Het derde jaar Zandmotor Natuurontwikkelingen op een dynamisch stukje Nederland
3 december 2014 Foto’s en tekst: Leo Linnartz, ARK Natuurontwikkeling Korfoto’s: Jaap Tromp Luchtfoto’s: Joop van Houdt, Rijkswaterstaat
Inleiding In juli 2011 was de Zandmotor vrijwel gereed. Boven de waterlijn lag alles er al. Alleen onder water moest nog wat zand gestort worden om de voet van de Zandmotor op de geplande breedte te krijgen. Nu, drie jaar later, kunnen we wederom terug kijken op een zeer dynamisch jaar van de Zandmotor. Het project staat wereldwijd in de belangstelling met zijn unieke combinatie van kustveiligheid, natuur en recreatie. Het is iets om trots op te zijn en dat mag wereldwijd gecommuniceerd worden, maar vooral ook naar omwonenden en hun kinderen. Dit rapport geeft een fotorijk verslag van wederom een prachtige jaar Zandmotor.
Foto 1: Grote en kleine mantelmeeuwen rusten veelvuldig op de Zandmotor.
Wederom hebben veel mensen op allerlei mogelijke manieren van de Zandmotor genoten, variërend van kitesurfers, badgasten, wandelaars, hondenbezitters tot fossielenzoekers en natuurgenieters. Voor die laatste groep was er tevens het nodige te beleven. Niet alleen een continue veranderend landschap, maar ook van de vele vogels, vissen, schelpdieren en zeezoogdieren rondom de Zandmotor. Bovendien bieden de eroderende delen van de Zandmotor een uitstekende gelegenheid om oeroude botten van zoogdieren uit het pleistoceen te vinden of eeuwenoude schelpen van reeds lang verdwenen schelpdieren. De langzame maar gestage erosie legt telkens een vers laagje fossielen bloot. Het zand dat wegspoelt wordt afgezet op steeds weer veranderende zandbanken en wadplaten in de baai en aan de noord en zuidzijde van de Zandmotor. Jonge pionierduintjes ontstaan en vergaan op de dynamische Zandmotor. Vaak rondom de tijdelijke groeiplaatsen van zeeraket, maar steeds meer ook op permanente jonge duintjes van biestarwegras, helm en recent ook zandhaver. Aan de voet van de zanddijk is een brede gordel van dynamisch wit duin ontstaan met weelderig groeiend en bloeiend helmgras. Daarvoor ontstaan jonge pionierduintjes die plaatselijk al een behoorlijk formaat hebben. Tal van pionierplanten en diverse soorten vogels profiteren van deze ontwikkelingen.
Gevormd door wind en water In het voorjaar en de zomer van 2011 is de Zandmotor aangelegd. Vanaf de eerste scheepsladingen zand reageerde de natuur op de veranderde kustlijn. Zeestromingen, eb en vloed, brandinggolven, wind en regenwater verplaatsten het zand onder en boven water. Hierbij erodeert de westkant van de Zandmotor en wordt dit zand niet alleen aan de noordkant, maar deels ook aan zuidkant weer afgezet. Storm geeft deze natuurlijke processen extra energie. Na een eerste jaar vol stormen zorgden ook het tweede en derde jaar voor tal van veranderingen in de verschijningsvorm van de Zandmotor. De luchtfoto’s van Joop van Houdt hieronder laten dit proces mooi zien. Geulen verleggen hun loop, zandplaten groeien aan of slaan af. Piionierduintjes groeien aan of slaan met een forse storm weer weg. Met elke vloed worden achter in de baai een dun laagje slib afgezet, dat door de wind weer afgedekt wordt met een laagje stuifzand. Langzaam wordt de baai kleiner door zand en slib dat door de vloedstroom naar binnen wordt gebracht. Met elke storm waait er zand in de baai en het duinmeer, waardoor de oeverzone steeds breder en het wateroppervlak steeds kleiner wordt. De veranderingen gaan langzaam, maar ook weer snel: elke maand ziet de Zandmotor er weer anders uit.
