Het Wilhelmus door de eeuwen heen Hoe functioneert het Nederlandse volkslied in onze moderne tijd? Profielwerkstuk Naam: Joanne van den Bosch Klas: L6E Cursusjaar 2012/2013
Inhoudsopgave
Voorwoord
blz. 2
Hoofdstuk 1 Wanneer is het Wilhelmus ontstaan?
blz. 3
- §1.1 Tijd van ontstaan
blz. 3
- §1.2 Schrijver van het Wilhelmus
blz. 4
- §1.3 Bekendheid in de 16e-19e eeuw
blz. 8
Hoofdstuk 2 Wanneer werd het Wilhelmus ons volkslied?
blz. 9
- §2.1 Anno 1932…
blz. 9
- §2.2 Wanneer klinkt het Wilhelmus?
blz. 10
Hoofdstuk 3 Welke visies bestaan er op het volkslied in de 21e eeuw?
blz. 12
- §3.1 Moslims
blz. 12
- §3.2 Rooms-Katholieken
blz. 14
- §3.3 Protestant-Christelijken
blz. 16
- §3.4 Liberalen (ongelovigen)
blz. 17
Hoofdstuk 4 Wat is de toekomst van het Wilhelmus in Nederland?
blz. 19
- §4.1 Er zal niets veranderen
blz. 19
- §4.2 Het Wilhelmus blijft ons volkslied, alleen bij speciale gelegenheden
blz. 21
- §4.3 Zolang het koningshuis bestaat, zal het Wilhelmus ons volkslied zijn
blz. 21
- §4.4 Er komt een nieuw volkslied en het Wilhelmus verdwijnt
blz. 22
- §4.5 Over 20 jaar hebben we helemaal geen volkslied meer
blz. 23
Conclusie
blz. 24
- Samenvatting per hoofdstuk
blz. 24
- Antwoord op de hoofdvraag
blz. 27
Literatuurlijst
blz. 28
~1~
Voorwoord Geachte lezers en lezeressen, Wat is uw mening over het Wilhelmus? Past het Wilhelmus nog in onze huidige samenleving? Na een bezoek aan het Prinsenhof in Delft waren dit vragen die mij bezighielden. Bezoekers van de Prinsenhof hadden namelijk de mogelijkheid om te stemmen over de stelling: ‘Het leren van het Wilhelmus moet verplicht worden op de Nederlandse basisscholen’. De meerderheid stemde tegen deze stelling, wat dus betekent dat steeds minder kinderen het Wilhelmus zullen kennen. Ook tijdens dodenherdenking en andere nationale gedenkdagen zijn er maar weinig mensen die meezingen met het Wilhelmus. Waarom eigenlijk? We zijn toch allemaal Nederlanders met dezelfde geschiedenis? Als hoofdvraag voor mijn Profielwerkstuk koos ik daarom: Hoe functioneert het Nederlandse
volkslied in onze moderne tijd? Eerst wil ik kort stilstaan bij het ontstaan van het Wilhelmus. In het tweede hoofdstuk bespreek ik de tijd waarin het Wilhelmus ons volkslied werd. In het derde hoofdstuk staan de visies van verschillende bevolkingsgroepen op het Wilhelmus centraal en in het laatste hoofdstuk schetsen we de mogelijke toekomst van het Wilhelmus. Ten slotte worden in de conclusie de kernpunten nog een keer op een rijtje gezet. Persoonlijk denk ik dat juist het Wilhelmus een lied is wat ons Nederlanders met elkaar verbind. In de historie ligt onze kracht en de eerste wortelen van ons volk. Het Wilhelmus is bovendien een christelijk lied en toont de afhankelijkheid van God, iets dat in onze huidige samenleving steeds minder wordt.. Natuurlijk is onze maatschappij veranderd, maar de geschiedenis verandert niet. Een moderner volkslied is daarom geen goed alternatief. Graag wil ik ook een aantal mensen bedanken voor hun steun tijdens het schrijven van dit werkstuk. Mevrouw Clements wil ik bedanken voor haar begeleiding en aansporingen die steeds weer motiveerden om verder te schrijven. Daarnaast wil ik ook mijn ouders en zusje bedanken voor hun steun en kritische opmerkingen! Niet iedereen kan ik bij name noemen, er zijn meer mensen die mij de afgelopen tijd geholpen hebben. Hierbij denk ik bijvoorbeeld ook aan de 113 personen die mijn enquête invulden. Iedereen die, op welke wijze dan ook, betrokken was bij dit Profielwerkstuk: hartelijk dank voor uw/jouw steun! U, als lezer(es), wens ik veel leesgenoegen toe. Natuurlijk hoop ik ook dat u na het lezen van dit werkstuk bij wilt dragen aan het verbeteren van de positie van het Wilhelmus in onze moderne tijd! Hartelijke groeten,
Joanne van den Bosch P.s. In het aparte ‘bijlagenboekje’ vindt u de (uitslag van de) enquête, de artikelen, mijn probleemstelling en deelvragen, het Plan van Aanpak en het Logboek.
~2~
Hoofdstuk 1 Wanneer is het Wilhelmus ontstaan? Het Wilhelmus is een volkslied met een wat gecompliceerde geschiedenis. Menigeen heeft een eigen mening wie nu écht de dichter van het Wilhelmus is en over de daarmee samenhangende vraag in welke tijd dit volkslied is geschreven. De jaartallen lopen niet drastisch uiteen, maar variëren veelal tussen 1568 en 1572. In de eerste paragraaf worden de (levens)omstandigheden in deze periode belicht. Vervolgens gaan we in de tweede paragraaf in op de vraag wie het volkslied nu écht geschreven heeft. In die paragraaf wordt in hoofdlijnen de bestaande discussie behandeld met betrekking tot het auteurschap van het Wilhelmus. Ten slotte volgt een paragraaf over de bekendheid die het Wilhelmus had in de eeuwen na zijn ontstaan, de 16e tot en met de 19e eeuw.
§1.1 Tijd van ontstaan In de periode 1568-1648 was Nederland, wat toen de Noordelijke Nederlanden heette, in de Tachtigjarige Oorlog verwikkeld. Die oorlog ging voornamelijk over de kwestie van de godsdienstvrijheid. Nederland kwam in opstand tegen de Spaanse overheerser Philips II. In de zeventien staatjes van de Nederlanden Margaretha van Parma regeerde namens haar broer Philips II. Zij werd bij deze taak onder andere bijgestaan door Willem (Wilhelmus), die prins was van het staatje Oranje in Frankrijk en graaf van het staatje Nassau in Duitsland. Hij werd ook wel Willem (Wilhelmus) van Oranje-Nassau genoemd. Strijd tussen de protestanten en katholieken In die tijd was er een scherpe tweedeling tussen de katholieken en de protestanten. De katholieken vormden een meerderheid. De protestanten werden gezien als ketters, omdat zij volgens de koning een valse leer aanhingen en de centralisatie belemmerden. Koning Philips II wilde één godsdienst in zijn rijk: het katholicisme. Het protestantisme moest bestreden worden. Een groep protestantse en katholieke edelen vonden de kettervervolgingen te ver gaan en vroegen in een smeekschrift aan Margaretha van Parma om verzachting. Ze gaf gehoor aan de vraag van de edelen en verzachtte de vervolgingen. De protestanten zich zo vrij gingen voelen, dat zij in 1566 katholieke kerken binnendrongen en alle beelden vernietigden tijdens de Beeldenstorm. Margaretha had veel moeite om de situatie te bedwingen. Van alle stadhouders verwachtte zij dat ze een eed af zouden leggen als ze aan de kant van Philips II stonden. Prins Willem van Oranje weigerde dit en vluchtte naar zijn landgoed in Duitsland. Philips II had ondertussen vernomen dat Margaretha verzachting van de vervolgingen had toegestaan en stuurde Alva naar de Nederlanden om daar de orde te herstellen. Alva’s komst betekende echter weinig goeds voor de Nederlanden. De schuldigen aan de Beeldenstorm werden berecht door een speciale rechtbank, de Raad van Beroerten, die al snel de bijnaam Bloedraad kreeg. Vanuit Duitsland begon Willem van Oranje een oorlog tegen Alva, maar hij leed grote verliezen. Veel protestanten waren gevlucht tijdens de vervolgingen gevlucht en werden uit nood zeerovers. Deze geuzen kwamen ook aan land om te roven. Prins Willem was het niet eens met deze manier van optreden, maar de geuzen boekten resultaat in hun strijd tegen Alva en Willem besloot met hen samen te Willem van Oranje
~3~
werken. Hij veroverde Leiden en Alkmaar en kreeg steeds meer steun van het volk. Er werd een lied over hem geschreven, zodat iedereen wist wie Willem van Oranje was. Dit lied kennen we nu als het Wilhelmus, ons volkslied. Het Wilhelmus moet al geschreven zijn aan het begin van de Tachtigjarige Oorlog. Bekende feiten, zoals de Slag bij Heiligerlee, waarbij Graaf Adolf sneuvelde, en de tocht van Prins Willem over de Maas, om zo een slag tegen Alva te leveren, komen naar voren in het vierde en achtste couplet. Lijf en goed al te samen heb ik u niet verschoond, mijn broeders hoog van namen hebben 't u ook vertoond: Graaf Adolf is gebleven in Friesland in den slag, zijn ziel in 't eeuwig leven verwacht den jongsten dag. Als een prins opgezeten met mijner heires-kracht, van den tiran vermeten heb ik den slag verwacht, die, bij Maastricht begraven, bevreesde mijn geweld; mijn ruiters zag men draven zeer moedig door dat veld. Andere bekende feiten zoals de inname van den Briel in 1572, worden ons niet meegedeeld. Wanneer de dichter hiervan had geweten, had dat zeker vermeld geworden. Zo kunnen we concluderen dat dit lied tussen 1568 en 1572 geschreven is. Prins Willem werd in 1584 in Delft vermoord door Balthasar Gerards, nadat hij een moeilijke periode, zowel in zijn familie als privé achter de rug had. Feiten over de tijd na 1584 zullen we in het Wilhelmus dus niet tegenkomen.
