Het Rijnlandshuis in Spaarndam
Werken en wonen door de eeuwen heen
Inhoud
Luchtfoto Rijnlandshuis begin 20ste eeuw
Historisch onderzoek ten behoeve van het masterplan Rijnlandshuis Spaarndam Drs. J. van den Brink The History Store November 2014
Vooraf 4 Samenvatting 6 Spaarndam 8 Rijnland 12 Het Rijnlandshuis Spaarndam 14 Inrichting terrein 16 Aanbevelingen 20 Het verleden tastbaar 21 Colofon 22
Het Rijnlandshuis in Spaarndam
Werken en wonen door de eeuwen heen
Vooraf
Siebe Visser, 1920
4
Hierop hebben de gemeente Haarlemmerliede en Spaarnwoude en het Hoogheemraadschap Rijnland gevraagd een historisch onderzoek uit te voeren met als doel historisch-functioneel naar het plangebied te kijken om een historische onderbouwing te leveren voor het masterplan en de plankaart en daarin de overwegingen van de Welstandscommissie en de Monumentencommissie mee te nemen.
De adviezen van de Welstandscommissie en de Monumentencommissie van de gemeente Haarlemmerliede en Spaarnwoude van acht september 2014 vormen de aanleiding tot dit historisch onderzoek. Enkele bevindingen uit de notulen van deze vergaderingen: … De commissie constateert dat het Masterplan Gemeenlandshuis Spaarndam is opgesteld als kader voor de mogelijke ontwikkeling op het terrein. De eigenaar Hoogheemraadschap Rijnland wil de bestaande gebouwen behouden en een andere functie geven. … De commissie waardeert het initiatief om het bijzondere complex te behouden en een nieuwe functie te geven maar bepleit een aanpak die meer uitgaat van de monumentale waarden van dit complex dat geheel was gericht op de waterbeheersing. … De commissie is van mening dat de hoofdopzet van het plan, de opzet als buitenplaats, niet passend is bij de bestaande monumentale bebouwing als complex in het beschermd dorpsgezicht en adviseert de hoofdopzet te baseren op de kenmerken van het oorspronkelijke complex als werkgebouw met nabijgelegen woningen.
The History Store beoogt het historische verhaal achter het plan te schrijven. Een gedegen en toegankelijke beschrijving van het DNA van de omgeving, toegespitst op het plangebied: het Rijnlandshuis met het bijbehorende terrein. Dit mondt uit in een advies dat meegenomen kan worden in de planvorming: over de inrichting van het terrein, het aanzien van de gebouwen en hoe de geschiedenis terug te laten komen in het plan.
luchtfoto Spaarndam
5
Op verzoek van de gemeente Haarlemmerliede en Spaarnwoude is ook gekeken naar de (historische) waarde van de haag tussen het Rijnlandshuis en de dijk. In het verhaal wordt ook de Loswal (kademuur) aan de noordoostkant van het Rijnlandshuis meegenomen. Het is een onafhankelijk historisch onderzoek dat gebruikt kan worden als onderlegger voor de verdere ontwikkeling van het masterplan. Daarom worden er ook geen uitspraken gedaan over dit plan, wel worden er aanbevelingen gedaan ten aanzien van de gebouwen en de inrichting van het terrein.
Samenvatting
Rijnlandshuis jaren ‘30 vorige eeuw
6
Spaarndam
Het terrein en de gebouwen
• Spaarndam heeft vanaf het begin een strategische ligging gehad uit waterstaatkundig oogpunt; • De strijd tegen het water heeft het karakter van Spaarndam gevormd; • Het heeft een hechte samenleving, al is dat de laatste tientallen jaren enigszins verwaterd door de instroom van mensen van buiten: Spaarndam is in 40 jaar gegroeid van 1000 naar 3000 inwoners; • Het heeft een echte dorpscultuur compleet met bijnamen en onderlinge ‘strijd’; • Spaarndam is al bijna 90 jaar geen zelfstandige gemeente meer; de Dorpsraad – bedoeld als schakel tussen de bevolking en de politiek – bestaat tegenwoordig uit vrijwilligers; • De strijd tegen het water en het werken aan en om het water, dijken en sluizen zit in het DNA van Spaarndam; • Zonder Rijnland geen Spaarndam en zonder Spaarndam geen Rijnland. Het Hoogheemraadschap is hier geboren; • Spaarndam is een groot waterstaatkundig cluster met daarin alle voorkomende werkzaamheden van een hoogheemraadschap. Rijnland is dan ook de grootste werkgever van Spaarndam geweest.
