21-4-2015
Het ontstaan van de Bijbel • De laatste loot aan de stam van de Nederlandse vertalingen van de Bijbel: • De Bijbel in Gewone Taal – 2015 • De Nieuwe Herziene Statenvertaling – 2010 • De Nieuwe Bijbelvertaling – 2004 • De Naardense Bijbel – 2004 / 2014 • Groot Nieuws Bijbel – 1983 / 1996 • De NBG-vertaling – 1951
1
21-4-2015
Het ontstaan van de Bijbel • De laatste loot aan de stam van de Nederlandse vertalingen van de Bijbel: • De Bijbel in Gewone Taal – 2015 • ….
• De Statenvertaling – 1637 • …. • De Willibrord-vertaling – 1975 / 1995 • Petrus Canisius-vertaling – 1939 • …. • De Delftse Bijbel – 1477
Het ontstaan van de Bijbel • Elke vertaling heeft een ontstaansgeschiedenis • Levende taal (cultuur) verandert • Na 1637 beïnvloedde de taal en inhoud van de
Statenvertaling de Nederlandse taal en cultuur, zowel.
• Nu sluit de Bijbel in Gewone Taal aan bij de ‘grootste
gemene deler’ van het hedendaagse taalgebruik.
2
21-4-2015
Het ontstaan van de Bijbel – een overzicht • De Bijbel is ontstaan: • Het Oude Testament in de wereld van het Midden-Oosten • Centra: Egypte en Mesopotamië (Irak) • Mondelinge overlevering en Schriftelijke vastlegging • (Oud-)Hebreeuws – Aramees
• Het Oude Testament in de wereld van het Midden-Oosten • Perzië en Griekenland – de Hellenisering • Hellenistisch Grieks – de eerste vertaling: de Septuagint
in Egypte
• BEPERKING – we hebben maar een uur…
Het ontstaan van de Bijbel – een overzicht • De Bijbel is ontstaan: • Het Nieuwe Testament in de wereld van het Romeinse Rijk • Judea, Klein-Azië, Griekenland, Rome • Mondelinge overlevering en Schriftelijke vastlegging • Aramees (mondeling) en Grieks (schriftelijk)
3
21-4-2015
Het ontstaan van de Bijbel – een overzicht • De Bijbel is ontstaan: • De eerste vertalingen – derde eeuw • De latere vertalingen – Humanisme en Reformatie
– zestiende eeuw
• De ontwikkelingen sindsdien • Concordante vertaling (NBG-1951) • Dynamisch-equivalent (NBV)
• De Bijbel is ontstaan: • Het literaire resultaat: •
Drie voorbeelden.
Het ontstaan van de Bijbel – Het OudeTestament • Hoe is het Oude Testament ontstaan? • We beschikken niet over
verschillende edities, waaruit de groei is af te lezen.
• De oudste tekst van het complete
Hebreeuwse Oude Testament is de Codex Leningradensis (Afb. = Leviticus 3) • A.D. 1008, geschreven in Cairo • Bevindt zich in Leningrad – St. Petersburg
4
21-4-2015
Het ontstaan van de Bijbel – Het Oude Testament • Maar we kunnen verder terug: • De Bijbelse boeken vertellen geschiedenis • Verweven met de geschiedenis
van het Oude Midden-Oosten / Egypte en Mesopotamië
• De Bijbelse boeken vertonen geschiedenis, door korte
notities als:
• “In de Zoutvallei versloeg Amasja de Edomieten,
tienduizend man. Hij veroverde Sela en gaf het de naam Jokteël, en zo heet het tot op de dag van vandaag.” (van de schrijver)
• Verwijzingen naar andere verloren gegane boeken: “is dat niet beschreven in de geschiedenis
van de profeet Natan.”
• De Bijbelse boeken hebben sporen nagelaten in de geschiedenis • Oude vertalingen en Oude Tekstvondsten (Qumran)
Het ontstaan van de Bijbel – Het Oude Testament • De geschiedenis van Genesis
is van belang:
• Abraham uit Mesopotamië • Ur / Haran / Kanaän / Egypte
• Jozef in Egypte • Twee culturen en hun Schrift • Mesopotamië – Spijkerschrift • Egypte – Hiërogliefen
• Twee culturen en hun geschriften
5
21-4-2015
Het ontstaan van de Bijbel – Het Oude Testament • De ontwikkeling van het Schrift in Mesopotamië – overigens ook in Egypte
gevonden – de Amarna-brieven • Kleitabletten – (voorwerp)
• Gebruik van Pictogrammen – gestileerde tekeningen met behulp van rietpen (spijker) • Eerst: lettergrepen-schrift • Rond 1400: vereenvoudigd tot Alfabethisch-schrift in Ugarit = West-Syrië • Daaruit is het Kwadraat-Schrift ontwikkeld = Hebreeuws – uitontwikkeld in ons alfabet (M)
Het ontstaan van de Bijbel – Het Oude Testament • Naast de ontwikkeling van het spijkerschrift, zijn de geschriften van
Mesopotamië ook interessant voor de ontwikkeling van de Bijbelse verhalen – of omgekeerd.
