r ijst
Het uithangbord van Azië Vraag aan een kind in de lagere school wat de Chinezen eten, en het antwoordt: "Rijst!" Zoals frieten ‘typisch België’ en hamburgers ‘iets van Amerika’ zijn, zo hoort rijst thuis in China. Het gewas werd er 7.000 jaar geleden ontwikkeld. Nu is rijst het belangrijkste graangewas ter wereld en het voornaamste basisvoedsel voor de mens. Het gewas beslaat wereldwijd 11 % van alle landbouwgrond. Rijst is een flexibel gewas: hij groeit in warme en koude streken, in droge en natte klimaten, op zeeniveau en in de bergen. Vooral in Azië geurt de keuken naar rijst en kleuren rijstkorrels de cultuur. Het continent is goed voor 92% van de wereldproductie. Rijst is er méér dan het eerste voedingsmiddel. Hij speelt ook een voorname rol in riten en ceremonies, als levengevend element, als geschenk van de goden. Wereldproductie van rijst 2000-2001 (in miljoen ton)
r ijst 2 Totaal: 595 (100%)
Niets in de vuilnisbak! De Aziaten gooien geen enkel deeltje van de rijstplant op de composthoop. Enkele voorbeelden van rijstverwerking op zijn Aziatisch: De stengel wordt gevlochten tot lonten en touwen. Van de korrels wordt wijn of bier gebrouwen. De vliesjes (zemelen) worden vaak toegevoegd aan natuurvoeding. Kaf wordt verbrand in kachels (voor de warmte). De as van het kaf doet doffe, verkleurde tanden glanzen.
Wie krijgt wat naar het hoofd? Ook bij ons worden aan rijst symbolische betekenissen toegekend: wie heeft nooit op de trappen van kerk of gemeentehuis een doos rijst leeggeschud over een pas getrouwd koppel? Wie de wens voor een kinderrijk huwelijk een beetje in stijl wil brengen, gooit best niet om het even welke rijst naar de tortelduifjes. Wie krijgt wat naar het hoofd? Verbind elk koppel met de passende rijst!
3
kussend koppel hippiekoppel Amerikaans koppel technokoppel grijs koppel Aziatisch koppel
• • • • • •
wilde rijst geparfumeerde rijst bruine rijst zilvervliesrijst kleefrijst zakje snelkookrijst
Elke korrel zijn smaak De biodiversiteit van de rijst is legendarisch. In de databank van het internationale instituut voor rijstonderzoek in de Filipijnen zitten 86.000 rijstsoorten uit 113 landen. Op basis van de teeltmethode kan je deze variëteiten in drie soorten onderbrengen. De meest traditionele methode is de droge teeltmethode: enkel natuurlijke neerslag zorgt voor de watertoevoer (13 % van alle rijstproductie, vooral in Afrika en LatijnsAmerika). De overstromingslandbouw zweert bij natuurlijke bevloeiing: de rijst groeit in alluviale gronden, rivierdelta’s, stilstaand of stromend water (1/3 van alle rijstproductie, vooral in Azië). Natte rijstbouw maakt gebruik van kunstmatige irrigatiesystemen (meer dan 50% van alle rijstproductie, vooral in Europa en de Verenigde Staten). Gebruik je de mate van verwerking als criterium, dan onderscheid je ongepelde rijst (met kafjes en zilvervlies), zilvervliesrijst (zonder kafjes, maar met zilvervlies) en gepelde rijst (zonder kafjes en zilvervlies). Hoe gepelder de rijst, hoe kleiner zijn voedingswaarde. Je hebt ook verschillende smaaksoorten. De belangrijkste zijn de Japonica en de Indica. De Japonica is dik- of rondkorrelig; hij is vrij kleverig en heeft daarom een langere kooktijd nodig. Japonica komt veel voor in Noord-Azië en Zuid-Europa. De Indica is langkorrelig; hij neemt minder vocht op en is daarom sneller klaar. Indica is typisch voor het Indische subcontinent, Zuidoost-Azië en NoordAmerika.