Foto 2: De Zandmotor op 11 juli 2011 vlak na aanleg. Aan de noord- en de zuidzijde zijn nog geen strandwal, zandbanken, geulen, zwinnen en muien te zien. Wel is het sedimenttransport duidelijk te zien en de eerste aanzet voor een zandbank vanaf de punt van de Zandmotor. Foto Joop van Houdt.
Ontwikkelingen aan de noordkant Al in het eerste jaar van de Zandmotor raakte de baai nagenoeg afgesloten van de Noordzee. De enige overgebleven verbinding was een lange, snel stromende geul die het water in de baai liet meebewegen met het getij. In mei 2012 is aan het begin van het eerste strandseizoen van de Zandmotor deze geul afgedamd en is een nieuwe loop gegraven om een veiliger situatie voor de strandbezoekers te maken (Foto 3). Al snel had het stromende water zijn loop echter al weer veranderd. Sindsdien boetseren zand en stromend water de noordzijde van de Zandmotor telkens opnieuw. Geulen verleggen hun loop, verzanden of ontstaan opnieuw. De reeks van luchtfoto’s hieronder laat deze dans van zand en water prachtig zien. Begin september 2012 lagen er aan de noordzijde twee geulen die de baai vulden met vloedwater en bij eb weer langzaam leeg lieten lopen (Fout! Verwijzingsbron niet gevonden.). Eind oktober waren beide lopen grotendeels verzand en was er een nieuwe kortere geul ontstaan (Foto 5). Na de winter waren de twee lange geulen weer terug en was er een indrukwekkend stelsel van zandplaten omringd door oude en nieuwe geulen ontstaan (Foto 6). Later dat voorjaar werden de beide geulen weer één: een flink meanderende geul omgeven door zandplaten (foto 7) om vervolgens in de winter van 2013/’14 weer richting Kijkduin te groeien. Na de zomer van 2014 is de hoofdgeul wederom korter, maar blijft er een meervoudig stelsel van geulen en mondingen intact. Al dat stromende en meanderende water zorgt er ook voor dat de Delftlandse strandhoofden hier en daar weer te voorschijn komen. Ze steken nauwelijks zichtbaar boven het zand uit, maar voorkomen effectief dat het meanderende water al te ver richting duinvoet opschuift. De immer verschuivende kreken, geulen, mondingen, zandplaten maken het tot een boeiend gebied om telkens opnieuw te ontdekken.
Foto 3: Na een jaar Zandmotor zijn op 2 juli 2012 bij eb de grote veranderingen op de Zandmotor goed zichtbaar. De Zandmotor is flink naar het noorden gegroeid, via een getijdengeul houdt de bijna afgesloten baai contact met het wisselende waterpeil op de Noordzee. Vanwege de hoge stroomsnelheid in de geul is deze afgedamd en is er een nieuwe, kortere verbinding met de Noordzee. Foto Joop van Houdt.
Foto 4: De Zandmotor op 4 september 2012. Waar de kreken in de baai van de Zandmotor uitmonden is een uitgebreid stelsel van zandplaten en wadvlaktes ontstaan. Twee geulen voeren het water twee keer per dag af en aan. Foto Joop van Houdt.
Foto 5: De Zandmotor op 31 oktober 2012. In twee maanden tijd is er een nieuwe kreekmonding ontstaan en verzanden beide oude lopen langzaam. Het dubbele krekenstelsel is alleen nog maar bij hogere waterstanden aanwezig. Foto Joop van Houdt.
Foto 6: Tijdens de winter is er weer opnieuw een dubbel krekenstelsel ontstaan, zoals deze foto van 27 maart 2013 laat zien. Foto Joop van Houdt.
