Het bos is mijn kerk. S p e c i a l r e l i g i e & s p i r i t ua l i t e i t

m i l i eudefensie magaz i n e onafhankelijk opinieblad over het milieu – uitgave van vereniging milieudefensie – jaargang 36 – nr 12 – decemner 2007 – prijs € 3,60

S p e c i a l r e l i g i e & s p i r i t ua l i t e i t

“Het bos is mijn kerk”

Bisschop Muskens - Hekserij - Religieuze woongemeenschap Ecomoslims - Zentuinen - Hoe groen is god?

Colofon Religie & S p i r i t ua l i t e i t

Milieudefensie Magazine nummer 12 december 2007.

6 Bisschop Muskens

Milieudefensie Magazine is een uitgave van Vereniging Milieudefensie en verschijnt tien maal per jaar. Het blad wordt gemaakt op basis van een onafhankelijk redactiestatuut. De artikelen geven niet noodzakelijk het standpunt weer van de Vereniging Milieudefensie. Wie kopij wil inzenden, wordt verzocht vooraf contact op te nemen met de redactie. Overname van artikelen is mogelijk na overleg met de redactie. Milieudefensie wordt gedrukt op 100% kringlooppapier. redactieadres Postbus 19199, 1000 GD Amsterdam, tel: 020-5507374, Fax: 020-5507310, e-mail: [email protected], www.milieudefensie.nl. Servicelijn (voor abonnementen, administratie en vragen): 020-6262620. Landelijk bureau Milieudefensie: tel: 020-5507300 redactie Joanne Alting, Michiel Bussink, Annemarie Opmeer Vaste medewerkers: Phon van den Biesen, Jaap Dirkmaat, Koos Dijksterhuis, Jacques Moeraert, Ronella Bleijenburg, Liesbeth Sluiter, Hans Valkhoff, Han van de Wiel. Redactieraad: Victor van den Belt, Laurens Berentsen, Bart Boon, Kees van den Bosch, Govert Valkenburg, Hansje Kalt, Ali Remmelts. Cover: Aurora/Hollandse Hoogte Cartoon: Zak Vormgeving: Ruparo (Joyce Limburg, Ivo Sikkema), Amsterdam Druk: Salland de Lange, Deventer Dit tijdschrift is gedrukt op Reviva Print abonnement Minimaal € 16,25 per halfjaar; u bent dan tevens lid van Milieudefensie. Opzeggingen dienen schriftelijk te worden opgegeven bij de Milieu defensie Servicelijn, Postbus 19199, 1000 GD Amsterdam. Opzeggen kan tot 1 november voor de eerste helft van het kalenderjaar en tot 1 mei voor de tweede helft van het kalenderjaar. Los verkrijgbaar bij Selexyz Scheltema, Koningsplein 20, Athenaeum Nieuwscentrum, Spui 14-16, Amsterdam en Selexyz Donner, Lijnbaan 150, Rotterdam. Losse nummers kosten € 3,60 advertenties Tarieven en opgave via Adviesbureau Cadex, Tuin 12, 4307 CH Oosterland (Zld), tel. 0111-643307 / fax 0111-644084, [email protected]

Martinus Muskens stopt als bisschop om in het klooster toe te komen aan waarden die uit de mode zijn: soberheid, stilte, ontvankelijkheid, gebed en aandacht voor de dood.

Religie & S p i r i t ua l i t e i t

1 2 Gemeenschap D e Wo n n e Consuminderen is de grondtoon, samen delen het motto en geloof de basis in interkerkelijke woongemeenschap De Wonne in Enschede.


1 4 We l k geloof is het groenst? Christenen, moslims, hindoes: de grootste geloven langs de groene meetlat.

milieudefensie magazine 12 – 2007

Satanische wildernis


18 Hekserij Hekserij is een van de snelst groeiende religies. “Het bos is mijn kerk.”

Meer Religie & s pi r i t ua l i t e i t 20 Consument – Recept 2 4 Opinie: Je verbonden weten 26 Zen-design 2 9 R e c e n s i e & P u b l i c at i e s 3 3 H a rt e n Z i e l : Tu r k s e Te m a

Ve r d e r 5 K l i m a at p e r i k e l e n 1 0 Nat u u rvo e d i n g e n M i d d e n - O o s t e n 2 3 A g e n da – C o l u m n Vi n c e n t B i j l o 2 7 C o l u m n Ja a p D i r k m a at 30 Film & L andschap 28 Media 32 Lokaal 34 Brieven - Bestuursmededeling 3 5 R e g e l a dv e rt e n t i e s


“Wij gaan dood. En dat maakt ons de mazzelaars.” stelde Richard Dawkins in het slotbetoog van zijn documentaire over religie. “Uit alle ontelbare genetische mogelijkheden, zijn wij namelijk degenen die überhaupt geboren werden.” Dawkins is evolutionair bioloog, atheïst en bovendien een van de grootste tegenstanders van ‘religieuze wetenschap’. Wat Dawkins vooral op religie tegen heeft, is hoe het mensen met hun omgeving doet omgaan. Want, zo stelt hij “het hier en nu, voor een atheïst, is niet iets dat we moeten verduren tot aan eeuwige gelukzaligheid of verdoemenis. Het hier en nu is alles wat we hebben.” Precies dat punt, hoe beïnvloedt religie of spiritualiteit onze omgang met de aarde, was voor ons de reden voor dit themanummer. Want religie en milieu zijn niet altijd gemakkelijk te verenigen. Zo is er het wantrouwen van activisten tegenover het christendom. Dave Foreman, oprichter van het Earth Liberation Front, verweet het christelijke gedachtegoed de “wildernis als een vloek van satan” te zien. Foreman werd beïnvloed door de invloedrijke publicatie van Lynn White, in 1967: “The historical roots of our ecological crisis”, dat stelt dat “de ecologische crisis zich zal verdiepen, totdat we het christelijke grondbeginsel verwerpen dat natuur geen bestaansrecht heeft buiten het dienen

commentaar van de mens.” Als oplossing propageert White het christendom van Franciscus van Assisi. Klinkt bekend. Whites gedachtegang is ook nu nog als een soort algemeen sentiment terug te vinden bij milieuactivisten. Uiteraard maakt het christendom soms geen goede beurt met betrekking tot milieu. Maar ik vrees ook dat dit niet voorbehouden is aan religie. Dus of Whites oplossing diep genoeg gaat, dat is de vraag. De Iraans-Amerikaanse filosoof Seyyed Hossein Nasr noemde onze ecologische crisis een “crisis van waarden”. Ik vermoed, dat we voor oplossingen breder moeten kijken dan welk systeem de groenste waarden propageert. White prefereerde een cyclisch wereldbeeld. Maar Dawkins’ atheïsme is levensbevestigend, juist door het besef dat alles een einde heeft. Gaia, god, boeddha, allah, maar ook wetenschap, filosofie, socialisme en liberalisme sturen mensen in de praktijk groene en destructieve kanten op. Welke waarden we aanhangen, is blijkbaar persoonlijk en cultureel bepaald. Zeggen dat je voor het milieu beter geen christen kunt zijn, is daarom net zulk glad ijs, als beweren dat een vrouw met een hoofddoek nooit een feminist kan zijn. Waarom zorgt iemand voor de aarde? Karma of zonde? Reïncarnatie of het laatste oordeel? Gods toorn, of oorzaak en gevolg? Dat er een hogere macht is, die jou de aarde heeft toevertrouwd? Of dat we, op die zwevende blauwe knikker in het niets, het helemaal zelf moeten redden? Onder al deze redenen ligt iets persoonlijks, hetzij verantwoordelijkheidsgevoel, verbondenheid of een diepe behoefte. Uitvinden welk gedachtegoed dat het succesvolst aanspreekt, is een cruciale kwestie. Uiteindelijk zullen we daar namelijk anders, bij het laatste oordeel ofwel via survival of the fittest, vanzelf achter komen. Annemarie Opmeer

Belgische ecokerken

Fatwa tegen luchtvervuiling De Egyptische regering heeft een fatwa doen uitgaan tegen luchtvervuiling in de Nijldelta. Boeren mogen geen rijststoppels meer afbranden, zoals ze ieder jaar doen na het oogstseizoen. Dat afbranden is een plaag voor Caïro, waar de rook zich mengt met de dagelijkse smog van de stad van 16 miljoen inwoners. Een fatwa, ofschoon formeel niet juridisch bindend, moet hier een einde aan maken: “De Koran verbiedt deze daden, die worden beschouwd als sociale overlast,” zegt de fatwa, die de overheid opdraagt te zorgen voor een verantwoordelijke verwerking van de stoppels. Er wordt inmiddels gewerkt aan regeringsprojecten om de rijststoppels te verwerken tot organische mest. De fatwa is afkomstig van Dar Al-Ifta, ofwel het Huis van de Fatwa, dat is verbonden met de Groot-Moefti, de religieuze topadviseur die door de Egyptische regering wordt benoemd.

Eilanden kwijt Indonesië telt nog maar 17.480 eilanden in plaats van 17.504, zoals in de officiële VN-cijfers staat. Indonesië is de 24 eilanden kwijtgeraakt door natuurgeweld en door beschadiging van het milieu door de mens. Vier eilanden verdwenen door de tsunami van 2004, twintig andere door menselijke roofbouw.

ZAK

Veel Belgische kerken overwegen, naar Duits voorbeeld, kerkdaken te voorzien van zonnepanelen. “Vaak is een kerk een ware CO2-gigant”, zegt Tine Ternest van het Netwerk Rechtvaardigheid en Vrede, dat de plannen coördineert. Pastoor Yves Lebrun van de Sint Pieter en Pauwelskerk in Neder-over-Heembeek én van de Kristus Koningkerk in Laken, beide deelgemeenten van Brussel, loopt voorop. Voor beide kerken heeft hij een ecologisch plan uitgewerkt. Het warm stoken van de kerk in Neder-overHeembeek kost 36 liter stookolie per uur. Door de zaterdagavondmissen naar de kapel te verhuizen zal de energierekening met de helft dalen, zegt Lebrun. In de Kristus Koning-kerk is de enorme stookinstallatie correct afgesteld waardoor de energierekening is gedaald. Het zangkoor verhuist voor de repetities van de kerk naar een kleiner lokaal. De pastoor start een actie waarbij hij de gelovigen oproept de deur van het portaal te sluiten. “Mensen denken te gauw: het is hier toch niet voor onze rekening, waarom zouden we op het energieverbruik letten?” Lebrun laat onderzoeken of hij subsidie kan krijgen wanneer hij zonnepanelen op het dak van de kerk laat installeren.


Klimaat in Australië en Bali

“Geen bouwstop bedrijventerreinen” Minister Van der Hoeven van Economische Zaken wil geen bouwstop op nieuwe bedrijventerreinen. Dat zei ze bij de ontvangst van het Milieudefensierapport ‘Voor wie ontwikkelen we nog bedrijven terreinen?’ Milieudefensie roept in de campagne ‘Spaar het Landschap, recycle de ruimte’ op tot een tijdelijke stop op de aanleg van nieuwe bedrijventerreinen om het dichtslibben van het landschap met lelijke bedrijventerreinen te voorkomen en een eind te maken aan de verpaupering. Minister Van der Hoeven is het met Milieudefensie eens dat de verloedering van bestaande bedrijventerreinen en de verrommeling van het landschap tegengegaan moeten worden. “Maar voor een stop op uitbreiding van bedrijventerreinen ben ik niet. Eerst wil ik weten: wat gaan we herstructureren en op welke termijn? Hoeveel leegstand is er? Hoe kunnen gemeenten beter samenwerken en welke financiële belemmeringen spelen daarin mee? Een taskforce werkt dit in opdracht van het kabinet uit. De resultaten wacht ik nu af.”

Argentinië schort houtkap natuurbossen op Na 18 maanden politiek getouwtrek heeft het Argentijnse parlement een wet goedgekeurd die houtkap in de oerbossen van het land voorlopig verbiedt. Het lokkertje dat de vertegenwoordigers van bosrijke provincies over de streep trok, is een compensatiefonds van 215 miljoen euro. Provincies moeten binnen een jaar plannen voor duurzaam bosbeheer opstellen en mogen in de tussentijd geen kapvergunningen verlenen. Als ze na een jaar geen plan hebben opgesteld, wordt het kapverbod verlengd. Pas als het plan op provinciaal niveau is goedgekeurd, kunnen opnieuw kaplicenties worden verdeeld. Kapbedrijven moeten wel

impactstudies kunnen voorleggen en publieke hoorzittingen organiseren. Er zijn nog ongeveer 31 miljoen hectaren oerbos in Argentinië, tegenover 127 miljoen een eeuw geleden. Uit satellietbeelden blijkt dat er elk jaar 300.000 hectare bos verloren gaat, meestal om plaats te maken voor landbouwgrond. Het compensatiefonds van 215 miljoen euro gaat voor zeventig procent naar de boseigenaren en voor dertig procent naar provinciale programma’s voor natuurbehoud. Het fonds wordt voornamelijk gevuld door een heffing van twee procent op de export van soja. (IPS)


De nieuwe premier van Australië, Kevin Rudd (Labor), heeft begin december het Kyotoprotocol ondertekend. Het was de eerste officiële handeling van de nieuwe regering, die daarmee volgens Rudd laat zien dat het de regering menens is met het aanpakken van klimaatverandering. De ratificatie van het Kyoto-protocol wordt negentig dagen na de ondertekening van kracht. De bijdrage van Australië aan het klimaatprobleem is klein, maar de CO2-uitstoot per hoofd van de bevolking is een van de hoogste ter wereld. Rudds voorganger John Howard heeft zich elf jaar verzet tegen ‘Kyoto’, omdat hij vond dat snelgroeiende ontwikkelingslanden als China en India ook bindende reductiedoelen opgelegd moesten krijgen. De Verenigde Staten is nu het enige rijke industrieland dat Kyoto niet heeft ondertekend.

het klimaatbeleid tijdens de verkiezingscampagne. Zo zei hij, tot ergernis van Rudd, onder meer dat Australië ook een post-Kyoto klimaatverdrag zou ondertekenen dat geen verplichtingen oplegt aan ontwikkelingslanden. Hij lag overigens ook onder vuur vanuit het milieukamp, dat vond dat hij tijdens de verkiezingscampagne als een echte realpolitiker sprak. Men herinnerde hem fijntjes aan de radicalere teksten die hij indertijd zong als frontman van Midnight Oil. Milieu was hot tijdens de Australische verkiezingscampagne. Twee weken voor de verkiezingen demonstreerden 150.000 mensen voor een strenger milieubeleid. In tientallen plaatsen werden er protestmarsen gehouden. De Australische milieubeweging had de betoging georganiseerd om de grote politieke partijen onder druk zetten.

Uitgekleed

Baliblog

Peter Garrett is de nieuwe (kale) Australische minister van Milieu, Erfgoed en Cultuur, maar zijn departement is behoorlijk uitgekleed. Dat kwam als een behoorlijke verrassing, want tijdens de verkiezingscampagne was Garrett, de voormalige zanger van de popgroep Midnight Oil en voorzitter van de natuurbeschermingsorganisatie Australian Conservation Society, het milieuboegbeeld van Labor. Vermoed wordt dat Garrett de rekening krijgt gepresenteerd voor een aantal onhandige uitspraken over

Je zult maar één van de 17.000 deelnemers aan een conferentie in een ver land zijn. Het overkwam Milieudefensiemedewerker Jens Buurgaard Nielsen, die aanwezig was op de klimaatconferentie op Bali. Hoe bereid je je voor op zoiets ongrijpbaars? Wat doe je tegen een jetlag van hier tot Tokyo? Volg zijn tocht door het conferentielabyrint op het weblog dat hij dagelijks bijhield. “Met een negen-tot-vijf-mentaliteit krijg je geen klimaatverdrag voor elkaar...” www.milieudefensie.nl/baliblog

Religie

&

S p i r i t ua l i t e i t

“Hoe religieuzer, hoe meer feeling met natuur”

Bisschop Martinus Muskens heeft zich voorbereid op de dood en gaat het klooster in. De balans tussen mens en natuur is volgens hem zoek. “De mensen die de kost verdienen hebben geen ruimte meer om te leven, om te ademen, voor natuur, ruimte en rust.” Michiel Bussink



F o t o : L i e s b e t h Sl u i t e r

L i e s b e t h Sl u i t e r

H

et interview loopt op zijn einde. Het zonlicht schijnt door de wolken sigarenrook waarmee de werkkamer van Muskens zich in de loop van het gesprek heeft gevuld. Wanneer stopt u eigenlijk als bisschop? “Morgenmiddag om twaalf uur”, antwoordt Muskens. “Je schrikt er van, hè?”, reageert de bisschop op mijn verbaasde blik. Inderdaad. Eigenlijk een hele eer dus om u nu te interviewen, op uw laatste volledige werkdag als bisschop.“Ja, onderschat het niet”, zegt hij met pretogen. Op 2 februari 2008 begint Tiny Muskens (71) aan zijn ´vijfde leven´, zijn laatste, zoals hij het zelf zegt. De bisschop wordt monnik bij de benedictijnen in een klooster in het Brabantse Teteringen. De datum had hij al lang geleden aangekondigd. Zodat de Paus zich genoodzaakt zag vóór die tijd een moment te prikken waarop hij Muskens ontslag zou verlenen. Dat moment mag volgens kerkelijke traditie pas bekend worden gemaakt zodra het ontslag ingaat en bleek 31 oktober, twaalf uur te zijn geworden. De resterende tijd tot februari gebruikt Muskens voor een afscheidstournee door zijn bisdom, het wegdoen van zijn bezittingen en het roken van zijn laatste sigaren. “Monniken leggen de gelofte van armoede af. Dat betekent dat je belooft sober te leven, zonder eigen bezit. Daardoor kun je je concentreren op de kern,

waar het echt om gaat: om geluk.” Zo legt Muskens uit in het boekje ‘Opmaat tot eeuwigheid’ dat een paar maanden geleden verscheen en veel wordt verkocht. Hij vraagt daarin “aandacht voor waarden die in onze huidige westerse cultuur uit de mode zijn: soberheid, stilte, ontvankelijkheid, gebed en aandacht voor de dood en het hiernamaals.” In zijn ‘vierde leven’, dat in 1994 begon als bisschop van Breda, werd Martinus Muskens bekend als de eigenzinnige katholieke geestelijke die vond dat een arme een broodje mocht stelen om daarmee zijn kinderen te voeden. Die voor de KRO-tv tussen Amsterdamse zwervers op straat sliep. Die Allah een geschikte naam voor God vindt, altijd het rode AIDS-tekentje op zijn revers draagt en in sommige gevallen condooms zelfs verplicht vindt. Ondanks die voor de katholieke kerk nogal vrijzinnige opvattingen, is Muskens’ leven vergroeid met die kerk: in zijn ‘derde leven’ was hij rector van het Nederlandse college in Rome, daarvoor priester in Indonesië, en hij werd als Brabantse boerenzoon geboren om de seminaries te doorlopen en priester te worden. Nu heeft hij geregeld dat hij begraven zal worden in het graf van zijn ouders in Elshout. En dat zijn mede-monniken op het moment dat hij de ziekenzalving ontvangt, zullen zingen: 'Veni Creator Spiritus, Kom Schepper Geest.'