§1.2 Schrijver van het Wilhelmus Wie het Wilhelmus heeft geschreven, is een vraag die ruim vierhonderd jaar na het ontstaan nog steeds geen definitief antwoord heeft gekregen en misschien wel nooit zal krijgen. Willem Wilmink, een Nederlandse schrijver en dichter, zegt: ‘Mij lijkt het Wilhelmus geschreven door iemand die maar één keer in zijn leven een begaafde dichter was, iemand die de Engelsen een ‘one poem poet’ (eengedichtsdichter) noemen. Of misschien wel door een aantal mensen bij elkaar, allemaal diep onder de indruk van de gebeurtenissen, die elkaar inspireerden. Volgens mij zou er onder het gedicht moeten staan: dichter(s) onbekend’.1
1
Willem Wilmink, Het Wilhelmus (Amsterdam, 2004) 69
~4~
Aangezien er geen afzender staat onder het lied, kunnen we niets met zekerheid zeggen. Toch zijn er velen die een specifiek persoon aanwijzen als auteur. Dolf Lok, schrijver van het boek ‘Het Wilhelmus, het oudste en mooiste volkslied ter wereld’, stelt het zo: Er is maar één man die er voor in aanmerking komt de dichter van het Wilhelmus te zijn. Dat is Philips van Marnix, heer van Sint Aldegonde.2 Hij bekrachtigt hiermee wat door de Rijksvoorlichtingsdienst wordt omschreven als: ‘Deze tekst wordt in het algemeen toegeschreven aan Marnix van Sint Aldegonde, de secretaris van Willem van Oranje.’3 Tegenkandidaten voor het auteurschap Er lijkt dan geen twijfel meer mogelijk dat deze persoon de dichter is. Toch zijn er nog heel veel andere kandidaten die volgens onderzoek het Wilhelmus zouden hebben geschreven. Zo wijst A. Maljaars de gedachte dat Marnix de dichter moet zijn af, o.a. omdat het doorsnee oeuvre van Marnix geschreven is in een totaal andere stijl dan die van het Wilhelmus. Bovendien was Marnix anti-rooms en daar merk je in het Wilhelmus niets van. Ad den Besten, die zelf dichter is, ziet in het Wilhelmus dezelfde poëzie als in de psalmen van Marnix. Volgens E. Hofman heeft een onbekend dichter een lied gemaakt dat later door Marnix werd bewerkt tot het Wilhelmus. Anderen noemen namen van bijvoorbeeld Coornhert of dominee Savaria. De uitspraak van Maljaars maakte bij veel Nederlanders wel heel wat emotie los, omdat dit in strijd is met wat men al eeuwen dacht over het auteurschap van het Wilhelmus. Toch nemen de meeste letterkundigen en historici aan dat Marnix de dichter is geweest. Hiermee hebben zij de gedachte van Maljaars dat Marnix niet de dichter is min of meer verworpen. Het is moeilijk om met zekerheid een dichter aan te wijzen, zeker omdat er zoveel kandidaten worden genoemd. Het onderzoek naar de auteur blijft daarom doorgaan. Een aantal belangrijke punten kunnen we wel concluderen. 1.
De auteur heeft zichzelf nooit bekendgemaakt. Onder de versies van het Wilhelmus die nu bekend zijn, staat nergens een naam vermeld. De auteur heeft er dus voor gekozen om zijn werk anoniem te laten, of die naam moet door de eeuwen heen, tijdens het kopiëren en overschrijven van het lied, verdwenen zijn. Er is geen officiële versie van het Wilhelmus waarop de naam van de auteur vermeldt staat. De oorspronkelijke versie kan verdwenen zijn, maar het is ook mogelijk dat het werk altijd anoniem is geweest.
2.
De auteur moet de prins goed gekend hebben. In het gedicht wordt gesproken over verschillende gebeurtenissen die Willem van Oranje heeft meegemaakt, zoals de al eerder besproken Slag bij Heiligerlee. Men was in de 16e eeuw nog niet voorzien van moderne communicatiemiddelen, zoals wij die kennen. Het kon heel lang duren voordat de mensen op de hoogte waren gesteld van een bepaalde gebeurtenis. Diegene die het Wilhelmus dichtte, wist in korte tijd zoveel over de prins, dat we kunnen stellen dat het wel iemand uit zijn naaste omgeving moet zijn.
3.
De auteur had een grote Bijbelkennis. In 1946 kwam dr. Gerard Brom tot de ontdekking dat er in het Wilhelmus niet minder dan 133 keer naar een Bijbeltekst wordt verwezen.4 De prins wordt neergezet als iemand die naar Gods Woord wil leven. Voor God wil Willem van Oranje belijden dat hij nooit de wettige overheid, de Koning van Spanje, heeft veracht. Hij wil leven
2
Dolf Lok, Het Wilhelmus: Het oudste en mooiste volkslied ter wereld (Apeldoorn, 2012) 143 Rijksvoorlichtingsdienst (RVD), <www.koninklijkhuis.nl/encyclopedie/monarchie/volkslied-(wilhelmus)> 4 Lok, Het Wilhelmus, 135-136 3
~5~
naar het 5e gebod van de Heere. Maar tegelijkertijd wil hij ook belijden dat hij God meer gehoorzaamt dan de aardse vorsten (zie vers 15). Kortom, net als vele andere onderzoekers door de eeuwen heen concludeerden, kiezen we toch ook nu weer voor Marnix van Sint Aldegonde als dichter van ons volkslied. Hoewel we natuurlijk andere interpretaties niet direct afserveren, omdat er nu eenmaal geen naam onder het gedicht staat. Een korte biografie… Philips van Marnix van Sint Aldegonde leefde van 1540-1598. Hij studeerde theologie in verschillende plaatsen, onder andere bij Calvijn en Beza en hij werd overtuigend gereformeerd. Zo schreef hij ook het boek De Byencorf der H. Roomsche Kercke, waarin hij de rooms-katholieke leer sterk verafschuwde. Vanaf 1571 was hij secretaris van Willem van Oranje en tijdens de Eerste Vrije Statenvergadering was hij een afgezant van de Prins. In 1573, tijdens de Tachtigjarige Oorlog, werd hij door de Spanjaarden gevangen genomen en een jaar later weer vrijgelaten. In 1576 bereidde hij de Pacificatie van Gent voor, die de positie van Willem van Oranje versterkte. Willem van Oranje benoemde hem in 1583 tot buitenburgemeester van Antwerpen, een belangrijke functie. Helaas miste hij hiervoor enkele kwaliteiten en is de val van Antwerpen deels aan hem te wijten. In 1594 werd hem door de Statenvergadering opgedragen de Bijbel te vertalen, een klus die hij door zijn overlijden in 1598 helaas niet heeft kunnen klaren. Voor het eerst Marnix als auteur aangewezen De eerste keer dat Marnix wordt genoemd als auteur van het Wilhelmus is al zo’n dertig jaar na het ontstaan. In het boek Praestantium aliquot Theologorum qui Romanum Antichristum praecipue oppugnaverunt Effigies, een boek met portretten en korte levensbeschrijvingen van bekende mannen uit de Reformatie, lezen we bij een portret van Philips van Marnix, heer van Sint Aldegonde een toelichting van Verheijden, in 1592 rector aan de Latijnse school in Nijmegen: ‘Men zegt dat van deze man ook afkomstig is dat gezongen lied, samengesteld ter ere van Prins Willem van Nassau, uitgegeven voor de door de tirannie van Alva verdrukte Nederlanders’.5 Ook in een handschrift van de rederijker Willem de Gortter uit Mechelen wordt geschreven dat Marnix de auteur is. Het is bijna onmogelijk dat deze twee wetenschap hebben gehad van elkaars gedachten en dit versterkt dus de gedachte dat Marnix de dichter is. Waarom Marnix nooit zijn naam heeft bekendgemaakt, kunnen we naar gissen. Misschien wilde hij niet bekend worden met dit gedicht of is hij vergeten zijn naam eronder te zetten. Wel weten we dat Marnix een goede band had met prins Willem van Oranje. Zo trad hij in de zomer van 1569 in dienst van de bekende keurvorst Frederik de Vrome van de Palts en had toen regelmatig contact met de prins. Dit contact nam zeker toe toen hij op 26 januari 1571 officieel diens secretaris werd en zich vestigde op de Dillenburg. Ook was Marnix een theoloog, die aan veel universiteiten al op jonge leeftijd studeerde. Dit kan een goede verklaring zijn voor het feit dat hij met zoveel kennis van de Bijbel ertoe in staat was om in het Wilhelmus 133 keer naar de Bijbel te verwijzen.
5
L.M.P. Scholten, Het Wilhelmus (Zwijndrecht 1987) 69
~6~
Argumenten tegen het auteurschap van Marnix Er zijn ook moeilijke punten die ons aan het twijfelen zouden zetten of Marnix wel echt de dichter is geweest. Zo zijn er vele brieven van hem bewaard gebleven, maar lezen we nergens iets over het Wilhelmus. Ook hechtte Marnix er veel waarde aan om God aan te spreken met ‘du’, ‘dijn’ of ‘dij’, maar in het zesde vers komen we Gij, Uw en U tegen. Mijn Schilt ende betrouwen Sijt ghy, o Godt mijn Heer, Op u soo wil ick bouwen Verlaet mij nimmermeer: Dat ick doch vroom mach blijven V dienaer taller stondt, Die Tyranny verdrijven, Die my mijn hert doorwondt. Als we dan kijken naar het zevende vers, zien we daarin toch het woordje ‘dijn’. Van al die my beswaren, End mijn Vervolghers zijn, Mijn Godt wilt doch bewaren Den trouwen dienaer dijn: Dat sy my niet verrasschen In haren boosen moet, Haer handen niet en wasschen In mijn onschuldich bloet. Marnix was bijna de enige die zoveel waarde aan woorden zoals dijn hechtte. Een verklaring voor het wegvallen van die woorden in het zesde couplet zou te maken kunnen hebben met het feit dat er toen veelal sprake was van mondelinge overlevering en dat daardoor deze woorden zijn verdwenen. In het zevende couplet bleef dijn wel staan, aangezien het hier de functie had van een rijmwoord en moeilijk vervangen kon worden. Argumenten tegen de andere kandidaten dan Marnix Door de eeuwen heen zijn er veel namen gevallen als mogelijkheid voor het auteurschap, waarvan uiteindelijk alleen Coornhert een redelijk serieuze kandidaat lijkt te zijn. Toch is Coornhert een minder logische kandidaat. Coornhert was bijvoorbeeld niet gereformeerd, maar remonstrant, terwijl de toon van het Wilhelmus toch veelal gereformeerd is. Het is te betwijfelen of Coornhert daarom wel in staat kon zijn om zo’n gedicht te maken. Coornhert zou veel meer de nadruk leggen op dat wat de mens allemaal kan doen in betrekking tot God, terwijl de Gereformeerden veel meer nadruk legden op het strikt volgen van de wetten van God. Dat laatste is duidelijk te zien in het Wilhelmus, bijvoorbeeld in het tweede vers: In Godes vrees te leven Heb ick altyt betracht, Daerom ben ick verdreven
~7~
Om Landt om Luyd ghebracht: Maer God sal mij regeren Als een goet Instrument, Dat ick zal wederkeeren In mijnen Regiment. Het gaat hier niet zozeer om de mens, maar om de regering van God. Die door zal helpen en in Diens vrees tracht men ook te leven. De nadruk op God past meer in de gereformeerde traditie dan in de remonstrantse, die meer nadruk legt op de mens. Tenslotte vermelden de oudst bekende bronnen, die kort na het ontstaan van het Wilhelmus zijn verschenen, al dat Marnix de dichter is (zie: ‘Voor het eerst Marnix als auteur aangewezen’). Veelal gaat men er vanuit dat Marnix door zijn geleerdheid en vele studies aan universiteiten in staat zou zijn zo’n knap gedicht te maken, waarvan de coupletten ook nog eens een acrostichon, een naamdicht vormen. Want wanneer we de eerste letter van elk couplet achter elkaar zetten, lezen we daar: WILLEM VAN NASSOV. In het vervolg van dit onderzoek zal daarom Marnix als auteur van het Wilhelmus genoemd worden.