• Het Rijnlandshuis hoort onlosmakelijk bij Spaarndam en de Spaarndammers: het zit in de wortels. Daar zou het openstellen van het terrein voor het publiek recht aan doen; • De combinatie werken en wonen is historisch gezien correct, zowel in het Rijnlandshuis zelf als op het terrein met de bijgebouwen. Wonen aan de westkant, werken in het midden en de oostkant van het Rijnlandshuis; • De twee monumentale loodsen kunnen een woonfunctie krijgen, met de mogelijkheid van werken aan huis; • De zuidwesthoek van het terrein zou een open, ruime inrichting moeten krijgen met zo onbelemmerd mogelijk zicht naar het Spaarne; • Daarom zou de tuin voor de woning zorgvuldig opengemaakt moeten worden; • Wanneer de moestuin op een andere plek op het terrein terugkomt blijft het ensemble van het Rijnlandshuis, gebouwen en moestuin behouden; • De haag op de dijk voor het Rijnlandshuis kan aangepast worden; • Laat een groot vierkant, door een kruis in vieren verdeeld terugkomen in (de bestrating van) de parkeerplaatsen;
• Gebruik voor het geplande fietspad een halfverharding die past binnen het grasveld, vermijd fel gekleurde paaltjes en bordjes en indien verlichting nodig is, kies dan voor bijvoorbeeld groen licht; • Er zijn verschillende manieren om het verleden tastbaar te maken op het terrein, bijvoorbeeld een QR-code route. Neem daar de loswal/kademuur in op en herstel de oude connectie met het Rijnlandshuis door visuele markeringen.
Luchtfoto begin 20ste eeuw
7
Spaarndam
Siebe Visser, 1920
8
‘Daar noodt mij Sparendam op zijn volmaakt gezigt, Regt op de scheiding van Spare en Y gestigt, Om hunne t’zamenkomst met sluis en dam te keren, En dus onheil van het lage land te weren.’ Hollands Tempe verherelijkt, 1728
zelfstandige gemeente. In 1927 is het opgegaan in Haarlem en Haarlemmerliede en Spaarnwoude.
Het karakter van Haarlemmerliede en Spaarnwoude is eeuwenlang bepaald door de strijd tegen het water. Spaarndam is een typisch dorp, gebouwd op een dam met aan de zuidkant het Spaarne en aan de noordkant het IJ, een zeearm waar het behoorlijk kan spoken. Dit water vormt een constante bedreiging tot de afsluiting van het IJ en het graven van het Noordzeekanaal in de negentiende eeuw. Vanaf dat moment is de Spaarndammerdijk geen zeewerende dijk meer en verandert het dorp langzaam maar zeker.
Strategisch
Ondanks de geringe oppervlakte heeft het dorpje een strategische ligging. Het hele gebied ten noorden van Leiden is al eeuwenlang voor de afwatering afhankelijk van de sluizen van Spaarndam, net als het scheepvaartverkeer door Holland. Spaarndam maakt onderdeel uit van de Stelling van Amsterdam – rond 1900 gaat het hiervoor helemaal op de schop - en is daardoor belangrijk geweest voor de verdediging van Haarlem en Amsterdam. Het hoogheemraadschap Rijnland is hier geboren.
Oorsprong
Bij een dam in het Spaarne horen uitwateringssluizen. Die sluizen hebben mankracht nodig voor bediening en onderhoud. Mensen moeten ergens wonen en zodra er een aantal bewoners is komt er een kerk: het dorp is ontstaan. In 1985 viert men het 700-jarig bestaan, maar niet als
Bedrijvigheid
De oorspronkelijke bewoners van het gebied zijn boeren en vissers. Naast het tolheffen, werken
9
aan de dijk en sluizen blijft visserij door de eeuwen heen een belangrijke bron van bestaan. Later komen daar zeil-, blokken- en mastenmakerijen bij die samen met winkels en horecagelegenheden rond of in de buurt van de Kolk liggen. Het halve dorp is ervan afhankelijk. Begin vorige eeuw heeft Spaarndam het moeilijk. Er is bijna geen industrie meer en de bevolking is sterk gegroeid. De armoede neemt ongekende vormen aan. In die tijd is er wel scheepsbouw, bijvoorbeeld de latere werf Stapel (gesloten in 1993), op het terrein waar nu de nieuwbouwwijk Spaarne Buiten is. Tegenwoordig telt Spaarndam een kleine honderd bedrijven, deels met alleen een adres in Spaarndam, deels administratiekantoren, consultants en trainers.