• Te denken valt aan: • Enuma Elish – het Babylonische Scheppingsverhaal • Gilgamesh-Epos • Oetnapisjtim – het Sumerische zondvloedverhaal
6
21-4-2015
Het ontstaan van de Bijbel – Het Oude Testament • In Egypte is het hiërogliefenschrift
ontwikkeld.
• Ook dit zijn pictogrammen
• En een deel werd gebruikt om medeklinkers
aan te duiden, maar het is nooit helemaal tot een alfabetisch systeem gekomen.
• De functie van schrijver – belangrijk (voorwerp)
• En belangrijk: de ontdekking van
papyrus. (voorwerp)
Het ontstaan van de Bijbel – Het Oude Testament • De hiërogliefenschrift is ontcijferd
met behulp van de steen van Rosetta (voorwerp) – 1822 • In drie talen uit ong. 200 v. Chr.: • Hiërogliefen / Demotisch / Grieks
• De wereld van Egypte is vooral ook
interessant in verband met de wijsheidsliteratuur. • Mozes had een Egyptische naam.
7
21-4-2015
Het ontstaan van de Bijbel – Het Oude Testament • In Kanaän zijn weinig teksten gevonden. Dat
komt deels door de geschiedenis, door de cultuur en door het klimaat – veel vochtiger dan Mesopotamië en Egypte. • Enkele voorwerpen met teksten: • Zilveren amulet met de priesterzegen (Numeri 6:24-26)
(oud-Hebreeuws) (voorwerp)
• Afdruk Leeuw van Juda met oud-Hebreeuws
(voorwerp)
• Rechts de zogenaamde Stele van Mesha (Louvre, Parijs)
– Moab (Jordanië) – mogelijke relatie met 2 Koningen 3
Het ontstaan van de Bijbel – Het Oude Testament • Een langere tekst in het Oud-Hebreeuws is de Siloam-inscriptie uit de tijd
van Hizkia (ca. 700 v. Chr.)
8
21-4-2015
Het ontstaan van de Bijbel – Het Oude Testament • De diaspora - verspreiding van de Joden onder de Assyriërs en later de
Babyloniërs (8e – 6e eeuw voor Christus).
• Onder de Perzen keert een deel van de Joden terug naar Jeruzalem/Israël.
• Vervolgens betreedt Alexander de Grote het wereldtoneel – het algemene
(koinè) Grieks) verovert de wereld – tot in Afghanistan en Egypte.
• Maar later ook in Rome. De brief aan de Romeinen (Rome) is door Paulus in het Grieks
geschreven – en zelfs in Lyon schreef Irenaeus (tweede eeuw) in het Grieks.
• Alexandrië (Egypte) een centrum van geleerdheid – en… een bibliotheek • Het Oude Testament wordt vertaald in het Grieks – de Septuagint
(voorwerp)
Het ontstaan van de Bijbel – Het Oude Testament • De NBV (sommige uitgaven) en de Willibrord-vertaling hebben ook de
zogenaamde apocriefe (Protestants) of de deutero-canonieke (Katholiek) opgenomen, zoals: • De Makkabeeën (rond 150-100 v. Chr.), Wijsheid van Jezus Sirach (rond 180 v. Chr.) • Deze maken deel uit van de Septuagint – en tot aan de Reformatie ook deel uit van de
Latijnse vertaling van de Bijbel – de Vulgaat.
• Daarnaast zijn er nog andere boeken rond het begin van de jaartelling
geschreven, die een licht werpen op het ontstaan van de Bijbel, zoals: • 1 Henoch – verwijzing in Judas 1:14-15
9
21-4-2015
Het ontstaan van de Bijbel – Het Oude Testament • Qumran - 1947
Het ontstaan van de Bijbel – Het Oude Testament • Qumran – 1947-1956 • Ongeveer 900 rollen gevonden (voorwerpen) • Materiaal: papyrus – perkament – brons • Teksten – Bijbel / commentaren / leefregels
voor de gemeenschap
• BIJBEL – daarmee zijn we 1000 jaar
10
21-4-2015
Het ontstaan van de Bijbel – Het Oude Testament • Qumran – 1947-1956 – Psalmen met transcriptie - uitwerking
Het ontstaan van de Bijbel – Het Nieuwe Testament • Over een kortere (cultuur-)periode ontstaan • Mondelinge tradities (Aramees / Grieks) • Schriftelijke tradities – en veel oud-materiaal • Fragmenten, zoals Papyrus-37 • Grieks : Sinaïticus (voorwerp)
• En al snel was er de behoefte aan vertalingen: • Peshitta (Syrisch – 180 n.Chr.) • Vetus Latina (Latijn – 200-380 n. Chr. – voorloper Vulgata) • Ethiopische vertaling (voorwerp) • Gotisch (vierde eeuw)
• Van belang: het gebruik van de codex
11
21-4-2015
Het ontstaan van de Bijbel – Het Nieuwe Testament • In de eerste eeuw zijn veel verschillende boeken
geschreven, die niet zijn opgenomen in het Nieuwe Testament – Evangelie van Judas
• Bekend is: het Evangelie van Thomas, gevonden in 1945 –
Nag-Hammadi, Egypte, overigens waarschijnlijk geschreven in de tweede eeuw.