§1.3 Bekendheid in de 16e-19e eeuw De eerste keer dat we lezen over het Wilhelmus is in een dagboek dat dateert uit 1573. Een notaris uit Haarlem schrijft over een soldaat, die gestraft werd omdat hij op de stadsmuur het Wilhelmus stond te zingen. De soldaat liet zien dat hij aan de kant van Oranje stond en dat terwijl er een strijd gaande was tussen Willem van Oranje en Philips II. De mensen die aan de kant van Philips II stonden tolereerden niet dat dit liet werd gezongen. Na de dood van Willem van Oranje in 1584 bleef men het Wilhelmus uit volle borst zingen. Toen in 1588 de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden werd gevormd, werd het Wilhelmus daar al snel een bekend lied onder het volk. Het Wilhelmus kreeg veel bekendheid doordat marskramers en straatmuzikanten het lied verspreidden. Zo leerde iedere Nederlander ‘Wilhelmus van Nassauwe’ kennen. De mensen konden dit lied gemakkelijk meezingen, doordat het was geschreven op een bekend wijsje uit die tijd. Het werd ook graag gezongen, zeker nadat Willem van Oranje Alkmaar en Leiden veroverde op de Spanjaarden en steeds meer steun van het volk kreeg. Ook werden in de 16e en 17e eeuw boeken met volksliedjes uitgegeven. In enkele hiervan lezen we het Wilhelmus. Zo kon het lied bewaard blijven. In de 16e en 17e eeuw had het lied dus een grote bekendheid. Het Wilhelmus verboden Totdat in 1787, de tijd van de Franse Revolutie, het Wilhelmus werd verboden. Men had andere, nieuwe ideeën over het bestuur van het land, waarin geen plaats was voor een loflied voor Prins Willem. In 1795 werden de Nederlanden een deel van Frankrijk. Toen begonnen de mensen weer steeds meer het Wilhelmus te zingen. Twintig jaar later, in 1815, was de Franse overheersing voorbij.
~8~
Er werd echter besloten om door middel van een prijsvraag een nieuw volkslied te kiezen. Zo werd ‘Wien Neerlands bloed door d’aderen vloeit,’ ons nieuwe volkslied. Er bleven mensen bestaan die probeerden de tekst van het oude Wilhelmus een beetje te veranderen, zodat het lied toch een beetje gehandhaafd kon blijven. Wilhelmina, de dochter van koning Willem III en Emma, zorgde voor toenemende populariteit van het koningshuis door goed werk te doen voor zieken en armen. In 1892 maakte een dichter daarom een lied over Wilhelmina. Op de wijs van het Wilhelmus. In de 16e-19e eeuw was het Wilhelmus een heel bekend lied. Zelfs toen het verboden werd, bleven mensen waarde aan dit lied hechten. Een uitzondering in deze periode vormt de tijd na 1815, toen er een nieuw volkslied kwam. Dat het Wilhelmus grote waarde had voor de mensen, blijkt wel uit het feit dat ruim 100 jaar later opnieuw het Wilhelmus ons volkslied zou worden.
Hoofdstuk 2 Wanneer werd het Wilhelmus ons volkslied? §2.1 Anno 1932… Nederland was in de tijd zonder het Wilhelmus, vanaf 1815, een totaal andere koers ingeslagen. Het tijdperk van de Verlichting was aangebroken, met als gevolg dat de mens steeds meer op de voorgrond kwam en God naar de achtergrond verdween. Ons land werd sterk nationalistisch en het bijbelgetrouwe volksdeel werd steeds kleiner. Toch kwam men in de 19e eeuw tot het inzicht dat een volkslied met zo’n nadruk op het Nederlandse bloed niet meer acceptabel kon zijn. ‘Wien Neerlandsch bloed’ werd in 1898 als volkslied afgeschaft. Koningin Wilhelmina liet bij haar inhuldiging in 1898 weer overal het Wilhelmus klinken. Vergelijking ‘’Wien Neerlandsch bloed’ en het Wilhelmus Als we ‘Wien Nêerlandsch bloed’ vergelijken met het Wilhelmus, zien we grote verschillen. Tollens, de dichter van het eerstgenoemde lied, was een echte man van zijn tijd, de tijd van het nationalisme. ‘Wien Neêrlandsch bloed’, lijkt vooral een roemlied over de Nederlandse natie, terwijl het Wilhelmus een veel eerbiediger indruk geeft, waarin ook de naam van God niet wordt vergeten. We zien dat Nederland verandert en de secularisatie toeneemt. L.M.P. Scholten concludeert zelfs dat deze twee liederen elkaar bijna tegenspreken, omdat er in ‘Wien Neerlandsch bloed’ zoveel nadruk wordt gelegd op Nederlands bloed, terwijl Willem van Oranje dit lied nooit mee zou kunnen zingen. Hij was immers van Duitsen bloed…6 Aanleiding tot het herinvoeren van het Wilhelmus in 1932 In 1932 werd het Wilhelmus echter pas weer officieel ons volkslied. De aanleiding daartoe is het vermelden waard. Opvallend is het feit dat het boek ‘het Wilhelmus’ van L.M.P. Scholten vrijwel de enige literatuur is waarin de aanleiding tot het herinvoeren van het Wilhelmus zo uitvoerig wordt besproken. In het najaar van 1931 werd er over het Wilhelmus gesproken in de Tweede Kamer. De SGP-er ds. G.H. Kersten signaleerde dat bij de parade in Utrecht, op Koninginnedag dat jaar, het spelen van het Wilhelmus achterwege was gelaten. De regering deed hierbij de toezegging dat voortaan de parades 6
Scholten, Het Wilhelmus, 98
~9~
zouden worden besloten met het spelen van het Wilhelmus. Ds. Kersten was niet zomaar tevreden en bij zijn algemene beschouwingen dat jaar verweet hij de socialisten, die tegen een monarchie waren, dat zij ervoor verantwoordelijk waren dat het Wilhelmus had ontbroken tijdens de parade. Opnieuw werd er door de minister-president een toezegging gedaan. Toen bleek dat niet alleen de socialisten met hun anti-monarchistische overwegingen hiervoor verantwoordelijk waren. Bij veel militaire aangelegenheden werd nog altijd ‘Wien Nêerlandsch bloed’ gespeeld en dat was vooral een kwestie van conservatisme. Men constateerde dat na 1898 het Wilhelmus nooit officieel als volkslied was verklaard. In de ministerraad van 10 mei 1932 werd besloten dat in het vervolg het Wilhelmus weer het officiële volkslied zou worden. Dominee G.H. Kersten heeft er zo voor gezorgd dat het Wilhelmus weer het officiële volkslied werd. Na 1932 In 1939 werd in een rondzendbrief van het Ministerie van Onderwijs speciaal gewezen op de plaats die het volkslied op scholen dient te hebben. De Tweede Wereldoorlog zorgde ervoor dat iedereen de nationale kracht van het Wilhelmus leerde kennen en waarderen. Dit had helaas vooral te maken met het feit dat men de inhoud van het lied niet helemaal begreep. Het Wilhelmus werd geïnterpreteerd als een rechtvaardiging van het gewelddadige verzet, maar daarom was het Wilhelmus niet geschreven. Het Wilhelmus werd in 1973 opgenomen in het Liedboek der Kerken. Het is een christelijk lied, waarin vaak naar de Bijbel wordt verwezen. Het Wilhelmus staat in dit Liedboek niet als eerbetoon aan het koningshuis, maar als lied dat verzetting tegen de overheersing verwoordt, zoals in de 16e eeuw tegen de Spaanse overheersing. Als nationaal volkslied wordt het niet vaak gebruikt in een kerkdienst, maar vormt het wel een stuk bezinning en dankbaarheid over onze geschiedenis van oorlog en bevrijding. Wanneer Koninginnedag op zondag valt, is het in een aantal kerken gebruikelijk om het zesde couplet te zingen aan het einde van de dienst. In mei 2013 zal het nieuwe Liedboek ‘Zingen en bidden in huis en kerk’ verschijnen. Het Wilhelmus zal compleet in dit nieuwe liedboek worden opgenomen. Oorspronkelijk was het plan om alleen het eerste en zesde couplet te vermelden, omdat de overige coupletten nooit worden gezongen. De redactie heeft besloten om tot het hele lied op te nemen omdat anders de literaire structuur van het lied, het acrostichon, wordt verbroken. De vermelding ‘16e eeuw’ maakt in het nieuwe liedboek plaats voor ‘Marnix van Sint Aldegonde’. ‘Er bestaat inmiddels voldoende consensus over zijn auteurschap’7, aldus Pieter Endedijk, coördinator van het Project Nieuw Liedboek. De opname van het complete Wilhelmus in het nieuwe liedboek is de nieuwste ontwikkeling in de geschiedenis van het Wilhelmus. Daarmee sluiten we de paragraaf over de geschiedenis af. In de volgende paragrafen zullen we ons richten op het Wilhelmus in onze huidige samenleving.