Bevolking
Spaarndam heeft altijd een hechte gemeenschap gekend, want bij de eeuwige strijd tegen het water met dijkbewaking en sluisbediening moet iedereen op elkaar kunnen vertrouwen. Dat schept een band en die is blijven bestaan ondanks dat bijna de hele bevolking is ververst in de periode 1840 – 1920 toen arbeiders uit Zeeland en Zeeuws-Vlaanderen, bezig met het Noordzeekanaal en de drooglegging van het Haarlemmer-
Siebe Visser, 1920
10
meer, zich hier gevestigd hebben. Nog altijd wonen er families die al generaties lang in het dorp wonen, natuurlijk met bijnamen: typisch dorps. De oriëntatie is lange tijd voornamelijk intern gericht: de oudere Spaarndammers gaan ook bij voorkeur het dorp niet uit, alleen als het moet voor werk en dergelijke. Buitenstaanders worden open en vriendelijk ontvangen, maar men is liever onder elkaar. ‘Iedereen is hier welkom, mits hij lopend of fietsend komt en voor zonsondergang weer weg is’, stelt het Dorpsorgaan in het 25-jarig jubileumnummer uit 1992, natuurlijk ook refererend aan de parkeerproblematiek.
Dorpshuis. Eerst is het knokken om de plek, daarna om het van de grond te krijgen: het is tot op heden geen groot succes en kent een groot verloop. Datzelfde geldt ook voor het eens zo bloeiende verenigingsleven en de Dorpsraad, ooit opgericht als schakel tussen de dorpsgemeenschap en de politiek. In de beginperiode zijn er nog verkiezingen nodig, tegenwoordig is het een vrijwilligersbaan waar amper iemand voor gevonden kan worden. En je doet het toch nooit goed, ook weer typisch Spaarndams.
Ondertussen is het oorspronkelijke karakter verwaterd door de instroom van een groot aantal inwoners uit Ruigoord in de zestiger jaren. Tot die tijd wonen er 1000 mensen, waarvan 100 ten oosten van de Grote Sluis. Nu wonen daar 2000 van de in totaal 3000 inwoners en dat zorgt voor een iets andere sfeer.
Karakteristiek
Spaarndammers zijn over zichzelf ook niet mals: ‘Voor een Spaarndammer moet alles voor niks’, ‘Wij zijn notoire klagers’ en ‘Het is hier altijd strijd’. Dat laatste komt tot uiting bij het
11
Bestuurlijk gezien is Spaarndam een interessante plek. In de Middeleeuwen is het in de ban van Spaarnwoude en in de loop van de tijd tot nu hebben verschillende overheden er zeggenschap. Drie gemeentebesturen (Velsen bezit ook een stuk van het grondgebied), de provincie, Defensie en de waterschappen. Van die laatste is Rijnland het meest aanwezig, al vanaf de twaalfde eeuw. Zonder Spaarndam geen Rijnland en zonder Rijnland geen Spaarndam!
Rijnland
Tot 1890 is heel Spaarndam van het hoogheemraadschap van Rijnland, vanaf de Middeleeuwen de belangrijkste werkgever. Tegenwoordig betalen alleen nog de huizen aan de noordkant van de Spaarndammerdijk erfpacht aan Rijnland en is het huizenbezit nog maar een fractie van wat het is geweest. Toch is Rijnland nog altijd beeldbepalend in het dorp. Je kunt bijvoorbeeld nog steeds te laat komen verontschuldigen door te zeggen dat ‘de sluis openstond’.
