hi s to r ie in helder heden
Werveling van gelamineerd lariks. De trapbomen steunen via kinderbalken op stalen kokers.
foto: rené de wit breda
j a n sk er k h o f comp le x u ni v er s i t ei t u t r ech t
Ooit werden er de kloosterlingen bruut verdreven, nu is het gebouw opnieuw gevuld met leergierige studenten. Het Janskerkhofcomplex in het centrum van Utrecht heeft z’n bestemming hervonden. Een studie- en onderwijscentrum voor Rechtsgeleerdheid, aangepast aan de moderne tijd. Meesterstuk is de wervelende
gelukkig nog redelijk intacte samengestelde balklagen
architecten Annette Marx en Ady Steketee het complex
aanwezig. Hetzelfde gold voor de grenen kapconstructies
aan in . Het was toen in gebruik als rechtenbiblio-
met flierbinten, hanenbalken en dakkapellen. Het waren
theek. Sloop, bouw en herbouw hadden de ooit zo hel-
herinterpretaties van middeleeuwse bouw- stijlen bij een
dere kloosterstructuur vertroebeld. Onze tijd had daar
grootscheepse renovatie in Hollandse stijl (). Na het
nog eens utilitaire zaken overheen gewalst, zoals vlucht-
strippen én de aanbesteding werd een intermezzo inge-
trappen en luchtbehandelingsinstallaties. Er begon een
last om de bouwsporen en monumentale details zo fraai
‘zoek-, vind- en maakproces’ dat bijna tien jaar duurde.
mogelijk in te passen in het ontwerp.
Pilot duurzaamheid Aanleiding voor de transfor-
Twee uitgangspunten ‘Twee uitgangspunten ston-
matie was de verhuizing van de boekencollectie naar de
den voorop,’ aldus Steketee. ‘Het leesbaar maken van de
vernieuwde universiteitsbibliotheek. Ook voor de op-
monumentale waarde en het aanbrengen van een heldere
drachtgever, Vastgoed & Campus van de Universiteit van
structuur.’ Besloten werd het uit zeven delen bestaande
Utrecht (UU), begon daarmee een zoektocht. Wat te
bouwvolume terug te brengen naar de architectonische
doen met dit verouderde rijksmonument? Afstoten of
oorsprong: kloostergangen rondom een kloosterhof. Alle
toch herbestemmen? En hoe ziet een toekomstgerichte
verstoringen, waaronder insteekverdiepingen en noodge-
studeerambiance eruit in de digitale ste eeuw? Mede
bouwen, werden gesloopt. Wat restte was de logistieke
gelet op duurzaamheid. Het was een probleem waarmee
hoofdstructuur waaraan alle onderwijsruimten zijn ge-
de vastgoedtak, met vele oudere panden in eigendom,
koppeld, inclusief de grote collegezaal in de voormalige
sowieso al worstelde. Het project kreeg de status ‘pilot
Statenzaal. Uitzondering is het anatomisch theater dat
duurzaamheid bij herbestemming’, met als programma
midden in de binnentuin staat. Met gevoel voor ironie
van eisen een studie- en onderwijscentrum voor Rechts-
doet deze voormalige snijzaal nu dienst als lunchruimte.
geleerdheid en het Utrecht Law College, op één centrale locatie. Met collegezalen, werkgroepruimtes en individu-
Drie ingrepen Om zo’n . man soepel door het
ele studieplekken voor ruim studenten. Aangevuld
gebouw te loodsen, zijn drie grote ingrepen gedaan: de
met een studie-informatiepunt, ontmoetingscentrum en
spectaculaire glasoverkappingen van twee binnenplaat-
ruimtes voor representatieve taken van de faculteit.
sen en de verticale doorbraak voor een nieuwe gebouwkern met trappenhuis, lift en leidingschacht, het logistieke
Bouwsporen Marx & Steketee Architecten werd uit-
kruispunt in het assenstelsel van routings. Afwijkende
verkoren vanwege de expertise in het herbestemmen van
vloerniveaus zijn daarvoor bouwkundig geëgaliseerd,
historische gebouwencomplexen. Zoals Drift dat zij
soms met mm hellingbanen. De complexe trap doet
eerder voor de UU onder handen had genomen (nomina-
liefst acht niveaus aan, vanaf het facilitaire souterrain tot
tie Daylight Award ) en Het Klooster ZIN in Vught.
in de nok. Strategisch geplaatste binnenramen bieden
Ter voorbereiding doken ze diep in de bouwhis- torie van
zichtlijnen ter oriëntatie. Aangezien het gebouw bepaald
het Janskerkhofcomplex. Gesticht in als Minder-
niet haaks is, zit er een hoekverdraaiing in. Dat resulteert
broe-derklooster, kreeg het in de e eeuw een bestuurs-
in stompe (°) en scherpe hoeken. ‘Een werveling van
bestemming. Van tot bood het onderdak aan het
lariks,’ wijst Steketee.