§2.2 Wanneer klinkt het Wilhelmus? 7
N.N., ‘Wilhelmus komt compleet in nieuwe Liedboek’, in: Reformatorisch Dagblad (27-11-2012)
~ 10 ~
In de eerste paragraaf van dit hoofdstuk lazen we dat het Wilhelmus klonk tijdens de aubade in Utrecht op Koninginnedag. Opvallend is het dat er nu geen officiële lijst is met gelegenheden waarop het Wilhelmus moet klinken. Toch zijn er ook een aantal gelegenheden waarbij het de Nederlandse traditie is om het volkslied te laten klinken. In deze paragraaf willen we ingaan op het gebruik van het Wilhelmus in onze huidige moderne samenleving. Internationale sportwedstrijden Vaak klinkt het Wilhelmus tijdens nationale en internationale gelegenheden. Niet het hele Wilhelmus klinkt dan, maar vaak alleen het eerste en het zesde vers. Zo klinkt het Wilhelmus aan het begin van een internationale sportwedstrijd of tijdens de huldiging van een Nederlander die kampioen werd tijdens een internationale wedstrijd. Marianne Vos, wielrenster en winnaar van een gouden medaille tijdens de Olympische Spelen in 2012, zegt over haar inhuldiging: Hij is behoorlijk zwaar, maar ik wil ‘m (haar gouden medaille, JB) best wel dragen, Er stond superveel Nederlands publiek, het was mooi om het Wilhelmus met hen te zingen.8 Zelf had zij ook uit volle borst het Wilhelmus meegezongen. Samen zingen verbindt zo de mensen aan elkaar. Samen hebben zij dezelfde afkomst en door het zingen van het Wilhelmus voelen zij zich samen sterk. Nationale gedenkdagen Op onze nationale gedenkdagen (Koninginnedag, Dodenherdenking en Bevrijdingsdag) klinkt het Wilhelmus. Vaak wordt Koninginnedag in een gemeente geopend met het zingen van het volkslied, om zo een begin te maken met de viering van Koninginnedag. Op Dodenherdenking wordt na twee stille minuten het Wilhelmus ingezet, om te gedenken dat andere gevallen zijn voor onze vrijheid. Ook op Bevrijdingsdag klinkt ons volkslied om zo te worden stilgezet bij de vrijheid waarin we in ons land mogen leven. Het zingen van het Wilhelmus versterkt het nationalisme. We voelen ons als inwoners van Nederland één met elkaar, in vreugde en verdriet. Aankomst of vertrek van de koningin Ook horen we het Wilhelmus bij aankomst of vertrek van de koningin. Op Prinsjesdag horen we het Wilhelmus als de koningin in de Gouden Koets vertrekt bij Paleis Noordeinde en als zij aankomt bij de Ridderzaal. Sinds 2004 kan het Wilhelmus ook gespeeld worden tijdens een militaire inspectie die verricht wordt door de minister-president, de minister van Buitenlandse Zaken of de minister van Defensie. Het Wilhelmus wordt dan niet meegezongen door de militairen, maar in de houding brengen zij een militaire groet. Discussie In juni 2004 ontstond er een discussie over het gebruik van het Wilhelmus. Bij staatsaangelegenheden werd alleen het Wilhelmus gespeeld als er een lid van het koninklijk huis aanwezig was. Koningin Beatrix zou hebben opgeëist dat het Wilhelmus niet buiten haar aanwezigheid zou worden gespeeld. 8
N.N., ‘Gewoon de beste’, in: Alphen CC (30-07-2012)
~ 11 ~
De Rijksvoorlichtingsdienst (RVD) heeft dit ontkend. Wel bevestigde de RVD dat het protocol sinds 1986 bij de ontvangst van buitenlandse gasten zonder aanwezigheid van het koninklijkhuis ‘De Mars van de Jonge Prins van Friesland’ wordt gespeeld. Natuurlijk klinkt het Wilhelmus niet alleen tijdens deze gelegenheden. Op deze gelegenheden mag het Wilhelmus in ieder geval niet ontbreken. Iedereen mag het Wilhelmus laten klinken als daar gelegenheid voor is. Er is immers geen officiële lijst waarop staat waar en wanneer het Wilhelmus ten gehore gebracht moet worden…
Hoofdstuk 3 Welke visies bestaan er op het volkslied in de 21e eeuw? Ten tijde van het ontstaan van het Wilhelmus leefden er vooral protestanten en katholieken in de Republiek. In de eeuwen daarna is de Republiek ontwikkeld tot een Koninkrijk met een multiculturele samenleving. Het aantal christenen neemt af en de omstandigheden waarin het volkslied is ontstaan, lijken totaal anders dan de huidige samenleving. Vier belangrijke groepen in onze huidige samenleving zijn de moslims, de rooms-katholieken, de protestantse christenen en de ongelovigen. In dit hoofdstuk willen we ingaan op de visie van deze groepen op het Wilhelmus. In oktober en november 2012 heeft er een online-onderzoek plaatsgevonden onder 113 personen die tot deze groepen behoren. Ik heb gemeenteraadsleden en organisaties van moskeeën uit het hele land, maar ook allerlei bekenden per e-mail gevraagd om mee te werken aan dit onderzoek De resultaten van dit onderzoek zijn in de paragrafen opgenomen. Voor de vragen die gesteld werden tijdens dit onderzoek verwijs ik u naar bijlage I. De uitslag van deze enquête is opgenomen in bijlage II.
§3.1 Moslims In de zestiende eeuw… Het aantal moslims in de Republiek was in de 16e eeuw beduidend lager dan anno 2012. Wikipedia meldt dat de eerste moslims naar de lage landen kwamen in de 16e eeuw. Dit waren vaak bekeerde Hollandse of Zeeuwse zeelieden en Ottomaanse handelaren. Pas vanaf het begin van de 17e eeuw kan men met zekerheid spreken van meerdere moslims in de Republiek. In Nederland werd de Islam (godsdienst van de moslims) pas in de tweede helft van de twintigste eeuw een stroming van belang.9 De moslims hebben dus weinig invloed gehad op het ontstaan van het Wilhelmus. In de eenentwintigste eeuw… Volgens het Centraal Bureau van de Statistiek leefden er in 2008 825.000 moslims in Nederland, een aantal wat de komende jaren steeds meer zal groeien. Nog steeds trekken veel moslims vanuit hun vaderland richting Nederland in de hoop op een betere toekomst. Om een volwaardig Nederlands burger te mogen worden, zal er eerst een inburgeringscursus gevolgd moeten worden. In 2009 heeft de SGP, samen met het CDA, bepleit dat het Wilhelmus verplichte stof wordt bij zo’n inburgeringscursus. Nationale symbolen zijn immers van groot belang voor het inburgeren. Natuurlijk hoeven allochtonen niet alle vijftien coupletten te kennen. "Daar zullen vrijwel alle autochtonen ook niet aan kunnen voldoen. Maar het Wilhelmus dient wel aandacht te krijgen", aldus
9
N.N.,
~ 12 ~
Kees van der Staaij. Deze motie is aangenomen en sinds 2009 is het dus verplicht dat iedere inburgeraar het Wilhelmus kent. Aan dit onderzoek hebben 21 moslims meegewerkt. Voor 10 moslims is Nederland hun vaderland, 9 moslims wonen sinds een aantal jaar in Nederland, maar beschouwen het wel als hun vaderland en voor 2 moslims is Nederland niet meer dan een tijdelijke verblijfplaats. De moslims van wie Nederland het vaderland is én diegene voor wie Nederland niet meer is dan een tijdelijke verblijfplaats, waarderen het Wilhelmus gemiddeld met een 7. De gemiddelde waardering van diegene die al een aantal jaar in Nederland ligt met een 5,4 een stuk lager. Bekendheid van het Wilhelmus onder moslims Achttien moslims kennen één of meerdere coupletten van het Wilhelmus. Het Wilhelmus kennen ze omdat ze het vaak gehoord hebben tijdens voetbalwedstrijden of omdat het op school verplicht was om het te leren. Er is zelfs een moslim die alle vijftien coupletten kent! Eén heeft het weleens gehoord en geeft aan het zeker te willen leren. Voor één moslim heeft het Wilhelmus geen waarde. Hij, respondent 104, geeft hiervoor de volgende verklaring: ‘Nederlandse volgslied die over duisenbloed gaat en koning van spanje eert. ik kan het niet bevatten, maar dit zou ook aan mij kunnen liggen omdat ik er niet veel van weet!’ Ten slotte kent één moslim het Wilhelmus (nog) niet omdat ze nog niet zo lang in Nederland woont. Nederland is voor haar ook niet meer dan een tijdelijke verblijfplaats. De meeste moslims zijn 1 tot 3 keer aanwezig bij een gelegenheid waarbij het Wilhelmus ten gehore wordt gebracht, hoewel er ook acht moslims zijn die nooit bij zo’n gelegenheid zijn. Elf moslims zingen mee met het Wilhelmus als daar de mogelijkheid voor is, maar tien moslims zingen helemaal nooit mee, zelfs als daar de mogelijkheid voor is én ze het Wilhelmus (in de meeste gevallen) wel kennen. Een kleine meerderheid, 12 moslims, vindt het Wilhelmus passen in onze hedendaagse samenleving. Dit zijn zowel moslims met Nederland als vaderland als moslims die nog niet zo lang in Nederland wonen en voor wie Nederland niet meer is dan een tijdelijke verblijfplaats. De overige 9 vinden het Wilhelmus niet passen in deze samenleving omdat het taalgebruik ouderwets is en er na het ontstaan van het volkslied teveel veranderd is (dit zeggen overigens alleen moslims die Nederland als vaderland hebben). De meeste genoemde redenen zijn echter dat niemand zou weten waar het over gaat en bovendien past de christelijke boodschap niet meer in onze samenleving. Ten slotte werd ook aan deze mensen gevraagd om te reageren op het citaat van Reinildis van Ditshuyzen. Hier werd verschillend op gereageerd. Er zijn moslims die het volledig eens zijn met dit citaat. Maar er zijn ook moslims die het niet eens zijn met de mening van van Ditshuyzen of geen mening hebben over dit citaat. De mening van Reinildis van Ditshuyzen wordt gedeeld omdat een volkslied oud moet zijn. Het beschrijft de historie, waardoor men zijn afkomst gaat kennen en respecteren. Opvallend is het dat dit de mening is van iemand die nog niet zo lang in Nederland woont. Maar juist dán kun je door middel van het lied kennismaken met de Nederlandse geschiedenis! Daarbij hoeft iets dat ouderwets is niet meteen vernieuwd te worden. Respondent 76: ‘het gaat niet om moderniteit. als men zich niet kan vinden in de volkslied, moet men de geschiedenisboeken een keer openen en zich bekend maken met wat er in de
~ 13 ~
geschiedenis van nederland ligt.’ De zaken die in het volkslied worden besproken waren toen actueel. Die historie roept emoties op. Een volkslied is nooit écht actueel, het zal altijd zaken uit het verleden beschrijven. Er is ook stevige kritiek op het citaat. Respondent 116: ‘De vergelijking met het paleis op de Dam gaat mank, want wij zingen geen loflied op ouderwetse architectuur, maar we zingen wel vol 'trots': 'van Duitschen bloed' en 'de koning van Hispanje heb ik altijd geeerd' en daar herken ik mij als volbloed nederlander echt niet meer in’ Het volkslied bindt dus niet meer tussen verschillende groepen. Deze geschiedenissen staan tegenwoordig ver van de Nederlanders af, er wordt weinig uitgelegd over de betekenis en inhoud van het Wilhelmus. Dat we als Nederlanders zingen over ‘de koning van Hispanje’ en ‘van Duitschen bloed’ is voor velen iets onbegrijpelijks. In het kort De mening van moslims over het Wilhelmus is sterk verdeeld. Hoewel bijna iedereen één of meerdere verzen kent, is de gemiddelde waardering onder diegene die nog niet zo lang in Nederland wonen zelfs onvoldoende. Een kleine meerderheid vindt dat het Wilhelmus nog in onze hedendaagse samenleving past. De redenen hiervoor zijn meestal dat hoewel het ouderwets is, je door de historie die in het lied beschreven wordt wel de Nederlandse historie en dus je eigen afkomst kunt leren kennen. In de kritiek die op het Wilhelmus wordt geuit komt sterk naar voren dat het
Situatie Nederland anno 2012: Kerk en Moskee naast elkaar
volkslied vaak moeilijk begrepen wordt en er sinds de zestiende eeuw heel veel is veranderd. Het aantal moslims in de Republiek van de 16e eeuw was heel klein, terwijl de islam in de 21e eeuw de op een na grootste godsdienst in Nederland is.
