Het eiland Fur (Denemarken) Fossielen zoeken op de kop van Jutland

Het eiland Fur (Denemarken) Fossielen zoeken op de kop van Jutland door Drs. P.J. Hille, Drs. P.J. Hille, Balsemkruid 83, 3068 DB Rotterdam, [email protected]

H e t e i l a n d Fur, in het n o o r d e n v a n D e n e m a r k e n in d e Limfjord g e l e g e n , is e e n o n d e r d e e l v a n het n o o r d w e s t e l i j k d e e l v a n J u t l a n d . A f b . 1. H e t k a n v i a het v a s t e l a n d b e r e i k t w o r d e n v i a e e n b o o t d i e e r n o g g e e n vijf m i n u t e n v o o r n o d i g heeft. H e t e i l a n d is s l e c h t s 2 2 k m g r o o t , m a a r is in g e o l o g i s c h o p z i c h t erg interessant en b o v e n d i e n landschappelijk heel m o o i . Er wordt een b e p a a l d gesteente, d e moler g e n a a m d , g e v o n d e n d i e a l l e e n b e k e n d is v a n het w e s t e l i j k d e e l v a n d e Limfjord e n d a n v o o r a l v a n het e i l a n d F u r e n het w e s telijk d a a r v a n g e l e g e n g r o t e r e e i l a n d M o r s . D e z e m o l e r (uit t e s p r e k e n a l s m o l è ü b e v a t talrijke z e e r g o e d b e w a a r d g e b l e v e n fossielen. Dit a r t i k e l g a a t in o p d e g e o l o g i s c h e t o t s t a n d k o m i n g v a n d e m o l e r o p het e i l a n d F u r e n in het b i j z o n d e r o p f o s s i e l e n d i e in deze moler gevonden kunnen worden.

e e n v e r b i n d i n g v a n d e z e b i n n e n z e e met d e o c e a a n . D e N o o r d z e e w a s groter d a n t e g e n w o o r d i g en Het K a n a a l t u s s e n E n g e land en Frankrijk b e s t o n d n o g niet. D e P a l e o c e n e b i n n e n z e e leek veel o p d e huidige B a l t i s c h e Z e e . Relatief dichtbij m o e t e e n kust g e w e e s t zijn met e e n rijk dierlijk en plantaardig leven en vele org a n i s m e n zijn in d e t o e n m a l i g e b i n n e n z e e b e z o n k e n . D e z e f o s s i liseerden in d e m o l e r en k u n n e n nu m o o i e v o n d s t e n o p l e v e r e n . A f b . 5. D e Fur-formatie is o n g e v e e r 6 0 meter dik e n w o r d t o n d e r v e r d e e l d in t w e e g e d e e l t e n . Het o n d e r s t e g e d e e l t e is d e Knudeklintafzetting, g e n o e m d naar het noordwestelijk d e e l v a n Fur. D e z e dateert uit het B o v e n - P a l e o c e e n . Het b o v e n s t e g e d e e l t e is d e Silstrup-afzetting, naar het S i l s t r u p klint (= klif) g e n o e m d , a a n d e o o s t k u s t v a n Thy. D e o u d e r d o m hiervan is O n d e r - E o c e e n .

De moler van Fur

Z i e v o o r een kaartje v a n het n o o r d w e s t e n v a n Fur afb. 6.

O p het eiland Fur ligt e e n o o s t - w e s t v e r l o p e n d e heuvelrug, die licht naar het n o o r d e n helt. A a n d e n o o r d k u s t b e v i n d e n z i c h kliffen, die tot 4 0 meter h o o g zijn. A f b . 2 en 3. Het eiland is o p g e b o u w d uit vele lichtgekleurde lagen, die a f g e w i s s e l d w o r d e n d o o r d o n k e r e , v u l k a n i s c h e lagen. D e z e formatie w o r d t d e moler g e n o e m d (Engels: M o - C l a y ) . D e m o l e r met zijn vele a s l a g e n is o o k b e k e n d als d e Fur-formatie. D e Fur-formatie is o p Fur v a n b a s i s tot t o p a a n w e z i g . A f b . 4.

Aslagen

D e lagen zijn afgezet tijdens het B o v e n - P a l e o c e e n en het O n d e r E o c e e n (55-54 miljoen jaar geleden). Tijdens d e laatste ijstijd is d e z e formatie g e p l o o i d d o o r o p s t u w i n g v a n d e ijsmassa's. Ten tijde v a n d e afzetting v a n d e lagen w a s het g e b i e d w a a r het huidige Fur ligt o n d e r d e e l v a n e e n b i n n e n z e e , die z i c h uitstrekte o v e r het g e b i e d v a n Z u i d - N o o r w e g e n tot N o o r d - D u i t s l a n d . Vermoedelijk liep d e z e b i n n e n z e e d o o r v a n d e o o s t k u s t v a n het huidige E n g e l a n d tot aan d e w e s t k u s t v a n het h u i d i g e Z w e d e n . In het n o o r d w e s t e n , t u s s e n N o o r w e g e n en S c h o t l a n d , w a s er