Op een wisselvallige herfstdag wordt pal voor het statige huis van de bisschop in het centrum van Breda, de biologische boerenmarkt gehouden. Een van Muskens twee huishoudsters doet de deur open. In de grote hal foto’s aan de muur van Muskens in T-shirt tussen Aziatische kinderen en in paars bisschoppengewaad de hand schuddend van Paus Benedictus VI. In zijn werkkamer grote geschilderde portretten van Muskens’ voorgangers en uitzicht op de tuin met drie imposante beuken. Enigszins schuifelend komt de bisschop de kamer binnen, zijn linkerarm schuin voor zich: die doet het niet goed meer sinds zijn twee herseninfarcten in 1999. Uitgebreid informeert Muskens naar de achtereenvolgende woonplaatsen van de interviewer, voordat er gelegenheid is voor het stellen van de eerste vragen. Hebben milieu en religie wat met elkaar te maken? “Zeker. Wij hebben een verantwoordelijkheid voor de schepping, dat is gewoon een bijbels gegeven. Paus Benedictus VI hield een tijdje geleden een openluchtmis waarin hij zei dat we ‘we moedige keuzes moeten maken die leiden tot herstel van het sterke verbond tussen de mens en de aarde’.” En maakt het voor het milieu ook nog wat uit wat voor religie je aanhangt? “De principiële eenheid van alles met alles heb ik het sterkste ervaren tijdens mijn jarenlange verblijf in Indonesië en mijn reizen in Azië. De Aziatische religies hebben aandacht voor het evenwicht in de kosmos en de taak die mensen hebben om het evenwicht te bewaren. Het meest ver gaat het boeddhisme waarbij zelfs een vlieg en een mug worden gerespecteerd. Het boeddhisme is verwant aan het christendom omdat zij ook begint met de vraag naar de zin van het leven, lijden en dood.” Zou een meer religieuze maatschappij een groenere maatschappij zijn? “Dat weet ik niet. Dat is een hypothese. Wel is het zo dat hoe religieuzer, hoe fijngevoeliger, hoe meer feeling met de natuur. Niet alleen met de bomen, ook met de dieren. De bio-industrie is een onverantwoordelijke manier van omgaan met dieren. Het is niet alleen slecht voor de dieren, het zegt ook iets over onze beschaving, verslechterde milieudefensie magazine 12 – 2007

beschaving. De verharding die het met zich meebrengt, betekent ook dat we slechter met elkaar omgaan. Het grootste milieuprobleem is de mens. We moeten ons veel meer inspannen voor een balans tussen natuur en mens. Mensen denken dat ze er mee komen door CO2-uitstoot te compenseren door een boom te planten. Dat is toch een soort aflaat. Onlangs zag ik op televisie weer hoe hard de ontbossing gaat in Borneo in Indonesië, heel zorgwekkend. Het moet toch door dringen in het collectieve bewustzijn van de mens dat we zo niet kunnen doorgaan.” Hoe moet dat doordringen? Via politiek, bedrijfsleven, burgers? De milieubeweging is tegenwoordig bang om te moraliseren en een appel te doen op burgers. “Natuurlijk moet de milieubeweging een moreel appel doen op burgers. Natuurlijk mag je oproepen om geen benzine meer te tanken bij Total, omdat dat bedrijf in Burma zit en daarmee het regime daar steunt. We moeten onze verantwoordelijkheid niet afschuiven op andere landen. We mogen hier bedrijven en consumenten aanspreken als er voor hun producten tropische bossen in Indonesië worden gekapt. We moeten praten, getuigen, richting politiek en bestuurders. De groene idealen moeten bij alle politieke partijen binnenkomen: groene partijen en dierenpartijen zouden overbodig moeten zijn. Het menselijk welzijn kan er op vooruitgaan. Overconsumptie is altijd slecht: voor het milieu, maar ook omdat mensen slaaf zijn van het kopen. Alleen maar kopen, kopen, kopen, het lijkt wel een collectieve dwangneurose. We denken dat we er gelukkig van worden, maar eigenlijk verstoppen we ons voor de waarheid: kopen en hebben bevredigen niet. Zonder die koopverslaving ga je er qua mentaliteit, qua spiritualiteit op vooruit.” U pleit voor soberheid, omdat een mens zich daardoor beter kan richten op wezenlijke kwesties. Maar als je aan het Vaticaan in Rome denk, denk je niet bepaald aan ‘soberheid’, maar vooral pracht en praal. “Maar niet bij de mensen die daar werken thuis. Bovendien vind ik dat het geloof gevierd moet kunnen worden, je moet uitbundig kunnen zijn. En het zijn Italianen: die hebben behoefte aan die uitbundigheid.” milieudefensie magazine 12 – 2007

Dus als het Vaticaan in Amsterdam haar zetel had gehad, was het veel soberder geweest? “Zeker. Laat staan in Deventer (woongemeente van MB, red.).” Het Vaticaan moedigt, ondanks de groene woorden van de Paus, zelf ook het vliegen aan: het heeft zelf vliemaatschappij Mistral Airways opgericht voor goedkope vluchten naar bedevaartsoorden als Santiago de Compostella, Lourdes, Jeruzalem en Oost Europa. “Tja. Het is een kwestie van prioriteiten stellen. Mensen op bedevaart moeten zich happy kunnen voelen. Maar ik vind het plan van het kabinet om een vliegtaks in te stellen een goed idee.” Voor kopen van biologische groenten hoeft u maar dinsdag’s de voordeur uit te gaan. “Ik heb die markt destijds nog geopend: ze hadden me gevraagd omdat ik van de boerderij kom. Maar mijn huishoudsters gaan over de boodschappen. En die vinden de producten op de markt te duur, ze hebben maar een beperkt budget.” Is dat ook niet eigenlijk een kwestie van prioriteiten stellen? Waar geef je je geld aan uit? “Dat klopt: je moet je er toe zetten.” U gaat het nu rustig aan doen. Maar als bisschop en ook daarvoor hebt u heel wat auto- en vliegkilometers afgelegd. “Ik heb heel wat CO2 uitgestoten. Ook voordat men zich bewust werd van de klimaatgevolgen, zo rond 1990. Maar ik kan als bisschop moeilijk zeggen als ik een uitnodiging krijg: ‘ik kom niet, want dan krijg je CO2-uitstoot.’ Tijdens die autotochten door het bisdom van Breda heb ik trouwens het landschap zien veranderen. Tien jaar geleden was het op veel plekken nog leeg. Nu zie je óveral bedrijvenparken. Dat bouwen gebeurt nu veel te makkelijk: de balans is zoek. Het argument voor dat bouwen is ‘we moeten de kost verdienen’. Maar de mensen die vervolgens de kost verdienen hebben geen ruimte meer om te leven, om te ademenen, voor natuur, ruimte en rust. Rust, daar hebben we in onze cultuur niet veel ruimte meer voor. Er is veel haast, een overweldigend aanbod en we krijgen zo enorm veel prikkels, van radio, tv, internet. Daardoor zijn we geneigd van alles een beetje te doen. Zo

verlies je het contact met je zijnsgrond, het geheimzinnige feit dat je er bent. Internet is fantastische techniek, waar we niet meer zonder kunnen. Maar het is wel een goed voorbeeld van dat we steeds verder van elkaar en de natuur verwijderd raken. Vroeger zat je, als je contact had met mensen, ernaast en kon je ze aanraken. Als je nu contact hebt met mensen gaat dat via de muis van de computer over hele grote afstanden. Hoe meer sophisticated de techniek, hoe verder de mensen van elkaar en de natuur verwijderd raken.” U bedoelt dat het fysieke contact met natuur nodig is. “Ik ben opgegroeid op de boerderij, dan krijg je het genieten van de natuur vanzelf mee. Als je geniet van de natuur, ga je ook meer pleiten voor behoud daarvan.” In het christelijke geloof is God Vader, Zoon en Geest. In uw boekje ‘Opmaat tot eeuwigheid’ pleit u voor een herwaardernig van de Heilige Geest, die wat ondergesneeuwd is geraakt: “De Geest is de creatieve, schepende energie die in de kosmos en in alles wat leeft aanwezig is”. Dat klinkt bijna pantheïstisch. “Zolang het maar ‘bijna’ is. De Geest is overal. Ook in Deventer. De Geest die de wereld schiep, is hetzelfde als de laatste adem die Jezus uitblies. Ik leg de nadruk op die Geest die eindeloos bezig blijft mensen te stimuleren. Om de chaos in de wereld tegen te gaan, vrede en rechtvaardigheid te brengen en respect te hebben voor alle leven.” Voor het maken van de foto’s van de bisschop gaan we met de fotograaf de tuin van het bisdom in. De bladeren van de twee immense beuken b eg innen ro o d-br uin te k leuren. Zijn het rode beuken? “Bruine beuken” zegt de bisschop: “Als je vertelt dat ze driehonderd jaar oud zijn, halen mensen hun schouder op. Maar zeg je dat Napoleon ze nog gezien heeft, vragen ze verbaasd: ‘Oh ja’?” Er waren plannen om hier een parkeerplaats aan te leggen voor de veertig werknemers van het bisdom, maar de bomen werden toch belangrijker gevonden. En dus is de kans groot dat de beuken Muskens ruimschoots zullen overleven. “Wat wij ook bedenken en bepraten, de natuur gaat haar eigen goddelijke gang.” n

Produce of Palestine Natuurvoedingswinkels nemen een politieke beslissing. Binnenkort geen biologische groenten of fruit meer uit Israël.

N

atuur voedingswinkels staken de verkoop biologische groente en fruit met het etiketje Produce of Israël. Want in werkelijkheid gaat het om producten waar eigenlijk Produced under the Palestinian Authority op zou moeten staan. Dat zegt Mieke Zagt van de ontwikkelingsorganisatie ICCO in het november-decembernummer van P+ People, Planet, Profit. En Zagt kan het weten, want deze seniormedewerker 10

Midden-Oosten van ICCO reist met enige regelmaat door die regio. In P+ zegt ze dat producten van de Westelijke Jordaanoever vaak naar Israël worden doorgevoerd, daar worden ingepakt, herverpakt of gemengd en pas daarna naar de Europese Unie gaan. Voorzien van een sticker dat ze in Israël zijn geproduceerd. Dat is tegen de Europese handelsregels. Die bepalen dat producten uit de geheel of gedeeltelijk bezette gebieden (Golan, Westelijke

Jordaanoever en Gaza) niet als Produce of Israël verkocht mogen worden. De joodse nederzettingen in de bezette gebieden zijn illegaal en mogen dus niet worden gesteund. In 2004 werd dat nog eens bevestigd door het Internationaal Gerechtshof in Den Haag. Er zijn meer dan 160 joodse nederzettingen in de bezette gebieden waar in totaal ongeveer 450.000 joodse kolonisten wonen.

HEMA-wijn

Toch hebben die veroordelingen nooit tot maatregelen geleid, omdat niet te bewijzen was dat de producten uit Israël feitelijk uit de bezette

gebieden komen. Maar de strenge regels voor biologische landbouw maken het wel mogelijk de oorsprong van producten op te sporen. Zagt vroeg Natuurwinkel, een keten van 42 biologische winkels in Nederland, of die haar kon garanderen dat hun Israëlische groente en fruit niet afkomstig zijn van joodse nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever. Natuurwinkel verwees Zagt door naar importeur Udea, die in een gesprek heeft toegezegd geen producten meer te zullen afzetten aan Natuurwinkels die afkomstig zijn van illegale joodse nederzettingen.


Palestijnse boomkwekers in Gaza verzorgen hun gewas tijdens een protest tegen de bezetting van hun land door Israel.

Het economische belang voor Israël is niet te onderschatten. In 2006 exporteerde Israël landbouwproducten naar ons land ter waarde van 198 miljoen euro. Voor een groot deel daarvan betaalt Israël geen of een laag invoerrecht. De Palestijnen kunnen hun producten niet

zelf exporteren en moeten alles via Israël laten lopen. Wat voor de groente en het fruit geldt, gaat ook op voor een deel van de wijn uit Israël die de HEMA verkoopt, ontdekte Mieke Zagt. De druiven van Barkan Wine Cellars en Carmel komen onder andere van de Golan en Judea. Zagt in P+: “De HEMA zou, net als Udea, haar producenten moeten aanspreken over de herkomst van producten. HEMA zou moeten weigeren wijn uit Israël in te kopen als zij niet zeker weet of deze uit bezet gebied komt.” n

,PVFOWPDIU JOIVJT JTPTDIFMQ FFOCMJKWFOEFPQMPTTJOHWPPSFFO CFIBBHMJKLFOHF[POEMFFGLMJNBBU

G a m m a / H o ll a n d s e H o o g t e

Knorhof

Varkensflat Knorhof in Buren mag voorlopig niet uitbreiden. Dat heeft de provincie Gelderland besloten. De provincie Gelderland is het eens met de bezwaren van Milieudefensie, Wakker Dier en omwonenden tegen de uitbreidingsplannen van varkensbedrijf Knorhof in Buren. Zij wijzen op het ontbreken van de wettelijk verplichte milieueffectrapportage. De Knorhof stond met de uitbreiding van 5500 varkens op het punt de grootste varkensflat van Nederland te worden. Milieudefensie en Wakker Dier zullen ook toekomstige plannen voor varkensflats

blijven aanvechten. Enkele dagen voor het ter perse gaan van dit blad vond in de Tweede Kamer het slotdebat plaats over het burgerintiatief ‘Boeren met Toekomst’ van Milieudefensie en Jongeren en Milieu Actief. Het was het eerste burgerinitiatief in de Nederlandse parlementaire geschiedenis. Het voorstel gaat uit van een geleidelijke omvorming van de bio-industrie tot een milieu-, diervriendelijke en boervriendelijke veehouderij. n


rEFOBUVVSMJKLFWMPFSJTPMBUJF rNFUEFIPPHTUCMJKWFOEFJTPMBUJFXBBSEF rOPPJUNFFSTUBOL POHFEJFSUF [XBNPG TDIJNNFMT rJTPMFSFOEFCPEFNBGTMVJUFS HFFGUWPDIU HFFOLBOT rMJDIUPQWVMNJEEFMCJKWFS[BLLJOHFO rFFSTUFNJMJFVWPPSLFVS rPOCFQFSLUFXFSLJOHFOMFWFOTEVVS

1PTUCVT "$#VSHVN 5FMFGPPO XXXJTPTDIFMQOM JOGP!JTPTDIFMQOM

OBUVVSMJKLHPFE 11

Religie

&


“Drommels dankbaar” Het dak, het geld, het goed en de zorg voor elkaar worden gedeeld in de interkerkelijke leefgemeenschap De Wonne in Enschede. Consuminderen is de grondtoon, samen delen het motto en geloof de basis. Ronell a Bleijenburg

I

n hartje Enschede staat een klooster uit 1868. Nadat de laatste Zusters van Amersfoort in 1979 vertrokken waren, gingen er geruchten dat krakers het pand wilden bezetten. Arnulf Sibbing, nu 70 jaar, was in die tijd al pastor en had dit pand op het oog om daar met een nog op te richten woongroep te gaan wonen. “Toen ik aan mijn moeder vertelde dat krakers het wilden gaan bezetten, zei zij tegen mij dat ik het dan maar moest gaan kraken. Op haar aansporen heb ik dat gedaan. Welgeteld één dag, en toen kregen we van de huurbaas toestemming het pand van hem te huren.” Binnen enkele jaren groeide De Wonne uit tot een plek van ontmoeting 12

en gebed, een interkerkelijke woongroep waar mensen voor korte of langere tijd op verhaal kunnen komen.

