een schooner tafereel T c malen dan Apel ooit kwam in zijn gedachten
Deze verzen van den Nederlandschen rijmelaar geven het een en ander te raden, dat commentaar behoeft, maar het feit was, dat dit praalvoUe doolhof niet een middelpunt had, maar 39 rustpunten, die elk op zichzelf versierd waren met een bron of fontein, waarin een der fabelen van Aesopus door een zinrijke plastische groep werd uitgebeeld. Het doolhof kwam tot stand in 1674 en alle groote kunstenaars van dien tijd hadden tot de versiering ervan mede gewerkt. De ingang werd geflankeerd door beelden van Eros en van Aesopus, en elk station, dat men bereikte gaf nieuwe stof tot bewonderen en tot overpeinzingen Het aantal groepen en de beteekenis daarvan was aan de bezoekers bekend, en het was dus sport om al deze groepen te vinden, wat oneindig spannender en afwisselender was, dan het zoeken langs eenvormige wegen alleen naar het middelpunt. De grondfiguur van dit doolhof week ook ten eenenmale af van het vroegere cirkelsysteem en was zoo grillig, dat ze op geenerlei wijze van buiten af kon worden vermoed. Tusschen de verschillende wegen waren niet enkele hagen maar dichte bosschages, ondoordringbaar voor het oog, en waarachter men zelfs geen weg vermoeden kon D De fonteingroepen waren uit metaal gegoten en getint met de natuurlijke kleuren der voorwerpen en dieren, die ze afbeeldden. Soms waren ze geplaatst tegen een achtergrond van groen geverfde latten, waartegen khmplanten groeiden, soms ook in hooge koepels, met latwerk overdekt, menigmaal stonden ze geheel vrij, omgeven door bloeiende struiken of door fraai geschikte boom-groepen, zoodat men zich beurtelings in een siertuin en vervolgens weder in een bosch scheen te bevinden Hierdoor werd alle eenvormigheid vermeden, en de doolwandeling
B e Vo5 en de JBok
T)e R n a a t l i o » a . . y d e r l U t t e n ,
bleef steeds boeiend en afwisselend. Bovendien was er hier naar gestreefd, om voor elke fabel ook in de natuur een passende omlijsting te scheppen van groen en bloemen, en vooral door de wijze waarop hij deze moeilijke artistieke opgave had vervuld, toonde de groote tuin-architect zijn meesterschap. D Op de zedekundige beteekenis van dit leerdicht in tuinbeelden werd de aandacht gevestigd door in vergulde letters aangebrachte bijschriften, die van elke fabelgroep een verklaring gaven in een vierregelig gedichtje. Al deze bijschriften waren vervaardigd door een zekeren De Benserade, wiens poëzie groote verwantschap toont met die onzer Nederlandsche hofdichters. Het was overigens geen lichte en evenmin een dankbare opgave, om den korten inhoud van 39 Esopiaansche fabelen in even zooveel kwatrijnen weer te geven. Als voor-
I
beeld laat ik hier het opschrift volgen der fabel van de pauw en de nachtegaal: Le Paon dit a Junon, par ton divin pouvoir, Comme le Rossignol que nay-je la voix belle: N'est tu pas des oiseaux le plus beau^ lui dit ellc, Croy-tu que dans le monde on puisse tout avoir?
Een Nederlandsche uitgever, Hendrik Bosch te Amsterdam, heeft in 1722 een fraai geillustreerden gids van het Doolhof te Versailles het licht doen zien Door den kopergraveur Willem Swidde werden daarin afgebeeld den plattegrond, den ingang van het Doolhof en al de 39 fabelgroepen, en aldus is in de volle glorie van hun jonge schoonheid deze zeldzame galerij van tuinbeelden voor de nakomelingschap bewaard. • Ook alle bijschriften der fabels zijn m dit boek opgenomen, begeleid door vertalingen in het Duitsch, Engelsch en Hollandsch. De Hollandsche vertaling is vervaardigd door Anthony Jansz. van der Goes en achter zijn naam vermeldt de voorrede: „de Vader van dien grooten Goezenaar wiens IJstroom een eeuwig licht der nederlandsze Poëzij zal weezen", waaruit dunkt me, volkomen duidelijk wordt, dat zijn zoon het verzen maken van papa niet geleerd heeft. Men oordeele naar de vertaling van deze zelfde fabel van de Pauw en de Nagtegaal, waarvan ik reeds het oorspronkelijke Fransch citeerde, en die aldus luidt: D De Pauw bad Juno, die het alles kan regeeren, Dat ZIJ de Nagtegaal in 't zingen mogt braveeren Ondankbre, blijft met uw sieraat en staat te vreen. Zei Juno; al het fraai is voor geen dier alleen.
Niettemin is dit boek met zijn 41 fraaie etsen toch een belangrijk getuigenis voor den ondernemingsgeest der Hollandsche uitgevers van die dagen. D Op de moreele strekking van den doolhof wordt hier bizonder de aandacht ge°
'
Deez' Doolhof, daar natuur en kunst al hare gaven T e zaam in paarde, strekt geen kerker om een wreed En ijszlijk wangedrogt met vlees en bloed te laven: Neen, zijn sieraad verrukt den Wandlaar, waar hij treed. Wijl duizend wonddren hem vervoeren in 't aanschouwen, Ja zelf doen twijff'len of hij durft zijn oog vertrouwen Hier bruist het water langs een steenrots naar omlaag: Daar reist het hemelwaarts tot het van een gedreven, In 't nedervallen maakt een zachte regenvlaag: Daar schijnt 't gevogelte en gediert door kunst te leven, Terwijl 't aanschouwen van die beesten, het gemoed Door 't leerzaam Fabelwerk, met vreugde en stichting voed
Wanneer men dit merkwaardige boek doorbladert, dan wordt men vooral ook ' 11
getroffen door de vindingrijkheid en de rijke fantasie van den grooten tuinarchitect, en men ziet hier tevens, hoezeer in het arrangement, dat telkenmale het nieuwe en verrassende brengt, de meester boven zijn navolgers uitblinkt. D Dat deze sierlijke tuinfonteinen, deze fabels van metaal en heldere waterstralen vele booze harten tot het goede bekeerd zullen hebben, gelijk het enthousiasme der hofdichters ons wil doen gelooven, en dat de leering in dezen dwaaltuin opgedaan, menigeen voor verdoolen op den levensweg zal hebben behoed, is bezwaarlijk aan te nemen; maar dit doolhof der doolhoven zal wel aan allen, die het bezochten, een ontroering van schoonheid hebben geschonken, die diepen indruk maakte, en ik ben geneigd mij aan te sluiten bij de verklaring van de bekende schrijfster van de „Geschichte der Gartenkunst", Marie Luise Gothein,
~Sy
Q^Vl'tt,^'^^^ 'K^/t/'^^ m^r J,.,
/i.,,
^ »
c£A««.«i«j ' Vc^^^^e^ » M < - i A ^ W ^ ; ^
.