§3.2 Rooms-Katholieken In de zestiende eeuw… In de zestiende eeuw was er sprake van een scherpe tweedeling tussen protestanten en katholieken. Willem van Oranje, zelf katholiek, hield in 1564 een toespraak waarin hij pleitte voor tolerantie. Hij vroeg de koning om de individuele gewetensvrijheid van zijn onderdanen te respecteren. Dit ging lijnrecht in tegen de centralisatiepolitiek die Philips II door wilde voeren. Willem van Oranje vluchtte naar Duitsland en kwam in opstand tegen de Spaanse overheersing. In 1573 ging hij over tot het protestantisme. In het Wilhelmus, dat tussen 1568 en 1572 geschreven is, gaat het dus over de tijd dat Willem van Oranje het katholieke geloof aanhing. In de eenentwintigste eeuw… 29 van de 113 respondenten die mee hebben gewerkt aan het onderzoek hangen het rooms-katholieke geloof aan. Zij geven het Wilhelmus een gemiddelde waardering van een 7,9! Het Wilhelmus is bekend onder de rooms-katholieken, maar omdat het niet vaak wordt gezongen zijn vaak alleen het eerste en het zesde vers bekend. Toch zijn zij trots op het Wilhelmus. Het vertelt de geschiedenis van ons land en als autochtonen geeft dat een binding met het vaderland. In de rooms-katholieke
~ 14 ~
vieringen wordt het zesde vers (Mijn Schilde ende betrouwen) daarom een De Kerk der Friezen in Rome
enkele keer gezongen. Respondent 67 noemt een bijzonder feit: ‘In de Kerk der Friezen in Rome, een Nederlandse roomskatholieke kerk in Italië, wordt traditioneel het zesde couplet gezongen aan het einde van
de viering.’ Het Wilhelmus verbindt Nederlanders met elkaar, ook in het buitenland. Niet iedereen hoort het Wilhelmus even vaak. Toch zingen bijna alle rooms-katholieken mee als zij daarvoor de gelegenheid krijgen, bijvoorbeeld tijdens Koninginnedag of dodenherdenking. Het Wilhelmus past in onze samenleving. Het beschrijft een stuk historie van ons land waar niemand iets aan kan veranderen. Sommige Rooms-Katholieke respondenten gaven aan dat het volkslied al lang ons volkslied is en dat dit ook zo moet blijven. De vraag is of zij weten sinds wanneer het Wilhelmus ons volkslied is. Officieel is het ons volkslied vanaf 1932 en dat is nog niet zo’n lange tijd. Acht respondenten vinden het Wilhelmus niet passen in onze 21e eeuw. Het taalgebruik is ouderwets en na het ontstaan is er veel veranderd in Nederland. Veel mensen zouden bovendien niet weten waar het Wilhelmus over gaat. Ouderwets, maar historisch Het citaat van Reinildis van Ditshuyzen roept verschillende reacties op. Veel respondenten zijn het er mee eens, maar hebben ook bezwaren, zoals respondent 45: ‘de tekst is knap ouderwets, maar ik denk dat daar de komende jaren géén verandering in aangebracht wordt.’ Het volkslied is qua taalgebruik uit de tijd, maar een nieuw volkslied zal alleen maar meer discussie oproepen. Bovendien is een modern volkslied over twintig jaar ook alweer ouderwets. Veel jonge mensen weten niet waar het volkslied over gaat. We delen als inwoners een gezamenlijke historie en we zouden best wat meer onderwijs kunnen krijgen over de historie van het lied. Dit stukje cultuur en historie zit diep in onze genen en dat krijg je er met regels niet meer uit. We moeten deze traditie daarom in ere zien te houden! Respondent 65 zegt hierover: ‘Het Wilhelmus geeft inderdaad de kracht aan van onze democratie.’ Willem van Oranje staat centraal in het Wilhelmus en het gaat daarom meer over een persoon dan over het Nederlandse volk. In het zesde couplet krijgt het volk meer de nadruk en dat past beter in onze samenleving. De scholieren in Amerika zingen het volkslied elke ochtend, terwijl veel Nederlandse sporters vaak hun mond dicht houden terwijl anderen het Wilhelmus zingen. Hebben we dan als Nederlanders helemaal geen band meer met elkaar? Als alle kinderen, met welke afkomst dan ook, het Wilhelmus leren, zijn zij verbonden met elkaar en met het land waarin zij wonen. Er wonen in Nederland ook mensen uit andere culturen die slechte ervaringen hebben met het Nederlandse verleden. Voor hen kan deze tekst soms zelfs grievend zijn. Toch behoort iedereen in ons land tot het Nederlandse volk en zorgt het zingen van het volkslied voor eenheid. In het kort
~ 15 ~
De meeste rooms-katholieken hebben een positieve kijk op het Wilhelmus. Zij zien graag dat het meer onder de aandacht wordt gebracht en zo de eenheid onder de Nederlanders vergroot. Natuurlijk past het volkslied niet meer zo in onze samenleving zoals in de zestiende eeuw, maar het is een traditie en hoort in onze cultuur. Gemiddeld waarderen zij het Wilhelmus met een 7,9 en zijn zij trots op het Nederlandse volkslied!
§3.3 Protestant-Christelijken In de zestiende eeuw… Het Wilhelmus behoort tot de 16e-eeuwse geuzenliederen. Geuzenliederen zijn die liederen die door de geuzen werden gezongen. In de Tachtigjarige Oorlog vocht het calvinistische noorden van de Republiek tegen het katholieke Spanje. De opstandige edelen uit de Republiek met hun aanhangers noemden zich de geuzen. In deze liederen werden vaak de heldendaden van de geuzen verheerlijkt. Een van die belangrijke heldendaden die in het Wilhelmus wordt beschreven is de Slag bij Heiligerlee, waar Willem van Oranje aanvankelijk Alva wist te verslaan. Tijdens de tweede veldslag bij Heiligerlee verloor van Oranje zijn broer Adolf en deze slag resulteerde in een nederlaag. Het Wilhelmus laat dus iets zien van het verzet tegen het katholieke Spanje, wat door de protestanten zeker positief zal zijn ervaren. Hun godsdienst had in de Republiek immers een betere positie dan het katholicisme. In de eenentwintigste eeuw… Ook onder protestant-christelijken is onderzoek gedaan naar de positie van het Wilhelmus in onze maatschappij. In totaal zijn er 33 mensen die tot deze categorie behoren. De ruime meerderheid van deze groep behoort tot de leeftijdscategorie 15-20 jaar en de overige respondenten zijn tussen de 34 en de 63 jaar oud. De gemiddelde waardering van de leeftijdscategorie 15-20 jaar is een 7,8 en de leeftijdscategorie 34-63 jaar geeft het Wilhelmus een gemiddelde waardering van een 7,9. Omdat dit verschil zo miniem is, zullen we in deze paragraaf geen onderscheid meer maken tussen deze leeftijdscategorieën. De protestant-christelijken zijn bekend met het Wilhelmus. Bijna iedereen kent wel één of meerdere coupletten van het lied uit het hoofd. Het bekendste vers blijft het eerste vers. Dit wordt het meest gezongen, bijvoorbeeld voor een voetbalwedstrijd waarin Nederland ook een bijdrage moet leveren. Andere coupletten worden ook wel gezongen tijdens dodenherdenking en nationale feestdagen, maar lijken toch minder bekend. De scholen leveren een belangrijk aandeel in de bekendheid van het Wilhelmus. Protestant-christelijke
Schoolkinderen zingen het
scholen hebben vaak de gewoonte om in ieder geval het eerste
Wilhelmus bij de Nederlandse vlag
en zesde couplet aan de leerlingen te leren. Een aandachtspunt hierbij is wel dat vaak alleen de coupletten geleerd worden, zonder dat er veel informatie over de achtergrond en inhoud van het Wilhelmus wordt verteld. Jongeren en studenten geven nu juist aan dat zij daar graag meer over zouden willen weten, om zo ook te kunnen begrijpen wat ze zingen. Dit sluit mooi aan bij de opmerking van de 18-jarige respondent 73: ‘Ik ken het Wilhelmus ook, omdat het ons volkslied is en ik vind het niet meer dan normaal dat je het volkslied van je eigen land kent.’ Door het
~ 16 ~
Wilhelmus al jong aan te leren, vergroot dit ook de betrokkenheid van jongeren bij hun eigen land. Toch hebben er na 1572 al meer gebeurtenissen plaatsgevonden die net zo’n plaats moeten krijgen in de historie van ons land. Het Wilhelmus beschrijft alleen de heel vroege historie van ons land. Maar door dit stukje cultuurhistorie wordt voor jongeren wel duidelijk dat er is gevochten voor de vrijheid in ons land. Grote betrokkenheid bij het Wilhelmus De grote betrokkenheid bij het Wilhelmus blijkt ook uit het feit dat, met uitzondering van één respondent, iedereen meezingt met het Wilhelmus als daarvoor de mogelijkheid is. Gemiddeld is daar 1-3 keer per jaar de gelegenheid voor, waar dus ook gebruik van wordt gemaakt. Het Wilhelmus past in onze samenleving, want het beschrijft de historie van ons land en bovendien is het al heel lang ons volkslied. De protestant-christelijken hebben allemaal Nederland als vaderland en voelen zich door het Wilhelmus verbonden met de geschiedenis ons volk. Deze geschiedenis kan bovendien heel leerzaam zijn voor het heden. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de gevolgen die een oorlog vroeger met zich meebracht. Als wij niet te maken willen krijgen met dezelfde (verwoestende) gevolgen, zullen we een andere tactiek moeten toepassen. Het citaat van Reinildis van Ditshuyzen (‘Ik ken de argumenten hoor: van Duitsen bloed en de koning van Hispanje. Maar daar schuilt juist de kracht in van het Wilhelmus. Omdat het terug gaat naar toen. Laat het oud zijn. We breken toch ook niet het Paleis op de Dam af omdat er tegenwoordig niet meer zo gebouwd wordt? Een modern volkslied vind ik de waan van de dag. ’) wordt dan ook door de grote meerderheid positief onderschreven. Het Wilhelmus heeft een plaats in het Liedboek der Kerken en heeft ook een plaats in de christelijke eredienst. Een handjevol mensen geeft echter aan dat het Wilhelmus niet meer past in onze samenleving. Een aantal verklaringen hiervoor zijn het ouderwetse taalgebruik, de vele veranderingen die ons land heeft doorgemaakt en het idee dat een volkslied sowieso overbodig is. Respondent 11 geeft aan: ‘Een modern volkslied vind ik net als Van Ditshuyzen onzinnig, maar een oud volkslied ook’. Het is echter onmogelijk om een volkslied te maken dat gewaardeerd wordt door iedere Nederlander. In het kort Het Wilhelmus heeft een bijzondere plaats onder de protestant-christelijken. Scholen leren hun leerlingen al vroeg enkele coupletten van het Wilhelmus, waardoor de betrokkenheid van jongeren bij ons land wordt vergroot. Toch kan het Wilhelmus nog meer onder de aandacht gebracht worden, omdat de inhoud en achtergrond vaak nog onduidelijk zijn. Een modern volkslied is geen goed alternatief. Het Wilhelmus bevat de kracht van onze historie en dat hoeft niet overboord gegooid te worden!
§3.4 Liberalen (ongelovigen) In de zestiende eeuw… In de zestiende eeuw was bijna niemand ongelovig. Het christendom had veel aanhangers onder de bevolking in de Republiek. Het Wilhelmus bevat dan ook een christelijke lading. Zoals al vermeldt in Hoofdstuk 2 wordt er niet minder dan 133 naar de Bijbel verwezen. Over ongelovigen is dan ook weinig bekend en met betrekking tot het Wilhelmus zullen zij dan ook geen rol van betekenis hebben gespeeld.