Foto 7: De Zandmotor op 1 juli 2013. Foto Joop van Houdt. Duidelijk is te zien dat de oude getijdenkreek richting Kijkduin steeds verder verzandt en langzaam verdwijnt. Er is nog maar één monding en de nieuwe kreek meandert nu sterk. Foto Joop van Houdt.
Foto 8: Op 20 december 2013 is de meanderende geul weer fors naar het noorden gegroeid. Foto Joop van Houdt.
Foto 9: Op 13 september 2014 is de korte geul hersteld en slibt de lange geul weer dicht. Foto Joop van Houdt.
Foto 10: De noordzijde van de Zandmotor toont op 13 september 2014 een complex systeem van zandplaten, muien, zwinnen, kreken en mondingen. Foto Joop van Houdt.
Foto 11: Detailopname van de monding op 13 september 2014. Foto Joop van Houdt.
Foto 12: Aan de westzijde erodeert de Zandmotor gestaag, zoals deze kleine erosieklif duidelijk laat zien.
Foto 13: Het zand dat erodeert wordt verderop weer afgezet in een brede strandwal aan de Noordzeezijde en een ondiepe wadvlakte daarachter. De wadvlakte wordt her en der doorsneden door kreken, zwinnen en muien.
Foto 14: In de baai groeien de zand- en wadplaten steeds verder aan.
Foto 15: De oude Delflandse strandhoofden komen door erosie weer boven het zand uit.
Foto 16: Bij eb is goed te zien uitgestrekt de zandplaten aan de noordzijde inmiddels zijn geworden.
Foto 17: Achter de strandwal liggen eindeloze zandplaten tussen de kreek en de Noordzee.
Ontwikkelingen aan de zuidkant Aan de zuidkant van de Zandmotor is eveneens een indrukwekkend complex van zandbanken, zwinnen, muien en strandmeren ontstaan. Dynamiek voert de boventoon en bijvoorbeeld strandmeren worden net zo gemakkelijk gevormd, als weer opgeruimd.
Foto 18: De zuidzijde van de Zandmotor op 31 oktober 2012, anderhalf jaar na aanleg van de Zandmotor. Een strandmeer, zwinnen, muien en zandbanken laten een indrukwekkende dynamische aangroeikust zien. Een radicaal ander beeld dan de gladde kustlijn van de Zandmotor direct na de aanleg. Foto Joop van Houdt.
Foto 19: Op 1 juli 2013 ziet het er alweer heel anders uit. Foto Joop van Houdt.
Foto 20: Het lage water op deze foto toont het indrukwekkende stelsel van geulen, ruggen en zandplaten aan de zuidkant van de Zandmotor. 1 oktober 2013. Foto Joop van Houdt.
Foto 21: De luchtfoto van 13 september 2014 laat een vergelijkbaar stelsel zien van strandmeren, zandkbanken, zwinnen en muien.
Foto 22: Een van de strandmeren aan de zuidkant van de Zandmotor.
Foto 23: Op het strand van de Zandmotor is duidelijk te zien tot hoe ver de vloed in de zomer reikt.
Aantrekkingskracht De Zandmotor blijft veel bezoekers trekken. Het is een paradijs voor beginnende kitesurfers, wandelaars en vele anderen.
Foto 24: Kitesurfers en wandelaars zijn vrijwel dagelijks op de Zandmotor te vinden.
Foto 25: Een kitesurfer op de Zandmotor.
Foto 26: Zeilboten liggen klaar op het strand om gebruikt te worden. Op de achtergrond vele tientallen kitesurfers die van het lekkere weer en de goede wind gebruik maken.
Foto 27: Talloze omwonenden wandelen met hun hond in het gebied.
Foto 28:. Uitwaaien tussen het stuivende zand.
Foto 29: Heerlijk wandelen langs de getijdegeulen aan de noordkant van de Zandmotor.
Foto 30: Als je niet om wilt lopen, dan kan je er ook gewoon doorheen waden. Wandelaars tijdens de strandzesdaagse.