Geboorte
De maatregelen van de gebiedsbesturen in de twaalfde eeuw om ervoor te zorgen dat de uitwatering van al het overtollige water door het Spaarne bij Spaarndam verloopt, vormen het begin van het latere hoogheemraadschap van Rijnland. De
Rijnlandshuis jaren ‘30 vorige eeuw
Rijnlandshuis 1982
12
stelling is dan ook dat Rijnland in Spaarndam geboren is. De dam in het Spaarne beschermt het dorp en het achterland maar maakt ook de aanleg van spui- en schutsluizen noodzakelijk. Spuisluizen voor de uitwatering en schutsluizen voor de belangrijke handelsroute naar Vlaanderen en Duitsland.
Omdat Spaarndam zo’n grote betekenis heeft voor de afwatering van Rijnland bouwt het hoogheemraadschap er het Gemeenlandshuis. Juist op dit zwakke, maar belangrijke punt is het van groot belang om voldoende mensen en materialen te hebben in geval van nood, maar ook voor onderhoud en bediening.
Kwetsbaar
Door de droogmaking van het Haarlemmermeer, het graven van het Noordzeekanaal en het in gebruik nemen van de gemalen bij Halfweg en Spaarndam verandert er halverwege de negentiende eeuw in tien jaar meer dan in de 600 jaar ervoor. De waterbeheersing verbetert aanzienlijk. Tot op de dag van vandaag is Spaarndam een groot waterstaatkundig cluster met sluizen, dijken, een gemaal dat uit de negentiende eeuw
Spaarndam is een belangrijk, maar ook een kwetsbaar punt. Stormvloeden slaan met enige regelmaat de Spaarndammerdijk weg, soms wel over een breedte van 300 meter, met als gevolg dat het land tot Leiden onder water komt te staan. Vanaf de zestiende eeuw geeft men van overheidswege de waterhuishouding structureel vorm en zorgt men voor betere dijken en sluizen.
Rijnlandshuis jaren ‘30 vorige eeuw
stamt en het Gemeenlandshuis of Rijnlandshuis. Rijnland heeft hiervoor altijd eigen personeel in dienst gehad: opzichters, scheepstimmerlieden, sluiswachters en onderhoudspersoneel voor dijken, sluizen, huizen en het gemaal (dat natuurlijk ook bediend moet worden). Door de voortgeschreden techniek en afgenomen dreiging is er minder Rijnlands personeel dan vroeger, maar nog altijd geldt: zonder Spaarndam geen Rijnland en zonder Rijnland geen Spaarndam.
Rijnlandshuis jaren ‘30 vorige eeuw
13
Rijnlandshuis Spaarndam
Het ‘echte’ Rijnlands Huis staat vanaf 1578 in Leiden. Dat is door de eeuwen heen gezien als de respectabele residentie van het Rijnlands bestuur. Het huis van het ‘Gemeeneland’ van Rijnland in Spaarndam dient meer als woning van de ‘opziener’ en zeker niet als vaste zetel, maar hooguit als incidentele vergaderplaats. Ook tegenwoordig betitelen medewerkers van het hoogheemraadschap het nog steeds als Gemeenlandshuis, ondanks dat
op het ijzeren toegangshek uit de achttiende eeuw ‘Rijnlands Huis’ staat. Het Hoogheemraadschap heeft vanuit vroeger een wat ambivalente houding gehad ten opzichte van het Rijnlandshuis in Spaarndam. Natuurlijk is het Rijnlandshuis altijd van groot belang geweest vanwege de ligging bij deze strategische waterstaatkundige plek: bij de toenmalige zwakste schakel in de zeewering, het vitale uitwateringspunt en naast de ook nu nog
Gravure uit de 18de eeuw
1627 Collectie Rijnland A-0678
belangrijke Grote Sluis. Daarbij gaat het niet zo zeer om het huis, als wel om het grote werkterrein met zijn loodsen en werkplaatsen. Het eerste Gemeenlandshuis in Spaarndam wordt in 1552 gebouwd en is al vrij snel aan restauratie toe, een bijna jaarlijks terugkerend fenomeen. Daarom gaat Rijnland over tot vervanging door een langschepige woning met
14
schuren en werkplaatsen, begin zeventiende eeuw al Gemeenlandshuis genoemd. Het bevat onder meer slaapplaatsen en een vergaderkamer. In 1641 besluit Rijnland om een nieuw ‘timmerhuis’ te bouwen, het huidige langschepige gebouw dat na de afbraak van het oude Gemeenlandshuis die naam in 1805 overneemt. Het huidige en een restant van het oude gebouw zijn goed te zien op de met pen getekende kaart uit 1775. Door deze twee kaarten met elkaar te vergelijken kan men duidelijk zien dat de loswal, bestaand uit palen, rond 1730 vervangen is door een kademuur. De door paalworm aangetaste rij palen reikt oorspronkelijk langs de hele Spaarndammerdijk tot
in hartje Amsterdam. De loswal/kademuur heeft destijds een belangrijke functie: hier worden de materialen gelost – vooral hout - die essentieel zijn voor de werkzaamheden aan dijk, sluizen en gebouwen. Door de ligging tegen de dijk aan op niet al te stevige ondergrond moet het Rijnlandshuis meerdere malen ingrijpend gerestaureerd worden. Vochtproblemen en verzakkingen spelen ook vandaag de dag nog een rol.