D e vele a s l a g e n in d e Fur-formatie, die tot 15 c m dik zijn, w e r d e n t u s s e n 1 9 0 3 en 1 9 1 8 v o o r g e o l o g i s c h o n d e r z o e k g e n u m m e r d . D e g r e n s t u s s e n d e t w e e formaties w o r d t g e v o r m d d o o r d e a s l a a g die het n u m m e r +1 heeft m e e g e k r e g e n . D e z e laag is z o w e l o p M o r s als o p Fur in alle kliffen v e r t e g e n w o o r d i g d . D e a s l a g e n in d e Silstrup-afzetting kregen p o s i t i e v e n u m m e r s , b e g i n n e n d bij +1 en e i n d i g e n d bij +140. D e a s l a g e n in d e K n u d e klint -afzetting h e b b e n negatieve n u m m e r s , e i n d i g e n d bij - 3 9 . D e z e lagen zijn in het a l g e m e e n d i k k e r d a n d e positief g e n u m m e r d e lagen. Er is g e e n n u m m e r 0. Er zijn d u s in totaal 179 identificeerbare a s l a g e n g e n u m m e r d . D e a s l a g e n in d e m o l e r zijn grijsbruin, grijs tot zwart. Iedere a s laag in d e m o l e r representeert e e n v u l k a n i s c h e uitbarsting. Er zijn g e s t o l d e d r u p p e l s m a g m a (vulkanisch glas) in te h e r k e n n e n . Tevens zijn er v e r s c h i l l e n d e s o o r t e n mineralenfragmenten in d e a s l a a g te v i n d e n , die o n g e v e e r e v e n groot zijn als d e deeltjes v u l k a n i s c h g l a s . Bij d e v u l k a a n u i t b a r s t i n g e n o n t s t o n d e n grote a s w o l k e n die n e e r d w a r r e l d e n in d e t o e n m a l i g e b i n n e n z e e : het huidige J u t l a n d en o p het o m l i g g e n d e l a n d . D e grootste e n z w a a r s t e deeltjes bereikten d e b o d e m het eerst, zij b e v i n d e n z i c h in iedere a s l a a g o n d e r i n . D e afzetting v a n z o ' n a s l a a g , die nu als e e n d o n k e r e b a n d in het g e s t e e n t e is te z i e n , d u u r d e m i s s c h i e n korter d a n e e n e t m a a l . D e a s l a g e n v e r s c h i l l e n v a n kleur, dikte e n afstand. D e negatief g e n u m m e r d e a s l a g e n h e b b e n niet altijd d e z e l f d e c h e m i s c h e s a m e n s t e l l i n g . D e z e a s l a g e n zijn a f k o m s t i g v a n v e r s c h i l l e n d e v u l k a n e n , die o n d e r l i n g e e n c h e m i s c h v e r s c h i l l e n d m a g m a h a d d e n . D e positief g e n u m m e r d e a s l a g e n h e b b e n v a a k w è l d e z e l f d e chemische samenstelling. B o v e n a s l a a g n u m m e r +1 is d e kleur v a n d e a s l a a g altijd zwart, d a a r o n d e r is e e n bruine, gele of blauwgrijze kleurvariatie in d e a s l a g e n zichtbaar.

2

Afb. 1. Kaartje van West-Jutland in het noorden van Denemarken, met de eilanden Mors en Fur in de Limfjord.

52

D e d o n k e r e lagen in d e m o l e r zijn a s l a g e n . O m d a t er ten n o o r d e n en ten w e s t e n v a n S c h o t l a n d tijdens het Tertiair veel v u l k a n i s c h e activiteit w a s , is het aannemelijk dat het materiaal a f k o m stig is v a n v u l k a n e n o p S c h o t l a n d , Ierland e n d e F a r - Ö e r - e i l a n d e n . In d e kliffen a a n d e n o o r d k u s t v a n het e i l a n d is d e z e g e l a a g d h e i d g o e d te z i e n .

Afb. 2. Het strand bij Knudeklint, gelegen aan het noordwestelijke deel van Fur. Foto: Elly en Jan Verkley.

Waarschijnlijk zijn z e w e l afgezet, m a a r zijn z e naderhand weer opgelost. D e m o l e r b e s t a a t o o k n o g uit kleimineralen, d e z e zijn a a n g e v o e r d d o o r rivieren v a n o m l i g g e n d e l a n d g e b i e d e n die u i t m o n d d e n in d e P a l e o c e n e b i n n e n z e e . D e klei v o r m d e d e matrix t u s s e n d e d i a t o m e e ë n s k e l e t j e s . Dit resulteerde in e e n g e s t e e n t e dat d e n a a m diatomiet draagt en v o o r het m e r e n d e e l uit d i a t o m e e ë n bestaat. Het m e e s t v o o r k o m e n d e kleimineraal in d e m o l e r is s m e c t i e t . D e m o l e r b e s t a a t v o o r t w e e d e r d e d e e l uit d i a t o m e e ë n en v o o r d e rest uit smectiet; d e l a a g v o r m i n g v a n d e z e klei w a s o p millimeter- e n submillimeter-niveau.

Mariene lagen T u s s e n d e d o n k e r e lagen zitten lichtgekleurde lagen, die zijn o p g e b o u w d uit d e m i c r o s c o p i s c h kleine kiezelskeletjes v a n d i a t o m e e ë n . D i a t o m e e ë n zijn e e n c e l l i g e algen die als p l a n k t o n bij het z e e o p p e r v l a k leven (niet d i e p e r d a n 2 0 0 meter). E e n of m e e r keren per jaar treedt " a l g e n b l o e i " o p . Er vindt d a n e e n e n o r m e t o e n a m e plaats in het aantal i n d i v i d u e n , w a a r n a z e s n e l sterven. A l s d e d i a t o m e e ë n sterven vergaat hun o r g a n i s c h materiaal e n z i n k e n d e k i e z e l h o u d e n d e skeletjes naar d e b o d e m , w a a r z e d a n e e n laag v o r m e n . Q u a v o l u m e en g e w i c h t m a k e n d e z e kiezelskeletjes het g r o o t s t e b e s t a n d d e e l v a n d e m o l e r uit. Er zijn 41 g e s l a c h t e n en 110 s o o r t e n d i a t o m e e ë n uit d e m o l e r b e k e n d . D e d i a t o m e e ë n zijn t u s s e n d e 0,02 e n 0,2 m m groot. Z e zijn o p v a l l e n d g o e d b e w a a r d g e b l e v e n , w a a r d o o r d e t e r m i n a tie g o e d mogelijk is. D e c o n s e r v e r i n g v a n d e d i a t o m e e ë n in d e Afb. 4. Molergroeve bij Lille Jenshej in het noordelijk deel van Fur. Duidelijk zijn de donkere vulkanische aslagen te onderscheiden en is te zien hoe de lagen vervormd zijn. De groeve is nog in gebruik. Foto: Paul Hille.