die zegt: ,,Hier aber war wirklich ein Zaubergarten geschaffen; man kann sich nichts Reizenderes denken als diese von den ersten Künstlern entworfenen Tiergruppen." D Lenótre's geschoren hagen hebben door de geheele wereld navolgmg gevonden, en als altijd hebben de navolgers door overdrijving veel bedorven; ook zijn doolhof is nagevolgd, nagenoeg overal, maar ook daarbij ontbrak bijna altijd de toets zijner genialiteit, en wat in Versailles een ,.Zaubergarten" was, werd door zijn eenvormigheid elders vaak een doodsimpei spel. In Engeland vooral, met zijn groote en rijke tuinen is menig labyrinth gebouwd, dat roem genoot en die ook wel verdiende. Een der laatste was dat van de Horticultural Society te SouthKensington, dat op uitdrukkelijk verlangen van Prins Albert, Koningin Victoria's
^
echtgenoot werd aangelegd, en dat in later tijd voornamelijk diende tot vermaak van de kinderen der bezoekers van den beroemden tuin. De doolhoven echter waren toen reeds een ouderwetsche liefhebberij, die geen ernstige waardeering meer vond. Na den dood van den Prins-Consort raakte dat te South-Kensington spoedig in verval en werd opgeruimd. En dit was het einde van het laatste beroemde specimen van dezen tuinvorm. Waarschijnlijk zullen hier of daar in groote tuinen nog wel enkele labyrinthen of overblijfsels daarvan bestaan, en menigmaal vindt men ze ook nog wel in speel- en pleiziertuinen, maar ze genieten niet meer de bewondering van een geheele wereld van kunstzinnigen, gelijk Lenótre's schepping, en sterven een langzamen dood. Alleen op het papier leeft het doolhof nog voort, zwaar beconcurreerd door puzzles en raadsels van andere soort, als laatste overblijfsel van wat weleer een verschrikking en vervolgens een belangrijk kunstgenre is geweest, waaraan schatten ten koste werden gelegd. Sic transita est gloria . . . Labyrinthi! D
14
3M.JII . I'
-,~ <'^- i-^-itafe^.
HET ST. ELISABETH ZIEKENHUIS TE TILBURG door Dr. F. S. P. V A N BUCHEM, Geneesheer-Directeur. (Vervolg en slot van biz 194).
H^^xXe 3 groepen dienen voor de 3 infectieziekten, die hier verpleegd kunnen D^Sjl worden en die onderling absoluut gescheiden zijn door schotten die in de ^ gang aangebracht zijn; deze schotten zijn verplaatsbaar. n Is er een epidemie van een van die ziekten dan wordt het schot zoo verplaatst, dat er meer ziekenkamers met deze afdeeling in verbinding komen. • Men behoeft dus slechts eenige ziekenkamers en een deel van de gang te desinfecteeren, terwijl de nevenruimten steeds bestemd blijven voor dezelfde infectieziekten, waardoor voorkomen wordt, dat zoowel die vertrekken als de inventaris (keuken en linnenkamer) moeten gedesinfecteerd worden. n De verschillende afdeelingen staan niet in directe verbinding met elkaar; men moet buitenom loopen om van de eene in de andere afdeeling te komen. • Bij ieder stel nevenruimten is behalve de theekeuken, de linnenkamer, de toiletten, de badkamer, de desinfectie, ook een zusterkamer aanwezig, waar 2 zusters kunnen slapen. De theekeukens hebben een sluis bestaande uit een kast met zoowel in den buitengevel als van binnen een laag raam, dienende voor het doorgeven van de akers met spijzen. D
Onderzoekkamer met stofwisselingsapparaat
Het vuile linnen wordt door een luikje in een kleine ruimte geworpen waar het goed van buiten af wordt weggehaald. D Zooals gezegd is er gelegenheid om 3 infectieziekten te verplegen. De bedoeling is om in 2 daarvan, (die elk een operatiekamer hebben) op te nemen de lijders aan diphterie en roodvonk en de 3e afdeeling als reserve te houden, eventueel voor typhus, abdominales, meningitis cerebros pinalis, alastrim enz. D De ziekenvertrekken bestaan uit l-persoons, 2-persoons en 4- tot 6- persoonskamers. Aldus is er scheiding mogelijk naar den ernst der gevallen of naar eventueele complicaties. G Wanneer een patiënt ontslagen wordt, wordt hij gebaad in de badkamer, die echter ook dient voor het opnamebad. Daarom passeert de patiënt bij ontslag bovendien nog een douche, die onmiddellijk van de badkamer uit is te bereiken en uitsluitend voor dit doel gebruikt wordt. • De patiënt kleedt zich daarna in zijn eigen kleeren om dan onmiddellijk de infectieafdeeling te verlaten. D
1
r^
^ . U P S , ^ <
ï