noemd in de toelichting op de aanwijzing van het beschermd dorpsgezicht uit 1971. Het huis heeft altijd gefungeerd als werkplaats en als woning van opzichters als Cruqius en Brunings. Het heeft door de jaren heen een belangrijke plek ingenomen bij de Spaarndammers, zij het op afstand. Tot voor kort liep je er niet zo maar binnen als je er niets te zoeken had, net zo min als bij de Defensieterreinen vlak buiten het dorp.
Na de inpoldering ten noorden van de dijk heeft de kademuur zijn functie verloren en is letterlijk en figuurlijk uit beeld geraakt. Het is nog wel een gemeentelijk monument, maar wordt niet ge-
Op basis van bronnenonderzoek kan worden vastgesteld dat het Rijnlandshuis vanaf de zestiende eeuw tot nu toe de combinatie werken en wonen heeft gekend.
1775 Collectie Rijnland A-0683
15
Inrichting terrein
Het Rijnlandshuis is een rijksmonument: het gemeenlandshuis, de bijgebouwen en erfafscheidingen zijn van sociaalhistorische betekenis voor de gemeente. Tevens heeft het gemeenlandshuis een architectuurhistorische waarde vanwege de gaafheid van het pand en de detaillering van de verschillende onderdelen. Het Rijnlandshuis valt onder het beschermd dorpsgezicht, zoals te zien is op naastliggend kaartbeeld uit 2014 en de begrenzingskaart. Voor het masterplan is het interessant om te weten wat er historisch-functioneel gezien mogelijk is met de inrichting van het terrein. Zoals hiervoor vastgesteld heeft het Rijnlandshuis vanaf de zestiende eeuw tot nu toe de combinatie werken en wonen gekend. Het terrein en vooral het zuidwestelijke gedeelte is steeds bedoeld geweest om op te werken, je moest er een sluisdeur op neer kunnen leggen. Dus dat gedeelte moet ruim van opzet en zo veel mogelijk vrij van obstakels blijven. Op die manier blijft als vanouds het uitzicht op het Spaarne vrij.
16
Begrenzingenkaart 1971
17
Moestuin
De toelichting op de aanwijzing tot beschermd dorpsgezicht hierover: ‘Het huis Rijnland, waarin vanouds het beheer van het Hoogheemraadschap van Rijnland wordt geregeld, vormt met bijgebouwen en moestuin een complex van historisch belang. Het levert aan de oostzijde een goede afsluiting op van het beschermde gebied.’ Dit kan gevolgen hebben voor de inrichting van het terrein. Door de moestuin aan de oostkant op een andere plek op het terrein terug te laten komen kan het bovengenoemde ensemble van het Rijnlandshuis, gebouwen en moestuin behouden blijven.
Tuin en haag
Volgens de Rijksdienst van het Cultureel Erfgoed (RCE) is er geen bezwaar om zowel de haag voor het Rijnlandshuis als de nu hoog opgeschoten tuin voor de woning van de opzichter aan te passen. De haag, die is blijven staan nadat de twee rijen bomen op de dijk voor het Rijnlandshuis zijn weggehaald, wordt ondanks de leeftijd nergens specifiek genoemd. Zie foto Sikke Jellema uit 1917, waarop de haag te zien is.