Instituut voor Zoölogie en Anatomie. Bouwsporen van al deze gebruikers kwamen aan het licht bij het strippen van
Gelamineerd lariks Contrasterend met de historische
de binnenzijde. Restanten van de afgebroken Minder-
houtconstructies met deuvels, bestaan de nieuwe con-
broederskerk, prachtige eiken vitrinekasten en zelfs graf-
structies uit gelamineerd inlands spintarm lariks van Hol-
kelders. Boven de verlaagde (systeem)plafonds bleken
lands Hout (Staatsbosbeheer). De Groot Vroomshoop
43
het houtblad
‘Een doolhof; een labyrintische zoekmachine.’ Zo troffen
m a a rt 2 0 1 6
trap van gelamineerd lariks.
tekening: de groot vroomshoop
Het project kreeg de status ‘pilot duurzaamheid bij herbestemming’.
Kloostergang met samengesteld balkenplafond. De sleutelstukken zijn niet teruggerestaureerd.
De renovatie was een uitermate ingewikkelde klus.
tekening: marx & steketee eindhoven
Impressie trappenhuis.
lijmklemmetje, om dak en gevels bij elkaar te houden.’
Zeven trappenhuizen Er is aangestuurd op het herstel van de moer- en kinderbintenplafonds. Na stofstralen met olivijnpoeder werden de zichtbare moerbalken, waar nodig, aan de bovenzijde versterkt met epoxy en glasvezeldeuvels. Niet-zichtbare balken zijn versterkt met UNP-staalprofielen. Ook het gebint werd gestraald, en
m a a rt 2 0 1 6
verder onbehandeld gelaten. Enkele ingerotte blokkeels (horizontaal uit de muur stekende balken) zijn vervangen. De inventarisatie leverde trappen/trapjes en verschillende kozijnen op. Zeven trappenhuizen, waaronder een gietijzeren wenteltrap, werden in oude luister her-
45
steld. Vensters, ontdaan van raamhout en middenstijlen,
het houtblad
foto’s: rené de wit breda
kregen hun oorspronkelijke - en -deling weer terug.
DuMo-profiel Qua duurzaamheidsambitie is een integraal engineeringsproces ingezet tussen architect, installatieadviseurs, bouwfysici en duurzaamheidsadviseur BenR. Het DuMo-profiel (Duurzame Monumenten), zijnde de milieuwinst bij renovatie van monumenten, was gesteld op ≥ . Dit betekende een verdubbeling van de oude situatie. Het werd bereikt met lagetemperatuurverwarming, energiezuinige verlichting met daglichtschakeling en aanwezigheidsdetectie, CO-gestuurde verdrin-
leverde voor de trap acht trapbomen met vingerlassen
gingsventilatie en automatische buitenscreens. Ook de
( x . mm), incl. voorgemonteerde keepbomen,
materialen en water- en rioleringssystemen passen in het
zeven balustrades en acht gelamineerde liggers ( x
thema duurzaamheid. Om de balkenplafonds te sparen,
mm) voor de bordessen. Zaagkanten hebben een vel-
zijn alle installaties nauwkeurig ingeweven in de bouw-
ling tegen versplintering. De beloopbare atriumkappen
kundige realiteit, zoals boven verlaagde plafonds, door
worden gedragen door mm dikke, gevorkte spantstellen met tapse kolommen en dakliggers; het geheel gelijkt op een parasol. Het grootste atrium is , m hoog bij een overspanning van m. Alle FSC-gecertificeerde construc-
h e t m o n u m e n ta l e e r f g o e d i s o p alle fronten gekoesterd
ties heeft De Groot Vroomshoop in D uitgewerkt.
Hijsplan en lijmklem Waar de atriumspanten gewoon
vast meubilair en montage boven akoestische plafond-
over het gebouw zijn gehesen, was het monteren van de
eilanden die het zicht op sleutelstukken vrijlaten.
trapconstructie een behoorlijke uitdaging. De trapbomen steunen via gelamineerde liggers op stalen kokerbalken.
Isolatie Cruciaal voor een hoge score is de thermische
De akoestische beplating op de traponderzijde valt daar-
isolatie van de schil. Voor bestaande houten kappen is
binnen. ‘Zo maak je de klassieke, gestapelde opbouw
aangehouden Rc = , mK/W, waarbij de dampremmen-
weer zichtbaar.’ Om de onderdelen op de juiste positie te
de folie nauwkeurig is afgeplakt, gelet op mogelijke con-
manoeuvreren, werd een gedetailleerd montageplan op-
densatie op het dakbeschot. Raamsponningen bleken
gesteld. Diverse wanden zijn pas later aangebracht om de
merendeels geschikt voor of mm dik renovatieglas
trapbomen van x , m door het gebouw te kunnen
met kryptonvulling: U = of , = W/mK (HR of HR+).