DORDRECHT
FABRIEKEN
BRANDKASTEN KLUISDEUREN KLUIS-INRICHTINGEN
SAFE-DEPOSITS S T A L E N LADEN BOEKENSTELLINGEN GEHEEL
UIT
STAAL
VEILIGHEIDSSLOTEN VOOR ELK DOEL - VOOR ELKEN PRIJS WAARVOOR GEDEPONEERD
i^^^—
EEN
GOED
LEVERBAAR
IS
SLOT i^^^—
FABRIEKSMERK
ALLEEN-VERTEGENWOORDIGERS VOOR NEDERLANDSCH-OOST-INDIE:
LINDETEVES-STOKVIS SEMARANG - SOERABAJA - BATAVIA - TEGAL - DJOKJA - BANDOENG - MEDAN - PADANG PALEMBANG
- MAKASSAR - MENADO - LONDON - NEW-YORK -
AMSTERDAM
NEDERLANDSCHE WASSCHERIJMACHINEFABRIEK
POENSGEN 6 WESSEL NV,
A.T-LB-AA L G E M E E N TECHNISCH I N S T A L L A T I E - B U R EAU
ROTSOORD 43
AMSTERDAM
LEVEREN ALS SPECIALITEITEN
PL. FRANSCHELAAN 15 T E L E F O O N I N I ERG 53919
TELEF 14057
UTRECHT
WASSCHER1J> INSTALLATIES VOOR
GESTICHTEN, ZIEKENHUIZEN, K L O O S T E R S , S C H E P E N EN PARTICULIERE INRICHTINGEN I N L I C H T I N G E N OP AANVRAGE
VOORHEEN
CENTRAL HEIZUNGSWERKE A G HANNOVER
-
HAINHOLZ
DROOGINRICHTINGEN — VENTILATIE BAD STOOM KOOK WASCH EN DESINFECTIE INRICHTINGEN — WARM EN KOUDWATER AFVOER BRANDBLUSCH EN GAS LEIDINGEN
ADVIEZEN OP AANVRAAG
D. VAN OORDT EN C2 OUDSHOORN (HOLLAND)
PANNEN EN
DAKSIERADEN
NED. 1 MAfUIRSiEEIMUANDE
i:>J.M.^SVOI^i:ilM «ROTTERDAM y
GEBR. M I O N KUNSTSTEENFABRIEK TERRAZZO-, HOUTGRANiETEN ESTRIKVLOEREN
DORDRECHT VEST 94 - TELEFOON 1247
HERAKLITH HET NIEUWE EN G O E D K O O P E B O U W M A T E R I A A L GESCHIKT VOOR BINNEN- EN BUITENMUREN. SEPARA TIES PLAFONDS KOELCELLEN. DAKEN VAN FABRIEKEN EN GARAGES. HET BEKLEEDEN VAN BETON TER VOORKOMING VAN CONDENSATIE. ENZ HERAKLITH is LICHT, BRANDVRIJ, GELUIDDEMPEND VOCHTWEREND EN STERK WARMTE-ISOLEEREND. HERAKLITH KAN GEZAAGD, GESPIJKERD EN BUITEN GEWOON GOED GEPLEISTERD WORDEN HERAKLITH W O R D T GELEVERD IN PLATEN VAN 200» 50 c M , m dikten van 2'/..-. 5. 71/.j. 10. 121/.j EN 15 c M EN IS DOOR ZIJNE AFMETINGEN GEMAKKELIJK EN GOED KOOP AAN TE BRENGEN •SVA'AS' mS WERDEN REEDS TIENDUIZENDEN VIERKANTE METERS „HERAKLITH" MET SUCCES IN NEDERLAND TOEGEPAST
H. VISSER P. C. HOOFTSTRAAT 28, AMSTERDAM T E L E F O O N 21305 - T E L . - A D R E S : ..BOUWVIS'
HOLLANDSCHE RETON-MIJ. N.V. AANNEMERS VAN ALLE SOORTEN VAN BOUWWERKEN. SPECIALITEITEN OP HET GEBIED VAN GEWAPEND BETONWERKEN. HOOFDKANTOOR: DEN HAAG - GROOT-HERTOGINNELAAN 258 KANTOREN IN INDIE : WELTEVREDEN' - SOERABAIA - BANDOENG SEMARANG - DJOCJA - PALEMBANG TELEGRAMADRES VOOR ALLE KANTOREN
BETONIJZER VOORLOOPIG SCHETSONTWERP EN PRIJSOPGAAF KOSTELOOS
N.V. BOUWHANDEL-MAATSCH. v/h
MARTIN & Co
D. SPAAN & ZN AMSTERDAM
AMSTERDAM
ELANDSSTRAAT
ACHTEROOSTEINDE 2-4-5
67-69
TELEFOON 4 6 7 2 4
ROTTERDAM S T A T I O N S P L E I N 11
SPECIALITEITEN
STALEN RAMEN
VLOERTEGELS DELFTSCHE
KUNSTGLAZUUR-TEGELS ALLE SOORTEN WANDTEGELS
VENETIAANSCHE GLASMOSAIK-TEGELS
J. E. H. TERLINGEN ELECTRO-TECHNISCH BUREAU
A M S T E R D A M - T E L E F . 28254
IN
MET
DOORGESTOKEN
ROEDEN
H.G.J.RIENTJES AANNEMER
HEERLEN
LICHTSIGNAALINSTALLATIES VOOR Z I E K E N H U I Z E N
TELEFOON
A. J. LINDEMAN AMSTELVEENSCHEWEG NIEUWER-AMSTEL
467
= 464 =
GEBRAND GLAS GESCHILDERD G L A S IN LOOD I N SPECIALE
A L L E
G E N R E S
VERPAKKING
VOOR
INDiË
MOLENBERGLAAN 26
Onderzoekkamer met electro-cardiograaf en viercellenbad.
Deze douches en kleedkamertjes bevinden zich dan ook vlak bij de toegangen van het paviljoen. D Aan de Zuidzijde van het paviljoen is een over de volle breedte doorgaande luifel aangebracht ter beschutting van de bezoekers bij eventueel regenweer. De desinfectie-installatie is geplaatst in het geheel vrijstaande Desinfectiegebouw. De installatie is gebaseerd op de vacuum-formaline-waterdamp-desinfectie, zoodat alle goederen, dekens, matrassen, bont, lederwaren, wol, boeken, enz. zonder schade kunnen worden gedesinfecteerd. D Het gebouwtje is ingericht met bad- en waschgelegenheid voor het met de ontsmetting belaste personeel. D Tegen dit desinfectiegebouwtje zijn aangebouwd de stallen voor de proefdieren met een binnen- en een buitenverblijf; het eerste is voorzien van centrale verwarming. Aan de Noord-Oostzijde van het terrein is het ketelhuis gebouwd, op behoorlijken afstand van de ziekenkamers en ziekenzalen; de patiënten bemerken dan ook niets van het daar onvermijdelijke rumoer. In het ketelhuis zijn opgesteld
I
il
Operatiekamer.