~ 17 ~
In de eenentwintigste eeuw… De secularisatie in Nederland, en daarmee het aantal ongelovigen, neemt steeds meer toe. De zondagsrust is niet meer gebruikelijk en wordt door de politiek steeds meer bestreden. Het aantal ongelovigen groeit en gaat hun stem steeds duidelijk later horen. Het Wilhelmus heeft een christelijke boodschap en wanneer we zien dat de gemiddelde waardering van het Wilhelmus door 22 ongelovigen een 5,8 is, zien we dat de Nederlandse bevolking verandert is ten opzichte van vijf eeuwen geleden. Twintig ongelovigen kennen één of meerdere coupletten van het Wilhelmus. Vaak wordt het Wilhelmus van jongs af aan al geleerd en vormt zo een onderdeel van de algemene ontwikkeling. Vijf van deze twintig personen hechten geen enkele waarde aan het Wilhelmus. Dit zijn vaak mensen die een afkeer hebben van nationalisme en dus ook van het koningshuis. Respondent 34: ‘Ik ben republikein en atheist. De tekst van het volkslied staat haaks op mijn eigen idealen en overtuigingen en heeft daardoor voor mij geen waarde. Het geeft eerder een negatieve associatie.’ Voor de twee andere ongelovigen heeft het Wilhelmus eveneens geen waarde, maar zij zijn ook niet bekend met ons volkslied. Zeven ongelovigen zijn nooit aanwezig bij een gelegenheid waarbij het Wilhelmus klinkt en zingen het dus ook niet mee omdat ze daar geen gelegenheid voor hebben. Twee personen die wél aanwezig zijn bij zulke gelegenheden zingen eveneens niet mee. De overige ongelovigen zijn gemiddeld 1-3 keer per jaar aanwezig bij een gelegenheid waarbij het Wilhelmus ten gehore wordt gebracht en zingen dan ook mee als ze daarvoor de gelegenheid krijgen. Hoewel de gemiddelde waardering van het Wilhelmus erg laag is, vindt de meerderheid van deze groep (14 personen) dat het Wilhelmus wel past in onze samenleving. De historie van ons land wordt erin beschreven en dat is iets wat ons allemaal aangaat. De meest genoemde reden waarom het Wilhelmus niet meer past in de samenleving is de christelijke boodschap die het lied bevat. Aan het begin van deze paragraaf werd al gemeld dat de secularisatie steeds meer doorzet en dat zien we dan ook terug in deze standpunten. (H)erkenning van het Nederlander zijn Diegene die het eens zijn met het citaat van Reinildis van Ditshuyzen onderstrepen de historische waarde hiervan voor onze bevolking. Elk land heeft zijn eigen herinneringen en de Nederlandse worden gekoesterd in het Wilhelmus. Het Wilhelmus is al lang ons volkslied en dat maakt het zo waardevol. Toch is het ook begrijpelijk als de Nederlandse bevolking een keer iets anders wil. Respondent 56: ‘Ik ben het eens met van Ditshuyzen. Overigens vind ik niet dat de kracht shuilt in de periode van de tachtigjarige oorlog. De kracht zit hem daarin dat wij dit lied zingen als (h)erkenning van het Nederlander zijn. De tekst en periode van ontstaan doen er daarom voor mij niet toe. Dit is een simpel gegeven tekst die wij zonder verklaring hiervan gezamenlijk zingen. Mvrgr’. Samen het Wilhelmus zingen zorgt er dus voor dat wij Nederlanders kunnen zijn en dan komen tekst en inhoud op de tweede plaats. Toch zou het goed zijn als, met name de jongeren, meer uitleg zouden krijgen over het Wilhelmus, zodat zij het meer en meer zullen gaan waarderen. Ook zijn er een heel aantal respondenten die blij zijn dat dit onderwerp (het functioneren van het Wilhelmus in onze samenleving) onder de aandacht wordt gebracht en zien graag dat er meer met dit onderwerp wordt gedaan.
~ 18 ~
Anti-Wilhelmus Niet voor iedereen bezit het Wilhelmus ‘de kracht’ zoals van Ditshuyzen die verwoord. Respondent 34 heeft hierover een duidelijke mening: ‘De functie van een volkslied is verbroedering. Het moet een afspiegeling zijn van onze samenleving. Het huidige volkslied sluit grote groepen Nederlanders buiten en past niet meer bij
onze huidige waarden. Het verliest daarmee zijn functie. De vergelijking met het Paleis op de Dam slaat de plank volledig mis. Daar is de historie juist de kracht, maar bij het volkslied is dit het zwakke punt. De tekst van een volkslied moet van alle tijden zijn en idealen vertegenwoordigen die een land kenmerken en niet veranderlijk zijn. Daarin faalt ons volkslied.’ Respondent 40 vult hierop aan dat het Wilhelmus mee een lied is van het koningshuis dan van het volk en het niet meer zorgt voor binding van het volk. Er is zelfs een speciale website tégen het Wilhelmus:
www.tegenlichters.wordpress.com/2012/09/07/het-wilhelmus/ . Op deze website wordt onder andere beweerd dat het Wilhelmus een ‘gedwongen cadeau’ is geweest. Bovendien wordt het Wilhelmus gezien als een spotlied en dronkenmanslied. Men hecht dan ook meer waarde aan ‘Wien Neêrlandsch bloed’, een volkslied wat door Nederland zélf werd gekozen en waarin niet alleen het koningshuis, maar ook het volk een plekje heeft. In het kort Ongelovigen hebben niet allemaal dezelfde mening met betrekking tot het Wilhelmus en de gemiddelde waardering met een 5.8 laat zien dat men niet erg tevreden is met het volkslied. Toch kent zo’n 90% een of meerdere verzen van het Wilhelmus. De secularisatie in ons land is echter toegenomen en de christelijke boodschap kan dus niet meer zo’n grote plaats hebben in ons volkslied. Bovendien past het volkslied meer bij het koningshuis dan bij het Nederlandse volk doordat er alleen Koninklijke namen in genoemd worden. Diegenen die wel achter het Wilhelmus staan, zien het als (h)erkenning van het Nederlander zijn door de gezamenlijke historie, maar zien de kracht van het Wilhelmus niet in de tekst en inhoud van het lied, maar in de binding die het ons als Nederlanders geeft.
Hoofdstuk 4 Wat is de toekomst van het Wilhelmus in Nederland? In hoofdstuk 3 hebben we gelezen dat er veel verschillende visies bestaan op het Wilhelmus. Als er zoveel kritiek bestaat op het Wilhelmus, kan het dan nog als volkslied blijven functioneren? Eén vraag die in het onderzoek werd gesteld had betrekking op de toekomst van het Wilhelmus: Hoe ziet u de toekomst van het Wilhelmus, verdwijnt het of blijft het bestaan? De vijf mogelijke scenario’s die aan de ondervraagden werden voorgelegd worden in dit hoofdstuk afzonderlijk besproken en geanalyseerd. Veel scenario’s hebben wel verband met elkaar en een combinatie van twee verschillende scenario’s is in de toekomst dan ook niet onmogelijk.
§4.1 Er zal niets veranderen
~ 19 ~
Bijna 33% van de personen die meegewerkt heeft aan het onderzoek, verwacht dat er in de toekomst niets aan het Wilhelmus zal veranderen. Het Wilhelmus blijft ons volkslied, wat de toekomst van Nederland ook zal zijn. Het Wilhelmus bestaat al vijf eeuwen en is al bijna 100 jaar officieel ons volkslied. Van generatie op generatie wordt het Wilhelmus doorgegeven en het behoort zo tot de Nederlandse traditie. Deze traditie is diep ingeworteld in onze cultuur en zal er niet zomaar met regeltjes uit te krijgen zijn. Elke nationaliteit een plaats in het Wilhelmus is onmogelijk De mogelijkheid om als volk een ander volkslied te kiezen zal waarschijnlijk voor nog meer discussie zorgen dan de discussies die al plaatsvinden over de positie van het Wilhelmus. Nederland is in de afgelopen eeuwen een multiculturele samenleving geworden. Alleen Amsterdam al had in 2007 inwoners van 177 verschillende nationaliteiten, met elk hun eigen visies en wensen. Natuurlijk vormen de Nederlanders nog steeds 10
de meerderheid van de samenleving en daarom kan het Wilhelmus binnen onze samenleving nog steeds een waardige plaats innemen. Om een volkslied te maken waarin alle nationaliteiten een plekje krijgen, zal een onmogelijke taak zijn. Bovendien kunnen we er niet omheen dat het Wilhelmus historie bevat die op ons allemaal invloed heeft gehad. De Tachtigjarige Oorlog vormt een belangrijke periode uit onze geschiedenis en die gezamenlijke geschiedenis verbindt ons. De meerderheid van de Nederlandse bevolking kent één of meerdere verzen van het Wilhelmus en door dit lied samen te zingen, (h)erkennen we dat we allen Nederlanders zijn. Niet alleen diegenen die een voorstander zijn van het Wilhelmus geven aan dat er niets zal veranderen. Ook respondenten met scherpe kritiek op het volkslied zien geen veranderingen in de toekomst. De Nederlandse samenleving beleeft een moeilijke periode: werkeloosheid, economische crisis en bovendien steeds meer verdeeldheid. We zijn gedwongen om ons bezig te houden met andere zaken. Pas als Nederland weer in een rustigere periode is beland, zal men zich bezig gaan houden met zaken die minder prioriteit hebben. Ik wil deze paragraaf afsluiten met het citaat van Reinildis van Ditshuyzen: ‘Ik ken de argumenten hoor: van Duitsen bloed en de koning van Hispanje. Maar daar schuilt juist de kracht in van het Wilhelmus. Omdat het terug gaat naar toen. Laat het oud zijn. We breken toch ook niet het Paleis op de Dam af omdat er tegenwoordig niet meer zo gebouwd wordt? Een modern volkslied vind ik de waan van de dag. ’ Uit dit citaat blijkt dat zij de toekomst van het Wilhelmus graag hetzelfde ziet als hoe het nu is. Veel respondenten
10
N.N., Amsterdam stad met meeste nationaliteiten (177) ter wereld, Amsterdam 2007 <www.multicultureelopleiden.nl/wp-content/uploads/documenten/samenleving/diversiteit/ SAmenleving, %20diversiteit,%20170%20nationaliteiten.pdf>
~ 20 ~
die geen veranderingen in de toekomst Wilhelmus zien, zijn het dan ook van harte eens met dit citaat en persoonlijk sluit ik mij daar graag bij aan.
§4.2 Het Wilhelmus blijft ons volkslied, alleen bij speciale gelegenheden Een kwart van de respondenten verwacht dat het Wilhelmus ons volkslied blijft, maar alleen bij speciale gelegenheden. Het Wilhelmus horen we nu tijdens dodenherdenking, Koninginnedag en andere nationale gebeurtenissen (zie §2.2: Wanneer klinkt het Wilhelmus?). Het is mogelijk dat het gebruik van het Wilhelmus zal ‘verwateren’ en het op den duur niet meer gezongen zal worden bij elke nationale gebeurtenis. Toch is het Wilhelmus ons nationale volkslied en hoort het zeker een plaats te krijgen bij nationale gebeurtenissen. Het is daarom niet zo voor de hand liggend dat dit scenario werkelijk gerealiseerd zal worden. Sommige websites geven aan dat het Wilhelmus op dit moment alleen gezongen wordt bij speciale gelegenheden11 Dat is een logische gedachte als we nagaan hoe vaak het Wilhelmus te horen is. Bijna niemand zal het Wilhelmus meer dan 1x per maand horen en dat maakt het speciaal wanneer wer het wel horen. In dat geval kunnen we zeggen dat er niets zal veranderen als het Wilhelmus ons volkslied blijft bij speciale gelegenheden. Dit scenario is al besproken in §4.1 ‘Er zal niets veranderen’.