Koffieklanten

In de hal staat een halfleeg gegeten bord macaroni en een asbak met een paar peukjes er in. Voor de bewoners van De Wonne is het een bekend gezicht. In het halletje worden koffieklanten (geuzennaam voor zwervers) ontvangen en voorzien van koffie en als ze daar behoefte aan hebben wat warms of een broodje. Het is de dagelijkse gang van zaken. Gastvrijheid is een van de kernwoorden in dit huis. Voor niemand blijft de deur gesloten, iedereen is welkom, behalve als

je laveloos bent. Hier in dit oude klooster met zeeën van ruimte, met granieten vloeren, met hoge donkere hallen en met talloze houten kruizen aan de muren wonen acht bewoners permanent. Zij vormen de kerngroep van leefgemeenschap De Wonne. Allemaal hebben ze een eigen leefeenheid. Net als de 24 gasten die voor kortere of langere tijd in het klooster leven: mensen die in de knel zitten. In de grote vergaderzaal kunnen eventueel ook nog daklozen voor enkele nachten slapen. Verder is er naast de gemeenschappelijk keuken en woonkamer een kapel voor gebed, meditatie en de zondagse viering.

Groot gezin

Alle acht kerngroepleden begeleiden persoonlijk een aantal gasten. Maar voor professionele hulp wordt contact buiten het huis gezocht. “Bewust”, zegt Ida Smeijers. “Want we zijn geen therapeutische gemeenschap en geen tehuis. We zijn een huis en leven als een groot gezin.” Ida en Dick Smeijers wonen sinds 21 jaren in De Wonne. “Op een gegeven moment komt de vraag hoe je je leven milieudefensie magazine 12 – 2007

Kringloopeconomie

Veel luxe kom je in het oude klooster niet tegen. Consuminderen is de grondtoon en samen delen het motto. Het dak, het geld, het goed en de zorg voor elkaar wordt gedeeld. In de traditie van Jezus van Nazareth, Franciscus van Assisi en Ghandi zoeken de bewoners een weg in onze welvaartsmaatschappij. Alle kerngroepleden stoppen het merendeel van hun inkomsten in de pot van De Wonne. De gasten betalen een inkomensafhankelijke bijdrage voor kost en inwoning en andere inkomsten worden verkregen door de twee kringloopwinkels van de leefgemeenschap: een voor huisraad en allerhande spullen en een voor kleding. Elke dinsdag en zaterdag gaat een aantal bewoners met de bakfiets naar ‘het einde van de markt’, waar resten bloemen, groenten, fruit, brood en vis door de marktkooplui worden aangeboden. Een groot deel van de week kunnen de bewoners er van eten. “We leven in een luxemaatschappij. Een appel wordt niet verkocht als er een buts in zit, maar wij eten er heerlijk van”, aldus Ida. Her en der in het klooster kom je bossen bloemen tegen. Allemaal restanten, met liefde gegeven door de marktkooplui “omdat ze drommels goed weten hoe dankbaar wij zijn”.

Aartine van der Woerd en Arnulf Sibbing in de kapel van De Wonne.

R o n e ll a Bl e i j e n b u r g

wilt inrichten. Als je verder kijkt dan je buren en de straat waarin je woont, kom je veel ellende tegen. Het is niet altijd ‘eigen schuld, dikke bult’ wat de mensen overkomt. Soms is het overmacht, soms val je gewoon tussen wal en schip, soms loopt het uit de hand en soms stapelen de problemen zich meters hoog op. Ik voelde me daar debet aan, omdat ik in deze maatschappij leef die dat met mensen doet.” Via, via kwamen Ida en Dick in contact met De Wonne en dachten: “Dit is het. Hier voelen we ons op ons gemak en vanuit deze situatie willen we iets betekenen voor de mensen die het minder hebben dan wij”. Sindsdien wonen ze in De Wonne. Hun twee kinderen zijn er opgegroeid en ze voelen zich rijker dan ooit, hoewel ze een luxe leven achter zich hebben gelaten.

milieu en geloof onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Dagelijks zijn er in De Wonne een viertal gebeds- annex meditatiemomenten, is er een dagafsluiting en zondags een interkerkelijke viering, meestal onder leiding van pastor Arnulf Sibbing. De gasten mogen desgewenst meedoen aan welk onderdeel dan ook, maar verplicht is het niet. “We stralen niet uit dat onze manier van leven dé weg, dé waarheid en hét leven is. Pushen is niet mijn manier van geloven”, zegt Aartine van der Woerd, die naast haar kerngroeplidmaatschap ook verantwoordelijk is voor de tweedehands kledingwinkel en de tuin. “De gasten moeten respect voor onze manier van leven hebben en als ze mee willen doen is het mooi. Hoewel we natuurlijk wel hopen dat ze gestimuleerd worden”, zegt Van der Woerd. Zelf woont

ze sinds vijftien jaar in De Wonne. Daarvoor heeft ze lang gezocht naar de juiste woongroep maar “of het was op milieu gericht en God was een vies woord, of het was bidden, bidden en bidden en milieu bestond niet”. Juist die balans tussen milieu en geloof spreekt ook vrijwilliger Frank van Schagen aan. Sinds achttien jaar is hij franciscaans georiënteerd en hij vindt het zijn opdracht om vrijwilligerswerk te doen. “Milieu krijgt in de maatschappij te weinig aandacht, maar ook binnen de kerk. Ik vind het de opdracht van ieder mens om zorgvuldig om te gaan met de schepping in zijn totaliteit. De mens is daar onderdeel van. Wie zijn wij dat wij onszelf boven de natuur en de dieren stellen? De mens werd pas op de zesde dag geschapen, toen bestond de wereld al met alle dieren en planten.”

Amusant

Momenteel verrijst op enkele meters naast De Wonne een nieuw muziektheater. Een deel van de tuin moest er voor opgeofferd worden en binnen een jaar zal ook de noordelijke vleugel van het oude klooster moeten wijken voor het amusement van de maatschappij. De Wonne krijgt er een nieuwbouwvleugel aan de zuidkant voor terug, maar de authenticiteit gaat verloren. Dick Smeijers blijft positief. “Het biedt ons een unieke kans om in deze culturele omgeving een vernieuwingsslag te maken. Ik droom zelf van een spiritueel café. In combinatie met de spiritualiteit van ‘ons huis’ is dat een extra mogelijkheid om een verbinding te leggen met de stedelijke en culturele omgeving van De Wonne.” n

Dagafsluiting

Het geloof is de basis van de kerngroep. Dat is wat hen bindt en dat is wat zij uitstralen. De een is protestants, de ander katholiek, franciscaan, capucijn of zuster van Julie Postel. Interkerkelijk dus, maar allemaal met dezelfde overtuiging dat milieudefensie magazine 12 – 2007

13

Religie

&


God wil best groen zijn O

“Godsdienst is gepraktiseerde eerbied voor het leven”, zei arts, filosoof en theoloog Albert Schweitzer. Inderdaad,

zeggen milieubewuste christenen, moslims en hindoes: wie

werkelijk respect heeft voor de schepping laat zich niet in met oerwoudkap en bio-industrie. Maar hoe is de praktijk? De grootste geloven langs de groene meetlat. Ilse Ariëns 14

p de vraag wat de meest groene godsdienst is antwoordt Hendrik Jan Bakker (moslimnaam Muhamma Yahya) spontaan: “De islam natuurlijk.” De initiatiefnemer van de Groene Moslims verwijst naar het fundament van de Koran, het centrale begrip tawhid, eenheid van God: “Het door God geschapen universum is een eenheid waarin alles met elkaar verbonden is en van elkaar afhankelijk. Wordt er ook maar één


atoom vernietigd, dan heeft dat invloed op de rest van de schepping. Om die reden zou elke moslim heel zorgvuldig moeten omgaan met zijn medemensen, met bomen en planten en met dieren.” Bakker weet tal van soera’s (Koranhoofdstukken) die vertellen dat wij mensen de natuur mogen gebruiken, maar dat onze handelingen niet ten koste mogen gaan van de schepping. In soera Ar-Rahman 55:7 staat bijvoorbeeld: “Hij heeft het evenwicht bepaald. Verstoor het niet en houd de juiste maat en verlies die niet.” En in soera Al Qasaas 28:77: “Doe het goede zoals God het u gedaan heeft en veroorzaak geen onheil op aarde.” Wie Mohammed navolgt, zou milieubewust moeten leven, zegt Bakker. De profeet wees beschermde stukken natuur aan rond de heilige ‘onaantastbare’ steden Medina en Mekka. Dat betekende een kapverbod, een verbod om planten te verwijderen, een jachtverbod en een verbod om wilde dieren in hun natuurlijke levenswijze te storen. Tot slot zijn er de leefregels van de sjaria: zuinig omgaan met water, geen voedsel verspillen en respect voor dieren. Reageert de gemiddelde Nederlander met afschuw op islamitische slachtpraktijken, volgens Bakker is halal slachten juist betrekkelijk diervriendelijk: “Het dier mag niet angstig worden en geen pijn lijden. Je moet het voorzichtig transporteren en zachtaardig benaderen, je mag het mes niet laten zien en je moet de keel in één snelle beweging doorsnijden.”

Partij voor de Dieren. Hoe verklaart hij dan de coulante houding van een christelijke partij als het CDA ten aanzien van de bio-industrie? “Veel christenen zijn van hun ecologische wortels weggedreven. Dat gebeurde rond de vierde eeuw na Christus, toen het christendom zich losmaakte van het jodendom en onder invloed kwam van het hellenisme. Mensen gingen in deze heerserscultuur de Bijbel anders lezen. Een vers als Genesis 1:28 werd een vrijbrief om natuur en dieren te exploiteren: ‘Heerst over de vissen der zee en over het gevogelte des hemels en over al het gedierte, dat op de aarde kruipt.’” Terwijl volgens Bouma de oorspronkelijke Hebreeuwse tekst bedoelde te zeggen dat de mens verantwoordelijk is voor de aarde: “Hij moet de aarde bewerken en het leven bewaren. Het hellenisme bracht ook het dualistische denken. In de christelijke traditie was de kosmos een eenheid, nu werd er opeens onderscheid gemaakt tussen het inferieure stoffelijke (het aardse, de natuur) en de superieure geest.”

Bezielde kosmos

Bikram Lalbahadoersing, secretaris van de Hindoe Raad Nederland, vertelt dat in de hindoeïstische leer de mens niet de kroon is op de schepping, maar onderdeel

van de totale natuur. “De hele kosmos is bezield - de aarde, de rivieren, planten en bergen – en alles verdient evenveel respect. Natuur is in dat denken iets heel anders dan in onze natuurwetenschappelijke materiële wereld.” Toch laat Lalbahadoersing zich genuanceerd uit over het groene karakter van zijn geloof: oude religieuze teksten laten zich niet zomaar projecteren op onze huidige tijd. Maar hindoeïsme is toch ook de godsdienst van het vegetarisme? “Niet noodzakelijk”, zegt Lalbahadoersing. “Veel hindoes eten gewoon vlees. Ons geloof kent geen strikte regels, maar vrij in te vullen richtlijnen. Wie wel vegetarisch eet, doet dat bovendien niet uit omdat hij dat zielig vindt voor het dier, maar uit principes van reinheid en geweldloosheid.” Het boeddhisme als afsplitsing van het hindoeïsme kent vergelijkbare uitgangspunten: een kosmos waarin alle levende wezens verbonden zijn. Het vertaalt zich in respect, zoals de volgende sutta (beschrijving uit het leven van Boeddha): “Ik ben van goede wil voor wezens zonder poten, van goede wil voor tweepotigen, vierpotigen, en veelpotigen.” Aziatische boeddhisten zijn niet altijd vegetariër, maar de Nederlandse boeddhisten meestal wel. “De Nederlanders hebben bewust gekozen voor deze religie en leven daarom de regels strikter na”, verklaart boeddhist Ton Hendrix. Hij vertelt hoe zijn geloofsgenoten alle leven met respect benaderen, ook dat van bomen en planten: “Het moet wel gezegd dat het grotendeels te maken heeft met eigenbelang, met karma, de wet dat alles

Heerserscultuur

Respect voor de schepping spreekt volgens theoloog Hans Bouma ook uit de Bijbel. “Het christendom is in zijn oorsprong een uiterst groene godsdienst, het Oude Testament een aards en ecologisch boek.” De kernboodschap staat volgens hem in Deuteronomium 30 vers 19: ‘Kiest dan het leven’. “Het leven betekent hier alle leven, dus dat van onszelf, van onze medemensen, maar ook van planten en dieren. Wie christen is, komt bovendien op voor de zwakken en onderdrukten, dat zijn de minder bedeelde mensen, maar ook de dieren”, zegt Bouma, zelf overtuigd vegetariër en actief lid van de milieudefensie magazine 12 – 2007

A r c a n g e l I m a g e s / H o ll a n d s e H o o g t e

Ta c o va n d e r E b / H o ll a n d s e H o o g t e

“Wie Mohammed navolgt, zou milieubewust moeten leven”

15

ECOSTOVE

UNIEKE KAMPEERVAKANTIE IN DE SPAANSE PYRENEEËN

Op ons landgoed gelegen in de uitlopers van de Spaanse Pyreneeën (tussen het meer van Bañolas en Olot) vindt U geen modern hotel of verwarmd zwembad. Wel bieden wij een aantal cabañas en bungalows aan buiten gezichtsafstand van overige gasten, geplaatst op ons landgoed Manso Coguleras. Ook een eigen tent is een goede mogelijkheid. Alles in de ongerepte natuur, omgeven door bloemen, kruiden, vlinders en vogels kunt U helemaal Uzelf zijn, zonder taalproblemen. Een eigen zwembad hoog in de bergen, een wandeling, een rit te paard en de mogelijkheid om te blijven eten maken een verder verblijf tot een unieke belevenis Vanaf 410€ voor een cabaña (5pers)p.w. of een bungalow 595€ (6pers)p.w. of 480€ voor en kleine bungalow (2pers) p.w. bent U onze gast. Een plaats voor eigen tent 220€ p.w. Mei, juni en eerste week juli plus september, 40% korting. Voor meer informatie bel: 0204634085, u wordt gratis doorverbonden met Spanje. Of schrijf: Familie Visser; Manso Coguleras; 17854 Sant Jaume de Llierca 17854 (Gerona) Spanje. Tel 0034972195109 (tussen 17 en 22 uur) of www.mansocoguleras.com of [email protected]

speksteenkachels

• massieve speksteenkachels

• gezonde stralingswarmte

• maatwerk

Recreatieboerderij Evensterk In de vrije natuur van Drenthe, rust, allerlei dieren, heerlijk spelen, voor jong en oud, beschut, kleinschalig, gemoedelijk. Hier is aandacht voor iedereen!

• ontwerp in overleg

• zeer concurrerende prijzen

Speciaal geschikt voor kinderen met ADHD en autisme. Groepsaccommodatie (22 personen), echte minicamping, orginele woonwagen.

www.evensterk.nl [email protected]

&3)0'

&&,OFODVSTVTTFO # : " " 3 , JOHF EFPQMFJE ;JOHFWFO

O $VSTVTTF

SJ KBOVB SFOTUBSU JF SU JO B V B U N % #

PTBHFOEB KBOVBSJ JODMLPTN H TUBSU JO E F P SW HOBUVV NBBSU *OMFJEJO CSVBSJFO F G

JU Q FU SJM 'SVJUN BOBGBQ DVSTVT W O F QSJM ,SVJE B

WBOBG GJMPTPGJF NFJFO S V UV B / XFLFOJO F UJ O B L B XF[FOT W /BUVVS NFSXFFL [PNFS BMJUFJU [P X SL UF B SNTFOX L 'MPXGP PNFSXFF FSIPVU [ L F F C Z B ,SB

HFO

0QMFJEJO ' &&,&3)0 ,3 "V"S:M J#K L J O T Q J S F S F O E OBUV

ITMBBO %JFEFSJD O SJFCFSHF % " 1 5

SIPGOM BBZCFFLF &JOGP!LS BZCFFLFSIPGOM SB L X *XX

472 90x130-milieu.indd 1

KBSJH

ECPVX #%MBO S C FQUFN F KBSJH

TUBSUT POTVMFOU TD H JO E F P /BUVVSW UFNCFS FQ TUBSUT KBSJH

SB F QFVU 5VJOUI S N FQUF CF TUBSUT

een warmtebron in harmonie met mens en milieu Ecostove speksteenkachels, Generaal Dempsystraat 8 5866 BN Swolgen tel. 0478-692716, www.ecostove.nl

8JKTIFJE UFCPFL &SWJO-BT[MP )&5","4)"7&-% 7FSCJOEJOHFOHFIFVHFOJO LPTNPTFOCFXVTU[JKO CM[ HFuMM QCE 1JFSSF1SBEFSWBOE (0&%0.(""/.&5(&-% CM[ HFuMM QCE 1JFSSF1SBEFSWBOE .&&3-&7&/.&5.*/%&3 CM[ HFuMM QCE .BSDFM.FTTJOH 803%&/8*+8",,&3 0WFSEFWFSCPSHFOLSBDIUFO BDIUFSIFUXFSFMEUPOFFMFOEF LPNFOEFUSBOTGPSNBUJFT CM[ HFuMM HFCE .BTBSV&NPUP )&580/%&37"/8"5&3 CM[ HFuMM QCE

6JUHFWFSJK"OLI)FSNFT 5 *XXXBOLIIFSNFTOM

26-11-2007 13:57:56 9479 93x130-MM.indd 1

27-11-2007 14:23:50

wat je doet bij jezelf terugkomt.”