Foto 31: Zandkastelen worden ook midden op de Zandmotor gebouwd en getuigen ervan dat bezoekers overal komen.
Foto 32: Paardrijden op de Zandmotor.
Foto 33: Genieten van een prachtige zonsondergang.
Excursies Geregeld worden er excursies georganiseerd op de Zandmotor. Over belangstelling is meestal niet te klagen. Ook worden er vaker excursies op aanvraag gegeven. Erg leuk zijn de korexcursies, die een uniek kijkje geven in de dierenwereld in het water van de Zandmotor.
Foto 34: Een van de vele excursies op de Zandmotor.
Foto 35: idem.
Foto 36: Met zijn allen het net trekken tijdens een korexcursie op de Zandmotor. Foto Jaap Tromp.
Foto 37: Na afloop de vangst verdelen over heel veel waterbakken en kijken wat er zoal gevangen is. Foto Jaap Tromp.
Foto 38: Een dikkopje, een grondelsoort van de kustwateren. Foto Jaap Tromp.
Foto 39: Een noordzeegarnaal. Foto Jaap Tromp.
Foto 40: Een strandkrab. Foto Jaap Tromp.
Foto 41: Een grote zeenaald. Foto Jaap Tromp.
Foto 42: Twee jonge zeebaarzen. Foto Jaap Tromp.
Foto 43: Een gewone zwemkrab. Foto Jaap Tromp.
Foto 44: Een heremietkreeft. Foto Jaap Tromp.
Foto 45: Een schol. Foto Jaap Tromp.
Mens en natuur Zo’n grote zandvlakte nodigt uit om over heen te rijden. De vele bandensporen zijn daar stille getuigen van (Foto 46). Dat vele rijden voorkomt wel dat pionierplanten zich kunnen vestigen en uitgroeien om vervolgens zand in te vangen en jonge embryonale duintjes te vormen. Ook de beach cleaners, die op een deel van het strand bij de Zandmotor komen, ruimen veel jonge plantjes op.
Foto 46: Rijsporen op de Zandmotor.
Hoewel vogels en zeehonden gemakkelijk verstoord worden door bezoekers, is er toch volop ruimte op de Zandmotor voor beiden. Niet alle plekken zijn even druk of even gemakkelijk te bezoeken. Wandelaars, surfers, kitesurfers en auto’s worden tot op zekere hoogte door vogels geduld en al helemaal als er een strookje water tussen zit of een andere barrière. Zeehonden daarentegen gebruiken de Zandmotor vooral ’s nachts en in de vroege ochtend, als er weinig of geen mensen zijn. Om meer inzicht te krijgen in het functioneren van de Zandmotor en zijn effecten op de natuur wordt veel onderzoek gedaan. Dit jaar waren er tal van meetopstellingen te zien op de Zandmotor.
Foto 47: Waar de beach cleaner rijdt, daar verdwijnen niet alleen vuil, maar helaas ook de eerste aanzetten voor pionierduintjes.
Foto 48: Veel wandelaars blijven met hun honden aan de strandzijde van de Zandmotor, waardoor vogels aan de overzijde van de kreek voldoende rust krijgen.
Foto 49: Ook de aalscholvers zijn inmiddels wel wat gewend.
Foto 50: Veel vogels verblijven op de brede strandwal aan de buitenkant van de Zandmotor. Zo vermijden ze de meeste mensen en hun honden.
Foto 51: Een van de vele meetopstellingen op de Zandmotor.
Foto 52: Nog meer meten.