r ijst 4
Boeren met en zonder handen Zoals je rijst hebt in diktes en smaken, zo heb je ook rijstboeren in soorten en gewichten. Een Amerikaanse rijstboer werkt op gigantische velden. Vaak kweekt hij maar één soort rijst en werkt hij in opdracht van grote voedingsmiddelenfabrieken. Het meeste werk wordt gedaan door ultramoderne, peperdure machines. Tractors ploegen het land om en leggen dammen aan. Vliegtuigen zaaien de korrels en sproeien pesticiden. Maaidorsers oogsten en scheiden de korrels van het kaf. Een Aziatische rijstboer gebruikt geen machines, maar zaait, plant uit en oogst met de hand. Ploegen gebeurt met een waterbuffel. Wist je dat een kleine rijstboer in Azië zo’n 80 kilometer achter zijn buffel aanloopt om één hectare rijstveld om te ploegen? Meestal verbouwt hij de rijst voor zichzelf en zijn gezin op een eigen stukje grond. Vaak echter dwingt geldgebrek hem de ganse oogst te verkopen aan slecht betalende handelaars. Sommige boeren werken ook als landarbeider op de plantage van een grootgrondbezitter.
5
De wereldhandel in rijst: drie correcties
Merk op dat 22,3 miljoen ton amper 3,7 % van de wereldproductie van ongepelde rijst vertegenwoordigt. Van gepelde rijst wordt 5,7 % geëxporteerd. De vier grootste exporteurs zijn samen goed voor 69 % van de export. 6
r ijst
> "Rijst is het belangrijkste graangewas ter wereld" Maar rijst is geen internationaal handelsgewas. Het overgrote deel is bestemd voor de lokale markt. Slechts 4 à 5 % van de wereldproductie wordt verhandeld. > "Azië is goed voor 92 % van de wereldproductie." Maar de twee supermachten China en India domineren niet de wereldhandel. Thailand is de grootste rijstexporteur. Vietnam is een steile opmars begonnen. De echt grote rijsthandelaars zitten echter in de Verenigde Staten. Dat land dropt een derde van zijn productie op de markt. (Vergelijk het diagram op deze bladzijde met dat op bladzijde 2.) > "De biodiversiteit van de rijst is legendarisch" Maar in hoofdzaak worden slechts drie soorten rijst verhandeld: Japonica, Indica en geparfumeerde rijst zoals basmati en jasmijn. In Europa zijn zwarte, rode of kleefrijst onbekend. De export van rijst 2000-2001 (in miljoen ton)
Totaal: 22,3 (100%)
rijstmark
Kleine markt, grote jongens De rijstmarkt is een zeer kleine, onstabiele markt. Er is geen termijnmarkt en geen eenvormige wereldprijs. Onberekenbare klimaatschommelingen bepalen het aanbod: wie dit jaar exporteert, moet volgend jaar misschien importeren. 20 jaar geleden was de rijsthandel grotendeels in handen van overheidsinstellingen en particuliere exportbedrijven. Maar de afgelopen jaren is de rijstmarkt steeds meer in de ban van de globalisering gekomen. Multinationale ondernemingen zoals Continental, Cargill, Glencore en Riz et Denrées breiden hun macht alsmaar verder uit en bezetten momenteel 40 % van de markt. Ze bepalen de reglementen en de prijzen. Kleine boeren en boerinnen, in het Zuiden én in het Noorden, krijgen het alsmaar moeilijker om te concurreren en zich te onttrekken aan de invloed van deze grote spelers (die vaak ook de belangrijkste leveranciers van grondstoffen zijn). De grote jongens hebben de Wereldhandelsorganisatie (WTO) aan hun kant. De neoliberale handelsregels van de WTO spreiden het bedje van de multinationals. Ze geven absolute voorrang aan vrijhandelsregels en maken het mogelijk dat de groten hun goedkope producten overal in de wereld dumpen.