Sikke Jellema, 1917
18
Het is ook geen laatste overblijfsel van een traditie om in Spaarndam hagen langs de dijk te zetten. In principe zou de haag weg kunnen volgens de RCE, maar hij vormt wel een optische bescherming van de vlakbij gelegen noordgevel van het Rijnlandshuis. Spaarndammers, die gewoontegetrouw óp de dijk lopen, kunnen er in geval van nood in springen. Dat is trouwens ook niet de bedoeling. De tuin voor de opzichterswoning is er al sinds begin vorige eeuw (zie foto hieronder) maar is vooral de laatste tientallen jaren enorm opgeschoten.
Volgens de RCE zou de huidige tuin (zie ook de luchtfoto van Spaarndam) goed teruggesnoeid mogen worden, ook om het eeuwenoude uitzicht weer te herstellen. Op een detail uit een kaart uit 1775 hieronder is duidelijk te zien dat de hele zuidwesthoek van het terrein vrij is zodat men op het Spaarne kan kijken.
Ook bij de aanleg van het geplande fietspad moet rekening gehouden worden met de sfeer en uitstraling van het cultuurhistorische ensemble van het Rijnlandshuis met bijbehorend terrein. Dat betekent bijvoorbeeld dat niet iedere vorm van verharding gewenst is, zeker niet in harde kleuren.
Op deze noord-zuidkaart staat de in vierkanten ingedeelde tuin aan de oostkant. Wellicht dat deze indeling ook gehanteerd zou kunnen worden bij de aanleg of inrichting van de beoogde parkeerplaatsen.
Luchtfoto Rijnlandshuis begin 20ste eeuw
Collectie Rijnland A-0683
19
Aanbevelingen • De combinatie werken en wonen is historisch gezien correct. Daarom kan deze combinatie zowel in het Rijnlandshuis zelf als op het terrein terugkomen. Het hoofdgebouw zou derhalve aan de westkant de oorspronkelijke woonfunctie kunnen behouden, mits aangepast aan de eisen van deze tijd. Suggestie is om hiervoor een in cultuurhistorisch erfgoed gespecialiseerde architect en/of aannemer in de arm te nemen. • Datzelfde geldt ook voor het opknappen van het voor werken bestemde middengedeelte en oostkant van het gebouw. Daar zouden na zorgvuldige aanpassingen vergader-, werk- en eventueel expositieruimten kunnen worden gecreëerd. • In de combinatie werken en wonen kunnen de twee monumentale loodsen in nauw overleg met deskundigen op het gebied van cultuurhistorisch erfgoed een woonfunctie krijgen, met de mogelijkheid van werken aan huis.
• De verbondenheid tussen enerzijds het gebouw met terrein en anderzijds Spaarndam en de Spaarndammers is al eeuwenlang groot. Daar zou het openstellen van het terrein voor het publiek recht aan doen. • De zuidwesthoek van het terrein moet vanuit historisch oogpunt een open, ruime inrichting krijgen die past bij het functionele karakter van dit deel. Het zicht naar het Spaarne moet zo onbelemmerd mogelijk zijn. • Daarom zou de behoorlijk opgeschoten tuin voor de woning zorgvuldig opengemaakt moeten worden door een tuin- of landschapsarchitect met cultuurhistorische kennis. • De moestuin moet op een andere plek op het terrein terugkomen om zo het ensemble van het Rijnlandshuis, gebouwen en moestuin te behouden. Daarvoor zijn verschillende mogelijkheden op het terrein aanwezig. • Ondanks de leeftijd heeft de haag op de dijk voor het Rijnlandshuis geen bijzondere historische betekenis en zou daarom meegenomen
•
•
•
•
20
kunnen worden in overwegingen van infrastructurele aard. Ooit was de tuin aan de oostkant ingericht als een groot vierkant, door een kruis in vieren verdeeld. Het verdient aanbeveling om deze vorm weer terug te laten komen in (de bestrating van) de parkeerplaatsen. Gebruik voor het geplande fietspad een halfverharding die in kleur in de loop van de tijd past binnen het grasveld; voorkom scherpe contrasten tussen deze halfverharding en omliggend groen. Vermijd fel gekleurde paaltjes en bordjes die het fietspad markeren, omdat deze teveel het huidige rustige beeld verstoren. Eén terughoudend vormgegeven bordje dat aangeeft dat het hier om een openbaar fietspad gaat moet voldoende zijn. Traditionele verkeersborden zijn eigenlijk niet gewenst. Indien verlichting nodig is, kies dan voor bijvoorbeeld groen licht.