4 hooge-druk stoomketels, elk van 60 M l V.O. en voor 6 atm. overdruk; 3 daarvan zijn ingericht om met kolen te worden gestookt, één om met olie te worden gestookt. D Met den ketel, voorzien van de oliestookinrichting, kan een grootere economie van het stookbedrijf worden bereikt. D De stoom wordt van de regelkamer uit gedistribueerd en geleid naar de onderstations in de leidinggangen en verder naar de turbinepompen; van de turbine komt de stoom met lage-druk terug, waarmede de bereidingsinrichting voor het warme tapwater, de centrale keuken en de wasscherij gevoed worden. D De verwarming der gebouwen geschiedt gedeeltelijk door middel van water met natuurlijke circulatie, gedeeltelijk met lage-druk-stoom, uitgaande van de 7 onderverdeelstations welke door middel van hooge-druk-stoom gevoed worden. D Om een zoo groot mogelijke economie te krijgen kan de temperatuur in de verschillende gebouwen van een schakelbord in de regelkamer af geregeld en gecontroleerd worden. (Systeem Reinhart). •
Operatiekamer.
De regeling is zoodanig geconstrueerd, dat de temperatuur van het water in de radiator op den gewenschten verwarmingsgraad kan worden ingesteld door middel van drukknoppen op genoemd schakelbord en wel zoodanig, dat in de lokalen van elk gebouw gelegen aan de Oost- en Zuidgevels en die gelegen aan de West- en Noordgevels al naar gelang van de behoefte de juiste temperatuur kan worden verkregen; door een afstandsthermometer-installatie kan deze inrichting ook in de regelkamer worden gecontroleerd. D Een afzonderlijke voorziening is getroffen voor het geval dat 's nachts plotseling operaties noodig zijn en de operatiekamers op temperatuur moeten worden gebracht. Hiervoor is op het betreffende onderstation een warmteaccumulator geplaatst, waardoor het mogelijk is den toevoer van warmte door de zusters te doen regelen, zonder dat op het ketelhuispersoneel voor toevoer van warmte behoeft te worden gewacht. CU De warmwatervoorziening van het geheele ziekenhuis wordt ook centraal van het ketelhuis uit verzorgd en daar door turbine- of electrische pompen in circu-
Stenliseerkamer met geheel ingebouwde toestellen.
latie gehouden. Met het oog op agressieve werking van het water vooral wanneer dit in warmen toestand is, zijn zoowel de boilers als de leidingen der warmwatervoorzieningen, alsmede alle condensleidingen in rood koper uitgevoerd. — De permanent-bad'inrichting is op deze centrale warmwatervoorziening aangesloten, echter met tusschenschakeling van een voorraadketel en een mengbatterij, teneinde een constante temperatuur van het water te verkrijgen. D De schoorsteen van het ketelhuis wordt eenigszins gemaskeerd door den 28 M. hoogen watertoren. Hierin zijn de waterreservoirs aangebracht die zorgen voor evenwicht tusschen den druk in de koudwater- en warmwaterleiding. Dit is van belang voor een goede werking van de vele mengkranen in het ziekenhuis. In aansluiting aan het ketelhuis is de wasscherij waaraan de mangelkamer, welke weer in onmiddellijke verbinding staat met het Klooster, daar de wasch geheel door de religieuzen wordt behandeld. D In de wasscherij wordt met regenwater gewasschen, waartoe een regenbak is gemaakt van waaruit het water naar een hooger gelegen gedeelte wordt op-
Groentespoelkeuken.
gepompt. In de verschillende afdeelingen van het ziekenhuis worden de te wasschen goederen door betegelde stortkokers in de voorloopige bewaarplaatsen in den keldergang gestort. Het transport van deze goederen vindt geheel plaats in de keldergangen; ze worden gebracht naar een lift in de wasscherij-afdeeling, waardoor ze van den kelder terecht komen op den beganen grond in de sorteerkamer van de wasscherij. Na gesorteerd te zijn in verschillende vakken, passeert het goed achtereenvolgens de inweekkuipen in de wasscherij, de waschmachines, de centrifuge om daarna óf gedroogd te worden in een coulissenkamer, waar het met stoom gedroogd wordt, óf met een lift opgevoerd wordt naar den droogzolder, gelegen boven ketelhuis en wasscherij, welke ruimte verwarmd wordt met de overtollige warmte uit de regelkamer van het ketelhuis. Na droging wordt het goed gebracht in de mangelkamer, welke met den droogzolder door een stortkoker in verbinding staat. Hier worden de goederen gemangeld, gevouwen en gestreken en vandaar met een lift gebracht naar de naai- en linnenkamers. Q
Kookkeuken
De wasscherij is ingericht met: D 2 waschmachines voor stoomverwarming, met behoud van condensaat, 1 loogkookvat voor de zeepsopbereiding, 1 centrifuge om de gewasschen goederen practisch watervrij te maken, 1 coulissenkamer om te drogen met stoomverwarming, 1 stoom-muldenmangel om te mangelen, 1 strijkmstallatic, verwarmd met persgas. Voor het vooraf uitkoken van de te wasschen goederen, die niet met de overige tezamen mogen worden gebracht, is een desinfectiekookketel tusschen de sorteerkamer en de wasscherij opgesteld. n De geheele wasscherij-installatie werd geleverd door de Firma Spronck te Rotterdam. De signaalinstallatie is ontworpen naar een speciale schakeling, het z.g. ,,stille roep-systeem" aangelegd ten dienste van: D a. het vragen van hulp door de patiënten; . D b. het roepen van de portierskamer uit om verschillende personen; D c. het geven van signalen aan de zusters in verband met de klooster-communiteit. Indien een patiënt in een zekere afdeeling hulp noodig heeft, gaat een brommer
Kookkeuken.
in de bij die afdeeling behoorende theekeuken en tevens op die kamer, waar een zuster vertoeft. D Dit laatste wordt bereikt doordat de zuster voordat zij de betreffende kamer binnengaat, op een knopje drukt dat zich bevindt in den gangmuur bi] de kamerdeur. Dan wordt de onderste helft van den lichtknop boven de deur groen verlicht en kan men in de gang zien in welke kamer de zuster is. Tevens gaat daardoor op die kamer een brommer als een patiënt op een andere kamer om hulp vraagt. Als de patiënt „belt" wordt niet alleen het bromgeluid gehoord maar komt er een lichtband zichtbaar in den lichtknop boven de deur van de ziekenkamer waardoor men op de gang ook weer dadelijk kan zien welke patiënt hulp gevraagd heeft. Alvorens een medicus een ziekenkamer binnengaat, drukt hij op een rood knopje, dat zich eveneens bij de deur van het vertrek bevindt. Daardoor wordt de onderste helft van den lichtknop boven de deur rood gekleurd, en kan men dus zien in welke kamer zich de dokter bevindt; tevens gaat op die kamer een brommer als de medicus opgeroepen wordt. Bij het verlaten van de kamer wordt door een
Regelkamer bij het Ketelhuis.