r ijst 7
Kan rijst de wereld voeden? Vernielende revolutie Sinds de jaren ‘60 is de wereldproductie van rijst meer dan verdubbeld: van 257 miljoen ton (1965) naar 595 miljoen ton (2000). Vooral in Azië boomde de productie. De voornaamste oorzaak is de zogenaamde ‘groene revolutie’: hoogproductieve rassen, geavanceerde irrigatiesystemen en grootschalig gebruik van chemicaliën moesten de productie opdrijven en de honger uit de wereld helpen. Op korte termijn was de ‘groene revolutie’ een succes. Sommige landen voorzien sinds de jaren ‘60 inderdaad in hun eigen voedselbehoeften en exporteren zelfs rijst. Op lange termijn echter was de revolutie niet zo ‘groen’. Chemicaliën brachten zware schade aan het milieu toe. Kunstmatige irrigatie ontregelde de natuurlijke waterhuishouding. De bodem raakte uitgeput. En de soortenrijkdom kwam in gevaar. In Cambodja bijvoorbeeld levert in het droge seizoen één soort 84 % van de oogst. In zo’n situatie kan één plaag of één ziekte de hele oogst doen verloren gaan.
Twee toekomstvisies
r ijst 8
Wil men in de toekomst de bevolking - die steeds talrijker wordt - kunnen voeden, dan zal de rijstproductie met 70 % moeten toenemen. Hoe wil men dit klaarspelen? "We moeten de weg van de techniek verder bewandelen", zeggen de enen: genetisch manipuleren van rijstgewassen, dromen van een superkorrel die tussen 10 en 15 ton rijst per hectare opbrengt (tegen gemiddeld 3,7 ton nu), optimaal gebruik maken van patenten, ... "We moeten terugkeren naar traditionele landbouwmethodes", zeggen de anderen: teeltmenging, groenbemesting om de bodemvruchtbaarheid te verbeteren, productie van lokale zaadsoorten, …
De ‘groene revolutie’ vergrootte ook de kloof tussen rijk en arm. Want chemicaliën en kunstmatige irrigatie kosten veel geld. De arme boer heeft dat geld niet. De rijke grootgrondbezitter wel. Van de productiestijging profiteerden dus vooral de grote rijstboeren.
Europa: bescheiden, maar machtig De EU is pas de zesde importeur in de wereld, met minder dan één miljoen ton rijst per jaar. De helft van alle rijst die Europa consumeert, komt uit de Verenigde Staten. Een kwart wordt geïmporteerd uit India, Pakistan en Thailand. De rest kweekt Europa zelf, vooral in Italië. Toch tracht de Unie een en ander te reguleren. Ze subsidieert de rijstboeren in haar zuidelijke lidstaten, begunstigt de invoer van ongepelde rijst en heft lagere invoerrechten op rijst uit vroegere Europese kolonies (ACP-landen). Ook de Verenigde Staten geven subsidies aan de eigen rijstboeren. De subsidiepolitiek van Europa en Amerika maken goedkope exporten en dumping mogelijk. Daardoor komen de rijstboeren uit het Zuiden zowel op hun binnenlandse markt als op de wereldmarkt buitenspel te staan.
9
Eerlijke rijst is wapen in patentenoorlog Oxfam-Wereldwinkels gaat in tegen de grote rijstproducenten en –handelaars. We pleiten voor een stabiele prijs op de wereldmarkt; een prijs die hoog genoeg is om de rijstboeren een menswaardig bestaan te garanderen. We kiezen voor langdurige handelsrelaties met groepen van rijstboeren. We stimuleren onze partners om het productieproces - verwerking, verpakking, productie van afgeleide producten - zoveel mogelijk in hun land te houden. We zetten onze partners ertoe aan om biologische teeltmethodes te gebruiken; de beste garantie voor een duurzame landbouw. Oxfam-Wereldwinkels wil dat elk land zijn eigen landbouwbeleid kan bepalen in functie van zijn eigen noden. We zijn tegen een verdere liberalisering van de productie en de handel in voedselgewassen. We waarschuwen voor de negatieve gevolgen van genetische manipulatie en andere uitwassen van de ‘groene revolutie’. We steunen de boeren in hun ‘patentenoorlog’ met firma’s en regeringen in het Noorden. Oxfam-Wereldwinkels verkoopt rijst van drie heel verschillende partners in Azië.