Afb. 3. Knudeklint vanaf de bovenkant van het klif. Foto: Paul Hille.

m o l e r is beter d a n d i e o p a n d e r e locaties in D e n e m a r k e n v a n dezelfde ouderdom. Waarschijnlijk w a s het z e e w a t e r t e n g e v o l g e v a n het v u l k a n i s c h e milieu tijdens d e afzetting v e r z a d i g d met s i l i c a (kiezel), w a a r d o o r d e groei v a n d e d i a t o m e e ë n b e v o r d e r d w e r d . N a a s t d i a t o m e e ë n zijn er in d e m o l e r o o k a n d e r e e e n c e l l i g e n met e e n kiezelskelet g e v o n d e n : d e r a d i o l a r i ë n en d e silicoflagellaten. E e n c e l l i g e n met e e n kalkskelet o n t b r e k e n in d e moler.

gea

juni 2 0 0 3 , n u m m e r 2

Er w o r d e n drie t y p e n mariene lagen o n d e r s c h e i d e n , die willekeurig zijn afgezet: - d u n n e lagen met d e z e l f d e soort d i a t o m e e ë n ; d e z e lagen zijn waarschijnlijk het resultaat v a n a l g e n b l o e i ; - d u n n e lagen met veel kleimineralen; dit betekent dat er veel a a n v o e r is g e w e e s t v a n klei(deeltjes) v i a rivieren; - d u n n e en d i k k e lagen met v e r s c h i l l e n d e s o o r t e n d i a t o m e e ë n en kleimineralen; dit t y p e is waarschijnlijk g e d u r e n d e e e n vrij lange p e r i o d e afgezet als e e n soort 'achtergrond-proces'. N a a s t g e l a a g d e m o l e r is er o o k n o g structuurloze, h o m o g e n e moler. D e v e r h o u d i n g v a n d i a t o m e e ë n en kleimineralen is in d e z e structuurloze m o l e r hetzelfde als d i e in d e g e l a a g d e moler. In d e g e l a a g d e m o l e r l o p e n d e a s l a g e n parallel a a n elkaar als d e bladzijden in e e n b o e k , al k u n n e n z e sterk g e p l o o i d zijn d o o r d e druk v a n een ijskap d i e er in d e laatste ijstijd o v e r h e e n is g e s c h o v e n . D e lagen zelf zijn verder o n g e s t o o r d en c o m p l e e t s i n d s d e afzetting. D e structuurloze m o l e r bevat veel graafgangen (ichnofossielen).

53

Afb. 5. Fossielen zoeken aan het strand bijAnshede. Hier kunnen o.a. fossiele insecten gevonden worden. Foto: Jan Verkley.

afzetting v a n d e moler in d i e p t e v e r a n d e r d e . Het afsterven v a n het p l a n k t o n g i n g g e p a a r d met veel zuurstofverbruik. Het a f b r a a k p r o c e s v a n d e dieren v o n d eerst plaats in d e w a t e r k o l o m en v e r v o l g e n s o p d e z e e b o d e m . A l s er g e e n zuurstof m e e r b e s c h i k b a a r w a s k o n d e afbraak in d e z e e b o d e m verder g a a n . Hierbij w e r d sulfaat o p g e n o m e n , waarbij het giftige, s t i n k e n d e z w a v e l w a t e r s t o f (H2S) vrijkwam. In d e giftige modder op de zeebodem was dan geen leven mogelijk.

D e m a k e r s v a n d e z e g a n g e n zijn niet b e w a a r d g e b l e v e n en h a d d e n waarschijnlijk g e e n harde s k e l e t d e l e n . D e graafgangen zijn alleen g o e d te zien o n d e r d e d o n k e r e a s l a g e n in het lichtergekleurde s e d i m e n t , o m d a t d a a r d e b o v e n l i g g e n d e a s d e g a n g e n s o m s heeft o p g e v u l d . Bioturbatie, het o m w o e l e n v a n het s e d i ment d o o r dieren, is er waarschijnlijk d e o o r z a a k v a n dat d e l e n v a n d e moler s t r u c t u u r l o o s zijn. A a n d e o n d e r k a n t v a n d e z e structuurloze m o l e r is d e b e g r e n z i n g ruw d o o r d e z i c h t b a r e graafgangen, a a n d e b o v e n k a n t gaat d e structuurloze m o l e r geleidelijk o v e r in d e g e l a a g d e . D e moler is o p e e n d u s d a n i g e d i e p t e afgezet dat verstoring d o o r g o l v e n niet k o n o p t r e d e n . A a n d e f o s s i e l i n h o u d is niet te zien of het water g e d u r e n d e d e

D e veranderlijke zuurstofbalans o p d e z e e b o d e m w a s waarschijnlijk e e n o o r z a a k v a n d e afwisseling t u s s e n g e l a a g d e e n structuurloze moler. D e g e l a a g d e moler w e r d niet d o o r b o d e m d i e r e n o m g e w o e l d . Er w a s t o e n d e z e lagen o p d e z e e b o d e m afgezet w e r d e n g e e n b o d e m l e v e n a a n w e z i g , w a a r d o o r fossielen o n a a n g e t a s t o p d e b o d e m k o n d e n b e z i n k e n en w o r d e n b e d e k t . Dit in tegenstelling tot d e structuurloze moler. Uit b o o r k e r n a n a l y s e s o p v e r s c h i l l e n d e locaties bleek, dat t u s s e n b e p a a l d e a s l a g e n d e moler overal g e l a a g d h e i d v e r t o o n d e . Dit betekent dat het b o d e m w a t e r o p v e r s c h i l l e n d e m o m e n t e n z u u r stofloos w a s . D e a s l a g e n zijn i m m e r s o p alle l o c a t i e s tegelijkertijd afgezet. O p s o m m i g e stratigrafische n i v e a u s in d e Fur-formatie w o r d e n kalkknollen, k a l k c o n c r e t i e s of hele k a l k b a n k e n aangetroffen.