transporteren. De montage is uitgevoerd door een gespe-
De beglazing is gezet met stopverfachtige kit. Als alterna-
cialiseerd Duits team dat met een maquette : het hijs-
tief, denk aan glas in lood, zijn (brandwerende) achterzet-
plan uitpuzzelde. ‘Een fantastisch gezicht,’ herinnert
ramen toegepast (HR++). Op de glasdaken van de atria ligt
Steketee zich. ‘Stoere mannen op beschermende sokken
innovatieve drievoudige beglazing. Qua geluidscomfort
die voor een poppenhuisje in de weer waren met touw-
gold een nagalmtijd < , sec. Dat is grotendeels behaald
tjes.’ Kort daarvoor was boven het nieuwe trapgat al een
met akoestische gipsplaat voorzetwanden (Gyproc Ri-
gigantisch stalen spant met trekstang aangebracht. ‘Ons
gitone) en geperforeerde meubelplaatbetimmeringen
■ ■ ■
Kiosk in het voormalig anatomisch theater; aftimmering deels met akoestische eikengefineerde meubelplaat.
foto’s: rené de wit breda
Drie driehoeken: een
Trapdoorbraak met stalen renovatiespant in het oude gebint.
gevorkt lariks spantstel met kokerprofielen draagt het beloopbare drievoudige glas.
schuurd hardsteen en eiken) voeren de boventoon. In totaal is . m parket gelegd op verdiepingsvloeren en traptreden, in de sortering Eiken prime (multiplank / mm eiken/berken, cm breed zonder vellingkant). Het bouwteam heeft het monumentale erfgoed op alle fronten gekoesterd. Zo werkten de vloerenleggers op de zolderingen keurig om de kapvoeten heen. Ook de vensterbanken,
gecertificeerd eiken. Alles is gegreywasht met Royal Kolie van Ursa Paint in de kleur Foggy mountain. Vanwege brandwerendheidseisen is er m isolerende stalen binnenpuien geplaatst. Deuren, ramen en compartimenteringen zijn uitgevoerd in stalen, deels getoogde Jansenprofielen. Belangrijke bouwsporen kregen een plaatsje in muurvitrines, zoals de riddergraven onder de hoofdtrap.
Gulden Feniks Voor Marx & Steketee was het een droomproject. ‘Hout is een prachtig materiaal. Sfeervol en praktisch.’ Ze wonnen de derde prijs bij de Houtarchitectuurprijs met hun modernistische kapconstructie voor de Elleboogkerk in Amersfoort. Nu werken ze aan een dachawoning in biobased massiefhoutbouw (passiefhuis) in Almere-Poort. Het Janskerkhofcomplex is ingediend voor de NRP Gulden Feniks , dé prijs voor hergebruik van de bestaande gebouwde omgeving. •
cécile dornseiffen (Steward Acoustics, type Perfo). Tussenvloeren met Fermacell dempen de contactgeluiden. De grote collegezaal is akoestisch ontkoppeld door een doos-in-doosconstruc-
CO-VOETAFDRUK
tie. Met al deze maatregelen kwam de DuMo- score op
In dit renovatieproject is circa m nieuw hout toege-
. Dat niet is gehaald, ligt vooral aan de isolatie-
past ( m inlands lariks, m eiken parket, m ber-
pakketten in de kappen. Een verdere opdikking zou het
kentriplex). Dit betekent een CO-vastlegging van
lijnenspel van de gordingen onacceptabel aantasten.
. kg. Het compenseert de uitlaatgassen van een middenklassenauto over . km of het jaarlijkse
Robuust interieur Alles ademt een serene klooster-
elektragebruik van huishoudens.
sfeer. Witte wanden en natuurlijke materialen (licht ge-
Locatie: Janskerkhof -a, Utrecht Opdrachtgever: Universiteit Utrecht, Vastgoed & Campus Gebruiker: Faculteit REBO (Recht, Economie, Bestuur en Organisatie) Ontwerp: Marx & Steketee Architecten Eindhoven (mrxnstkt.nl) Constructeur: Pieters Bouwtechniek Utrecht (pietersbouwtechniek.nl) Houtconstructeurs: Pieters Bouwtechniek, De Groot Vroomshoop (degrootvroomshoop.nl) Aannemer: Wijnen Bouw Someren (wijnenbouw.com) Adviseur restauratie: Verlaan & Bouwstra Architecten Vianen (verlaanenbouwstra.nl) Adviseur duurzaamheid: BenR/Adviseurs voor duurzaamheid Amersfoort (benr-adviseurs.nl) Leverancier gelamineerd lariks: De Groot Vroomhoop Afbouwer plafond- en wandsystemen: Trajectum Afbouw Utrecht (trajectumafbouw.com) Leverancier akoestische meubelplaat: Steward Design Panels Asperen (designpanels.com) Parketteur: Willemen Parket Velddriel (willemenparket.nl) Bruto vloeroppervlak: . m Bouwperiode: Oktober - november (Ingebruikname: januari ) Bouwkosten: € , miljoen (incl. installaties, excl. btw)
47
het houtblad
banken, studienisjes, balies, kiosk) zijn gemaakt van FSC-
m a a rt 2 0 1 6
wandbetimmeringen en het vaste maatmeubilair (klooster-