druk op een derden knop het lichtsignaal zoowel als het bromsignaal weer afgesteld. De verschillende aan het ziekenhuis verbonden medici hebben hun eigen nummer en een morseteeken. Op de kamer waar de medicus zich bevindt is nu dit morseteeken hoorbaar, terwijl tegelijkertijd in de lichtkastjes die zich in de gang bevinden het nummer van den medicus verlicht wordt. D Hij behoeft dus slechts naar het dichtstbijzijnde telefoontoestel te gaan en aan den portier te vragen wie hem geroepen heeft. D Bovenomschreven signaalinstallatie is volgens systeem Ing. Engeler te Amsterdam, die de adviseur is geweest voor de technische installaties in dit ziekenhuis. Op het binnenplein is aan het frontgebouw een gesmeed ijzeren wijzerplaat aangebracht, die 's nachts verlicht wordt; een electrisch uurwerk zorgt voor de juiste tijdaanwijzing. D Ook op de zalen en op de verschillende afdeelingen zijn electrische klokken geplaatst. De moederklok van deze klokinstallatie hangt in de kamer van de zuster-portierster. G
Strijk- en mangelkamer.
Deze zeer gecompliceerde inrichtingen bevorderen de rust in het ziekenhuis in hooge mate. D De rust is voor onze zieken zoo belangrijk en daar een ziekenhuis tengevolge van de hygiënische eischen, waardoor harde en gladde wanden noodig zijn en ook tengevolge van de vele leidingen zeer gehoorig is, moet tijdens den bouw getracht worden deze gehoorigheid zooveel mogelijk te verminderen. Als middelen die hiervoor zijn toegepast zijn verder nog te noemen: D 1. De vloerconstructie door middel van holle welfsteenen en geheel vrij daarvan een plafond, zoodat als isolatie een dubbele stilstaande luchtlaag verkregen is. 2. Als vloerbedekking zooveel mogelijk linoleum op bimsbeton of estrich. D 3. De buizen voor afvoer, verwarming en waterleiding zijn zooveel mogelijk geïsoleerd of gelegd op plaatsen, waar zij geen hinderlijk geluid kunnen overbrengen. 4. Toepassing van „Solomite" platen voor wanden en plafonds. • 5. Secundaire ontluchting van afvoerleidingen, teneinde het onaangename slurpen bij het wegloopen van het water te voorkomen. D
Wasscherij.
6. Dubbele deuren bij klassekamers en isoleerkamers. D 7. Dubbele ramen, n Bijzondere aandacht is besteed aan deze raamconstructie, ook ter voorkoming van warmteverlies en tocht; de beweegbare gedeelten hiervan zijn zoodanig, dat te allen tijde geventileerd kan worden, zonder de hinderlijke tochtverschijnselen. Het ventileeren van de ziekenkamers geschiedt namelijk uitsluitend door middel van de ramen; kunstmatige ventilatie wordt alleen toegepast in de operatieve afdeeling en in de Röntgenkamers. D In toiletten, desinfecties en dergelijke ruimten zijn afvoerkanalen tot buitendaks aangebracht, zoodat in die ruimten steeds onderdruk heerscht en hinderlijke luchtjes, die er soms kunnen zijn, nooit in de ziekenafdeeling, kunnen doordringen. D Voor geval van brand bevinden zich op alle afdeelingen brandslangen en brandbluschapparaten. D Verder is bij den bouw rekening gehouden met alles wat de hygiënische opvattingen eischen, ofschoon om geldelijke redenen wel een en ander achterwege is gebleven,
dat wij gaarne zouden hebben zien toegepast. Als zoodanig is te noemen een ruimere toepassing van tegels in gangen en langs trappen, hetgeen toch geen luxe is maar wel beschadiging voorkomt en zoodoende de exploitatie ten goede komt. Dit vraagt alleen reeds een uitgave die duizenden guldens beloopt en het Bestuur had helaas daarvoor de middelen niet beschikbaar. Wel zijn tegels toegepast in de operatiekamers, desinfecties, toiletten en dergelijke, maar overigens moesten wij ons tevreden stellen met een tegelstrip en daaronder een lambriseering van „Keim" verf, waardoor wel een aantrekkelijk geheel is verkregen. Bij deze beschrijving van het Ziekenhuis heb ik af en toe terloops de motieven aangegeven die ons hebben geleid bij de oplossing van talrijke problemen die zich in het algemeen bij ziekenhuisbouw voordoen. Ik ben ervan overtuigd hiermede deze vraagstukken slechts heel oppervlakkig te hebben behandeld daar een meer uitvoerige behandeling verre buiten het bestek van dit artikel zou gaan. Toch meende ik goed te doen verschillende punten even aan te stippen. D Aan het einde van dit artikel gekomen is het mij een behoefte de groote ziekenhuisarchitect Eduard Cuypers, te gedenken onder wiens leiding ook de plannen voor dit ziekenhuis zijn gemaakt en die helaas de voltooiing niet meer mocht beleven. Het is zeker voor een groot deel aan hem te danken, dat zulk een grootsch werk tot stand kwam en dat reeds nu bewezen heeft aan zoovele eischen te voldoen, terwijl het terecht de bewondering opeischt van alle deskundigen. D Zijn medewerkers de Heeren Architecten K. van Geyn en H. J. A. Bijlard, tezamen vormende het Architectenbureau Ed. Cuypers, hebben den verderen bouw geleid. Ook bij hen gold steeds als leidraad een ziekenhuis te scheppen dat aan alle medische en technische eischen voldoet en dat toch ook een voor de patiënten aangename omgeving vormt. D
Zusterkamer.
IETS OVER DE TOTSTANDKOMING VAN HET ST. ELISABETH ZIEKENHUIS TE TILBURG door het ARCHITECTENBUREAU ED. CUYPERS.