Materialisme

Lalbahadoersing noemt de Indiase Vandana Shiva als voorbeeld van een hindoeïstische milieuactiviste. In Nederland kent hij weinig hindoes die actief zijn in de milieubescherming. Jammer, vindt hij: “Het milieudebat wordt overheerst door een wetenschappelijke en materialistische kijk op de natuur. Wij hindoes zouden een andere, spirituele visie kunnen inbrengen: een bezielde kosmos waarin alles evenveel respect verdient.” Hindoes in Nederland zijn volgens hem net zo groen of niet groen als de doorsnee Nederlander. Het groene gedrag heeft voor hen geen religieuze legitimatie nodig. Overconsumptie wordt vanuit het hindoeïsme wel afgekeurd. Hendrix weet zo gauw geen boeddhistische actiegroepen die zich inzetten voor het milieu. Zelf maakt hij deel uit van het International Network of Engaged Buddhists, maar de Nederlandse tak daarvan is klein en niet sterk activistisch. Ze hield een stiltewandeling rond het bedreigde Naardermeer en mediteerde bij een proefdiercentrum. Hendrix: “Onze bijdrage aan een schone aarde zit niet zozeer in spraakmakende acties, als wel in onze levensstijl. Boeddhisten kennen bijvoorbeeld een economie van genoeg, niet meer gebruiken dan je nodig hebt.”

Bekering

Moslim Hendrik Jan Bakker vindt dat zijn Nederlandse geloofsgenoten zich actiever kunnen inzetten voor het milieu: “Vooral voor oudere allochtonen is milieu geen issue. Waardoor het komt, weet ik niet, misschien de invloed van welvaart en materialisme. Ook natuur zegt ze weinig. Nauwelijks een moslim die op zondag een boswandeling maakt.” Hendrik Jan Bakker is een bekeerde Nederlander. Opvallend is dat ook andere voortrekkers binnen de islamitische milieus-

troom vaak Hollandse roots hebben. Het zijn veelal mensen die net als Bakker al milieubewust leefden en daarvoor na hun bekering inspiratie zochten in de Koran. Het stemt Bakker optimistisch dat jongere moslims meer gevoelig blijken voor milieuvraagstukken. Vooral zij steunen zijn initiatief van de Groene Moslims (www.groenemoslims.nl), een werkgroep die moslims wil stimuleren milieubewuster te leven. Hij wijst ook op het werk van TEMA, een Turks-Nederlandse organisatie voor natuurbescherming (zie p 33). Er zijn islamitische scholen die milieu in het lesprogramma hebben en moskeeën die bezoekers vragen zuinig te zijn met water. In Engeland bestaat al jaren de Islamic Foundation for Ecology and Environmental Sciences en in onder meer Duitsland is biologisch halalvlees verkrijgbaar. Hans Bouma mist bij de grote groep van christenen ook milieubewustzijn. Hij vestigt zijn hoop op kleine groepen idealisten die eerbied voor de schepping van God vertalen naar een duurzaam leven. Voorbeelden zijn de Projectgroep Kerk & Milieu, de Werkgroep Kerk en Dier, het Klimaatplan Kerk in Actie en Time to Turn, een netwerk van driehonderd milieubewuste christelijke jongeren. Een belangrijke troef van de katholieke kerk is Franciscus van Assisi, de middeleeuwer die één werd met de natuur en sprak met de dieren. Rome riep hem in 1979 uit tot patroonheilige van de ecologen en al eerder werd zijn sterfdag, 4 oktober, Werelddierendag. Franciscus inspireert zowel kloosterlingen als leken tot een ecologische levensstijl, zoals in het Franciscaans Milieuproject op landgoed Stoutenburg.

Groen Humanisme

De wereld telt 1,1 miljard ongelovigen, evenveel als het aantal aanhangers van de islam. Wat heeft hun niet-geloven voor invloed op het milieu? Uit een onlangs gepubliceerd onderzoek van

“Veel christenen zijn van hun ecologische wortels weggedreven” milieudefensie magazine 12 – 2007

M a r t i n R o e m e r s / H o ll a n d s e H o o g t e

“Modern humanisme is ecologisch bijziend”

de Canadese socioloog Reginald Bibby blijkt dat gelovigen eerder geneigd zijn dingen te doen die goed zijn voor de gemeenschap dan ongelovigen. Nu is niet elke humanist een atheïst en omgekeerd, maar grofweg mogen we de humanisten toch wel beschouwen als tegenhangers van de gelovigen. Kritiek van binnen de humanistische beweging geeft steun aan de conclusie van Bibby. Afgelopen voorjaar kwam het Tijdschrift voor Humanistiek met een aanklacht tegen de ‘ecologische bijziendheid van het modern humanisme’, dat de mens centraal stelt: duurzaamheid oké, maar dan alleen omdat de mens daarbij gebaat is. Maar net als de gelovigen maken ook steeds meer humanisten zich zorgen om de aarde en inmiddels is er een Platform voor Groen Humanisme.

Bril

Hoe groen God is, lijkt vooral maatschappelijk en cultureel bepaald. In hun oorsprong bieden alle religies aanknopingspunten voor een ecologische levenswijze. God wil best groen zijn, maar de gelovigen nog niet altijd. Het hangt af van de tijdgeest en van persoonlijke idealen of mensen uit hun religie inspiratie halen voor milieuvriendelijke handelen. Milieu staat op dit moment weer hoog op de agenda. Sommigen zoeken daar een spiritueel kader bij en kijken door een groene bril naar de oude geschriften. Je kunt het misschien dus wel omkeren: religies zijn zo groen als wij ze zelf willen hebben. n 17

W i l d c a r d I m a g e s / H o ll a n d s e H o o g t e

Religie

&


“Het bos is mijn kerk” Er zijn meer heksen dan je denkt. In het dagelijks leven chef, in de vrije tijd jaarfeesten in het bos. Yo e k e N a g e l

18

E

en stevige wandeling in de natuur doet bijna iedereen goed. Frisse lucht in de longen, de ratio even op een lager pitje, de rust van een omgeving waarin alles z’n natuurlijke plek heeft. Een omgeving milieudefensie magazine 12 – 2007

ook die, zoals een willekeurige kastanjeboom dat nu eenmaal doet, ons laat zien hoe het ene seizoen volgt op het andere, dood volgt op leven, zoals leven volgt op dood. Ooit was de natuur de enige bron van wijsheid en inzicht die de mens tot zijn beschikking had. Het was ook provisiekast, vol of leeg. En medicijnkist of wapenvoorraad voor wie om wist te gaan met de bijzondere krachten van kruiden en dieronderdelen. Uit die tijd, lang voordat teksten werden opgeschreven en heilig verklaard, stammen natuurreligies als Wicca en andere vormen van hekserij, druïdisme, sjamanisme. Ze sluiten perfect aan bij de ‘moderne’ tendens om niet af te gaan op voorgeschreven waarheden maar liever zelf invulling te geven aan het universele verlangen verbonden te zijn met het goddelijke in en om ons heen. De afgelopen vijf jaar is hekserij zelfs de snelst groeiende religie van de Verenigde Staten.

Abortus

Kat (38), afkorting van de heksennaam Hekate, woont in een middelgrote stad, viert als heks acht jaarfeesten rond het wisselen der seizoenen en is vaak te vinden in het bos. “Voor mij betekent heks zijn dat alles in de natuur bezield is en in die zin goddelijk, of het nou een eik is of een kevertje, de sterrennacht en de wind of de schimmels in de grond die de kringloop van het leven mogelijk maken.” De meeste heksen beschouwen het bos als hun kerk. “Daar ga je heen om je te spiegelen aan de cyclus van de seizoenen en je te verbinden met de elementen. De aarde die je lichaam draagt, de lucht in je longen, het vuur van de zon op je huid, het water van de beekjes en je lichaamssappen, je eigen geest en het goddelijke in je, die alles met elkaar verbindt en richting geeft. In het bos hoef ik me niet kleiner of groter voor te doen dan ik ben. Daar goed om me heen kijken geeft me vaak antwoorden over hoe ik problemen kan oplossen in mijn dagelijks leven.” Om het bos daarvoor te bedanken, neemt Kate een plastic zak mee voor het zwerfafval dat ze onderweg tegenkomt. “Doe ik ook wat terug.” In het dagelijks leven heeft Kat een leidinggevende functie in het bedrijfsleven. Daar zijn rationele argumenten en een goed opgebouwd betoog belangrijker dan haar binding met het goddelijke, die ze als praktiserend heks voelt. Toch milieudefensie magazine 12 – 2007

Dood, verval en het recht van de sterkste horen er net zo goed bij staan die twee werelden niet totaal los van elkaar, zegt zij. “Een overtuigd katholiek verpleegkundige zal er waarschijnlijk moeite mee hebben om direct of via een omweg mee te werken aan abortus of euthanasie, omdat haar levensovertuiging daarmee in strijd is. Hekserij is mijn levensovertuiging. Ik volg daarbij de enige wet die, denk ik, alle heksen erkennen als basisregel: ‘Doe wat je wilt, zolang je niemand schaadt.’ Die regel geldt voor het gebruik van geneeskrachtige kruiden, voor het werken met magie en voor het gebruiken van orakels. “Maar het is ook mijn uitgangspunt bij hele normale dagelijkse handelingen. Ik kan het wel leuk vinden om een irritante collega helemaal de grond in te boren, maar ik doe het niet omdat ik hem - en de organisatie waarbinnen ik werk - er mee schaad. Als ik een plastic zak op de grond mik, dan schaad ik de Aarde Godin, Gaia, onze Moeder waaruit we allemaal voortkomen en waar we allemaal in terugkeren.”

Motorzagen

Voor Kat is milieuactivisme een logisch onderdeel van haar levensovertuiging. “Als je alles ziet als manifestatie van het goddelijke, jezelf incluis, dan spreekt het voor zich dat de kap van een bos, een giflozing op zee en zwerfafval in het stadsplantsoen je dwars door de religieuze ziel snijdt.” Toen het bos bij Schinveld gekapt zou worden voor het militaire vliegveld daar, kon Kate zelf niet weg, maar heel wat heksen die ze kent zijn wel die kant opgegaan om zich in te zetten als levende muur tegen de motorzagen. “Ik heb ter ondersteuning energie gestuurd vanaf een bevriende dikke eik in mijn omgeving. En ik heb geld overgemaakt voor eten van de actievoerders en een handtekening gezet op een petitie op internet, als magische handeling.” Kat is zeker niet de enige heks die milieuactivisme als ‘religieuze activiteit’ ziet. ‘Ankya’ voelt zich net als Kat ver want met Reclaiming, een heksenstroming die ook maatschappelijke verantwoordelijkheid benadrukt. Als milieuactivist las hij wel eens wat

over hekserij. “Dat vond ik wel interessant, maar eigenlijk vooral als een soort privé-fantasie,” vertelt hij. “De link met activisme kwam voor mij toen ik naar Engeland ging om daar mee te doen aan een ‘road protest’ bij Newbury. Ik heb daar twee weken in zelfgebouwde hutjes in het bos geleefd om een snelweg tegen te houden. Er waren daar nogal wat mensen die zichzelf ‘pagan’ of heks noemden. In Engeland is die link veel openlijker aanwezig dan hier.”

Ontluikende bloempjes

Misschien omdat in Engeland de Keltische traditie, magie en een bijzondere band met de ‘spirits van het land’ nog veel meer een deel van de cultuur is gebleven dan in ons nuchtere Holland. Toch hebben destijds ook in de bomen van Amelisweerd en naast de kruisraketten in Woensdrecht meer heksen gezeten dan je zou denken. “Altijd nog te weinig”, vindt Ankya. “Ik verbaas me er enorm over dat ik heksen soms hoor zeggen de Aarde echt wel voor zichzelf kan zorgen. En als er een milieuramp is, ‘heeft dat kennelijk allemaal zo moeten zijn’, of zoiets vaags. Verschrikkelijk!” Het verklaart volgens Ankya de flinke dosis scepsis en argwaan die veel milieuactivisten hebben ten opzichte van ‘spiritualititeit’. Ook ‘Dernian’, een ‘heiden’ die zich betrokken voelt bij hekserij, zet kanttekeningen bij het verband tussen hekserij en milieu. “Er zijn vooral veel jonge mensen die zich ‘heks’ noemen, maar alleen de zachte, vriendelijke kant van de natuur willen zien. Maar dood, verval en het harde recht van de sterkste horen er net zo goed bij als ontluikende bloempjes en regenbogen. Als je de donkere kant van de natuur niet onder ogen wilt zien, houd je waarschijnlijk ook je ogen gesloten voor milieuvervuiling en de bittere noodzaak om daar iets aan te doen. Wat heb je aan een natuurreligie als je straks geen natuur meer over hebt?” n

Kat, Dernian en Ankya gebruiken in het dagelijks leven hun ‘wereldse’ namen. 19

de consument

Schone rook De Voedsel- en Warenautoriteit, de Consumentenbond en buitenlandse consumentenorganisaties bogen zich er al eens over. Is wierook onschuldig geurmateriaal of juist nogal giftig spul?

Rookloze wierook

Gemoedsrust Een zafu en een zabuton, zo heten een meditatiekussen en een bijbehorende mat voor zenmeditatie. De meeste meditatiekussens zijn gevuld met biologische boekweitdoppen, maar hebben toch een hoes van ‘vuile’ katoen. Dat zit net iets minder lekker. Maar ze zijn er wel: Ryan Overseas maakt zabutons en ronde en halvemaanvormige zafus met hoezen van biologische katoen. Net niet in Nederland te koop, maar te vinden bij de Belgische webshop Midgaard. Helaas alleen in het zwart - waarom niet naturel? De kussens kosten €49,95 en de mat €65,-. Zie www.midgaardshop.be

Lekker biologischdynamisch knallen Heeft u geen vuurwerk deze jaarwisseling? Toch kunt u feestelijk knallen, met biologische champagne. Erick de Sousa produceert in het Franse Avize al jaren topkwaliteit bio-dynamische champagne. Nog even zonder keurmerk, maar in transitie. De champagne van het familiebedrijf van de Portugese De Sousa kreeg in Frankrijk al veel complimenten en titels. In Nederland noemde Goede Waar & Co de Brut van 2005 beste koop. Ook het AD en de Telegraaf tipten toen De Sousa. Uiteraard staat de drank ook nog eens op de kaart van zo’n twintig twee- en driesterrenrestaurants in Europa. Het is de enige champagne die de wijnshop van Het Parool aanbiedt via www. paroolwijnshop.nl. Op voorraad: Brut Tradition de Sousa, €26,- per fles (droog, rond en rijk, drinken ‘06-’07), Grand Cru Blanc de Blancs, €33,50 (droog en krachtig, ‘06-’09) en Grand Cru Caudalies, €46,- (droog, rond en rijk, ‘06-’10), bestellen per zes flessen. Ook te vinden bij slijterijen. Wijngaard: www.champagnedesousa.com 20

De basis van wierook is een ‘deeg’ dat bestaat uit brandstoffen, zoals houtskool of houtpoeder, oxidatiemateriaal als salpeter en bindstoffen, vaak plantaardige gom. Traditioneel wordt ook olibanumgom (‘kerkwierook’ of ‘frankincense’) gebruikt, geurende hars van de ‘wierookboom’ boswellia. De basis kun je op twee manieren van een geur voorzien. Geurend materiaal door het deeg mengen, of het wierookstokje in vloeibaar parfum dopen. Dat laatste is het goedkoopst. Door chemische verdunners, zoals benzeen en DEP (diethylftalaat), is er weinig parfum nodig. Soms worden ook kleurmiddelen toegevoegd. Die ongezonde stoffen komen bij verbranding in de lucht. ‘Chemische’ wierook is te herkennen aan de sterke geur die lang blijft hangen. Daarnaast komen bij allerlei alledaagse (onvolledige) verbrandingsprocessen kankerverwekkende PAKs vrij (polycyclische aromatische koolwaterstoffen). Denk aan kaarsen, auto’s, en bij bakken of barbecuen. En dus ook wierook. Beperken kan door een zo volledig mogelijk brandproces. In het geval van wierook zorgen houtpoeder in het deeg, verontreinigingen in de ingrediënten en een dik houten stokje voor meer rook. Beter zijn schone ingrediënten, houtskool in het deeg, en een dun stokje (of geen). Eigenschappen

waaraan ‘rookloze’ wierooksoorten voldoen.

