Het ambacht van de historicus. Literatuur-, bronnenonderzoek en het schrijven van een werkstuk
Inleiding .................................................................................................................................. 4 1. Literatuuronderzoek......................................................................................................... 6 a. De Universiteitsbibliotheek ........................................................................................................6 b. De website van de Universiteitsbibliotheek en digitaal zoeken ............................................6 c. Systematisch bibliografisch onderzoek ....................................................................................8 d. De kritische evaluatie van wetenschappelijke publicaties ................................................. 10
2. Bronnenonderzoek ..........................................................................................................11 a. Onderscheid bronnen en literatuur ....................................................................................... 11 b. Wat voor soort bronnen? ........................................................................................................ 12 c. Bronnen in bibliotheken .......................................................................................................... 13 d. Archieven................................................................................................................................... 14
3. Het schrijven van het werkstuk ....................................................................................16 a. De opbouw Inleiding...................................................................................................................................................................... 16 Betoog ......................................................................................................................................................................... 17 Conclusie.................................................................................................................................................................... 17 b. Annotatie.................................................................................................................................... 17 c. Bronnen en literatuur............................................................................................................... 19 d. Plagiaat....................................................................................................................................... 19 e. Leesbaarheid en verzorging werkstuk .................................................................................. 19 Spelling en grammatica: suggesties................................................................................................................ 20 Spelling: veel voorkomende knelpunten ...................................................................................................... 20 Grammatica: Veel voorkomende knelpunten............................................................................................. 21 Interpunctie............................................................................................................................................................... 22 Het gebruik van cursief........................................................................................................................................ 22 Andere stilistische en grammaticale aanwijzingen .................................................................................. 23 Uiterlijke verzorging van het werkstuk......................................................................................................... 24
Appendix I: Het verzorgen van de annotatie en de literatuurlijst volgens de Radboudstijl .........................................................................................................................25 Inleiding.......................................................................................................................................... 25
Volledige en verkorte titelbeschrijvingen in voet- of eindnoten ..................................26 Hoofdletters ................................................................................................................................... 26 Weergeven van boektitels in noten............................................................................................. 26 I.a Boek (volledige titel, met bladzijdeverwijzing): ................................................................................ 26 I.b Boek (verkorte titel, met bladzijdevermelding):................................................................................. 26 I.c Derde, opeenvolgende vermelding van dezelfde boektitel: ........................................................... 27
II.a Boek met meerdere delen (met bladzijdevermelding): .................................................................. 27 II.b Boek met meerdere delen (verkorte titel, met bladzijdevermelding): ..................................... 27 II.c Derde, opeenvolgende vermelding:........................................................................................................ 27 III Geredigeerde bundel (zonder en met aanvullende serietitel):....................................................... 27 IV.a Onuitgegeven dissertatie (met bladzijdeverwijzing): ................................................................... 28 IV.b Verkorte vermelding onuitgegeven dissertatie (met bladzijdeverwijzing):......................... 28 IV.c Derde, opeenvolgende vermelding:...................................................................................................... 28 Weergeven van artikelen in noten.............................................................................................. 29 I.a Artikel in tijdschrift (met bladzijdevermelding): ............................................................................... 29 I.b Tweede, verkorte vermelding (met bladzijdeverwijzing): ............................................................. 29 I.c Derde, direct opeenvolgende vermelding (met paginavermelding): .......................................... 29 II.a. Artikel in geredigeerde bundel (met bladzijdevermelding):....................................................... 29 II.b Tweede, verkorte vermelding (met bladzijdeverwijzing):............................................................ 30 II.c Derde, opeenvolgende vermelding:........................................................................................................ 30 Websites en krantenartikelen ..................................................................................................... 31 I Website/artikel op website met bekende auteur:.................................................................................... 31 II Website zonder auteur maar waarvan instantie bekend is:............................................................... 31 III Krantenartikel met bekende auteur: ......................................................................................................... 31 IV Krantenartikel zonder auteur:..................................................................................................................... 31 Noten met meer dan één literatuurverwijzing en verwijzingen met aanvullende informatie .......................................................................................................................................................... 32 I Noten met meer dan één literatuurverwijzing:........................................................................................ 32 II Het gebruik van Vgl. (=vergelijk):............................................................................................................. 32