Afb. 6. Kaart van het eiland Fur. Het noordelijk deel van het eiland heeft goede mogelijkheden om fossielen te zoeken, zowel op het strand als in de molergroeve bij Lille Jenshoj. Naar: Fur, folder van Vandreture i Statskovene, nr. 67.

54

D e z e kalk w o r d t ' c e m e n t s t e e n ' g e n o e m d . V r o e g e r w e r d dit materiaal v o o r d e c e m e n t i n d u s t r i e gebruikt. In d e c o n c r e t i e s zijn kleine holtes v a a k o p g e v u l d met calciet ( C a C C b ) . D e f o s s i e l e n in d e k a l k c o n c r e t i e s zijn v a a k steviger d a n die in d e moler. V a a k zijn d e f o s s i e l e n o o k d r i e d i m e n s i o n a a l b e w a a r d g e b l e v e n in d e c o n c r e t i e s , die d a a r o m waarschijnlijk tegelijkertijd met d e afzetting zullen zijn g e v o r m d . E e n c o n c r e t i e k o n al hard w o r d e n voordat d e druk v a n b o v e n l i g g e n d s e d i m e n t het t o e k o m s t i g e fossiel k o n v e r d r u k k e n . D e c o n c r e t i e s zijn waarschijnlijk o n t s t a a n d o o r in het z e e w a t e r o p g e l o s t e kalk, a a n g e z i e n er vrijwel g e e n k a l k p r o d u c e r e n d e m a c r o f o s s i e l e n , z o a l s bivalven, en h e l e m a a l g e e n m i c r o f o s s i e l e n in d e moler w o r d e n aangetroffen. M a a r v o l g e n s recente s t u d i e s m o e t t o c h z e k e r e e n deel v a n d e kalk v a n m i c r o b i o l o g i s c h e o o r s p r o n g zijn. Er k o m e n o o k w e l kristallen in d e c o n c r e t i e s voor. D e z e zijn o o r spronkelijk als het mineraal g a y l u s s i e t g e v o r m d en zijn later verv a n g e n d o o r calciet, z o a l s uit d e v o r m blijkt. D e kristallen k u n n e n d e c i m e t e r s lang zijn, z e zijn s o m s d o o r z i c h t i g en d o n k e r b r u i n v a n kleur. D e kristallen w o r d e n o o k w e l geTsoleerd in een laag g e v o n d e n of t u s s e n lagen in. V a a k w o r d e n o o k d e holtes g e v o n d e n waarin d e i n m i d d e l s o p g e l o s t e kristallen h e b b e n g e z e t e n . 's W e r e l d s grootste glendonietkristallen w o r d e n in d e m o l e r gevonden.

Afb. 7. Een zeester, lengte 4 cm, gevonden bij Knudeklint. Collectie en foto: Grietje en Klaas de Haan.

Tijdens de ijstijd D e m o l e r is tijdens d e ijstijden in het P l e i s t o c e e n (Kwartair) g e p l o o i d . D e v o o r n a a m s t e plooiing v o n d plaats tijdens d e Weichsel-ijstijd, p a s o n g e v e e r 2 0 . 0 0 0 jaar g e l e d e n . In d e lagen zijn b r e u k e n w a a r te n e m e n , v e r s c h u i v i n g e n , s y n c l i n a l e n (trogvormig g e p l o o i d e lagen) e n anticlinalen (naar b o v e n g e p l o o i d e lagen). Er is voornamelijk s p r a k e v a n p r o g l a c i a l e v e r v o r m i n g , dat wil z e g g e n v e r v o r m i n g v o o r d e i j s m a s s a uit, d o o r d a t d e ijsm a s s a het land v o o r z i c h uit d u w t . S m e l t e n d ijs heeft o p s o m m i g e p l a a t s e n o p het eiland een korrelige structuur achtergelaten. Die r o o d a c h t i g e korrelige structuur is w e e r vastgekit d o o r ijzer, dat o n d e r invloed v a n het z o u t e z e e w a t e r is g a a n roesten. Dit w o r d t plaatselijk D e n r o d e S t e n (rode steen) g e n o e m d . N a het afsmelten v a n d e ijskappen uit d e ijstijd, o n g e v e e r 7.000 jaar g e l e d e n , s t e e g het z e e n i v e a u sterk. Tijdens d e z o g e n a a m d e Littorina-transgressie ( g e n o e m d naar e e n g a s t r o p o d e ) k w a m e e n groot deel v a n J u t l a n d o n d e r water te staan. In d e z e tijd v o r m d e n z i c h d e kustkliffen.

Macrofossielen in de moler D e m a c r o f o s s i e l e n die in d e m o l e r g e v o n d e n k u n n e n w o r d e n v e r t o n e n e e n grote diversiteit. W e l o n t b r e k e n b e p a a l d e f o s s i e l e n als d e b i v a l v e n , die juist z o v a a k g e v o n d e n w o r d e n o p a n d e r e mariene locaties v a n d e z e l f d e o u d e r d o m . O o k w o r d e n z e l d e n fossielen g e v o n d e n v a n dieren die o p d e z e e b o d e m leefden, z o a l s z e e l e l i e s of g a s t r o p o d e n . A f b . 7. O p v a l l e n d is dat fossielen v a n k a l k p r o d u c e r e n d e dieren vrijwel afwezig zijn. D e z e vereisen e e n o m g e v i n g met m e e r zuurstof d a n dieren z o n d e r kalkskelet. Waarschijnlijk is er s p r a k e g e w e e s t v a n e e n unieke paleogeografie. Er w o r d e n z o w e l fossielen g e v o n d e n v a n dieren d i e in of b o v e n d e b o d e m v a n d e b i n n e n z e e zelf h e b b e n geleefd, als f o s s i e l e n v a n dieren en planten die g e t r a n s p o r teerd zijn naar d e b i n n e n z e e en daarin zijn afgezet en, z o a l s al eerder g e n o e m d , d e s p o r e n f o s s i e l e n (ichnofossielen) v a n dieren die in d e b o d e m h e b b e n geleefd. O o k w o r d e n er fossielen g e v o n d e n die met het ijs zijn m e e g e v o e r d in d e ijstijd(en) en die oorspronkelijk v a n e e n a n d e r e locatie a f k o m s t i g zijn. D e v o n d s t e n s c h e t s e n een b e e l d v a n een b i n n e n z e e w a a r niet ver v a n d a a n v a s t e l a n d w a s met m o e r a s s e n , e e n rijke vegetatie e n e e n v e r s c h e i d e n h e i d a a n d i e r s o o r t e n en planten. Uit d e v o n d sten blijkt o o k , dat het klimaat tijdens het B o v e n - P a l e o c e e n en het O n d e r - E o c e e n w a r m e r w a s d a n t e g e n w o o r d i g .