Herkomst

De milieubelasting van wierook wordt daarnaast bepaald door de herkomst van de ingrediënten. Helaas is er een groot gebrek aan informatie op verpakkingen. Bamboe, voor stokjes, is vrij duurzaam materiaal. Maar is de gebruikte musk afkomstig van dode dieren, plantaardige bronnen, of is het de schadelijke chemische variant? Niet te achterhalen. Wat wel te achterhalen is, baart zorgen. Voor Indiase wierook uit de Wereldwinkel. worden sandelhoutbossen overgeëxploiteerd. Dat geldt ook voor de boswelliabomen in Ethiopië en Eritrea, die de grondstof olibanumhars leveren. In Oman, de andere grote olibanumregio, vindt ook geen verjonging van het bos meer plaats. Wierook met eko- of max havelaarkeur bestaat niet. Wat te kopen, als u toch verantwoord wierook wilt branden? De dure (€7,99 per pakje) ‘rookvrije’ serie Japanse plantaardige wierook Herbosense van het Franse Les Encens du Monde, claimt ‘organic’ en ‘fair trade’ te zijn, maar heeft geen keurmerken. Te vinden bij Yantra, Oude Ebbingestraat 61, Groningen, of bij Ajapajapam, www.ajapajapam. nl, Spittaalstraat 49 Zutphen. De Moeders Geuren lijkt de beste prijskwaliteitverhouding: gezuiverd deeg, natuurlijke, niet-dierlijke ingrediënten en houtskool, dus weinig rookproductie. Vanaf €0,75 per pakje, talloze varianten, ook houders, cadeausetjes en zelfmaakpakketten: overal te koop, ook via http://shop.wierook.nl/ Vragen of tips over consumentenzaken? [email protected] milieudefensie magazine 12 – 2007

de consument Groenwasserij Zeep, het lijkt het meest onpersoonlijke cadeau dat er is. Maar dan kent u Lush nog niet. Het Britse Lush is een vooruitstrevend cosmeticaconcern. De producten van het bedrijf zijn volledig dierproefvrij, er worden vaak biologische en nauwelijks dierlijke ingrediënten gebruikt en zo min mogelijk conserveringsmiddelen of synthetische stoffen. De producten worden met de hand gemaakt in fabrieken in Engeland, Japan, Canada en Italië. Veel is verkrijgbaar in vaste vorm, dat scheelt verpakking. Zo bespaart de shampootablet (€6,25 tot €8,35 per 55 tot 100 gram) drie wegwerpflessen. Verder: haarverf-, conditioner, deodorant-, scrub- en massagetabletten. Uitdagend zijn ook de verse, biologische gezichtsmaskers (€9,75 tot €12,50 per 100 gram). De nieuwste aanwinst: Greenwash, (€5,25 per 100 gram). Een donkergroene dennenzeep zonder palmolie. In plaats daarvan zit er raapzaad-, kokos-, zonnebloem-, en toch ook sojaolie in. Als het concept aanslaat, stapt Lush voor alle zeep over op dit mengsel. Ook verantwoord: lichaamscrème Charity Pot, ( €17,95 per 250 gram). De gehele opbrengst (excl. BTW) gaat naar Bont voor Dieren en Monkey Business. Dat zijn nog eens fijne cadeaus, al kost het wel wat. Alles alleen te koop in Lush winkels (Amsterdam, Haarlem, Den Haag, Den Bosch en Maastricht) en via mailorder: www.lush.nl. Losse artikelen per mailorder worden niet verpakt, maar de cadeaupakketten maken veel goed.

Pakjesruilhandel Ja, het kerstpakkettendebacle staat voor de deur. Behalve als uw organisatie vooruitstrevend is - met bijvoorbeeld een goed doel, of eko-pakket - blijkt de kans niet groot dat u een kerstpakket krijgt waar u echt blij van wordt. Tenminste, daarvan getuigt de ruilhandel in kerstpakketten op websites als marktplaats.nl. Klagen over het kerstpakket lijkt iets voor verwende consumenten. Maar wat doen wij, verstokte groene consuminderaars, als er toch zo’n pakket vol zielige-dieren-paté, ongevraagde-plastic-voorwerpen of wijn-diemen-niet-drinkt op ons bureau staat? In de kliko? Dat maakt het alleen nog maar erger. Ruilen met anderen kan op: www.kerstpakkettenruilen.nl. Wilt u er juist niets voor terug? Voedselbanken, zoals die in Amsterdam, zijn blij met uw kerstpakket. milieudefensie magazine 12 – 2007

recept

Vergeestelijkt brood Brood is zo gewoon. En toch kan het makkelijk van gewoon, zo hups in iets buitengewoons veranderen. Door het beleg, extravagant lekker: oude kaas met Limburgse appel-perenstroop of zo, of een zoute haring met mierikswortelsaus. Speciaal wordt brood ook doordat het door symbolen naar grotere hoogten gevoerd wordt. ‘Geef ons heden ons dagelijks brood’. Daar heb je het al, het brood vergeestelijkt. Het summum is natuurlijk de tovenarij in de roomskatholieke kerk, waarbij de pastoor letterlijk het brood in het vlees van Jezus verandert: de ‘transsubstantiatie’. Ha, ha, malle jongens die orthodox-katholieken. Nu het volgende: dat brood is gebakken van graan, dat in de grond groeide, door water en meststoffen en mineralen in zich op te nemen. Van stof dus, waartoe wij allen ooit weer vergaan, Jezus in het verleden ook. Tja, als je het zo bekijkt, zit Jezus uiteindelijk in die hostie. Er zit wat in. Mooie pantheïstische symboliek, die ons stil doet staan bij de eenheid van de schepping. Alleen: waarom mogen wij niet-katholieken niet proeven? Wat zou Jezus himself daarvan gevonden hebben, hij die zelfs de hoeren liefhad? Wij laten ons niet verstoten en zeggen ‘eucharistie’ oftewel ‘dank’. Dank ook zeggen we voor de broodgift van Jeannette in haar herberg die aan het eind van Nederland ligt en dan ook ‘Home at the end of the world’ heet. Wij aten haar prachtige stevige donkere

zuurdesembrood ‘Dörthe’ en kregen van Jeannette haar moeder mee. Die wordt ook wel ‘starter’ genoemd: het water-meel-metzuurdesembacteriënmengsel waarmee je je eigen zuurdesembroodproces aan de gang krijgt. Wie geen moeder heeft, kan ook naar Jeannette gaan, of haar zelf proberen te maken. (zie www. classofoods.com/ pagina1_3.html). ’s Avonds mengen we moeder met 250 gram roggemeel, 250 tarwemeel en een halve liter water. In een andere kom met 100 gram roggekorrels en 100 gram tarwekorrels gieten we heet water, totdat de korrels net onder staan. De volgende ochtend roeren we de deegmassa om en scheppen er een paar lepels uit in een bakje, waarmee we nieuwe moeder hebben voor latere broden. Schep de graankorrels door het deeg, doe er een kleine eetlepel zout, 30 gram lijnzaad, 50 gram havervlokken en 30 gram roggemeel door en schep in een broodvorm om twee uur te laten rusten. Bak het Dörthebrood eerst een uur op 100 graden, vervolgens anderhalf uur op 175 graden. Het stevige, voedzame, lekkere brood is veel langer houdbaar dan het gemiddelde gistbakkersbrood. Moeder geven we uiteraard door aan andere broodliefhebbers, zonder onderscheids des persoons, katholiek of protestant, moslim of Wilders, Paus of Dalai Lama, hoer of Jezus himself. Michiel Bussink www.michielbussink.nl

21

de consument Goeie grip

Tweede lichtje Leuk hoor, al die kaarsen. Zeker met kerst. Maar veel kaarsen branden niet helemaal op. Zonde. Loekie Langendoen, van kaarsenmakerij Het Tweede Lichtje weet wel raad met alle kaarsenstompjes: zij maakt er weer mooie kaarsen van. Ze sorteert de resten van paraffine, stearine en bijenwas op soort en kleur, waarna de was gesmolten, gezuiverd en opnieuw gegoten wordt. Het resultaat: kaarsen in allerlei kleuren en vormen, tot grote buitenkaarsen aan toe. Ze kosten €3,45 tot €12,95, onder andere te koop bij

EkoPlaza, Bussum. Zie de website voor meer verkoop- of inzameladressen. Het Tweede Lichtje maakt bovendien kaarsen voor bijzondere gelegenheden of als relatiegeschenk. Ook leuk is de workshop kaarsen maken. Voor diegenen die er echt een uitje van willen maken: Loekie en Willem Langendoen hebben op hetzelfde adres, in een landelijk gelegen boerderij in de Kop van Overijssel, een Bed and Breakfast, Het Oranjetipje. Het hele jaar geopend. Het Tweede Lichtje/Het Oranjetipje, De Pol 17, De Pol Tel: 0521-589470 e

Yoga is een gezonde hobby, behalve, bijvoorbeeld, als je yogamat giftige stoffen bevat. De meeste yogamatten zijn namelijk gemaakt van het giftige, niet afbreekbare PVC. Toch zijn er ook een stuk milieuvriendelijkere matten. Zo is er de zogenaamde rubberen ‘eco-mat’, met een anti-sliplaag van jute met rubber, in naturel, aubergine en koraalrood. Prijs zonder verzending €29,50. Onder andere te bestellen via de webwinkel www.yogashop.nl. In opmars zijn yogamatten van TPE-schuim, thermoplastisch elastomeer. Het is gemakkelijk afbreekbaar, PVC-vrij en bij de productie worden afvalstoffen gerecycled en geen giftige stoffen als ftalaten of zware metalen gebruikt. Bovendien blijken TPE-matten van zeer goede kwaliteit te zijn: schokabsorberend, goed te reinigen, lichtgewicht en met goede grip. Op www. fascinerend.nl zijn TPE-schuimmatten type Eco Lotuspro verkrijgbaar in blauw en paars. Prijs zonder verzending: €24,95. Webwinkel Midgaard, www.midgaardshop.be, verkoopt een TPE-mat van Crescent Moon. Een niet oprolbare, maar opplooibare mat, alleen in groen. Prijs zonder verzending: €59,50. Ook daar te koop: ecokatoenen, veelkleurige, geweven yogamatten voor €49,95. Het blijft hier wel nog zoeken naar bijbehorende ecokatoenen, linnen of hennep draagtassen.

Kerk van het Vliegend Spaghetti Monster Moeten kinderen Intelligent Design leren naast de evolutietheorie? Het debat over religie en onderwijs dat in Kansas (V.S.) werd gevoerd, kent een hilarische noot: de Kerk van het Vliegend Spaghetti Monster. Amerikaan Bobbie Henderson schreef een scheppingsverhaal, waarin de schepper een kluwen spaghetti met twee gehaktballen is, die (na flink drinken) bomen, bergen en dwergen schiep. Ieder gebed eindigt met “Ramen”, de hemel kent strippers en biervulkanen,

22

en het kostuum voor zijn volgelingen, ‘pastafaris’, is een piratenpak. Piraten zouden namelijk eigenlijk vredelievende ontdekkingsreizigers zijn, die kinderen snoep geven. Orkanen, aardbevingen en klimaatverandering worden dan ook veroorzaakt door het afnemend aantal piraten sinds de 19e eeuw. Een grafiek ‘bewijst’ het. In Nederland protesteerden onlangs pastafaris tegen de EO, toen deze passages over evolutie uit een BBC-documentaire knipte. Toevallig zijn er ook

een heleboel parafernalia te koop. Waaronder shirts met de grafiek over piraten en klimaatverandering,

vanaf 13 dollar, excl. verzending. Zie www.venganza.org (Engelstalig).


Achterbandag: Klimaatwet

zaterdag 26 januari 2008 Wil je volgend jaar ook actief aan de slag met de Klimaatwetcampagne van Milieudefensie en JMA? Kom dan zaterdag 26 januari naar de achterbandag over de Klimaatwet. Met o.a. filmprogramma; lezingen over klimaatverandering en de Klimaatwet; plus workshops en brainstorms over internetactivisme, handtekeningen verzamelen en andere nieuwe en klassieke actievormen. Opgeven of meer informatie via [email protected] of de servicelijn 020 6262620. Alleen op de hoogte gehouden worden van de plannen? Meldt je aan voor de mailinglijst via www. milieudefensie.nl/klimaatwet

Wat is nou illegaal? Bomen planten of bossen roven?

Milieudefensie plantte in de nacht van 28 november illegaal bomen in Brussel. De actie illustreert de absurde situatie dat het planten van bomen strafbaar is, terwijl de Europese handel in illegaal gekapt hout ongestraft blijft. Veel hout dat Europa binnenkomt is illegaal gekapt. Bossen van over de hele wereld verdwijnen hierdoor. Milieudefensie wil dat dit stopt. Er liggen nu kansen om hier iets aan te doen. Met jouw hulp krijgen we het voor elkaar! Bekijk het actiefilmpje en teken de oproep op www.stopdebossenroof.nl

Een comfortabele waarheid ...

donderdag 10 jan 2008 Nederlands/Vlaamse Conferentie over de urgentie van verregaande economische beleidswijzigingen. Universiteit Tilburg. Org: Voor de Verandering, VODO e.a.. E-mail: info@ economischegroei.net. Web: www.economischegroei.net.

Milieu? Doe-Het-Zelf met energie

Woensdag 23 januari, 20.00-22.00 uur Wat kunnen we zelf doen? Wat kunnen we gezamenlijk veranderen? Laatste van vier actiegerichte avonden. Na een introductie van Rene Fonck,

energieconsulent, gaan we aan de slag. Avond 4: Energie rondom het huis. Van Eeghenstraat 90, zaaltje 4. Gratis. Org: Platform Milieu Amsterdam Oud-Zuid. Info: 020-400 45 03 Lilian. E-mail: werkgroep. [email protected]. Web: www.wijkcentrumceintuur.net.

Rondleiding & Seizoensviering Hobbitstee

zondag 23 december 10:00-17:30 uur Bewoners leiden rond en vertellen over 35 jaar Hobbitstee. Samenleven, activisme, spiritualiteit, duurzaam bouwen, etc. Van Zijlweg 3 Wapserveen. E10,-. Aansluitend is er een seizoensviering. Vanaf 13:00 uur verwelkoming nieuwe seizoen, middels zang, dans, verhaalf of gedicht. Leefgemeenschap De Hobbitstee. Info: 0521 320077. [email protected], www.leefgemeenschapdehobbitstee.nl.

Franciscaans Milieuproject

zondag 27 januari, 14:00-16:00 uur Voor wie wil weten hoe de mensen er wonen, werken en leven en waarom: rondleiding door het huis en over het terrein en informatie over het Franciscaans Milieuproject Stoutenburg (bij Amersfoort). Stoutenburgerlaan 5. Gratis. Vrijwillige bijdrage welkom. Elke laatste zondag v/d maand (niet in juli en december). Info: 033-4945500; post@ stoutenburg.nl; www.stoutenburg.nl.

Waxinelichtjes (leren) maken

zaterdag 29 december, 14.00-16.30 uur In een klein groepje waxinelichtjes maken van kaarsresten en gebruikte waxinelichten. Aan het einde van de middag krijgt iedereen 10 waxinelichtjes mee naar huis. Petrus Hendrikszstraat 17-B. € 18,-. Vooraf opgeven noodzakelijk. Recykaars. Info: 050-5773998; [email protected], www.recykaars.nl.


Reageren op de plannen van Prinsjesdag is als Mannenlucht vanouds zo blijkt onderzoek van het instituut Mens En eenMannen, dilemma vooruit natuurMilieu, zijn grotere vervuilers dan vrouwen. Onderzoeker en milieuorganisaties. Is Max Borsten licht toe. het glas halfhet volhier of half “Wij hebben niet over de automan, de industrieman, de landbouwman, nee we hebben of het glas het hier halfvol overofde leeg? Een overzicht.dilemma man als man, de fysiekehalfleeg man. Deis.man Te veel heeft, enthousiuitzonderinH a ndaargelaten, va n d e meer Wi emassa l voor asme devrouw. kabinetsplannen gen dan de De man geneis not done, al te veel kritiek reert dientengevolge meer broeikasgassen. Maar wat nou eder jaar rond betekent dat zo opvallend is, Prinsjeshet is niet een beetje meer, dag worstelen nee, twee natuurkeer zoveel, ze enniet duslanger significant milieuorganisaties meer dan jemet opserieuze grond het van het verschil in massa zou aannemen. gespreks- Een verklaring zit hem misschien partners in zijn. het feit dat de man anders loopt. De meeste Aanstellerig, uitsloverig, zeggenkiezen sommigen, voor sportief en veerkrachtig, dezegt gulden hij zelf. Hoe je het ook noemt, feit middenweg: is dat deze typische mannenloop ervoor er zitten zorgt

I

michiel wijnbergh

oproepen & agenda

vincent bijlo dat de broeikasgassen in grotere hoeveelheden en veel krachtiger de lucht in worden gepompt dan bij de vrouwenslenter het geval is. Als de man vanaf vandaag normaal zou gaan lopen, zou de zeespiegel met zo’n 24,3 cm minder stijgen in de komende vijftig jaar. Ik pleit voor een campagne. ‘Pas je pas aan’ of ‘Stap voor stap naar een betere wereld’ de leuzen liggen voor het oprapen, maar daar ben ik niet voor, ik ben onderzoeker. Toch moet ook de man die niet loopt oppassen. De man is geneigd tot stinken, meer dan de vrouw dat is. Hij kan er niets aan doen, het is een natuurlijk mechanisme dat ervoor dient om andere mannen op een afstand te houden, maar toch, het is zo. Dat stinken zorgt voor, schrik niet, veertig procent van het smelten van de permafrost boven de poolcirkel. Het inbouwen van zogenaamde geurvreters op stinkgevoelige plaatsen, ik noem oksels en het kruis, zou voor een enorme verbetering in de toestand zorgen. Deze geurvreters kunnen op klimaatneutrale wijze worden afgebroken, waarbij de stank wordt opgeslagen in onderaardse zoutkoepels. Er is zoveel mogelijk, je moet het alleen wel willen. En zolang de man niet vindt dat hij raar loopt en stinkt, zal er niets gebeuren.” Aldus sprak Max Borsten. Ik was blij dat ik zijn benauwde onderzoekkamertje kon verlaten. De lucht was niet te harden. Ik stootte daarbij wel heel hard mijn hoofd tegen de bovenkant van de deurpost, want ook ik ben een man.