• ü ^ s v e voorgaande beschrijving van het nieuwe St. Elisabeth Ziekenhuis te B^Sll Tilburg, van de hand van den Geneesheer-Directeur Dr. F. S. P. van zz:^^ Buchem, zou niet volledig zijn, indien niet met een enkel woord was gesproken over hetgeen aan de ingebruikneming was voorafgegaan. Het zal immers een ieder duidelijk zijn dat, waar bij den bouw van een ziekenhuis aan zoovele
speciale en uiteenloopende, ja zelfs vaak tegenstrijdige eischen moet worden voldaan, de voorbereiding van zulk een bouwwerk en de vaststelling van het bouwprogramma op zich zelven alreeds zeer bijzondere zorgen vraagt. D Toen dan ook op den 17en Juni 1925 wijlen de architect Ed. Cuypers van het Bestuur van het R.K. Gasthuis te Tilburg de vereerende opdracht mocht ontvangen een nieuw ziekenhuis te bouwen, moest er nog veel gebeuren, voordat met de bouwwerkzaamheden kon worden begonnen. Er moesten besprekingen worden gehouden met het Gemeentebestuur en de Gemeentediensten, met het Bestuur van het ziekenhuis en met de Zusters, die in de nieuwe inrichting de verpleging op zich zouden nemen; er moest overeenstemming worden bereikt over de eischen, die aan deze nieuwe inrichting moesten worden gesteld, teneinde een ziekenhuis te verkrijgen, dat aan de nieuwste eischen op hygiënischen verplegingsgebied voldeed, enz. En hoe kunnen zulke eischen beter worden vastgesteld, dan in overleg met hem, die later de leiding zal hebben. Het is bijna vanzelfsprekend, dat ieder medicus zijn eigen inzichten heeft op allerlei gebied, welke hij natuurlijk in zijn ziekenhuis zal trachten te verwezenlijken. Alleen dan zal hij in staat zijn, zijn moeilijke werk te doen met alle kracht, die in hem is. omdat er een geheel tot stand is gekomen, dat gegroeid is, rekening houdende met zijn inzichten, waarin hij zich zal kunnen ontplooien en waar een resultaat zal worden bereikt, dat ook aan de zieken en hunne verpleging ten goede komt. Het was daarom een besluit van groot gewicht, dat het Bestuur reeds in zijn vergadering van 27 Augustus 1925 nam, om den Geneesheer-Directeur te benoemen, die later — wanneer het ziekenhuis klaar zou zijn — daarvan de leiding op zich zou nemen. Er kon toen met vrucht worden voortgewerkt D In de laatste jaren is er op het gebied van ziekenverpleging zeer veel gedaan, vele ziekenhuizen zijn gebouwd en de eischen. die er aan gesteld moesten worden, werden steeds opgevoerd. Wilde men dan ook in staat zijn een geheel moderne verplegingsinrichting te bouwen, dan moest een uitgebreide studie worden gemaakt, van hetgeen zoowel in het binnen- als in het buitenland was verrezen. Op aandringen van den heer Ed. Cuypers werd door het Bestuur besloten den geneesheerdirecteur en den architect een studiereis te laten ondernemen; deze had weldra plaats. De eischen voor het ziekenhuis te Tilburg werden toen concreet vastgesteld en men had een basis waarop de plannen tot in details konden worden uitgewerkt. Zoover zijnde, begint ook de factor der bouwkosten een woordje mede te spreken, daar dan de begrooting wordt gemaakt. Voor een ziekenhuis is het beste ternauwernood goed genoeg en voor een hygiënische omgeving der patiënten moet zoo mogelijk het allerbeste worden toegepast. Doch de kosten hieraan
verbonden, maken het dikwijls noodzakelijk belangrijke bezuinigingen toe te passen, die evenwel aan het geheel toch zoo weinig mogelijk afbreuk mogen doen. Deze bezuinigingen op de juiste plaatsen te vinden, is zeer moeilijk en het is dan een groot geluk, indien de architect hierbij ter zijde wordt gestaan door het Bestuur en den directeur, die dan tezamen na rijp beraad de beslissing nemen, die naar hun meening de beste is. D Den 2*" December 1926 had de aanbesteding plaats; de uitvoering van den bouw werd opgedragen aan de firma Gebr. Struijcken te Tilburg; met deze firma is steeds op sympathiekste wijze samengewerkt en het is zeker ook niet weinig hieraan te danken, dat een gebouwencomplex is tot stand gekomen, als in het voorgaande artikel uitgebreid is beschreven. De werkzaamheden werden met bekwamen spoed aangepakt en het liet zich weldra aanzien, dat de datum der eerste steenlegging binnen niet te langen tijd zou kunnen worden vastgesteld. Voor het evenwel zoover was, werd hij, wien de opdracht tot het bouwen van dit ziekenhuis was gegeven, ernstig ziek en den 1^" Juni 1927 stierf de heer Ed. Cuypers. Met zijn geheele enorme werkkracht en werklust had hij zich gegeven om Tilburg een ziekenhuis te doen verkrijgen, dat als een model-inrichting zou kunnen worden beschouwd; hij heeft het echter niet mogen beleven. Het Bestuur van het ziekenhuis verloor in hem den vertrouwensman, met wien zij in de zekerheid een goed resultaat te zullen bereiken, in relatie was getreden. Toen dezen
hun ontvallen was droegen zij aan diens medewerkers, die zich hadden geassocieerd onder den naam het „Architectenbureau Eduard Cuypers" de verdere leiding van dit bouwwerk op. D Den Hen Juli 1927 had de plechtigheid der eerste-steenlegging plaats in tegenwoordigheid van het Bestuur, de architecten en vele genoodigden. Voor deze gelegenheid was een oorkonde gemaakt, waarvan een afbeelding hierachter is opgenomen. D In het oude ziekenhuis ontbrak gelegenheid voor een behandeling van patiënten door middel van Röntgen-stralen; met alle kracht is er daarom gewerkt hierin tegemoet te komen en den 21'=" Augustus 1929 kon de eerste patiënt voor deze afdeeling in het overigens nog niet gereed zijnde ziekenhuis worden behandeld. 19 November 1929 had de officieele ingebruikneming van het nieuwe ziekenhuis plaats en in het einde dier maand waren alle patiënten uit de oude inrichting overgebracht, zoodat toen de volledige exploitatie was aangevangen. D De verpleging wordt verzorgd door de Congregatie der Zusters van Liefde van O. L. Vrouwe Moeder van Barmhartigheid, die ook in het oude ziekenhuis door middel van hare Zusters zulk een kundige en liefderijke verpleging aan lijdenden steeds had geboden. D Het werd niet alleen door het Bestuur doch algemeen ingezien, dat Tilburg met zijn steeds uitbreidende bevolking een modern en goed geoutilleerd ziekenhuis diende te bezitten, dat ook wat het aantal beschikbare bedden betrof, aan de behoefte voldeed, zoodat het niet meer noodig was patiënten, die een goede ziekenhuisverpleging dringend noodig hadden, óf thuis óf elders te doen verplegen. D De uitkomsten van de exploitatie hebben dit inzicht niet alleen bevestigd, doch zijn het zelfs voorbijgestreefd, zoodat reeds dezer dagen tot een uitbreiding van het ziekenhuis met een paviljoen voor 50 bedden is besloten. Dan zal men dichter zijn bij het principe, dat voor elke stad 5 bedden eischt per 1000 inwoners, dus voor Tilburg, dat bijna 75000 inwoners telt, minstens 375 bedden beschikbaar zouden moeten zijn. Met de technische en economische inrichting is er bij den eersten bouw reeds op eene zoodanige mogelijkheid gerekend. D Het standpunt, dat ziekenhuisverpleging bijna steeds de voorkeur verdient boven de behandeling van een patiënt in diens eigen woning, breekt steeds meer baan. Immers waar kan zulk een voortreffelijke behandeling worden genoten, dan in een inrichting, waar alles ter beschikking staat? D Ten slotte willen wij nog enkele namen noemen van hen, die aan de totstandkoming van het St. Elisabeth Ziekenhuis hebben medegewerkt, den heer Ing. H. J. A. M. Engeler te Amsterdam, die als adviseerend ingenieur het Bestuur en de
ren, bedden enz. enz., werd besteld Het zal een ieder duidelijk zijn, dat gebreid, daar de inrichting van een gewoon groote inventaris vereischt.