gea

juni 2 0 0 3 , n u m m e r 2

Fur is het m e e s t b e k e n d v a n w e g e d e prachtig g e f o s s i l i s e e r d e v i s s e n en i n s e c t e n . D e grote c o n c e n t r a t i e diatomiet in d e kleiige afzettingen wordt, b e h a l v e o p Fur e n M o r s , verder w e i n i g in kleiige afzettingen g e v o n d e n . D e d i a t o m e e e n verschaften veel v o e d s e l a a n v i s s e n , die d a a r d o o r zullen zijn a a n g e t r o k k e n . E e n m a a l in het a n a e r o b e milieu b e l a n d zullen z e o p d e zuurstofloze b o d e m v a n d e b i n n e n z e e o n g e s t o o r d g e f o s s i l i s e e r d zijn, e v e n a l s vele i n s e c t e n en a n d e r e dieren die er terecht k w a m e n . Dit verklaart d e in het algemeen goede conservering van de fossielen.

Vissen Er zijn o n g e v e e r 5 0 v i s s o o r t e n uit d e moler b e k e n d . D e m e e s t v o o r k o m e n d e is d e Argentinoide, een Argentina-achtige vis. A f b . 8. Dit w a s e e n planktoneter die in grote s c h o l e n v o o r k w a m en e e n v o e d s e l b r o n v o r m d e v o o r vele a n d e r e v i s s e n , wat blijkt uit v o n d s t e n waarbij d e A r g e n t i n o i d e als m a a g i n h o u d is t e r u g g e v o n d e n . D e v i s s e n zijn m a s s a a l g e s t o r v e n d o o r vergiftiging v a n het water d o o r a l g e n b l o e i of d o o r v o r m i n g v a n z w a v e l w a t e r s t o f bij d e b o d e m . D a a r n a zijn z e naar d e b o d e m g e z a k t w a a r z e o n a a n g e t a s t b l e v e n liggen, a a n g e z i e n o o k a a s e t e r s in dit giftige milieu niet k o n d e n leven. Z o a l s d e n a a m al aangeeft is d e A r g e n t i n o i d e verwant a a n d e nu l e v e n d e A r g e n t i n a . D e z e v i s leeft o.a. in d e N o o r d z e e in grote s c h o l e n en kan e e n lengte v a n e e n halve meter bereiken. D e A r g e n t i n a leeft m e e r d a n 100 meter d i e p . A n d e r e fossiele v i s s e n d i e in d e m o l e r g e v o n d e n w o r d e n zijn v a a k verwant a a n d e huidige z a l m , aal e n m a k r e e l . Er w o r d e n echter o o k meer e x o t i s c h e v i s s e n aangetroffen. A f b . 9. A a n het e i n d v a n het Krijt w a r e n grote d e l e n v a n N o o r d w e s t E u r o p a b e d e k t d o o r e e n s u b t r o p i s c h e z e e . Tijdens het V r o e g Tertiair w e r d d e z e e kleiner ten g e v o l g e v a n wijdverbreide o p heffing d o o r d e A l p i e n e o r o g e n e s e ; hierdoor w e r d e n er o o k barrieres in het w a t e r g e v o r m d . Vermoedelijk w a r e n er g e b i e d e n w a a r s u b t r o p i s c h e v i s s e n k o n d e n leven. Er zijn vele v o n d s t e n b e k e n d v a n v i s s e n b e h o r e n d e tot d e P o l y m i x i i d e s , w a a r v a n nu n o g m a a r e e n g e s l a c h t bestaat. Dit g e s l a c h t k o m t v o o r in t r o p i s c h e en s u b t r o p i s c h e o c e a n e n . E e n bijzondere vis die g e v o n d e n k a n w o r d e n is d e Antigonia. A f b . 10. D e z e vis heeft een kort m a a r h o o g l i c h a a m e n w a s waarschijnlijk sterk afgeplat. D e k o p is naar v e r h o u d i n g groot. D e lengte is g e m i d d e l d 15 m m , d e h o o g t e 3 0 m m . D e vis is v o o r het eerst in 1991 in d e moler g e v o n d e n . D e a n a t o mie v a n d e vis lijkt o p die v a n d e huidige A n t i g o n i a (behorend tot

55

Afb. 8. De afgebeelde vis is een Argentinoide (4 cm), de meest voorkomende vis uit de moler. Deze vissen leefden in grote scholen en zijn vaak als maaginhoud bij andere fossiele vissen gevonden; de huidafdruk is vaak bewaard gebleven. Vindplaats: groeve Lille Jenshoj.

Afb. 9. Deze vis, behorende tot de Menidae, is verwant aan de grotere Mene rhombea uit de beroemde Italiaanse Eocene vindplaats Monte Bolca. Er zijn geen huidresten bewaard gebleven, wel is het grote oog goed zichtbaar. Lengte vis: 7 mm. Vindplaats: groeve Lille Jenshoj.