23

Religie

&


Je verbonden weten ‘Milieu’ is niet zomaar een beleidsterrein, maar raakt uiteindelijk aan de zin van het leven. Volgens Michiel Bussink in zijn laatste bijdrage als redacteur van Milieudefensie Magazine.

“A

ls je een dichter bent, dan zie je duidelijk dat er een wolk drijft in dit papier. Zonder wolk is er geen regen; zonder regen kunnen de bomen niet groeien; en zonder bomen kunnen we geen papier maken…. Als we nog dieper in dit papier kijken, kunnen we er zonneschijn in zien. Als de zon er niet zou zijn, kan het bos niet groeien. En zo weten we dat er ook zonneschijn in dit vel papier is. Als we nog langer kijken, kunnen we zeggen dat alles hier is, in en met dit vel papier. Er is niets aan te wijzen dat niet hier is – tijd, ruimte, de aarde, de regen, de mineralen in de bodem, de zon, de wolk, de rivier, de warmte. Dit vel papier bestaat omdat al het andere bestaat.” Thich Nhat Nanh, zen-boeddhistische monnik. Zoals een vel papier, bestaat een mens dankzij de wereld om hem heen. Wij zijn hoe dan ook verbonden met de natuur, het milieu, de aarde, de schepping of hoe je de wereld buiten ons ook wilt noemen. Ook als we het ons niet realiseren, is het toch zo, of we dat nu leuk vinden of niet. Bij elke inademing nemen we iets van buiten helemaal in ons op, bij elke uitademing laten we iets van onszelf los in de buitenwereld, duizenden keren per dag en nacht, vele miljoenen keren in een mensenleven. Kijk eens naar je linkerduim: eens was dat een boterham met pindakaas, onder andere. Je lichaam is stof dat uiteindelijk en onverbiddelijk via toiletpot en begrafenis of crematie weer aarde wordt, ashes to ashes, dust to dust. Stel dat we ons dat ecologische, weten24

schappelijke feit van die onlosmakelijke verbondenheid tussen onszelf en de buitenwereld goed zouden realiseren en daar naar zouden handelen. Dan zou de aarde er vast een stuk aantrekkelijker en groener uitzien. Maar we realiseren ons die verbondenheid niet, of niet voldoende en zeker niet ten diepste.

Ondoorgrondelijk

Waarom niet? Misschien omdat we onszelf veel groter hebben gemaakt dan wij in werkelijkheid zijn. Wij doen alsof we de maat der dingen zijn. Maar stel dat we de vijf miljard jaar die de aarde bestaat in één kalenderjaar passen. Dan is het plantaardige leven in de eerste helft van juli verschenen, het dierlijke leven rond 10 november en Jezus 12 seconden voor het einde van het jaar geboren. Onze aarde draait rond de zon, één van de 150 miljard sterren in ons melkwegstelsel, één van de miljarden melkwegstelsels in het universum. Kijk eens op een heldere nacht hoog naar de hemel, dan zie je misschien de Andromeda-nevel. Dat wil zeggen: je ziet hoe die sterrennevel er tweeënhalf tot drie miljoen jaar geleden bij hing, want zolang doet het licht dat het uitstraalt erover om de aarde te bereiken. Als we het universum inkijken, zien we alleen hoe het daar was, niet hoe het is. Een mensenleven is tegen deze immense ondoorgrondelijke kosmische achtergrond een minuscuul vonkje. Wonderlijk en nederig stemmend. Natuurlijk, de wetenschap brengt ons inzichten. De zon draait niet om de aarde, elke celkern van de mens telt 46 chromosomen. Telkens komen er brok-

jes kennis bij. De oerknal zou het begin van het universum zijn geweest. Maar waar kwam die oerknal vandaan en wat was er voor die oerknal? Wat is er achter de grenzen van ons heelal? Gaan we daar heen misschien, na onze dood? Niemand weet het, geen mens zal ooit met zekerheid antwoord kunnen geven op deze vragen. Het hoe en waarom van het leven zal verborgen blijven achter elke nieuwe ontdekking van de wetenschap. Het leven is in essentie een groot mysterie en zal dat altijd blijven.

Spiritueel

Het kan beangstigend zijn, dat grote totaal onbekende. Maar als je het accepteert - en er zit niks anders op - dan kan het juist bevrijdend werken. Het besef dat het leven een mysterie is, kan innerlijke rust brengen. En het wonderlijke is nu dat juist in een houding van acceptatie en niet-weten je een veel grotere verbondenheid kunt ervaren met het geheel waarvan we deel uitmaken. Velen van ons kennen wel van die korte momenten, bijvoorbeeld tijdens een wandeling waarbij het zonlicht door de bomen valt, tijdens het luisteren naar een muziekstuk, of bij de geur van een bloesem die ons op een zwoele zomeravond overvalt. Plotseling is er een moment van grote vredigheid. Alles valt op zijn plek, alles is één, het onderscheid tussen jezelf en de wereld is verdwenen, je voelt je gedragen, even ook is er geen tijd. Vlak daarna is het weer weg, jammer, maar we voelen ons geraakt. Door wat, ja door wat? Wat we verstandelijk weten – we staan in verbinding met de rest van de kosmos – ervaren we dan. Het bewust stilstaan bij, ervaren van en overgeven aan de eenheid van de kosmos zou je ´spiritueel´ kunnen noemen. Of ´religieus´ in de oorspronkelijke betekenis van ´opnieuw verbinden´. Bij het gebruiken van de woorden ´spiritueel´en ´religieus´, zullen vast een boel mensen afhaken en dit vel papier, waarin alles milieudefensie magazine 12 – 2007

is, terzijde leggen. Daarom: spiritualiteit ontaardt inderdaad nogal eens in zweverigheid, kaartlezen, geluksamuletten en zo. Een waarborg tegen dergelijke zweverigheid is het zelf ervaren, het letterlijk je beide voeten op de grond voelen staan. Die geaarde spiritualiteit zou je de oorspronkelijke kern van veel religies kunnen noemen. Maar religieuzen zijn net mensen: de kern gaat vaak verloren door institutionalisering, macht, beeldvorming, rare regels en wetten, discriminatie en geweld. Het is begrijpelijk dat veel mensen daarom niks meer met georganiseerde religies van doen willen hebben. De kunst is om met het badwater ook niet het kind weg te gooien en het contact met de waarachtige kern te behouden. Het persoonlijk ervaren van de verbinding tussen mensen, levende wezens, de aarde en de eenheid in de kosmos is vervullend en zingevend.

Contemplatie

En schiet het milieu daar ook wat mee op? In 1945 schreef de Hongaars-Britse filosoof Arthur Koestler het artikel milieudefensie magazine 12 – 2007

‘De yogi en de commissaris’. Daarin staat de commissaris voor de activistische beambte die gelooft in verandering van buitenaf met alle middelen en logisch redeneren als onfeilbaar kompas. De Yogi daarentegen gelooft dat niets kan worden verbeterd door uitwendige organisatie en alles door de individuele poging van binnenuit, waarbij het denken uiteindelijk zinloos is, in het licht van het Absolute. Beiden lopen vast in hun eenzijdigheid, volgens Koestler. De commissaris ontaardt in het uiterste geval in een stalinist, een verwrongen mens die alle contact met zijn diepere lagen en de navelstreng die hem verbindt met de schepping heeft doorgesneden. Maar de innerlijke vrede, harmonie en rust van de Yogi verandert niks aan de structuren die onrechtvaardigheid en milieuvervuiling in stand houden. Koestler pleit voor een synthese van beide typen. Maar makkelijk is dat niet, actie en contemplatie verenigen. “De contemplatief die zich in actie stort, verliest gemakkelijk het contact met de (…)

oergrond waaruit zijn bestaan werd gevoed”, schreef de priester-psycholoog Han Fortmann. En omgekeerd: een activist die zijn vergadering verlaat om te bidden of mediteren is zeldzaam en als hij het al doet, lukt het hem niet om de rust te vinden en meent al snel dat hij zijn kostbare tijd verspilt. Maar daarmee blijft de activist wel even oppervlakkig en ondiep als de maatschappij die hij terecht bekritiseert en dus onderdeel van het probleem. Wie heeft er wijze raad? In het Boeddhisme zijn Bodhisattva’s zij die – na de weg te hebben bewandeld, de (figuurlijke) berg op verlichting hebben bereikt. Waarna hen er niks van weerhoudt daar voor altijd, verlost van alle lijden, te blijven zitten. Toch doen ze dat niet, dalen de berg af om zich in de wereld te begeven, totdat – zo beloven ze – de laatste grasspriet in hun bevrijding deelt. n

M i c h i e l B u s s i n k g a at v e r d e r a l s f r e e l a n c e j o u r n a l i s t. Z i e : w w w. m i c h i e l b u s s i n k . n l 25

Religie

&


Wees de tuin Zentuinen en -interieurs komen minimalistisch over, terwijl zenboeddhisme een belangrijke rol toekent aan de natuur. “Westerlingen voeren een strijd met onkruid.” Annemarie Opmeer

B

oeddhisme roept beelden op van wierook, gouden beeld e n e n r ij k ve rsierde tempels. In essentie is het echter heel minimalistisch. Vooral zenboeddhisme, dat onlosmakelijk verbonden is met de Japanse cultuur, heeft een broertje dood aan opsmuk. Dat vinden we terug in de zen-visie op de werkelijkheid, gericht op het ervaren van alles precies zoals het is, zonder fratsen. Zenboeddhisme ziet geen verschil tussen de mens en 26

zijn omgeving, als golven op dezelfde zee. Zuurstof, voedsel, beweegruimte, alles waardoor wij bestaan, verbindt ons met al het andere om ons heen. Het onderscheid tussen ‘ik’ en ‘de wereld’ wordt gemaakt door de denkende mens. Meditatie is een methode om op een directe, niet-intellectuele manier de wereld, met jezelf erin, te ervaren zoals deze is. Niet door meer moeite te doen, maar juist minder. Zen accepteert ook de onvermijdelijke invloed die mensen op hun omgeving hebben.

Deze paradoxale relatie met de omgeving is terug te zien in de invloed van zenboeddhisme op vers chillende ontwerpprincipes.

Extra wit

Is een geestelijke oefening als zen eigenlijk wel toe te passen op praktische disciplines? Sommigen vinden van niet en zijn van mening dat wat wij ‘zen’ noemen, eigenlijk gewoon ‘Japans’ is. Volgens andere zenboeddhisten zoals auteur Michael Paul en tuinarchitect Leo Huijg, is de Japanse cultuur doordrongen van zenboeddhisme, van vechtsport tot bonsai en bloemschikken. Feit is dat het designtype dat westerlingen ‘zen’ noemen, meestal een variatie is op de zeventiende eeuwse Japanse sukiya-stijl. Deze sobere, afgewogen binnenhuisarchitectuur is beïnvloed door de klassieke zenmeditatieruimte en het

theehuis. Kodama, de enige Nederlandse meubelmakerij gespecialiseerd in Japanse sukiya-interieurs, noemt als klassieke kenmerken: vloermatten van geperst rijststro en geweven gras (tatami-matten), rijstpapieren schuifpanelen (shoji of fusuma) en een nis met een zorgvuldig gekozen en geplaatst object (tokonoma). Verder: een lage slaapplaats met futons en het bekende lage tafeltje. Ook modernere sukiya-interieurs behouden de kenmerkende combinatie van dynamiek en rust, dankzij de onderliggende principes. Zen-productdesign en -binnenhuisarchitectuur, stelt Michael Paul in zijn boek ‘Zen, de kunst van het leven’, worden gekenmerkt door asymmetrie, subtiliteit, en een nabijheid tot de natuur. De sobere esthetiek komt voort uit een aantal subtiele Japanse ‘gevoelens’. Belangrijk zijn wabi en


AS K I m a g e s / H o ll a n d s e H o o g t e

sabi. Wabi verwijst naar de ingetogen, natuurlijke schoonheid van sereniteit en eenvoud. Sabi verwijst naar rustieke, verfijnde elegantie van objecten die glans krijgen door hun leeftijd. Tezamen omschrijven ze waardering voor simpele genoegens, zoals wonen in een bescheiden hut, en elegant gebruikte alledaagse voorwerpen op leeftijd, zoals kommen of eetstokjes. Aanvullende begrippen zijn: suki, schijnbaar moeiteloze vorming van voorwerpen die natuurlijke eigenschappen van materiaal ondersteunt. En gyo, het menselijk geordende gebruik van ruwe materialen, zoals bamboedaken of tatamimatten. Japanners, zo blijkt dus, richten zich weliswaar op ‘de realiteit’, maar houden van een tikje duistere, suggestieve mystiek. Waar dan ook weer een term voor is: yugen, subtiliteit die “de realiteit onthult door deze te ontdoen van schijnaspecten”. De voorkeur voor ruimtelijkheid wordt verklaard met een begrip dat lijkt op ons minimalisme: yohaku-no-bi, ‘de schoonheid van extra wit’, ofwel de kunst van het weglaten. Maar ons minimalisme brengt zaken terug tot doelmatige, voor de mens ontworpen functionaliteit. Een harmonieuze zenruimte is er daar en tegen op gericht de ongekunstelde, autonome essentie van natuurlijke materialen, vormen, ruimte, licht en compositie te ervaren.

Droog water

Nu is een binnenruimte kunstmatig. Tuinen zijn natuurlijker. Maar wat wij een ‘zentuin’ noemen, bestaat uit strakke lijnen, stenen en grind. Zeker geen ongekunstelde natuur. Stenen, ook nieuwe, moeten de illusie wekken er al eeuwen te liggen, en er wordt bovendien ‘versierd’: lantaarns, waterbakken, poorten, bruggetjes. Soms zijn het zelfs met ontwerptrucs gecreëerde minia-

tuurlandschappen, gebaseerd op bekende, historische uitzichten. Die missen wat yugen, zogezegd. Hoe is dat te rijmen met de Japanse en zenboeddhistische waardering voor natuurlijkheid? Leo Huijg, zenmeditatieleraar en tuinarchitect, legt de oosterse visie op ontwerpen uit. “Wij bepalen de waarde van iets aan de hand van productiemethode, herkomst, leeftijd of materiaal. Japanners kijken naar wat iets voor gevoel oproept. Een oude uitstraling is daarom waardevol, of iets nu echt oud is of niet. Zelfs miniatuurlandschappen, gebaseerd op Chinese penseeltekeningen, zijn geen kopieën, maar een manier om sfeer op te roepen.” Huijg vindt de term ‘zentuin’ moeilijk, niet alleen omdat de term pas in 1934 door een Amerikaanse geïntroduceerd is, ook zijn zen en Japanse cultuur lastig te scheiden. De rituele, meditatieve theeceremonie, bijvoorbeeld, was een algemeen gebruik in die cultuur. Tuinversiersels horen bij de theetuin en vervullen symbolische en praktische functies. “Natuurlijk zijn er uitersten. Er was een zenmeester die liever z’n hut verplaatste dan een bamboescheut te kappen,” zegt Huijg. Het andere uiterste, de conceptuele, onderhoudsintensieve, droge grindtuinontwerp (karesansui), heeft eigenlijk een praktische oorsprong: watertekort. Wit grind maakte bovendien tuinverlichting overbodig. Maar ook deze tuin heeft een zeninslag. “Monniken moesten bezig blijven. Meditatie behoeft bovendien altijd een vorm, dat kan zitten zijn, lopen, maar ook tuinonderhoud. En, hoe kaal ook, karesansui is niet antinatuur bedoeld. Westerlingen voeren een strijd met onkruid. Japanners zien de mens-dieonkruid-verwijdert als onderdeel van de tuin.” n