§4.3 Zolang het koningshuis bestaat, zal het Wilhelmus ons volkslied zijn Met ruim 38% van de stemmen is dit de toekomst die de meeste ondervraagden verwachten. Respondent 99: ‘Het volkslied vertelt over de historische achtergrond van het /ons koningshuis en dat vind ik wel mooi. en waardevol dus laten zo.’ Het Wilhelmus beschrijft verschillende gebeurtenissen uit het leven van Willem van Oranje, een prins der Nederlanden. Onze koningin Beatrix is geen afstammeling van Willem van Oranje, maar zij komen wel beide uit dezelfde familie. Veel mensen associëren het Wilhelmus dan ook met het koningshuis. We zingen het Wilhelmus tijdens nationale gelegenheden waarbij het Huis van Oranje een belangrijke rol heeft: Koninginnedag en dodenherdenking. Nederland, het Wilhelmus en het Koningshuis zijn al lange tijd met elkaar
De koninklijke familie zingt het Wilhelmus tijdens dodenherdenking
verbonden. Uiteraard zingt de koninklijke familie ook mee met het volkslied. Een uitzondering hierop vormt bijvoorbeeld wel Willem-Alexander, wanneer hij tijdens dodenherdenking in de houding staat. Populair koningshuis Nederland kent een monarchie sinds 1813, het jaar waarin het Koninkrijk der Nederlanden ontstond. Het koningshuis is onverminderd populair concludeert RTL Nieuws in 2012 naar aanleiding van een
11
N.N., www.oranje-waspik.nl/weetjes.htm
~ 21 ~
onderzoek wat zij door TNS NIPO liet uitvoeren.12 87% van de ondervraagden is voor een koningshuis en dat aandeel is de laatste jaren ongeveer gelijk gebleven. 13% is voor een republiek en dat is maar een kleine minderheid. Als de mate van populariteit van het koningshuis bepalend is voor de toekomst van het Wilhelmus, zal het Wilhelmus voorlopig ons volkslied blijven.
§4.4 Er komt een nieuw volkslied en het Wilhelmus verdwijnt Dit scenario wordt door de respondenten, met ruim 3% van de stemmen, het minst verwacht. Een nieuw volkslied zal waarschijnlijk voor nog meer discussie zorgen en dat zorgt ervoor dat we liever alles bij het oude willen laten. Toch zijn er mensen die graag een nieuw volkslied zouden willen. Het taalgebruik in het Wilhelmus is erg ouderwets en bovendien begrijpen maar weinig mensen de inhoud van het Wilhelmus. Ten slotte wordt er maar een heel beperkte geschiedenis in beschreven. Dit alles zou moeten veranderen door de komst van een nieuw volkslied. Alternatieven voor het Wilhelmus Twee respondenten noemen een bestaand lied als alternatief voor het Wilhelmus: een versie van Jan Rot op de al bestaande melodie en de Marseillaise. Respondent 102: ‘er is door Jan Rot een nieuwe versie op de oude melodie geschreven die mij erg aamspreekt’. Wilhelmus van Nassaue Zing ik uit volle borst Ons volkslied vol vertrouwen Op vaderland en vorst Want kleurt ons land oranje Dan staat mijn hart in brand In rouw of bij champagne Dit is mijn Nederland Ook toekomst wordt historie Van vader weer op zoon Uitheems of Hollands glorie Dit land is waar ik woon Een land om van te houden Een volk van klein tot groot Wilhelmus van Nassaue Ben ik trouw tot de dood De historie zoals in het oorspronkelijke Wilhelmus verwoordt is in dit lied verdwenen. De Slag bij Heiligerlee, de Tachtigjarige Oorlog en alle andere historie wordt niet meer genoemd. En juist de historie die in het lied wordt beschreven is de belangrijkste reden waarom mensen het Wilhelmus nog vinden passen in onze samenleving. Het is dan ook niet de verwachting dat dit volkslied door veel
12
RTL Nieuws, Koningshuis onverminderd populair van <www.rtl.nl/components/actueel/rtlnieuws/2007/04_april/30/binnenland/0430_1930_enquete_ rtl_nieuws_koninklijk_huis.xml>
~ 22 ~
mensen gesteund zal worden. Een voordeel van deze versie is overigens wel dat het taalgebruik een stuk minder ouderwets is. Respondent 106: ‘het Wilhelmus (eerste couplet) is voor mij te veel verbonden met het koningshuis en niet met het volk. de Marseillaise vind ik veel beter. Het lied is prima maar niet als volkslied’. De Marseillaise is het Franse volkslied en dus Franstalig. Om van het Franse volkslied ook het Nederlandse te maken is geen logische keuze aangezien we geen bijzondere band hebben met Frankrijk. Een totaal nieuw volkslied schrijven is geen gemakkelijke opgave. Iedereen heeft zijn eigen wensen over wat in het volkslied vermeld moet worden. De mensen die meewerkten aan dit onderzoek waarderen het Wilhelmus gemiddeld met een 7,2. Het zal een lastig worden om een volkslied te maken met een hogere gemiddelde waardering.
§4.5. Over 20 jaar hebben we helemaal geen volkslied meer Bijna 9% van de respondenten verwacht dat we over 20 jaar, dus in 2032, geen volkslied meer hebben. Een duidelijke reden waarom deze mensen dit denken is niet bekend, maar we kunnen een aantal mogelijke redenen op papier zetten. Allereerst is het mogelijk dat Nederland over 20 jaar geen monarchie meer heeft, maar een republiek is geworden. Uit onderzoek van RTL nieuws wat in §4.3 werd beschreven, bleek dat ongeveer 13% van de Nederlanders voor een republiek is. De tekst van het Wilhelmus staat haaks op de idealen van de republikeinen. Zij willen het koningshuis afschaffen en vinden dat het volk soeverein is. De tekst van het Wilhelmus heeft voor hen geen waarde en zelfs eerder een negatieve associatie. Bij het onderzoek van RTL Nieuws werd echter vermeld dat de populariteit van het koningshuis de afgelopen jaren gelijk is gebleven en de verwachting is dan ook dat ons land voorlopig nog een monarchie zal blijven. Ad den Besten, een dichter die ook in Hoofdstuk 1 al is besproken, geeft een andere oorzaak voor het eventuele verdwijnen van het Wilhelmus: 'Op het veranderen of moderniseren van de tekst ben ik honderd procent tegen. Ik vind sowieso dat je van klassieke teksten moet afblijven. Laten ze het Wilhelmus dan maar helemaal afschaffen. In deze multiculturele samenleving heeft het toch geen functie meer. Wat betekent het voor iemand uit een ver land, die zich hier heeft ingericht, om te gaan zingen over mijn volk. Wiens volk is dat?’ 13Nederland is Nederland: een multiculturele samenleving
een multiculturele samenleving geworden en in zo’n samenleving verliest het Wilhelmus zijn functie.
Diegenen die meegewerkt hebben aan mijn onderzoek en van buitenlandse afkomst zijn, gaven het Wilhelmus inderdaad een veel lagere waardering. Toch was het gemiddelde nog een voldoende en er is nog niet direct alle reden voor om om die reden het Wilhelmus af te schaffen. Juist in onze
13
Zandbergen, G., Wilhelmus?, Geplaatst februari 22, 2001, van <www.volkskrant.nl/vk/nl/2844/Archief/ archief/article/detail/588896/2001/02/22/WILHELMUS.dhtml>
~ 23 ~
multiculturele samenleving is het belangrijk dat het Wilhelmus meer aandacht krijgt omdat zoveel mensen er nog weinig mee bekend zijn! Bovendien weten wij niet wat de toekomst zal brengen. Twintig jaar is een lange tijd waarin er veel kan gebeuren. Hoever zal de modernisering dan zijn doorgegaan? Hoe zit het dan met het broeikaseffect? We kunnen daarom zeggen dat de omstandigheden er nu niet op wijzen dat het Wilhelmus zal verdwijnen, maar dat is niet iets waar we zekerheid over kunnen hebben.
Conclusie Voordat ik in het tweede deel van dit hoofdstuk antwoord zal geven op de hoofdvraag van mijn Profielwerkstuk volgt eerst een korte samenvatting per paragraaf.
Samenvatting per hoofdstuk Hoofdstuk 1 Wanneer is het Wilhelmus ontstaan? In het Wilhelmus lezen we over Willem (Wilhelmus) van Oranje-Nassau. Hij hielp Margaretha van Parma, zus van de Spaanse vorst Philips II, bij de regering van de Nederlanden. Hij was prins van het staatje Oranje in Frankrijk en graaf van het staatje Nassau in Duitsland. Willem van Oranje wordt ook wel Prins Willem genoemd. Het Wilhelmus is geschreven tijdens de Tachtigjarige Oorlog die duurde van
Willem van Oranje
1568-1648. We lezen in het lied over de Slag bij Heiligerlee die plaatsvond in 1568. Een andere belangrijke gebeurtenis in de Tachtigjarige Oorlog is de inname van den Briel in 1572, daarover wordt echter niets in het Wilhelmus vermeld. Wanneer het Wilhelmus exact is geschreven is niet bekend, maar we kunnen dus concluderen dat dit tussen 1568 en 1572 moet zijn geweest. De dichter van het Wilhelmus heeft zichzelf nooit bekendgemaakt. In ieder geval moet de dichter Willem van Oranje goed gekend hebben. In het Wilhelmus wordt 133 keer naar de Bijbel verwezen en de dichter zal dus een grote Bijbelkennis hebben gehad. Over het algemeen wordt daarom aangenomen dat Philips van Marnix van Sint Aldegonde de dichter van het Wilhelmus is. Hij heeft theologie gestudeerd in verschillende plaatsen en bezat een grote Bijbelkennis. Marnix had bovendien een goede band met van Oranje. Hij trad regelmatig in contact met de prins en vanaf 1571 was hij ook diens secretaris. In de 16e en 17e eeuw was het Wilhelmus een heel bekend lied. Het lied werd door marskramers verspreid en al snel kon iedereen het meezingen. In 1787 werd het Wilhelmus verboden. De Franse Revolutie stond voor de deur en in die tijd paste geen loflied over prins Willem. In 1815 werd besloten om voortaan ‘Wien Nêerlandsch bloed’ als volkslied te gebruiken. Bij de inhuldiging van koningin Wilhelmina in 1898 was het Wilhelmus voor het eerst weer te horen. Hoofdstuk 2 Wanneer werd het Wilhelmus ons volkslied?