• Latere boeken (tweede eeuw): • Pastor van Hermas, maakt bijvoorbeeld wel deel uit van de
Codex Sinaïticus.
Het ontstaan van de Bijbel – Het Nieuwe Testament • Canon-vorming – een proces van consensus,
echter, maar hoe?
• Melito van Sardes (rond 170 n. Chr.) • De paasbrief van Athanasius (367 n. Chr.)
• Klein detail • De volgorde van de Brieven van Paulus is niet historisch,
maar op lengte.
• Humanisme en Reformatie • Terug naar de bronnen – Erasmus • Vooral 19e eeuw tot en met nu – onderzoek naar de teksten
12
21-4-2015
Het ontstaan van de Bijbel – Literair • De Bijbel kent verschillende soorten – teksten – genre • Verhalen – fabel – gelijkenissen • Wetten
• Liederen (Psalmen) • Wijsheid (Job, Spreuken, Prediker) • Apokalyps
• Ieder genre vraagt om eigen lees-regels • Drie voorbeelden:
Het ontstaan van de Bijbel – Literair – Psalm 114 • 1 Toen Israël wegtrok uit Egypte,
• het volk van Jakob dat vreemdtalige
• 2 werd Juda zijn heiligdom,
• Israël zijn koninkrijk.
• 3 De zee zag en vluchtte,
• de Jordaan trok zich terug,
• 4 de bergen schrokken op als rammen,
• als lammeren sprongen de heuvels op.
• 5 Waarvoor, zee, neem je de vlucht
• Jordaan, trek jij je terug?
• 6 Waarvoor, bergen, schrikken jullie op
• springen jullie, heuvels, als lammeren
• 7 ‘Voor het aanschijn van de Heer, – beef,
• voor het aanschijn van de God van
• 8 Hij verandert de rots in een bron
• hard gesteente in een stroom van water.’
als rammen, aarde! –
land verliet,
op?
Jakob.
13
21-4-2015
Het ontstaan van de Bijbel – Literair – Genesis 4:1-9 • 1 De mens, Adam, had gemeenschap met Eva, zijn vrouw, en zij werd zwanger en
bracht Kaïn ter wereld. ‘Met de hulp van de HEER,’ zei ze, ‘heb ik het leven geschonken aan een man!’ 2 Later bracht ze zijn broer ter wereld, Abel. Abel werd herder, Kaïn werd landbouwer. 3 Op een keer bracht Kaïn de HEER een offer van wat hij had geoogst. 4 Ook Abel bracht een offer; van de eerstgeboren dieren van zijn kudde koos hij de mooiste uit. De HEER merkte Abel en zijn offer op, 5 maar voor Kaïn en zijn offer had hij geen oog. Dat maakte Kaïn woedend, zijn blik werd donker. 6 De HEER vroeg hem: ‘Waarom ben je zo kwaad, waarom kijk je zo donker? 7 Handel je goed, dan kun je toch iedereen recht in de ogen kijken? Handel je slecht, dan ligt de zonde op de loer, begerig om jou in haar greep te krijgen; maar jij moet sterker zijn dan zij.’ 8 Kaïn zei tegen zijn broer Abel: ‘Laten we het veld in gaan.’ Toen ze daar waren, viel hij zijn broer aan en sloeg hem dood. 9 Toen vroeg de HEER: ‘Waar is Abel, je broer?’ ‘Dat weet ik niet,’ antwoordde Kaïn. ‘Moet ik soms waken over mijn broer?’
Het ontstaan van de Bijbel – Literair – Openbaring 5:6 • 6 Midden voor de troon, tussen de vier
wezens en de oudsten, zag ik een lam staan. Het zag eruit alsof het geslacht was en het had zeven horens en zeven ogen; dat zijn de zeven geesten van God die over de hele wereld zijn uitgestuurd. • Beelden: • Goede Vrijdag – Lam geslacht • Pasen – Opgestaan • Hemelvaart – Hemel • Exodus – Oude Testament
14
21-4-2015
Het ontstaan van de Bijbel • Een proces van eeuwen • Neerslag van ontwikkelingen • Schrift • Cultuur
We zien u graag in het
Herengracht 366-368 te Amsterdam
15