r ijst 10
Triyada Trimanka, landbouwdeskundige van onze partner NAG-Surin in Thailand: "Kleine boeren zijn de ruggengraat van onze cultuur en economie. Wie zal nog ons voedsel produceren als zij verdwijnen? De agrobusiness? Die is alleen geïnteresseerd in winst, niet in het milieu of onze gezondheid. Dankzij Oxfam-Wereldwinkels hebben kleine, hard werkende boeren en hun families toegang tot het eerlijke-handelscircuit. Dat garandeert hen een vast inkomen."
Paarse rijst uit Laos Oxfam-Wereldwinkels koopt paarse rijst van boeren en boerinnen in het bergachtige noorden van Laos. Heel wat mensen leiden er nog altijd een semi-nomadenbestaan. Wat ze kweken, gebruiken ze hoofdzakelijk voor eigen consumptie. Rijst is het belangrijkste basisvoedsel in Laos. In sommige streken zijn er echter problemen om voldoende rijst te produceren. De organisatie ASDSP (Association pour le Soutien et le Développement des Sociétés Paysannes) probeert hier iets aan te doen. Ze levert de boeren materiaal voor de bouw van dammen en irrigatiesystemen. De boeren betalen het materiaal na de oogst terug. Niet met geld, maar met rijst. En die rijst verkoopt ASDSP op haar beurt door aan Oxfam-Wereldwinkels en andere eerlijke handelaars. Het systeem kent alleen maar voordelen. De boeren kappen geen bossen meer om nieuwe gronden in gebruik te nemen. Dankzij het irrigatiesysteem hebben ze voortaan twee productieseizoenen per jaar. Ze kunnen een deel van de oogst verkopen.
Feestrijst Paarse rijst? Wie een pakje opendoet, zal sip kijken: de rijst ziet er heel gewoon … wit uit. Pas na het koken kleurt hij mooi paars. De rijst is een mengeling van drie soorten: 40 % witte kleefrijst, 40 % licht geparfumeerde witte rijst en 20 % paarse kleefrijst. Deze laatste soort zorgt bij het koken voor de paarse kleur. Paarse kleefrijst is zeldzaam in Laos. De mensen serveren hem enkel bij feestmaaltijden.
11
Basmatirijst uit India Vandana Shiva is een bekende ‘andersglobaliste’ uit India. Ze voert strijd tegen de liberalisering en de (subsidie)politiek van heel wat regeringen en instellingen als de WTO. Ze kant zich sterk tegen de ‘groene revolutie’: "Monoculturen verwoesten het ecologische systeem. De laatste tientallen jaren zijn miljoenen plant- en diersoorten verdwenen." Begin jaren 1990 stichtte Vandana Shiva de organisatie Navdanya, een nationaal netwerk van boeren die niet willen meedoen met de agrochemische industrie en ‘traditioneel’ willen boeren. Navdanya stelt traditionele kennis en zaden ter beschikking van de boeren en promoot biologische teeltwijzen. Oxfam-Wereldwinkels koopt basmatirijst van enkele Navdanya-groepen in de Dun Valley, een paar honderd kilometer ten noorden van Delhi. Eén van de leden is boerin Kamlesh Devi: "Tot voor enkele jaren gebruikte ik veel meststoffen en pesticiden, maar daarvoor hadden we meer water nodig. Ik ben eens gaan kijken op de modelboerderij van Navdanya vlakbij. Toen ben ik overtuigd geraakt van het nut van biologische methoden. Nooit, nooit, nooit gebruik ik nog chemische meststoffen."