architecten ter zijde stond ten behoeve van de technische installaties als verwarming, wasscherij, electrische zwak- en sterkstroominstallatie en met wien op de meest aangename wijze is samengewerkt. De onderdeelen van het technisch bedrijf werden geleverd door de firma W . Reinhart (thans N.V. Reinhart-Winkelhorst 6 Co.) te 's-Gravenhage, die de opdracht ontving voor de inrichting van het ketelhuis, afstandsleidingen en de verdeelstations; de firma Huijgen en Geveke te Amersfoort die de aanleg van het leidingnet voor verwarming, warm- en koudwater, stoom en gas alsmede het stellen van het sanitair verzorgde; de firma J. Terlingen te Amsterdam, die alle electrische leidingen, ornamenten, schellen en verdere signalen aanbracht. D Aan den heer A. Hermans te 's-Gravenhage, werd opgedragen de decoratie en het glas in lood ten behoeve van de Kapel. D De verschillende liften, die in een ziekenhuis onmisbaar zijn en waaraan hooge eischen moeten worden gesteld, leverde de firma Hensen te Rotterdam. D De inrichting ter desinfectie van kleedebij de Machinefabriek Reineveld te Delft. deze lijst met vele namen kan worden uitziekenhuis de aanschaffing van een buitenD
N.V. BERNTSEN & BRAAM'S AANNEMERSBEDRIJF
NIJMEGEN GRAAFSCHEWEG 132-132a T E L E F O O N
1 005
ROKIN 86 - AMSTERDAM C. TELEFOON 35822-37822
STERILISATIEEN
DESINFECTIEINRICHTINGEN S T E R I LIS A T I K-INRICHTING IN DE VROUWENKLINIEK VAN HET NIEUWACADEMISCH ZIEKENHUIS TE LEIDEN
FABRIKAAT
M. S C H A E R E R A.G. BERN
N.V. ALFRED REGOUT& Go's VLOERTEGELFABRIEK M A A STRICHT TEL. 308
TEL. 308
«
"RE
1
HET LINOLEÜMHÜIS ROKIN 48, AMSTERDAM TELEFOON 37048
SPECIALE DESSINS VOOR KAMERS. KEUKEN EN BADKAMER
PRIMA LINOLEUMVLOERBEDEKKING ZIEKENHUIZEN, BANKGEBOUWEN, HOTELS, CAFE'S, KANTOORLOKALEN, ENZ.
MA 1 .1
E S T R I C H ONDERVLOER VOOR LINOLEUM
FABRIEKSMERK
ALLE SOORTEN LINOLEUMS WORDEN DOOR
ONS V A K K U N D I G GELEGD EERSTE
REFERENTIËN
FABRIEK VAN DUBBELGEBAKKEN VLOER- EN TROTTOIRTEGELS
G R A T I S A D V I E S E N PRIJS
ELECTRO^TECHNISCHINSTALLA TIE-BUREA U
FAJJ.DE
A. VORAGE STATIONSTR
L
HEERL
36 37 - TEL. 113
NIJMEGEN V A N W E L D E R E N S T R A A T 49 T E L E P H O O N 1327
E N
/ICHTSIGNAALEN TELEFOON-INSTALLATIES
GROOT
AANNEMERS
JOS. SCHEEPERS - HEERLEN T E M P S T R A A T 36 T E L E F O O N I N T E R C . 132
TECHNISCH INSTALLATIE BUREAU CENTRALE VERWARMING
N.V. DE GRANIETZUIL AMSTERDAM BLOEMGRACHT TELEFOON
112-116 49027
FABRIEK VAN
NAADLOOZE SANIT. VLOEREN HOUTGRANIET-, TERRAZZOEN MOSAIEKWERKEN
BESCHIKBAAR
ESTRICH ONDERVLOEREN VOOR LINOLEUM, RUBBER EN PARKET. LINOLEUM IM. RUBBERTEGELS. K U N S T G R A N I E T AANRECHTBLADEN, GOOTSTEENEN, TRAPT R E D E N ENZ. HOUTGRANIET B L A D E N VOOR WERKTAFELS. SANITAIRE V L O E R O L I E , WAS, STAALKRULLEN
•
TÉÖÈL2AAk: i:
.6CMiNk:d:Lk:ADÉ.Q>i,
TECHN. BUREAU L^ N^ R O Z E S T R A T E N , Amsterdam (Z.) Corn. Trooststraat 32
- ELECTRICITEIT-SANITAIR
-
Telefoon 25189
INSTALLATEUR NEDERL. O L Y M P I S C H
STADION
ZIJ DIENAAR INDIË GAAN
GEBR.