Bronnen.................................................................................................................................33 I.a Verwijzingen naar een geredigeerde brontekst met bekende auteur (drie mogelijkheden): ........................................................................................................................................................................................ 33 I.b Volgende, verkorte verwijzing naar dezelfde brontekst: ................................................................ 33 II.a Verwijzingen naar een vertaalde brontekst met bekende auteur:............................................... 34 II.b Verkorte titelaanduiding:............................................................................................................................ 34 III.a Geredigeerde brontekst zonder bekende auteur: ............................................................................. 34 III.b Volgende, verkorte verwijzing:.............................................................................................................. 35 IV.a Gedrukte brontekst (oorspronkelijke editie) met bekende auteur: .......................................... 35 IV.b Volgende, verkorte verwijzing: ............................................................................................................. 35 V.a Handschriftelijke bron met bekende auteur en titel (met folio vermelding van het gehele werk): .......................................................................................................................................................................... 35 V.b Volgende, verkorte verwijzing: ............................................................................................................... 36 VI.a Handschriftelijke bron zonder bekende auteur (met folio vermelding):............................... 36 VI.b Volgende, verkorte verwijzing: ............................................................................................................. 36 VII.a Archivalia ...................................................................................................................................................... 37 VII.b Volgende, verkorte verwijzing:............................................................................................................ 38
Bronnen en literatuur in de bibliografie..........................................................................39 Bibliografie..................................................................................................................................... 39 Manuscripten............................................................................................................................................................ 39 Archivalia .................................................................................................................................................................. 39 Gedrukte bronnen................................................................................................................................................... 40 Websites..................................................................................................................................................................... 40 Literatuur ................................................................................................................................................................... 40
2
3
Inleiding Het woord ‘geschiedenis’ refereert zowel aan de verleden werkelijkheid als aan het verhaal dat daarover geschreven is. Dat geeft al meteen aan dat binnen de geschiedbeoefening van oudsher erg veel waarde wordt gehecht aan dat verhaal. Volgens sommige moderne geschiedfilosofen worden op het niveau van het geschiedverhaal de historische gebeurtenissen en ontwikkelingen pas echt van betekenis voorzien. Maar ook geschiedfilosofen en historici die het daar niet mee eens zijn, zullen het belang van de kwaliteit en de zeggingskracht van het geschiedverhaal beamen. Het is dan ook geen toeval dat in de academische geschiedenisstudie erg veel aandacht wordt geschonken aan de wijze waarop geschiedenis was en is geschreven, en dat gedurende zijn of haar studie elke geschiedenisstudent veel werkstukken moet schrijven. Idealiter leert elke student in de loop van haar of zijn studie dit schrijven tot een kunst te verheffen en met een totale beheersing van alle stilistische registers en de instrumenten van de narratieve logica overtuigende essays te produceren. Omdat academische geschiedbeoefing een wetenschappelijke discipline is, worden aan werkstukken, essays en andere geschreven producten van haar beoefenaars specifieke eisen gesteld. Deze eisen behelzen onder meer dat het geschiedwerk vertrekt vanuit een gerichte vraagstelling, dat het moet zijn gebaseerd op adequaat onderzoek, ingaat op het historische debat betreffende het onderwerp en dat de gevonden informatie op een heldere manier in het werkstuk wordt verantwoord. Bij nader inzien is aan geen van deze eisen gemakkelijk te voldoen. Deze gids is niet meer dan een beknopte introductie op enkele aspecten van het handwerk dat hierbij komt kijken. Dit handwerk behelst onder andere het op een effectieve manier zoeken naar informatie, het verwerken van deze informatie en het controleerbaar aangeven uit welke bronnen en secundaire literatuur gegevens of opinies zijn ontleend. Het behelst ook het vormgeven van werkstukken volgens conventies die gangbaar zijn binnen de academische geschiedbeoefening. Een centraal element daarin betreft de vormgeving van bron- en literatuurverwijzingen, hetgeen hier in appendix 1 wordt behandeld volgens de zogenaamde ‘Radboudstijl’: een bron- en literatuurverwijzingssysteem dat aansluit bij de mogelijkheden die geboden worden door hedendaagse bibliografische programma’s, maar dat daar waar nodig aanvullingen op geeft.