Vrijblijvende bezorgdheid Ze zullen in Den Haag onderhand wel een hekel hebben aan directeur Van Egmond van het Milieu en Natuur Planbureau. Telkens weer komt hij met onheilstijdingen en rekent hij af met ongegrond optimisme, vooral in de politiek. Dit keer voegt het MNP rapport er ook nog aan toe dat de overheid niet ontkomt aan een strengere rol en bindende internationale afspraken met het bedrijfsleven. Komt dat even goed uit voor minister Cramer. Al eerder riep het bedrijfsleven in een brief aan het kabinet om zelfkastijding. Ze vroeg met weinig omhaal van woorden om dwang. Een weinig positieve boodschap kwam deze herfst ook van de VN. In een rapport over de wereldwijde milieuproblemen berichtte dit wereldorgaan dat geen van de milieudoelstellingen gehaald wordt en dat ons nog slechts veertig jaar rest om die doelstellingen wel te halen. Inmiddels heeft de secretaris-generaal van de VN ons laten weten dat we nog maar tien jaar hebben om de grootste rampen af te wenden. Maar onze milieuminister vraagt

jaap dirkmaat zich tijdens de rapportbespreking van het MNP openlijk af of ze wel genoeg doet. Tegelijkertijd voelt ze er niets voor mensen hun luxe te verbieden! Nee, een duurzame consumptie moet echt vanuit de samenleving zelf komen. En Van Egmond, zelf een overheidsdienaar, steunt haar in die beslissing. Vreemd dit alles. Je hebt toch een regering om te regeren, om beslissingen voor ons te nemen? Maar nee, als het om het voortbestaan van de mensheid gaat moeten de mensen eerst zelf willen. Aan de individuele burger laat de overheid deze belangwekkende beslissing over. Die burger ziet, door het woud aan tegenstrijdige informatie rond het thema milieu en duurzaamheid, allang door de bomen het bos niet meer. De burger kan moeiteloos selectief shoppen uit een keur aan meningen die hem passen, dooddoeners of niet. De minister daarentegen heeft de beschikking over wetenschappers, adviesraden, en zelfs de VN. Daarnaast kan ze met geen enkele reden terugvallen op burgers die de aarde met z’n allen door verdragswijziging gaan redden. In de afgelopen tweeduizend jaar geschreven geschiedenis heeft zich dit verschijnsel nergens op aarde in welk land dan ook voorgedaan. Je kunt er op wachten tot je een ons weegt, met andere woorden: de laatste kostbare jaren verdoen met nutteloos wachten. De vrijheid, zeker die van luxe, houdt geen stand, wanneer deze anderen de vrijheid van leven ontneemt. Ook als dat de volgende generaties betreft. Het eerste is overigens al een feit, het tweede lijkt spoedig onafwendbaar. Deze generatie kan de aarde al niet meer doorgeven in de staat waarin wij haar van onze ouders kregen. Jaap Dirkmaat, Directeur Vereniging Nederlands Cultuurlandschap

www.kodama.nl


27

media Internet O2 Nederland

F e s t i va l Rotterdam Ondanks de lengte van negen uur werd de zwart-wit film Death in the Land of Encantos, te zien op het Rotterdams filmfestival, op het glamoreuze Cannes positief ontvangen. Een week nadat orkaan Durian op de Filippijnen had huisgehouden bezocht regisseur Lav Diaz het getroffen gebied, waar hij eerder twee films opnam. Tijdens het filmen van de volgens hem met Pompeï vergelijkbare destructie ontwikkelde zich gaandeweg een speelfilm over een dichter die na jaren van afwezigheid het door landverschuivingen en modderstromen onherkenbare gebied doorkruist en tussen alle destructie door oude contacten met vrienden en geliefden ophaalt. Ook Wang Bing had enige jaren geleden succes met

het even lange Tie Xi Qu: West of the Tracks. Na dit uitputtende portret van de ontmanteling van een groot industrieel gebied vol hoogovens en staalfabrieken draait het festival zijn nieuweling The Journey of Crude Oil, over de olievelden in de Gobi-woestijn. Niet te verwarren met de Australische productie Crude: The Incredible Journey of Oil (te zien via www.abc.net.au/science/crude/). Verder biedt het festival de korte film Shopping, over hoe een kalf wordt verwerkt tot de consumptieproducten vlees, leer en zeep. Internationaal Filmfestival Rotterdam, van 23 januari tot 3 februari. Meer informatie op www. filmfestivalrotterdam.com.

Filmische tentoonstelling Het ijs smelt Zonder positie te kiezen in het klimaatdebat laat de klimaatneutraal opgezette tentoonstelling 'Het ijs smelt' bewoners van de poolgebieden Groenland, Canada, Alaska, Lapland en Siberië aan het woord over hun land en cultuur en de snelle veranderingen waarmee ze te maken hebben. Plots is het ijs niet meer betrouwbaar voor het vervoer en zijn de trekroutes

28

van dieren veranderd. Met zo’n 400 gebruiksvoorwerpen wordt duidelijk hoe zij in het verleden ijs en sneeuw overleefden. Verder wordt voortdurend de link met Nederland gelegd: stijging van de zeespiegel beïnvloedt ons land immers ook direct. Het ijs smelt, t/m 24 augustus 2008

Bijna twintig jaar bestaat het internationaal netwerk voor duurzaam design O2 inmiddels. Ontwerpers en wetenschappers uit zes continenten proberen ieder op hun manier hun omgeving te verduurzamen. Zo probeert iemand in Thailand de grote stroom door toeristen geproduceerd afval te beperken en ijvert een aan een Colombiaanse universiteit ecodesign en recycling docerende Nederlander voor schonere productiemethoden in de Colombiaanse industrie. Met al deze mensen is contact te leggen via de website, daarnaast zijn er boekenlijsten, links en allerlei publicaties te downloaden. Bovendien zijn er lokale afdelingen, zoals in Nederland. Via de Hollandse website worden actuele ontwikkelingen bijgehouden in de vorm van artikelen, nieuwsberichten en een agenda. www.o2nederland.org en www.o2.org

M u lt i m e d i a Landroof Wordt bij u in de buurt Nederlands natuurschoon opgeofferd aan bedrijventerreinen of andere bouwprojecten? Kom in verzet via het nieuwe VPRO-project Landroof! De website is een platform waar zowel actiecomités als eenlingen middels foto’s en video’s hun bezwaren kenbaar kunnen maken. Ook Milieudefensie heeft een aantal bedreigde gebieden ge-upload. In het gelijknamige televisieprogramma Landroof wordt een selectie van de website door Victoria Koblenko en Puck Kniesmeijer onder de loep genomen. De site biedt ook uitgebreide informatie over mogelijkheden tot verzet in de vorm van een hele rits vraag-en-antwoorden, opgedeeld in rubrieken.

in het Museum Volkenkunde te Leiden. Surf naar www. volkenkunde.nl

Landroof, vanaf 3 januari iedere donderdag om 19.25 uur bij de VPRO op Nederland 2. De website www.landroof.nl is volop in gebruik.


recensie

Vrijwillige armoede ‘F

ranciscaanse milieuspiritualiteit’. Dat klinkt in onze hedendaagse oren als een behoorlijk exotisch onderwerp. Na lezing van ‘Eenvoudig verbonden – bijdragen aan franciscaanse milieuspiritualiteit’ is de conclusie: het boek geeft persoonlijke en maatschappelijke handvaten voor hoe het verder moet met de wereld en ons. Onderverdeeld in negen hoofdstukken van verschillende theologen, filosofen, milieukundigen en franciscanen. Tegen de stelling dat het Christendom milieuonvriendelijk is, wordt vaak Franciscus van Assisi ingebracht. Zijn aardeliefde is het beroemdst geworden vanwege zijn Zonnelied, waarover in het boek een heel hoofdstuk gaat en waarin Franciscus jubelt over zijn medeschepselen, inclusief de broeders zon, wind en vuur, zijn zusters maan, sterren en moeder aarde die ons voedt en bonte bloemen en planten voortbrengt. Franciscus koos – als zoon van een rijke handelsman – voor radicale armoede. “Wie zich niks toeeigent kan dienstbaarheid en liefde uitstralen naar heel de schepping”. In onze tijd wordt armoede als iets negatiefs gezien, wordt geconstateerd in het hoofdstuk over die vrijwillige armoede. Maar Franciscus ervaart dat het samen gaat met soberheid, tevredenheid, onthechting, vrijgevigheid en solidariteit. Wat het boek niet vertelt is dat Franciscus nauwelijks dood was of de katholieke kerk lapte Franciscus’ eigen woorden en daden meteen aan zijn laars: er wordt tóch een kerk ter ere van hem gebouwd, milieudefensie magazine 12 – 2007

wat Franciscus zelf verafschuwd zou hebben, afkerig als hij was van elke (zelf)verheerlijking, pracht en praal. Bij zijn leven had Franciscus er trouwens al moeite mee om de Paus er van te overtuigen dat zijn volgelingen, de minderbroeders, de gelofte van de armoede af moesten leggen. De Paus ging daarmee lijnrecht in tegen de grondlegger van zijn eigen kerk, want Franciscus deed precies wat Jezus deed en vroeg van zijn apostelen. De verbondenheid van Franciscus met de natuur is helemaal niet zo makkelijk of vanzelfsprekend, is de strekking van het hoofdstuk ‘Hoezo verbonden met de natuur?’ Doen we daar niet te romantisch over? Milieukundige Chris Elzinga beschrijft, in lijn met de wijsheid van Franciscus, dat onze ego-gerichtheid, onze identificatie met ‘ik’ als afzonderlijke entiteit een gevoel van afgescheidenheid van de rest van de schepping met zich meebrengt. Verklaarbaar, begrijpelijk en in veel opzichten ook nodig, die ik-gerichtheid. Maar “de grote vraag is of het mogelijk is ons verder te ontplooien, voorbij de grenzen van het ego-bewustzijn. En waar kunnen we dat leren?”, vraagt Elzinga zich af. De ‘transpersoonlijke psychologie’ en spirituele tradities, waaronder die van Franciscus, geven ons volgens Elzinga lessen. Met ‘Eenvoudig Verbonden’ als lesboek. Michiel Bussink

Broeder Frans In dit kinderboek heeft Franciscus van Assisi gewoon ‘broeder Frans’. Waarschijnlijk zou hem dat zelf ook het beste zijn bevallen. Met dit boek kun je hem leren kennen als vriend en reisgenoot door het leven. Broeder Frans, Hein Stufkens, Uitgeverij Ankh-Hermes, ISBN: 9020230662, 59 Pagina’s, € 12,50

publicaties Voedselsafari Voedselsafari is een zoektocht naar de oorzaken van honger en naar gerechtigheid. Een zoektocht in Afrika, Azië, Latijns-Amerika en Nederland. Waarom is er eigenlijk honger als er voldoende voedsel is? Uitgegeven door Het ICS – Forum voor geloof, wetenschap. Daarin staat centraal ‘de bezinning op de betekenis van het christelijk geloof in leven en werk, in cultuur en maatschappij.’ Voedselsafari – Een zoektocht naar honger en gerechtigheid, Eelco Fortuijn en Cors Visser (red.), ISBN 978 90 5881 348 0, € 12,50

Bijbels Culinair Han Wilmink is dominee, houdt van koken en is betrokken bij Slow Food, de beweging voor kwaliteitseten. In zijn boek Bijbels Culinair recepten plus oud-testamentische verhalen die spirituele voeding geven aan gespreksstof voor aan tafel. Van de symboliek van de walnoot, conserveren in de oudheid, de joodse legende over een geleend ei tot aan de lachende dadel. Bijbels Culinair, Han Wilmink, Uitgeverij Kok, ISBN 978 90 435 1459 0, 256 pagina’s, prijs € 27,50

Weg van de natuur Het boek is al van 2000, maar vanwege het themanummer van dit blad een reminder. Eef Arnolds is bioloog en een van de bekendste paddenstoelendeskundigen van Nederland. In ‘Weg van de natuur’ probeert hij een brug te slaan tussen de rationele, gevoelsmatige en spirituele aspecten van natuurbeleving. “Uiteindelijk kunnen we het goddelijke ontdekken als een onpersoonlijke, universele kracht achter het bestaan van kosmos en leven.” Inclusief twintig oefeningen als ondersteuning. Weg van de natuur – leidraad voor natuurbeleving en

Eenvoudig verbonden – Bijdragen aan francis-

natuurbeschouwing, Eef Arnolds, Uitgeverij Jan van

caanse milieuspiritualiteit, Chris Elzinga, Koos

Arkel, ISBN 90 62244335, 464 pagina’s, € 22,50

Leemker en Hans Sevenhoven (red.), Valkhof Pers, ISBN 978 90 5625 242 7, € 17,50 29

C o ll e c t i e G e m e e n t e m u s e u m H e l m o n d , C o u r t e s y E d wa r d B u r t y n s k y, T o r o n t o , C a n a d a

Deprimerend mooi Een fotograaf brengt de schaduwkant in beeld van ongebreidelde economische groei, een filmmaakster volgt hem tijdens zijn werk. Ze maken prachtige en beangstigende beelden, het voelt alsof een beeldschone bokser je een stomp in je maag geeft. Maakt dat ons murw of juist vechtlustig? L iesbeth Sluiter

D

e camera glijdt langs rijen Chinese fabrieksarbeiders. Het lijkt wel of er met kopiëren-plakken is gewerkt, het houdt maar niet op, de jonge mensen in hun gele jasjes, hun razendsnelle vingers die keer op keer op keer dezelfde handeling uitvoeren. 30

Niemand praat of lacht, je hoort alleen het geluid van de machines. Na tien, steeds langer durende minuten zijn de arbeiders op en zwiert de camera omhoog. “Tsss…” klinkt het her en der in de bioscoop. Zo immens, zo eindeloos veel van hetzelfde! We duiken weer naar beneden,

steeds verder, tot we close-up een boven zijn werk in slaap gevallen jongen zien. ‘The factory of the world’ heet deze moderne hel – maar dat is een kwalificatie die noch de film, noch de hoofdpersoon ervan zal uitspreken. Documentairemaakster Jennifer Baichwal volgde fotograaf Edward Burtynsky op zijn reis langs plaatsen waar de duizelingwekkende dans van een economie in overdrive leidt tot de bezoedeling van alle leven. Op het strand van Bangladesh schrapen kinderen blootsvoets de oliesmurrie uit de buik van oceaanstomers die met de hand worden afgebroken. Naast een berg computerafval – E-waste heet dat in bedrijfslingo – zit een rond-

wangig Chinees oudje dat de keizer en Mao nog moet hebben overleefd, onderdelen te trekken van moederborden. Die zijn eerst verhit, waarbij giftige gassen vrijkomen die tot tien kilometer ver zijn te ruiken. Cadmium, lood en fosfor van monitoren hebben de nabijgelegen rivier zo vervuild dat drinkwater moet worden ingevoerd. Een kleuter eet een kommetje rijst tussen de puinbergen van haar woonplaats, die werd afgebroken voor de Drie Klovendam in de Yangtze rivier. Het is de grootste dam ter wereld, een miljoen mensen zijn ervoor verhuisd en minstens evenveel gaan nog volgen. De dam moet als leverancier van waterkracht


Stadsvernieuwing Nr. 5, stadspanorama vanaf het dak van het Militaire Hospitaal, Shanghai, 2004.

het economische mirakel aan de gang houden dat zich in China afspeelt. Net als de kolenmijnen, waar mijnwerkers sterven als ratten. Een pr-functionaris van zo’n mijn probeert de fotograaf ervan te weerhouden aan het werk te gaan in het apocalyptisch landschap van kolenbergen waar alles zwart is, zover het oog reikt. “Het weer is vandaag erg somber,” zegt ze, “die foto’s worden niet mooi.” Een medewerker van Burtynsky laat een van diens fotoboeken zien: “Kijk, hij maakt zelfs afval mooi!”

Discotheek

Burtynsky en Baichwal maken inderdaad prachtige beelden

van een gruwelijke werkelijkheid. De in avondlicht gloeiende scheepsrestanten op het strand van Bangladesh, de zwarte berg afgedankte autobanden naast de zee witte autootjes vers uit de fabriek, het werkt allemaal sterk op je esthetische voelhorens. Het werk van fotograaf en documentairemaakster is daarom ook bekritiseerd. Mag je wel mooie plaatjes maken van verwerpelijke zaken? Maar wie kijkt nou vrijwillig naar lelijke plaatjes? Om ideeën krachtig over het voetlicht te brengen moet je krachtige middelen gebruiken, en beheersing van de vorm is er één. Zo worden we in de film vaak meegezwiept door een camerabeweging die begint bij een detail en eindigt bij een adembenemend totaal. Of door contrasten, zoals dat tussen oude bewoners van Shanghai die in de kosmopolitische dynamiek het dak boven hun hoofd verliezen, terwijl jongeren in een Shanghaise discotheek geheel vrijwillig uit hun dak gaan.

van de lucht. Het is druk, en jong en oud zijn gelijk vertegenwoordigd. Men wijst elkaar op details. “Ik heb bezoekers nog nooit zoveel met elkaar horen praten als bij deze tentoonstelling,” zegt PR-medewerkster Annemarie Robesin, die toevallig net haar ouders rondleidt. Wat die ervan vinden? “Ik ben geschokt,” zegt haar moeder. “Ik denk steeds: Wat kunnen we doen? We moeten echt ophouden met het kopen van overbodige spullen, al die hebbedingetjes, stoppen!” Het gastenboek getuigt van de tegenstrijdige emoties die de foto’s oproepen. “Schitterend deprimerend”, “benauwend aantrekkelijk”, “afschuwelijk mooi”, zijn een paar van de kwalificaties. “En zo gaan we dus allemaal op termijn naar de kloten”, hanenpoot iemand over een hele bladzijde. “Wat is de mens klein en wat brengt hij angstaanjagend veel teweeg”, verzucht iemand anders. De fotograaf mag tevreden zijn. Hij laat ons achter de schermen van onze welvaart kijken, hij slaagt erin heftige emoties op te roepen en mensen met elkaar in gesprek te brengen. Maar ik zou héél graag willen weten of iemand de auto de deur uit doet. n

Hoewel de boodschap van Burtynsky’s werk niet is mis te verstaan, zwaait hij geen beschuldigende vinger. Hijzelf, zegt hij, dobbert ook mee op de olieplas. “Mijn auto slurpt olie, het stuur dat ik vasthoud is een olieproduct en de film die ik gebruik ook. We zitten met zijn allen op die oncomfortabele plaats waar we niets willen opgeven, terwijl we weten waarop het uitdraait. De Chinezen zijn de laatste gasten op het oliefeest, binnenkort is alles op. Het is geen kwestie van goed of slecht, we hebben een nieuwe manier van denken nodig.” “En, ga je nu je auto wegdoen en lid worden van een actiegroep?” vraag ik mijn metgezellin na de film. Ze lacht. “Nee. Denk jij dat er nog iets te redden valt dan?”