Afb. 10. Antigonia sp., ca. 15 x 30 millimeter. Deze kleine, maar opmerkelijke vis is hoger dan lang. Opvallend zijn verder de grote oogholte en de kleine staart. Verwanten van deze vis leven nu nog. Vindplaats: groeve Lille Jenshej.

Afb. 11. In een witte laag moler is een vis met ronde staart en huidafdruk zichtbaar. Deze ronde staartvorm wordt diphycerk genoemd. Lengte vis 15 cm. Vindplaats: groeve Lille Jenshej.

56

Afb. 12. Losse visschubben worden vaak in de moler gevonden. Dit zijn twee grote tarponschubben van 2 cm. Vindplaats: groeve Lille Jenshoj.

d e familie C a p r o i d e a ) . Hiervan zijn m o m e n t e e l 12 s o o r t e n b e k e n d ; z e leven in d e A t l a n t i s c h e O c e a a n . A l s juveniel leven d e z e v i s s e n t u s s e n het p l a n k t o n ; d e v o l w a s s e n e x e m p l a r e n , die tot 15 c m lang k u n n e n w o r d e n , leven in s c h o l e n o p een d i e p t e t u s s e n d e 5 0 en 6 0 0 meter. In 1 9 8 5 is o p Fur e e n b e e n v i s g e v o n d e n d i e e e n lengte m o e t h e b b e n g e h a d t u s s e n d e 1,5 en 2 meter. S o m s w o r d e n o o k l o s s e s c h u b b e n g e v o n d e n die m o e t e n h e b b e n t o e b e h o o r d a a n grote v i s s e n . A f b . 11 en 12. O o k v o n d s t e n v a n h a a i e n t a n d e n zijn v a n d e Fur-formatie b e k e n d . E e n s c h i t t e r e n d e v o n d s t v a n e e n vis w e r d in 1997 g e d a a n d o o r J a n en Elly Verkley. Zij c o m b i n e e r d e n hun vakantie met hun g e o l o g i s c h e interesse e n d e d e n e e n s p e c t a c u l a i r e v o n d s t . J a n v o n d in d e m o l e r (positief en negatief van) e e n grote vis met e e n l e n g te v a n 3 0 c m . A f b . 13. N a v r a a g bij d e b e h e e r d e r e n g e o l o o g v a n het g e o l o g i s c h m u s e u m in Fur leerde dat het o m e e n belangrijke v o n d s t g i n g . D e v i s w a s niet alleen erg g o e d b e w a a r d g e b l e v e n , het z o u mogelijk o o k n o g o m e e n o n b e k e n d e soort g a a n . Z o b e l a n d d e d e v i s in eerste instantie in d e c o l l e c t i e v a n het m u s e u m v a n Fur w a a r d e vis t e n t o o n g e s t e l d w e r d . D e trotse v i n d e r s b e h a a l d e n met hun v o n d s t d e v o o r k a n t v a n e n k e l e D e e n s e kranten, wat het b e l a n g v a n d e v o n d s t aangeeft. Inmidd e l s (5 jaar n a d e vondst) is d e vis, die o n d e r d e Danekrae-regel valt, v o o r o n d e r z o e k bij het G e o l o g i s k M u s e u m v a n K o p e n h a g e n , w a a r v a s t g e s t e l d w o r d t wat v o o r soort het is. Het z o u mogelijk e e n g l a n s v i s of e e n r o o d b a a r s k u n n e n zijn. D e v o o r l o p i g e determinatie is als volgt: orde: L a m p r i d i f o r m e s , o n d e r o r d e : L a m p r i d o i d e i , familie: T u r k m e n i d a e . D e Danekrae-regel houdt in dat v o l g e n s D e e n s e w e t g e v i n g d e D e e n s e staat het eerste recht heeft o p bijzondere fossielen, mineralen en meteorieten die in D e n e m a r k e n g e v o n d e n zijn. Z u l k e v o n d s t e n m o e t e n a a n g e g e v e n w o r d e n bij d e D e e n s e staat (bij e e n n a t u u r h i s t o r i s c h / g e o l o g i s c h m u s e u m ) . A l s d e staat d e v o n d s t wil b e h o u d e n krijgt d e v i n d e r hiervoor e e n b e l o n i n g in g e l d . A l s d e v o n d s t v a n nationaal b e l a n g w o r d t g e a c h t d a n w o r d t er verder o n d e r z o e k naar g e d a a n . A l s d e v o n d s t niet v a n v o l d o e n d e b e l a n g (b)lijkt te zijn d a n krijgt d e v i n d e r d e v o n d s t w e e r terug. D e D a n e k r a e - v o n d s t e n b e l a n d e n o p een Danekrae-lijst. D e ' g l a n s v i s ' , z o a l s d e vis v o o r l o p i g g e n o e m d wordt, heeft n u m m e r 2 5 4 o p d e z e lijst m e e g e k r e g e n .