~ 24 ~
In 1932 constateerde ds. G.H. Kersten tijdens een vergadering van de ministerraad dat op de parade in Utrecht het spelen van het Wilhelmus achterwege was gelaten. Zo kwam men tot de ontdekking dat na 1898 het Wilhelmus nog niet tot het officiële volkslied was verklaard. Vanaf 10 mei 1932 is, dankzij ds. G.H. Kersten, het Wilhelmus officieel ons volkslied. Na 1932 werd er door het ministerie van Onderwijs steeds sterk benadrukt welke bijzondere plaats het Wilhelmus in het onderwijs hoorde te hebben. Iedereen moest de nationale kracht van het Wilhelmus leren kennen en waarderen. In 1973 werd het Wilhelmus opgenomen in het Liedboek der Kerken. Het Wilhelmus is een christelijk lied en kan zo ook gezongen worden tijdens de erediensten. In 2013 zal er een nieuw liedboek verschijnen waarin het Wilhelmus compleet is opgenomen. Er bestaat geen officiële lijst met gelegenheden waarop het Wilhelmus moet klinken. Toch is het de traditie dat het Wilhelmus klinkt op onze nationale gedenkdagen (Koninginnedag, Dodenherdenking en Bevrijdingsdag). Het zingen van het Wilhelmus versterkt onze band als Nederlanders met elkaar. We voelen ons één in vreugde en verdriet. Het Wilhelmus klinkt ook vaak aan het begin van een internationale sportwedstrijd waar Nederland een bijdrage levert. Niet alleen bij deze gelegenheden klinkt het Wilhelmus, iedereen mag het Wilhelmus laten klinken als daar gelegenheid voor is. Hoofdstuk 3 Welke visies bestaan er op het volkslied in de 21e eeuw? (Tekst: ‘In het kort’ van elke paragraaf) De mening van moslims over het Wilhelmus is sterk verdeeld. Hoewel bijna iedereen één of meerdere verzen kent, is de gemiddelde waardering onder diegene die nog niet zo lang in Nederland wonen zelfs onvoldoende. Een kleine meerderheid vindt nog dat het Wilhelmus in onze hedendaagse samenleving past. De redenen hiervoor zijn meestal dat het ouderwets is, maar je door de historie die in het lied beschreven wordt wel de Nederlandse historie en dus je eigen afkomst kunt leren kennen. In de kritiek die op het Wilhelmus wordt geuit komt sterk naar voren dat het volkslied vaak moeilijk begrepen wordt en er sinds de zestiende eeuw heel veel is veranderd. Het aantal moslims in de Republiek van de 16e eeuw was heel klein, terwijl de islam in de 21e eeuw de op een na grootste godsdienst in Nederland is. De meeste rooms-katholieken hebben een positieve kijk op het Wilhelmus. Zij zien graag dat het meer onder de aandacht wordt gebracht en zo de eenheid onder de Nederlanders vergroot. Natuurlijk past het volkslied niet meer zo in onze samenleving zoals in de zestiende eeuw, maar het is een traditie en hoort in onze cultuur. Gemiddeld waarderen zij het Wilhelmus met een 7,9 en zijn zij trots op het Nederlandse volkslied! Het Wilhelmus heeft een bijzondere plaats onder de protestant-christelijken. Scholen leren hun leerlingen al vroeg enkele coupletten van het Wilhelmus, waardoor de betrokkenheid van jongeren bij ons land wordt vergroot. Toch kan het Wilhelmus nog meer onder de aandacht gebracht worden,
~ 25 ~
omdat de inhoud en achtergrond vaak nog onduidelijk zijn. Een modern volkslied is geen goed alternatief. Het Wilhelmus bevat de kracht van onze historie en dat hoeft niet overboord gegooid te worden! Ongelovigen hebben niet allemaal dezelfde mening met betrekking tot het Wilhelmus en de gemiddelde waardering met een 5.8 laat zien dat men niet erg tevreden is met het volkslied. Toch kent zo’n 90% een of meerdere verzen van het Wilhelmus. De secularisatie in ons land is echter toegenomen en de christelijke boodschap kan dus niet meer zo’n grote plaats hebben in ons volkslied. Bovendien past het volkslied meer bij het koningshuis dan bij het Nederlandse volk doordat er alleen Koninklijke namen in genoemd worden. Diegenen die wel achter het Wilhelmus staan, zien het als (h)erkenning van het Nederlander zijn door de gezamenlijke historie, maar zien de kracht van het Wilhelmus niet in de tekst en inhoud van het lied, maar in de binding die het ons als Nederlanders geeft. Hoofdstuk 4 Wat is de toekomst van het Wilhelmus in Nederland? In de enquête die ik onder 113 mensen heb afgenomen werd vijf keer een mogelijke toekomst voor het Wilhelmus geschetst. De respondenten konden hierbij aangeven welke toekomst zij verwachten. Een derde van de respondenten verwacht dat er niets zal veranderen. De historie die in het Wilhelmus wordt verwoord heeft voor ons een belangrijke waarde. Het is een lied wat ons Nederlanders met elkaar verbind en waardoor we (h)erkennen dat we Nederlander zijn. Bovendien zal een nieuw volkslied voor nog meer discussie zorgen. Ik sluit mij graag bij deze visies aan. Vijfentwintig procent van de respondenten verwacht dat het Wilhelmus ons volkslied zal blijven, maar alleen bij speciale gelegenheden. Nu horen we ons nationale volkslied vaak alleen bij nationale gedenkdagen en daar hoort het ook een plaats te krijgen. Het is dan ook niet te verwachten dat we ons volkslied over een tijdje hier niet meer zullen horen. De meeste respondenten verwachten dat het Wilhelmus ons volkslied zal blijven zolang we een koningshuis hebben. Het Wilhelmus vertelt immers over de achtergrond van ons koningshuis. Uit onderzoek van RTL Nieuws bleek dat het Koningshuis de laatste jaren ongekend populair is gebleven, 87% is voor een monarchie. Als de mate van populariteit van ons koningshuis bepalend is voor de toekomst van het Wilhelmus zal dit lied voorlopig nog ons volkslied zijn. Slechts drie procent van de respondenten verwacht dat het Wilhelmus zal verdwijnen en we een nieuw volkslied zullen krijgen. Een alternatief volkslied kan de versie van het Wilhelmus zijn die door Jan Rot is geschreven. Dit lied heeft geen ouderwets taalgebruik en is dus veel makkelijker te begrijpen. Toch gaat de historie, waar juist zoveel mensen waarde aan hechten, in deze bewerking van het Wilhelmus verloren. Bij het schrijven van een totaal nieuw lied zal het overigens ook onmogelijk zijn om aan
~ 26 ~
ieders wensen te voldoen. Als we over 20 jaar helemaal geen volkslied meer hebben, kan dit door verschillende oorzaken. Nederland kan een republiek zijn geworden en dus geen koningshuis meer hebben, Nederland wordt daarbij steeds meer een multiculturele samenleving en daarin kan het Wilhelmus niet meer functioneren. Negen procent van de respondenten verwacht dat de toekomst van het Wilhelmus zo zal zijn. We weten echter niet wat de toekomst ons zal brengen en kunnen daarover niets met zekerheid zeggen.
Antwoord op de hoofdvraag: Hoe functioneert het Nederlandse volkslied in onze moderne tijd? Naar mijn mening functioneert het Wilhelmus redelijk in onze samenleving. Hoewel de meningen sterk uiteenlopen en een behoorlijk aantal mensen het Wilhelmus onvoldoende waardeert, verwacht de meerderheid dat het Wilhelmus ook in de toekomst ons volkslied zal blijven. Het Wilhelmus beschrijft belangrijke gebeurtenissen uit het leven van Willem van Oranje. Veel mensen hechtten waarde aan de historie zoals die in het lied wordt verwoord. Toch begrijpen ze niet alles wat in het Wilhelmus wordt besproken. Met name het ouderwetse taalgebruik zorgt ervoor dat het moeilijk is om alles te begrijpen. Daarom wordt er vaak de oproep gedaan om vooral onder de jongeren meer uitleg over de inhoud van het Wilhelmus te geven. Door meer uitleg te geven over de inhoud en achtergrond van het Wilhelmus zal de eenheid in Nederland vergroot worden. Zo worden jongeren actief betrokken bij onze samenleving en zal het Wilhelmus steeds meer gewaardeerd worden. Natuurlijk is de Nederlandse samenleving van de 21e eeuw niet meer te vergelijken met die van de 16e eeuw. Nederland is een multiculturele samenleving geworden. De historie van ons land is in die 5 eeuwen echter niet veranderd. Vooral de allochtone inwoners van Nederland waarderen het Wilhelmus minder, maar door meer uitleg zal de waardering zeker toenemen. Honderddertien personen hebben meegewerkt aan mijn onderzoek. Dit is echter maar een heel klein percentage en om een beter beeld te krijgen hoe het Wilhelmus functioneert, zal een groter deel van de Nederlandse bevolking betrokken moeten worden bij een onderzoek. Toch kwam in dit onderzoek duidelijk naar voren dat veel Nederlanders graag meer uitleg krijgen over de achtergrond en inhoud van het Wilhelmus. Als we hiermee beginnen zal het Wilhelmus in ieder geval beter gaan functioneren in onze samenleving!
~ 27 ~
Literatuurlijst Boeken -Kosten, L.F., e.a., Literatuur in zicht!, 2008 -Lok, D., Het Wilhelmus: het oudste en mooiste volkslied ter wereld, Apeldoorn 2012 -Maljaars, A., Het Wilhelmus: auteurschap, datering en strekking, Kampen 1996 -Nomen, A., e.a., Het Wilhelmus, Houten 1993 -Scholten, L.M.P., Het Wilhelmus, Zwijndrecht 1987 -Voorst, A. van, e.a., De Republiek in een tijd van vorsten, 1477-1702, Amersfoort 2011 -Wilmink, W., Het Wilhelmus, Amsterdam 2004
Websites -ANP, Wilhelmus verplicht in inburgeringscursus, Geplaatst december 1, 2009 van <www.volkskrant.nl/vk/nl/2686/Binnenland/article/detail/372883/2009/12/01/Wilhelmus-verplichtin-inburgeringscursus.dhtml> -Minnema, ds. A., Week 17 - Uit de kerk op Ypenburg – Wilhelmus in de kerk?,Geplaatst april 12, 2012, van <www.kerkopypenburg.nl/index.php/2011-07-31-09-01-46/uit-de-kerk-op-ypenburg/470-week-17uit-de-kerk-op-ypenburg-wilhelmus-in-de-kerk> -Morel, F., Het Wilhelmus van <www.tegenlichters.wordpress.com/2012/09/07/het-wilhelmus/> -N.N., Amsterdam stad met meeste nationaliteiten (177) ter wereld, Amsterdam 2007 <www.multicultureelopleiden.nl/wp-content/uploads/documenten/samenleving/diversiteit/ SAmenleving, %20diversiteit,%20170%20nationaliteiten.pdf>
-N.N.,
-N.N., -N.N., <www.oranje-waspik.nl/weetjes.htm> -N.N., <www.sweetslyrics.com/927822.Jan%20Rot%20%20Wilhelmus%20 (alternatieve%20tekst).html> -N.N., <www.wilhelmus.nl/tekst.html> -Rijksvoorlichtingsdienst, < www.koninklijkhuis.nl/encyclopedie/monarchie/volkslied-(wilhelmus)> -Zandbergen, G., Wilhelmus?, Geplaatst februari 22, 2001, van <www.volkskrant.nl/vk/nl/2844/Archief/archief/article/detail/588896/2001/02/22/ WILHELMUS.dhtml> -RTL Nieuws, Koningshuis onverminderd populair van <www.rtl.nl/components/actueel/rtlnieuws/2007/04_april/30/binnenland/0430_1930_enquete_ rtl_nieuws_koninklijk_huis.xml>
Artikelen - N.N., ‘Gewoon de beste’, in: Alphen CC (30-07-2012) - N.N., ‘Wilhelmus komt compleet in nieuwe Liedboek’, in: Reformatorisch Dagblad (27-11-2012) - Stijnen, M. ‘Het Wilhelmus is jarig’, in: Jongerenblad Daniël (03-05-2012)
~ 28 ~