Geschokt

Ook op de tentoonstelling van Burtynsky’s metersgrote foto’s, in het Helmonds gemeentemuseum, zijn uitroepen als “Tsss…” en “Tjeezus…” niet

Edward Burtynsky foto’s, gemeente museum Helmond, t/m 6 Januari 2008 Documentaire Manufactured Land-

Courtesy Edward Burtynsky, Toronto, Canada

scapes, in bioscopen door het hele land.

Dam, Drie Kloven Dam Project, Yangtze Rivier, 2005. milieudefensie magazine 12 – 2007

31

L okale actie

Racen in de EHS O

mwonenden van het Circuit De Peel in Vredepeel zijn het zat: het illegale circuit, dat als een motorcrossbaantje begon en in bijna dertig jaar wist uit te breiden tot een grootschalig commercieel autosportcircuit, moet dicht en mag geen nieuwe bestemming krijgen. Door de toegenomen geluidsoverlast is de rust in de bosrijke omgeving met fiets- en wandelpaden zo goed als verdwenen. “De wind komt meestal van die kant over ons huis en dat betekent veel overlast. Het is soms zo erg, zeker met stock car races, dat we het binnen nog horen. Van huis weggaan is dan de enige manier om je niet te ergeren”, vertelt de woordvoerder van Milieudefensie Venray, die liever anoniem blijft in deze gevoelige kwestie.

Juridische steun

Na jaren van onduidelijkheid over de toekomst van het illegale terrein, kregen omwonenden in 2001 onverwacht bijval van de landelijke overheid. De inspectie van het ministerie VROM stelde dat het circuit is gelegen in de Ecologische Hoofdstructuur (EHS), een netwerk van natuurgebieden. Het terrein was in strijd met het bestemmingsplan en de milieuwetgeving en mocht niet langer gedoogd worden. De gemeente Venray, provincie Limburg en eigenaar van het circuit besloten om binnen vier jaar een alternatief te vinden. Een periode met veel ‘tegenstrijdige berichten’ volgde. Milieudefensie Venray: “Ondanks beloften is er al die tijd nauwelijks geïnvesteerd in het vinden van alternatieven. Ons 32

aangetekend. Wordt het plan alsnog goedgekeurd, dan gaan de milieuorganisaties in hoger beroep. Ondanks tegenstand van de gemeente en motorcrossliefhebbers is de afdeling vastberaden door te zetten. “We verwachten dat de provincie het overgangsgebied zal herbegrenzen om het commerciële racecircuit mogelijk te maken. Welke waarde heeft het natuurgebied dan nog? Wij zullen bij de rechter aantonen dat de bestuurders hun werk alles behalve goed hebben gedaan.”

Milieuorganisaties strijden tegen het plan van de gemeente Venray voor de realisatie van een grootschalig racecircuit. Femke Rongen vertrouwen in de regionale overheid is intussen weg.” De bezorgde omwonenden en recreanten vonden steun en betrouwbare informatie bij enkele milieuorganisaties, zoals Milieufederatie Limburg. Voor meer juridische ondersteuning richten zij de afdeling Milieudefensie Venray op.

Overwinning

De eerste zege is in ieder geval al binnen. De rechtbank in Roermond gaf onlangs de milieuorganisaties gelijk: de sluiting van het circuit door de gemeente Venray mag niet

Tactische zet

Tot verbazing van de buurtbewoners kwam de gemeente Venray net voor het einde van de overbruggingsperiode met een nieuw plan: een andere bestemming op een groter terrein, om precies te zijn aan de overkant van de weg. Dit gebied ligt net buiten de EHS en valt binnen het ‘provinciaal overgangsgebied groen’, een soort buffer voor de EHS. Een tactische zet, meent de afdeling. “Over dit overgangsgebied heeft VROM niets te zeggen, de provincie Limburg

gaat hierover. En het gebied is zo groot, dat uitbreiding ook mogelijk is. Een groei naar zestig uur per week, vergelijkbaar met het circuit in Assen. De geluidshinder zal enorm toenemen. De voorgenomen natuurcompensatie valt daarbij in het niet.” Milieudefensie Venray en de andere betrokken milieuorganisaties hebben bezwaar

langer uitgesteld worden. Circuit De Peel, dat eigenlijk al op 1 januari 2006 haar deuren had moeten sluiten, moet voor aanvang van het nieuwe seizoen in maart definitief dicht zijn. De afdeling: “Als de overheid zich hier aan houdt, hebben we komende paar jaar rust. Voorlopig geen luidsprekers en motorgebrom meer.” n


Religie

&


De Koran als machtig wapen W

at je moet doen als je weet dat de wereld over tien minuten vergaat? Drie dingen volgens de profeet Mohammed. Eén: je plant een boom. Twee: je plant een boom. En drie: je plant een boom. “Volgens de Koran krijg je voor een aantal gevallen zelfs credits na je dood, zoals voor het planten van een boom. Die geeft zuurstof en men kan er letterlijk de vruchten van plukken”, zegt Serdar Köker, directeur van Tema-NL.

De Koran is groen. Gebruik die dus om allochtonen te wijzen op hun taak zich met de milieuproblematiek in Nederland bezig te houden, vindt Serdar Köker van Tema-NL.

bijvoorbeeld dat alle planten en bomen de eer van Allah zingen. Dús zijn het levende wezens, dús hebben ook zij rechten en dús gedraagt een goede moslim zich verantwoordelijk naar Ronell a Bleijenburg zijn omgeving. Wist je dat Mohammed de eerste die naar Nederland kwamen Dat doen ze aan de hand stichter van een natuurvanwege de bodemerosie, te van het succesverhaal van reservaat is geweest? Hij ondersteunen in het gevecht Tema in Turkije. Binnen vijf liet een gordel van bomen tegen verwoestijning. Maar jaar tijd wist Tema daar een planten genaamd El Gabe het accent kwam in de loop groot deel van de bevolking bij Medina en rond Mekka der jaren meer te liggen op te interesseren voor erosiestelde hij een reservaat in wat allochtonen in Nederbestrijding, mede via lerawaar geen bomen gekapt land kunnen betekenen ren en imams. “Zo willen mochten worden. Ook gold voor de Nederlandse natuur wij dat hier ook doen”, zegt hier een jachtverbod en hij Verwoestijning en milieu, “omdat zij zich Köker. “Onder andere via de stelde wachters aan om daar Tema-NL is de Nederlandse inmiddels meer en meer moskeeën en imams, want toezicht op te houden.” tak van de Tema-organisaNederlander voelen”. Meer als er één wapen machtig tie in Turkije die zich inzet allochtonen betrekken bij de is dan is dat wel de Koran.” Volgens de Koran is vervoor de mondiale bestrijNederlandse milieuthemaDe Koran maant mensen tot kwisting een van de doodding van bodemerosie, tiek is inmiddels het doel. respect voor al wat groeit zonden. “Dus kun je met herbebossing en bescherWant nog steeds hebben en bloeit, volgens Köker. En een goede onderbouwing ming van het natuurlijk autochtone groene organidus gaat Tema met autochallochtone moslims milieu. “Op 78 procent van saties traditioneel een klein tone organisaties mee naar duidelijk maken dat zij toch het totale grondoppervlak aandeel allochtone leden. de moskee om allochtonen vooral spaarlampen moeten in Turkije is sprake van te bereiken. “De kleur van gebruiken in plaats van bodemerosie. Jaarlijks gaat Mohammeds natuur- de Koran is groen. Er zijn gloeilampen. Onze wereld zo 1,4 miljard ton vruchtreservaat ontzettend veel groene heeft geen toekomst als we bare aarde verloren”, weet Tema geeft voorlichting aan soera’s (hoofdstukken) en niet beseffen dat de vruchtKöker. In eerste instantie autochtone milieuorganisa- verzen over hoe moslims bare aarde ons bestaansrecht werd Tema Nederland opge- ties over hoe zij allochtonen met de natuur om moeten is.” n richt (1998) om de Turken het beste kunnen bereiken. gaan. Eén soera beschrijft

hart en ziel

33

Brieven De redactie houdt zich het recht voor brieven te selecteren en in te korten. Het magazine verschijnt ook op internet. Reageren kan via e-mail: [email protected], of per post: postbus 19199, 1000 GD, Amsterdam.

Geen alternatief voor wind

Jansen en Zwerver van het Nationaal Kritisch Platform Windenergie vinden dat windenergie weinig oplevert (zie hun ingezonden brief in Milieudefensie Magazine nr. 11). Ze schermen daarbij met lage opbrengstpercentages. Ze beseffen blijkbaar niet dat we alle schone zeilen zullen moeten bijzetten om een leefbaar klimaat te behouden. Een laag percentage is juist een sterk argument om veel meer van de aanstormende wind in energie om te zetten. Op 1 oktober stonden er in Nederland 1.841 moderne windmolens met totaal 1.608 MegaWatt aan vermogen. Die molens wekken op een winderige dag al meer energie op dan ‘Borssele’. In de kuststrook van ons land kan de energieproductie per MegaWatt geïnstalleerd windvermogen oplopen tot ruim 3 miljoen kWh per jaar. Dat is het stroomverbruik van bijna 1.000 huishoudens of het eigen stroomgebruik van een gemeente met zo’n 50.000 inwoners. Windenergie kan in 2050 tot vijftig procent bijdragen aan de elektriciteitsproductie. Maar dan moet nú de windenergieproductie wel groeien. Jansen en Zwerver proberen zich voor te stellen hoe die vijftig procent windenergie ons landschap zal beïnvloeden. Elke landschapsdeskundige weet dat het landschap dynamisch is. Het is in de 34

loop der eeuwen continu veranderd en zal ook in de toekomst blijven veranderen. In de middeleeuwen waren er vrijwel geen windmolens. Ze kwamen op in de zeventiende eeuw en in het begin van de achttiende eeuw stonden er alleen al in de Zaanstreek zo’n 600. Dat de molens die wij nu prachtig vinden destijds ook niet op ieders sympathie konden rekenen getuigt een gedicht dat in het archief van de droogmakerij De Heerhugowaard bewaard gebleven is. Een paar regels er uit: Een molen is een zeldzaam ding; In polders past hij zonderling; Maar tot sieraad voor praal of pracht; Zo werd hij niet met al geacht. Toch werden die molens natuurlijk gebouwd, want de windmolen was toen de meest effectieve vorm van energie voor het pompen en malen. Ook nu is windenergie de meest effectieve én de schoonste energiebron, waarvoor het vinden van een alternatief helemaal niet zo eenvoudig is. Beseffen Jansen en Zwerver wel voldoende de noodzaak van CO2-reductie? Hoogleraar Lucas Reijnders zei het eens zo: “Een kolencentrale stoot 1.000 gram CO2 uit per opgewekte kWh. Een relatief schone gascentrale altijd nog 400 gram CO2 per kWh. Windenergie (all-in) slechts 8 gram CO2 per kWh. Dan kun je toch niet volhouden dat windenergie niets voorstelt?” Er liggen nog een grote

hoeveelheid windenergieprojecten op de plank. Klaar om snel verwezenlijkt te worden, zoals ook de hoop is van de rijksoverheid, nodig om de milieudoelstellingen te halen. Die doelstellingen kunnen gehaald worden, ware het niet dat een organisatie als Het Nationaal Kritisch Platform Windenergie op veel locaties zand in de raderen wil strooien. Daarmee belemmeren ze de totstandkoming van een duurzame energievoorziening en de vermindering van CO2-uitstoot en brengen ze de komst van meer kolenen kerncentrales dichterbij. Zonder dat ze een realistisch schoon alternatief bieden. Cees Bakker, voorzitter ODE – Organisatie voor Duurzame Energie. Ton Hirdes, directeur Nederlandse WindEnergie Associatie

Duurzame vis?

Hierbij een reactie op het artikel ‘Greenpeace en WNF vis-à-vis. Millimeteren over

duurzame vis’, van Annemarie Opmeer in Milieudefensie Magazine nr. 11. Wat is eigenlijk duurzame vis? De enige criteria die in dit stuk worden gebruikt zijn: in hoeverre is er sprake van overbevissing; en in hoeverre worden met de gebruikte vismethode geen andere zeedieren geschaad. Dat zijn inderdaad belangrijke criteria, waaraan duurzame vis zeker moet voldoen. Maar is dat voldoende? Bij duurzaamheid van dierlijke producten moet toch ook gekeken worden naar de effecten op het dierenwelzijn van de dieren die gevangen worden? De vangsten dodingsmethoden in de zee- en kustvisserij betekenen voor de gevangen vissen dat ze samengeperst en meegesleurd worden in grote netten en veelal aan boord stikken aan de lucht, een stervensproces dat tientallen minuten kan duren. Hoezo, duurzame vis? Paul Denekamp, bestuurslid Stichting Vissenbescherming

Besluiten Algemene Ledenvergadering Tijdens de Algemene Ledenvergadering van Milieudefensie van 17 november 2007 is Jaqueline Kuppens gekozen als algemeen bestuurslid en Ton Bötticher als groepenbestuurslid namens de afdelingen. Gladys Koenders is gekozen als lid van de geschillencommissie. De leden stemden in met de voorgestelde wijziging van de statuten en het verenigingsreglement. De hoofdlijnen van de begroting 2008 en meerjarenraming werden met algemene stemmen aanvaard. Een korte impressie van de Ledenvergadering kunt u vinden op de website, www.milieudefensie.nl


Regeladvertenties Ook een regeladvertentie plaatsen? € 5,50 per regel. Uitsluitend aanleveren via de website van Milieudefensie: www.milieudefensie.nl/publicaties/magazine/ regeladvertenties MILIEUVRIENDELIJKE ATTENTIES ! Originele relatiegeschenken of verras uw vrijwilligers. 0521-589470 www.kaarsenrecycling.nl TIJDELIJKE WOONRUIMTE GEZOCHT overbrugging ivm vertrek buitenland januari+februari 2008. Echtpaar, 60 jr., niet rokers, oppassen op huisdier geen bezw. Gemeubil. liefst met internet 020-6276975 OP ZOEK NAAR DUURZAAM WERK? Werken bij een goed doel? www.deduurzamevacaturebank.nl

KLEDING, STOFFEN, ACCESSOIRES van biologische hennep, katoen en linnen, demeterwol en washi, telefoon 0475-334073, mobiel 0623-927679 JE VINDT HET OP KRINGLOOPNET ! Hergebruik spaart het milieu: dus kijk op www.kringloopnet.nl BETER PROJECTMANAGEMENT Voor uw projecten en processen in duurzame ontwikkeling Projectleiding, coaching en werkconferenties. Zie www.beterprojectmanagement.nl Telefoon: 0235492919 Mobiel: 06-53811584 GEZOCHT: Ecologisch stel zoekt woonplek, min. 1 ha grond om idealen te realiseren Info:0503126174/boerjoop@ zonnet.nl

A dv e rt e n t i e s

tel.: 0111-643307 / fax: 0111-644084 Tuin 12, 4307 CH Oosterland [email protected] / www.cadex.nl

ADV GRA 93-64.indd 1

%&/*&68&,&6,&/y

19-04-2007 15:02:24

(3"'*4$)4&37*$?&"6361"30

361"30(&&'5703.""/

A4(3"7&/)&,+&

%36,8&3, 8*5&4

5(".45&3%".

5&/500/45&--*/(&/

1045ʴ361"30/-

,*+,01888361"30/- 7003.&&3*/'03."5*& &/7003#&&-%&/7"/

/BUVVSMJKLFNBUFSJBMFO FOFSHJF[VJOJHF BQQBSBUVVS PFSEFHFMJKLWBLNBOTDIBQ 0OUXPSQFOFOVJUHFWPFSEWPMHFOTVX FJHFOXFOTFO 5FM JOGP!OBUVVSLFVLFOTOM XXXOBUVVSLFVLFOTOM

0/48&3,

y/"5663-*+, .00*


35

Vliegen veroorzaakt al tien procent van de Nederlandse bijdrage aan het broeikaseffect. Is vliegen, door die lage prijzen, niet té vanzelfsprekend geworden? Kijk op de website voor argumenten over vliegen en milieu, hippe actiespullen (muts, T-shirt, sticker, wandtegel, nep-tattoo) en steun de oproep voor kerosine-accijns.

www.nonflyingdutchman.nl

Het bos is mijn kerk. S p e c i a l r e l i g i e & s p i r i t ua l i t e i t

Recommend Documents