gea

juni 2 0 0 3 , n u m m e r 2

Insecten In d e Fur-formatie zijn vele insecten g e v o n d e n , w a a r o n d e r d e a d e n , l a n g p o o t m u g g e n , v l i e g e n , s p r i n k h a n e n en kevers. A f b . 14 2 1 . O n g e v e e r d e helft v a n d e g e v o n d e n i n s e c t e n behoort tot d e Diptera (zgn. e c h t e vliegen met e e n e n k e l paar vleugels). D e z e i n s e c t e n w a r e n waarschijnlijk a f k o m s t i g uit Z u i d - S c a n d i n a v i e . V a a k zijn d e i n s e c t e n z e e r gedetailleerd b e w a a r d g e b l e v e n . Dit is m e d e mogelijk g e m a a k t d o o r d e korrelgrootte v a n het g e s t e e n t e . O o k zijn s o m s n o g kleurpatronen zichtbaar. Z e w o r d e n v o o r n a melijk g e v o n d e n in d e c e m e n t s t e e n . D e i n s e c t e n w o r d e n v a a k c o m p l e e t g e v o n d e n , al k o m e n o o k v a a k l o s s e v l e u g e l s voor. V o n d s t e n v a n larven zijn niet b e k e n d . Niets wijst e r o p dat d e i n s e c t e n d o o r a a s e t e r s zijn a a n g e v r e t e n . O p v a l l e n d is dat d e g e v o n d e n i n s e c t e n o v e r het a l g e m e e n l a n g e a f s t a n d - v l i e g e r s zijn, die niet erg b e h e n d i g zijn in het v e r a n d e ren v a n richting. D e b e h e n d i g v l i e g e n d e i n s e c t e n , z o a l s w e s p e n en v l i e g e n , zijn bij d e v o n d s t e n in d e m o l e r o n d e r v e r t e g e n w o o r d i g d . Kleine en lichte insecten zijn z e l d z a a m t u s s e n d e v o n d s t e n . V e r m o e d w o r d t dat d e i n s e c t e n d o o r harde w i n d uit d e k o e r s raakten en in het water b e l a n d zijn. Er lijkt d u s bij d e g e v o n d e n i n s e c t e n - f o s s i e l e n d o o r d e w i n d selectief g e s o r t e e r d te zijn. Vele v a n d e g e v o n d e n i n s e c t e n zijn n o g niet w e t e n s c h a p p e l i j k beschreven.

Afb. 14. Twee langgerekte insectenvleugels (van libel?) zijn op elkaargefossiliseerd. Details van de vleugels zijn nog goed zichtbaar. Lengte vleugels 6 cm. Vindplaats: strand bij Anshede.

57

Afb. 15. Bij deze sprinkhaan zijn de opgevouwen poten, de kop, het lichaam en de lange vleugels goed te onderscheiden. Lengte 4 cm. Vindplaats: strand bijAnshede.

Afb. 16. Een kever (orde Coleoptera) van bovenaf, waarbij een kleurpatroon nog zichtbaar is. Lengte 1 cm. Vindplaats: strand bijAnshede.

Afb. 18. De gesegmenteerde onderzijde van een kever, waarbij in het midden een beschadiging zichtbaar is, waarschijnlijk ontstaan door uittredende rottingsgassen in de maag van de kever. Lengte 1 cm. Vindplaats: strand bijAnshede. Afb. 19. Een vlieg met een duidelijk streeppatroon; de vleugels zijn langs het lichaam naar achteren gevouwen. Lengte 2 cm. Vindplaats: strand bij Anshede.

Afb. 17. Ook op deze foto is een kever (orde Coleoptera) zichtbaar. Lengte 1 cm. Vindplaats: strand bijAnshede.

Afb. 21. Twee kleine muggen zijn naast elkaar gefossiliseerd. Opmerkelijk is dat ze in dezelfde richting liggen. Lengte muggen 1 cm. Vindplaats: strand bij Anshede. Afb. 20. Het originele streeppatroon van deze vlieg is duidelijk zichtbaar. Lengte 1 cm. Vindplaats: strand bijAnshede.

Planten P l a n t e n f o s s i e l e n die o p Fur g e v o n d e n zijn t o n e n a a n dat het klimaat o n g e v e e r 1 0 ° C e l s i u s w a r m e r m o e t zijn g e w e e s t d a n t e g e n w o o r d i g . Er zijn fossielen g e v o n d e n v a n o.a. d e spar, d e g r o v e d e n , e e n s e q u o i a , g i n k g o en e e n p i j n b o o m . D e z e b o m e n bestaan tegenwoordig nog steeds. Afb. 22. O o k zijn er resten g e v o n d e n v a n e e n uitgestorven b o o m : d e Macclintockia, e e n b o o m met grote lange b l a d e r e n met d e nerven in d e lengterichting. D e z e M a c c l i n t o c k i a w o r d t in veel P a l e o c e n e en E o c e n e afzettingen g e v o n d e n en is d e r h a l v e v a n b e l a n g g e w e e s t v o o r het dateren v a n d e Fur-formatie. O o k zijn noten g e v o n d e n , e v e n a l s riviergras. N a a l d e n v a n n a a l d b o m e n en g e v l e u g e l d e c o n i f e r e n z a d e n k o m e n o o k voor. A l dit

58

Afb. 22. Een door rivierwater aangevoerd boomzaadje, dat afgezet is in marien sediment. Lengte 15 mm. Vindplaats: groeve Lille Jenshej.

plantaardige materiaal is v i a rivierwater in d e b i n n e n z e e b e l a n d en bijvoorbeeld met drijfhout ver v a n d e kust afgedreven, w a a r n a het naar d e z e e b o d e m z o n k , b e d e k t w e r d e n fossiliseerde.

Andere fossielen O o k v o g e l f o s s i e l e n zijn v a n Fur b e k e n d . In s o m m i g e gevallen zijn d e v o n d s t e n z o g o e d b e w a a r d g e b l e v e n dat o o k d e veren g e c o n s e r v e e r d zijn. D e m o l e r heeft d e resten v a n o n g e v e e r 70 v o g e l s o p g e l e v e r d ; hierbij zijn d e v o n d s t e n m e e g e r e k e n d die o p M o r s g e d a a n zijn. O o k hier zijn het d e m i n d e r b e h e n d i g e vliegers die o v e r v e r t e g e n w o o r d i g d zijn. Tevens is er e e n s c h i l d p a d v o n d s t (Eosphargis breineri) g e d a a n en is er e e n wervel v a n een z e e s l a n g g e v o n d e n (Palaeophis sp.).

Dankwoord Ik wil g r a a g Elly en J a n Verkley b e d a n k e n v o o r het ter b e s c h i k k i n g stellen v a n foto's v a n hun v o n d s t e n v o o r dit artikel, en t e v e n s v o o r hun w a a r d e v o l l e a d v i e z e n . Tevens wil ik Grietje en K l a a s d e H a a n b e d a n k e n v o o r het ter b e s c h i k k i n g stellen v a n d e foto v a n d e d o o r hen g e v o n d e n zeester.