Het verleden tastbaar nieren maken. De meest voorkomende en ook oudste vorm is dat de bezoeker een walkman meekrijgt die hem of haar over het terrein voert en op bepaalde punten een verhaal vertelt. Deze toepassing is natuurlijk kwetsbaar buitenshuis. Ook zijn er tegenwoordig apps waarmee je een route downloadt en als je deze loopt of fietst krijg je op bepaalde punten (aanvullende) informatie te zien en te horen. Een interactieve uitvoering van de rondleiding met de walkman.
Om het historisch karakter van de plek recht te doen kan de initiatiefnemer overwegen om op het terrein verwijzingen naar de rijke historie aan te brengen. Daartoe zie ik drie mogelijkheden: - - -
de ‘klassieke’ borden of panels; een audiotour; een QR-code route.
De tot nu toe meest gebruikte vorm is het neerzetten van borden met daarop teksten en afbeeldingen die verwijzen naar de geschiedenis van de plek. Deze borden of plaquettes bestaan er in verschillende formaten en uitvoeringen. Een audiotour kun je ook op verschillende ma-
Het meest geavanceerd is een route waarbij gebruik gemaakt wordt van QR-codes. Dit zijn kleine vierkantjes die nog het meest lijken op een kruiswoordpuzzel die door elkaar gehusseld
21
is. Die kleine vierkantjes zijn bijna overal op aan te brengen en kunnen alle soorten informatie bevatten die je te zien en horen krijgt als je de QR-code scant met je smartphone. Foto’s, kaarten, websites, muziek, audio. Aan iedere toepassing hangt natuurlijk een prijskaartje dat sterk afhankelijk is van wensen en eisen van de opdrachtgever. Dit zou onderwerp kunnen zijn van een nader onderzoek.
Loswal
De vroegere loswal of kademuur aan de noordkant van de Spaarndammerdijk heeft reeds lang zijn functie verloren en is bijna letterlijk uit beeld geraakt. Toch is hij eeuwenlang van groot belang geweest voor het Rijnlandshuis en is er onlosmakelijk aan verbonden geweest. Dat pleit ervoor om deze loswal/kademuur op te nemen in bovengenoemde borden en/of routes en wellicht de oude connectie met het Rijnlandshuis te herstellen door een combinatie van informatieborden en een visuele markering op de dijk en/of het wegdek.
Colofon
Tekening Roelant Roghman ca 1600
22
Contactpersonen
• Wim Koelman (Historische Werkgroep Spaarndam) • Henk Koelman (HWS) • Willem van Warmerdam (HWS) • Mevr. Rosé van der Sluijs (HWS) • Eggo Tiemens, Erfgoedbeheerder Hoogheemraadschap Rijnland • Gert Koese, archivaris Hoogheemraadschap Rijnland • Paul Schevenhoven, archivaris Hoogheemraadschap Rijnland
Geraadpleegde literatuur
• Spaarndam 700. Geschiedenis van een dorp tussen Spaarne en IJ 1285–1985, Gerrit van den Beldt • 700 jaar Spaarndam 1285-1985. Speciale uitgave van het Dorpsorgaan, redactie Hanneke Luytze • Drie baarsjes en een ham. Over geschiedenis en volksleven van Spaarndam en zijn naaste omgeving • Spaarndam. Dorpsraad & Dorpsorgaan 25 jaar • 75 jaar ‘op stapel’. De geschiedenis van een Nederlandse scheepswerf 1903-1978, G.J.W. van den Beldt • Spaarndamse bedrijvigheid in de vorige eeuw, Historische Werkgroep Spaarndam • Rijnlands geschiedenis, Hoogheemraadschap van Rijnland • Rijnland in de kaart gekeken, Hoogheemraadschap van Rijnland • De Grote Sluis van Spaarndam. Belevenissen en verhalen bij de renovatie 2009-2011, Hoogheemraadschap van Rijnland • Het Gemeenlandshuis te Spaarndam, G. ‘t Hart
Informatie The History Store - Hans van den Brink 035-6468064 www.historystore.nl
23