Pionierplanten en jonge duinen De Zandmotor is een dynamisch stukje Nederlandse kust. Aangespoeld zeewier en kienhout vormt een ideaal kiembed voor pionierplanten, zoals zeeraket, stekend loogkruid, spiesmelde en gelobde melde. Ook dit jaar groeide er weer veel zeeraket op het wintervloedmerk in lange linten parallel aan de kustlijn. Ook even uit de oever van het duinmeer kwamen vele honderden pollen zeeraket tot groei en bloei. Regen blijkt op de Zandmotor erg belangrijk voor het kiemen en groot worden van alle planten die er groeien. De hoge ligging van de Zandmotor en de voortdurende erosie aan de zeezijde zijn er mede debet aan dat zoet grondwater nogal diep ligt. Verspreid over de Zandmotor zijn ook tal van jonge embryonale duintjes ontstaan. Zeeraket, biestarwegras, helm, zandhaver en zeepostelein vangen zand in en laten de duintjes groeien, een zeldzaam type natuur. Op de Zandmotor zelf zijn veel embryonale duintjes uit 2012 en 2013 weer verdwenen, maar die dichter tegen de zeewerende zanddijk aan liggen, zijn juist verder uitgegroeid. Sommige duintjes zijn al meer dan een meter hoog en bevatten naast flinke pollen helm en biestarwegras ook zandhaver en zeepostelein.
Foto 53: Overal op de Zandmotor kiemen planten, zoals de zeeraket op deze foto. In de luwte van de plant wordt veel stuivend zand afgezet.
Foto 54: Een rups op een jong grasje.
Foto 55: Biestarwegras op de voorgrond en helm op de achtergrond laten ieder hun typische groeiwijze zien. Biestarwegras vormt lage brede heuvels met een ijl begroeide top. Helm daarentegen groeit krachtig omhoog en maakt een smalle en relatief hoge bult.
Foto 56: Zandhaver is een relatieve nieuwkomer op de Zandmotor en is goed te herkennen aan zijn brede bladeren. Ook deze grassoort maakt prachtige jonge embryonale duintjes.
Foto 57: Zeepostelein heeft wat meer moeite om duintjes te maken, maar als meerjarige plant groeit hij toch gestaag uit.
Foto 58: Vanuit deze paardenmest kiemen enkele grasjes, maar of die het ook gaan redden op de Zandmotor is onzeker.
Foto 59: Aan de duinvoet zijn lokaal al uitgebreide complexen met jonge embryonale duintjes vol helm en biestarwegras ontstaan.
Foto 60: Door het inwaaiende zand is de aangelegde zanddijk aan de voet getransformeerd tot een heus wit duin.
Vogels, vissen en zeezoogdieren Aalscholvers en meeuwen jagen bijna het hele jaar door op de Zandmotor naar vis. ’s Winters wordt dit aangevuld met soorten als fuut en middelste zaagbek. Ook grote mantelmeeuwen, stormmeeuwen en kokmeeuwen zijn vooral in de winter aanwezig. In het voorjaar trekken tal van steltlopers en sterns langs, zoals drieteenstrandloper, scholekster, regenwulp, tureluur, rosse grutto, grote stern en dwergstern. Dat is ook de tijd dat visdieven en kleine mantelmeeuwen weer terug komen naar de Zandmotor. Samen met zilvermeeuwen broeden ze op daken in Den Haag en omgeving, maar gebruiken ze onder andere de Zandmotor om aan vis of schelpdieren te komen. Na afloop van het broedseizoen trekken niet alleen visdieven massaal met hun jongen naar de Zandmotor, maar ook een honderdtal grote sterns met hun jongen. De rest van de zomer brengen ze er met hun jongen door, totdat het in de nazomer tijd is om weer naar Afrika te trekken. In de herfst zijn er wederom veel doortrekkende steltlopers die af en toe rusten op de Zandmotor op weg naar het zuiden. Tijdens korexcursies in de baai werden veel gewone strandkrabben, gewone zwemkrabben, grote heremietkreeftjes, jonge bot (waarschijnlijk), jonge griet (waarschijnlijk), schol, scharretjes, noordzeegarnalen, dikkopjes, zeenaalden, jonge zeebaars, breedpootkrabben en boksertjes gevangen. Daarnaast nog enkele aasgarnalen, zeedonderpadjes, sprotjes (waarschijnlijk) en zandspiering. Geregeld zwemmen er zeehonden voor de kust van de Zandmotor. ’s Nachts en in de vroege ochtenduren liggen ze soms ook op het meest onbereikbare deel van het strand van de Zandmotor, maar bij de eerste bezoekers gaan ze al weer te water.