G e r a a d p l e e g d e literatuur/CD' ROM: - Bomers, R, (1993). " M o l e r " in Denemarken: een voorbeeld van zeebloei? G e a 1993, nr. 2, pp. 70-73. - Breiner, M . , Der Moler im Limfjord, N o . 1 , Fur Museum. - Claus, W. (1993). Die Insel Fur. Fossilien Heft 2, Marz/April 1993, pp. 91-96. - Gravesen, R (1998). Danske Forsteninger fra Tertiaertiden. Naturog M u s e u m nr. 2, juni 1998. - Hald, N . (1993). Drei Jahre Danekrae - Ein Gesetz und was es bewirkt hat. Fossilien Heft 6, November/Dezember 1993, pp. 346-350. Afb. 23. De foto toont hoe moeilijk het is grotere fossielen, in dit geval een beenvis, uit de breekbare - J a k o b s e n , S.L. (1991). Ein neues Gesetz molerlagen te halen. Vindplaats: groeve Lille Jenshej. s c h ü t z t fossile Schatze in Danemark. Fossilien Heft 4, Juli/Auq. 1991, pp. 215-220. - K o c h , L. (1986). Die Moler-Formation des Limfjords. Fossilien Heft 2, Marz/April 1986, pp. 65-72. - Pedersen, S.S., Pedersen, G . K . , Noe, P. (1994). M o - C l a y on Mors, D e m o l e r heeft v e r s c h i l l e n d e t o e p a s s i n g s m o g e l i j k h e d e n . Vanaf Mors Kort & G o d t - 1 , M o r s o Lokalhistoriske Forlag, Dueholm Kloster, b e g i n vorige e e u w w e r d het g e s t e e n t e gebruikt v o o r o n d e r 7900 Nykobing Mors. a n d e r e t h e r m i s c h e isolatie v a n g e b o u w e n en als o l i e - a b s o r b e - Richter, A . E . (1999). Handbuch des Fossiliensammlers: ein W e g rend materiaal. V o o r d e c h e m i s c h e industrie heeft d e moler tal weiser für die Sammlerpraxis. B e c h t e r m ü n z Verlag, Augsburg. v a n g e b r u i k s t o e p a s s i n g e n . E e n a n d e r e t o e p a s s i n g v a n d e moler is kattenbakvulling. - Rust, J . , Ansorge, J . (1996). Bemerkenswerte Moler-lnsekten. F o s silien Heft 6, November/Dezember 1996, pp. 359-364. V e r s c h i l l e n d e g r o e v e s zijn in d e l o o p v a n d e tijd in gebruik g e n o m e n , m a a r niet alle g r o e v e s zijn n o g w e r k z a a m . - Danske Fossiler 2002; Danske Fossilsammlere ( C D - R O M ) .

Het gebruik van de moler

G e r e e d s c h a p en prepareren Adresgegevens Musea Belangrijk g e r e e d s c h a p v o o r d e moler-fossielen is in ieder g e v a l e e n p l a m u u r m e s o m d e z a c h t e , breekbare lagen v a n elkaar te s c h e i d e n . E e n z a k m e s kan v a a k o o k al v o l d o e n . A f b . 2 3 . V o o r d e hardere lagen zijn e e n h a m e r en e e n b r e d e beitel h a n d i g . D e beitel m o e t z o d u n mogelijk zijn o m het g e s t e e n t e z o g o e d mogelijk te k u n n e n splijten. D e moler n e e m t erg makkelijk v o c h t o p e n het is d a n o o k a a n te raden d e s t e n e n , indien n o d i g , o p papier g o e d te laten d r o g e n . Het preparen v a n d e i n s e c t e n , die m e e s t a l in d e hardere lagen v a n d e m o l e r v o o r k o m e n , kan het b e s t e g e b e u r e n met z a n d s t r a a l t e c h n i e k . E e n m i c r o s c o o p is hierbij onontbeerlijk w e g e n s d e fijne details. Het materiaal w o r d t niet v e r s t e v i g d . De fossielen niet afborstelen want d a n borstelt u in veel gevallen m e t e e n het fossiel v a n d e s t e e n af. V o o r het o p e n s l a a n v a n d e c o n c r e t i e s zijn e e n h a m e r of moker, beitel en b e s c h e r m b r i l h a n d i g .

Fur Museum N e d e r b y 28; D K - 7 8 8 4 Fur tel. (+45) 9 7 5 9 3 4 1 1 ; fax (+45) 9 7 5 9 3 9 1 7 ; e-mail: [email protected] O p e n i n g s t i j d e n : dagelijks: 1 april - 18 juni 10:00 tot 16:00 uur; 19 april - 31 a u g u s t u s 10:00 tot 17:00 uur; 1 september - 1 oktober

13:00 tot 16:00 uur.

Molermuseet Skarrehagevej 8; Hesselbjerg, D K - 7 9 0 0 N y k o b i n g M o r s tel. (+45) 9 7 7 5 1 7 1 6 ; fax (+45) 9 7 7 5 1 7 1 6 e-mail: D u e h o l m @ m u s e u m . d k O p e n i n g s t i j d e n : dagelijks: 1 mei - 2 2 o k t o b e r 10:00 tot 16:00 uur. O p z a t e r d a g en z o n d a g 12:00 tot 16:00 uur.

Fur M u s e u m Het Fur M u s e u m herbergt een schitterende c o l l e c t i e fossielen, mineralen en g e s t e e n t e n , die d e b e z o e k e r e e n blik g e v e n o p d e g e o l o g i e en v o n d s t m o g e l i j k h e d e n o p het e i l a n d . Dat geldt t r o u w e n s o o k v o o r het Molermuseet op Mors. B e i d e m u s e a kan ik a a n b e v e l e n .

gea

juni 2 0 0 3 , n u m m e r 2

De fossielen, met uitzondering van afb. 7 en afb. 13, zijn uit de collectie van Elly en Jan Verkley. Ook de foto's zijn van Elly en Jan Verkley, tenzij anders vermeld.

59