"De prijzen die de handelaars voor de basmati geven, zijn laag", vertelt Devi. "Tussen 9 en 12 roepie per kilo ongepelde rijst. Vorig jaar heb ik voor het eerst 800 kilo basmati aan Navdanya verkocht. Aan 15 roepie. Dankzij die meerprijs kon ik een machine kopen om het veevoer te snijden. En een extra os. Voor volgend jaar heeft Navdanya me extra goede zaden beloofd."
r ijst 12
Patenten zijn biopiraterij Een patent geeft een uitvinder exclusieve rechten. Om de uitvinding te gebruiken en de producten ervan te verkopen, zelfs om er verder onderzoek mee te doen, is de toestemming – vaak tegen vergoeding - van de patenthouder nodig. Patenten zijn niet altijd onschuldig. Het TRIPS-akkoord van de WTO bijvoorbeeld verplicht landen om patenten mogelijk te maken op alles wat te maken heeft met planten, dieren en mensen. In dit geval echter gaat het meestal om ‘ontdekkingen’, niet over ‘uitvindingen’. Via patenten verwerven westerse bedrijven de rechten op pas ‘ontdekte’ genen of cellen. Met de zegen van de WTO. Eerlijk is anders. Vaak hebben miljoenen boeren en boerinnen gedurende vele generaties die planten geselecteerd, gekruist en veredeld. Op die manier creëerden ze een geweldige biodiversiteit. Als ze voortaan die ‘verbeterde’ planten willen gebruiken, moeten ze er voor betalen. Want die planten zijn niet langer hun eigendom. Het zuiden moet het noorden dus betalen voor wat het noorden in het zuiden is komen halen. "Diefstal! Biopiraterij!", zegt Vandana Shiva. "Landen met technologische kennis of goed uitgeruste onderzoekslaboratoria krijgen dankzij de patenten op een wettelijke manier toegang tot genetisch materiaal en lokale kennis in andere landen. Patenten zijn de doodsteek voor de boeren van het zuiden."
13
Biorijst uit Thailand
Traditionele rijst van hoge kwaliteit Stevige korrel, een fijne smaak en een natuurlijk parfum. Jasmine = witte rijst. Hom Mali = volle rijst.
r ijst 14
Het noordoosten van Thailand is een ‘jonge’ landbouwstreek: de meeste landbouwgronden ontstonden pas nadat grote delen van het tropische regenwoud werden gekapt - een gevolg van de toenemende bevolkingsdruk. Het is ook een ‘arme’ landbouwstreek: de voormalige bosgronden zijn niet veel waard als landbouwgrond. Maar rijstvariëteiten zoals jasmijn gedijen er toch prima. Onze partner Green Net organiseert er twee groepen van kleine boeren, de ene in de omgeving van Surin, de andere in de streek van Kudchum (Yasothorn) - samen goed voor 1.300 boeren. Ze kiezen radicaal voor biologische rijstteelt. De omschakeling naar bio is niet evident. Zolang er geen ecologisch evenwicht is bereikt, dalen immers de opbrengsten. Zolang de rijst geen biolabel heeft, kan de boer niet op de biologische markt verkopen. Bovendien vergt de biologische teelt meer arbeid, zoals het telen van groenbemesters en onkruidbestrijders. Boer Hun heeft de stap naar biolandbouw wèl gezet. Hij is tevreden: "Ik spaar veel geld uit, want ik moet geen pesticiden en kunstmeststoffen meer kopen. Vanaf het derde jaar is de opbrengst gestegen. Mijn opbrengst is nu 50 % hoger dan het gemiddelde in de streek. En er zit opnieuw vis in mijn ‘vijver’: een bewijs van het ecologische herstel." Green Net zorgt voor de vermarkting en de export en geeft technische ondersteuning en sociale begeleiding.