Foto 61: Grote groepen meeuwen rusten op de Zandmotor, omgeven door jonge embryonale duintjes met zeeraket.
Foto 62: Zwarte kraaien zijn overal op de Zandmotor te vinden, maar altijd in lage dichtheden.
Foto 63: Een van de vele aalscholvers op de Zandmotor.
Foto 64: Een volwassen kokmeeuw met vers gevangen zandspiering wordt achtervolgt door een hongerige soortgenoot.
Foto 65: Een stormmeeuw en enkele kokmeeuwen vechten om een visje.
Foto 66: Scholeksters zijn ook veelvuldig op de Zandmotor te vinden.
Foto 67: Deze trekkende blauwe reigers hadden kortstondig de Zandmotor aangedaan, maar vliegen nu verder.
Foto 68: Bonte strandloper.
Foto 69: Een Rosse grutto zoekt voedsel op de Zandmotor.
Foto 70: Fuut.
Foto 71: Drieteenstrandlopers.
Foto 72: Drieteenstrandlopers.
Aanspoelsels Op het strand spoelt van alles aan: hout, plastic, maar ook natuurlijke materialen, zoals schelpen, kienhout, plantenzaden en zeewier. Sneeuwgorzen zoeken graag voedsel op de vloedlijn en zijn in de trektijd dan ook soms op de Zandmotor te vinden. Overgestoven resten van zeewier en andere planten vormen een belangrijke groeiplek voor typische strandplanten, zoals zeeraket en gelobde melde. Op de Zandmotor mogen aanspoelsels blijven liggen, waardoor sneeuwgorzen en planten van de aanspoelselzone een kans krijgen op de Zandmotor. De Zandmotor is opgespoten uit zeezand uit het Pleistoceen en bij het opgraven zijn ook de botresten van dieren uit die tijd mee gekomen. De grotere stukken zijn er bij het opgraven uitgefilterd, maar kleinere fragmenten zijn mee opgespoten. Omdat de Zandmotor aan de buitenkant erodeert, komen er steeds weer nieuwe fragmenten bloot te liggen. Daarom worden er telkens weer opnieuw kiezen en botfragmenten van onder andere mammoeten en wolharige neushorens gevonden door mensen die er oog voor hebben (Foto 79). En het niet natuurlijke materiaal? Ach, dat wordt af en toe opgeruimd en af en toe gebruikt voor jutkunst, net als de bonken ijzeroer op Foto 81.
Foto 73: Aangespoelde schelpen en zeewier. Sommige aangespoelde schelpen zijn van Pleistocene oorsprong en dus meer dan 10.000 jaar oud, andere zijn weer van recente datum.
Foto 74: Een aangespoeld eiklompje van een wulk.
Foto 75: Een aangespoelde blauwe haarkwal.
Foto 76: Een aangespoeld eikapsel van een hondshaai. Foto Jaap Tromp.
Foto 77: Een aangespoelde kompaskwal. Foto Jaap Tromp.
Foto 78: Aangespoeld zeewier vormen ook aanzetten tot pionierduintjes. Zeeraket kiemt graag op dergelijke duintjes, omdat het verterende wier een goede voedingsbodem is voor zijn wortels.
Foto 79: Nog steeds worden er fossielen gevonden op de Zandmotor, zoals dit teenkootje van een mammoet of neushoorn.
Foto 80: Meestal liggen er afgeronde brokken ijzeroer in de vloedlijn, maar deze heeft de vorm van een plaat.
Foto 81: Mee opgespoten ijzeroer wordt op de Zandmotor gebruikt om tal van kunstzinnige bouwsels te maken.