DOEN HET BESTE OM
STRUYCKEN
pA STAM 6 WEIJNS (EIGENAAR; P. BURGHGRAEF)
AANNEMERS
NOORDWIJK 16, WELTEVREDEN (BATAVIA) TELEFOON 2170 EN 350 ALS LEVERANCIER TE NEMEN:
BROOD-, KOEK-, BESCHUIT- EN BANKETBAKKERIJ COMESTIBLESHANDEL EN VRIESKAMER-DELICATESSEN
TILBURG UTRECHT
DINERS - SOUPERS KOUDE EN WARME SCHOTELS. ENZ. GEEFT ONS UW BESTELLINGEN OP VOOR UW FAMILIE EN VRIENDEN IN INDIE. P ROM P T E U I T VO E R I N G WORDT GEGARANDEERD VERZENDINGEN O N D E R R E M B O U R S DOOR GEHEEL INDIE EN BUITENLAND
N.V. „RIPPERDA' SCHILDERWERKEN
=
HAARLEM VRAAGT OFFERTE
GEBROEDERS M I O N
NAAMLOOZE VENNOOTSCHAP
TILBURG
AMSTERDAMSCHE STEENHOUWERIJ
T E L E F O O N 610
DIR. W F. G N I R R E P IR
TERRAZZO-, CEMENT-, BETONEN H O U T G R A N I E T V L O E R E N
AMSTERDAM, AMSTEL 107
KUNSTSTEENFABRIEK
TEL. 53715-53716
HILVERSUM, LIEBERGERWEG TEL. 948
G. W . HARMSEN x T ^ T m i n c T C U M ''^''''^^ AMSTELVEENSCHEWEG 50-56 \\j\
AMSTERDAM - TEL. 21202
VOORRAAD
[ U U K O 1 b c J N FARMER IN PLATEN EN BLOKKEN. PRIMA REFER.
N.V. NEDERLANDSCHEJNSTALLATIE'MAATSCHAPPIJ
CENTRALE VERWARMING / VENTILATIE SANITAIR-TECHNISCHE INRICHTINGEN, ENZ. VONDELSTRAAT 36
/
AMSTERDAM
N.V. BOUWMATERIALEN ^/H
VAN DE YENNE & VAN DER SLUIS HEERLEN
NIJMEGEN
T E L E F O O N 50
TELEFOON 1036
BATAVIA. Tanah Abang West 18/20 tfn 2471
/
IMPORTEUR VAN ALLE BOUWMATERIALEN SPECIAAL VLOER. EN M U U R T E G E L S
FA I. M. DE VRIES 1
=
TEL 83790 EN 81790
=
SOERABAIA:
Nieuw Hollandstraat tfn 2 5 1 8 N
HANG- EN SLUITWERK, BOUWMATERIALEN, ENZ.
N.V. DEESTER PANNENFABRIEK DEEST a.d. WAAL TELEFOON 3
HEINEKEN'S STOOM-JALOEZIEËN-EN ROLLUIKENFABRIEK
NA 6 UUR: 21 D R U T E N
AMSTERDAM MODERNE P R O D U C T I E VAN VERBETERDE HOLLANDSCHE PANNEN, MULDEN EN
TUILES DU NORD RECHTHOEKIGE EN HALFRONDE LEIPANNEN
KLEINE VERBETERDE HOLL. PANNEN ± 33 PER M2.
ALLE MOGELIJKE HULPSTUKKEN TE LEVEREN IN ROOD EN GENUANCEERD HALFMAT VERGLAASD PRODUCTIE : 4 MILIOEN
WINTER- EN ZOMERBEDRIJF
'S-GRAVENHAGE
ONDER LEIDING VAN ARCH. ED. CUYPERS WERDEN DOOR ONS O.M. VOLG. ORDERS UITGEVOERD: ST. JOSEFSZIEKENHUIS. HEERLEN: LICHTDICHTE GORDIJNEN SANATORIUM HOOGLAREN: MARQUISES, ZONNESCHERMEN, EIKENHOUTEN SCHUIFLUIKEN KENNEMER LYCEUM, BLOEMENDAAL: LICHTDICHTE GORDIJNEN JAVASCHE BANK, MALANG : TEAKHOUTEN BINNEN-JALOEZIEËN R.-K. H.B.S. EINDHOVEN; LICHTDICHTE GORDIJNEN LEVENSVERZEKERINGMAATSCH. .ARNHEM", WELTEVREDEN: BUITEN-JALOEZIEËN JAVASCHE BANK, MED AN: BUITEN-JALOEZIEËN
SPECIALITEIT IN TUINPARASOLS
N.V. A. N. DE LINT - DELFT - HOLLAND TEGELS EN BOUWAARDEWERK FABRIKAAT „DE PORCELEYNE FLES" C
1 GLAS IN LOOD EN L GEBR.-SCHILDERD GLAS UIT EIGEN ATELIER
TWEE BELANGRIJKE VERSIERENDE ELEMENTEN BIJ DEN BOUW IN EEN HAND ZIJN EEN WAARBORG VOOR EENHEID IN UITVOERING O P JAVA V E R T E G E N W O O R D I G D DOOR A. N. DE L I N T Kzn. - BATAVIA
UW DRUKWERK G E E F T VAAK DEN EERSTEN I N D R U K V A N UW Z A A K . DIE B E S L I S T VEELAL.
EEN W E L V E R Z O R G D E CATALOGUS D I E N T ALS EEN SCHILDWACHT BIJ U W E A F N E M E R S
WIJ ZIJN ER OP INGERICHT •
OM ALLE SOORTEN D R U K W E R K A L S : VEILINGNOTITIES, PERIODIEKEN, BROCHURES, HANDELSDRUKWERK, VERSLAGEN,
RECLAMEDRUKWERK
IN EEN-, TWEE- OF DRIEKLEUREN-BOEKDRUK, BESTEKKEN,
BOEKEN
EN
WAARDEPAPIEREN
SNEL EN GOED TE MAKEN • TEN HAGEN'S DRUKKERIJ EN • U I T G E V E R S - M A A T S C H A P P I J , N.V. NOBELSTRAAT 2 0 - DEN HAAG - T E L E F . m DE V R E U G D E OVER G O E D K O O P DRUKWERK I S VAN V E E L K O R T E R DUUR DAN DE ERGERNIS
987 SLECHT VERZORGD RECLAMEDRUKWERK WERKT GELIJK EENE ROMMELIGE ETALAGE.