Biodieven doen het met Jasmijn Sinds de jaren 1970 stimuleert de Thaise overheid de teelt van de ‘geparfumeerde’ jasmijnrijst in het arme en droge noordoosten van het land. Met succes: boeren en wetenschappers ontwikkelden zo’n 200 lokale variëteiten. Ongeveer 5 miljoen boerenfamilies zijn er in hoge mate afhankelijk van de teelt van deze rijst. Thailand verdient aan de jaarlijkse export van 1,2 miljoen ton jasmijnrijst een slordige € 0,74 miljard. Een Amerikaanse wetenschapper is er onlangs in geslaagd de jasmijnplant zodanig genetisch te manipuleren dat hij kan groeien in de minder tropische Amerikaanse rijstvelden. De ‘Amerikaanse’ jasmijnrijst heeft minder zon nodig, is minder groot en kan daardoor mechanisch geoogst worden. "Economische diefstal van ons biologisch materiaal", zeggen onze Thaise vrienden. "De wijzigingen die de Amerikanen aan de oorspronkelijke plant aanbrengen, wegen niet op tegen het eeuwenlange werk van de natuur en onze voorouders. De jasmijnrijst is het resultaat van honderden jaren selectie door Thaise boeren." Voorlopig is het allemaal nog onschuldig. Maar de dag dat de Verenigde Staten eigen jasmijnrijst produceren, met of zonder patent, verliest Thailand zijn export. Want de ‘Amerikaanse’ jasmijnrijst zal ongetwijfeld goedkoper zijn. De kwaliteit van de door boerenhanden geoogste Thaise jasmijnrijst zullen de Amerikanen nooit bereiken. Maar daar maalt de consument niet om.
Jasmijn moet beschermd worden!
15
Patenten op plantvariëteiten zoals jasmijn en basmati moeten verboden worden. Jasmijn en basmati moeten worden toegevoegd aan de ‘lijst van beschermde geografische indicatoren’. Zoals ‘Champagne’ en ‘Calvados’ moeten ‘Jasmijn’ en ‘Basmati’ beschermde namen worden. Alleen rijst, afkomstig uit India, Pakistan of Thailand, mag deze namen dragen. Zo wordt verhinderd dat namaakrijst de Europese markten overspoelt.
Bananenchicken met rozijnenrijst Nodig (voor vier personen) 4 stevige bananen*, 4 kippenbouten, 120g jasmin biorijst*, 4 eetlepels rozijnen*, 4 eetlepels bloem, 4 koffielepels currypoeder*, 2 limoenen, sesamolie*, een paar blaadjes kervel of koriander
Bereiding • Meng de bloem met currypoeder en een snuifje zout. Wrijf de kippenbouten in met dit currymengsel en laat minstens 5 minuten intrekken. Verhit de sesamolie in een pan totdat deze walmt. Bak de bouten goudbruin, temper dan de warmte, zet het deksel op de pan en laat de kip in 15 minuten gaar stoven. • Kook de rijst: breng 1 kop rijst met 2 koppen water en een snuifje zout aan de kook, doe het deksel op de pan en laat ongeveer 10 minuten sudderen totdat de rijst al het water heeft opgenomen. Roer vervolgens de rozijnen en het sap van een halve limoen door de rijst. • Pel de bananen, snijd ze in schijven en besprenkel met het sap van de resterende halve limoen. Doe de banaan bij de gebraden kip en laat het geheel nog 5 minuten stoven. • Schep de rozijnenrijst op 4 borden, schik er een kippenbout op en leg de bananenschijven eromheen. Versier het bord met schijfjes limoen en voor de liefhebbers een blaadje koriander. * Te koop in de wereldwinkel Dit rijstdessert komt uit ‘De wereld aan tafel. Smeltkroesrecepten met Oxfam-Wereldwinkels’ door Mimi Smith. Uitgeverij Lannoo. € 14,95. Te koop in de wereldwinkels.
16 gedrukt op 100% kringlooppapier • niet op de openbare weg gooien aub verantw. uitgever: Marc Bontemps, Ververijstraat 17, B- 9000 Gent. 2de herwerkte druk, september 2002 • art.nr. 584
www.oww.be