4
5
1. Literatuuronderzoek a. De Universiteitsbibliotheek Voordat met het schrijven van een werkstuk kan worden begonnen is literatuuronderzoek en bronnenonderzoek noodzakelijk. Pas nadat je hebt geanalyseerd wat er allemaal al is verschenen over je onderwerp en welke gegevens beschikbaar zijn, kan je bepalen waar de gaten zitten en waar dus je onderzoekskansen liggen. Het literatuuronderzoek verwerk je in een status questionis – de stand van zaken van het onderzoek naar jouw onderwerp. Het is zaak om het literatuuronderzoek zo zorgvuldig mogelijk te ondernemen. Je wilt immers voorkomen dat je onderzoek doet dat iemand anders al heeft gedaan, of suggereren dat er niks over een onderwerp geschreven is, terwijl een standaardwerk allerlei verwijzingen geeft naar literatuur over je onderwerp, of een heel essay baseren op een gedateerd boek of op een boek dat alleen maar slechte recensies heeft gekregen. Om dit te ondervangen moet je zorgen dat je snel de sleutelpublicaties over je onderwerp in handen krijgt. Hierom is het belangrijk om de juiste naslagwerken, bibliografieën en encyclopedieën te gebruiken en recensies in gerenommeerde tijdschriften te raadplegen. Daarnaast is het belangrijk om vindingrijk te zijn bij het zoeken (variatie in zoektermen, in meerdere talen, in verschillende catalogi, op auteur, trefwoord, titelwoorden, etc.). Het goed gebruik kunnen maken van een wetenschappelijke bibliotheek is essentieel bij het verzamelen van materiaal voor een historisch onderzoek. Daarom is het van belang dat je weet hoe de collecties van de Centrale Bibliotheek (de Universiteitsbibliotheek van de Radboud Universiteit Nijmegen) zijn ingedeeld. De leeszaal van deze bibliotheek op de Verdieping (-1) is een goed startpunt. Hier vind je algemene encyclopedieën (onder rubriek 01.22), bibliografieën (onder rubriek 01.10), biografische woordenboeken (onder rubriek 01.30) en bronnenverzamelingen (1.40) maar ook naslagwerken die zich specifiek richten op geschiedenis (onder rubriek 15). Daarnaast zul je vaak boeken raadplegen in de collectie Geschiedenis op dezelfde Verdieping (-1). Hoe deze collectie is ingedeeld (classificatie) vind je op de kasten waarin een groot aantal van de boeken staan opgesteld maar ook via de website van de bibliotheek. Het is handig om hiermee vertrouwd te raken. Dan weet je naar welke kast je moet lopen als je wilt snuffelen tussen boeken over een bepaald onderwerp. Houd in gedachten dat elke periode en elke subcategorie van de geschiedenis weer eigen encyclopedieën, bibliografieën en woordenboeken heeft. Dat zul je ook zien als je naar onderstaande website gaat en klikt op een willekeurige rubriek: http://www.ru.nl/ubn/zoeken/vakgebieden-2/geschiedenis/rubrieksindeling/
b. De website van de Universiteitsbibliotheek en digitaal zoeken Lang was de voornaamste werkplaats van de historicus de bibliotheek. Tegenwoordig kun je veel onderzoek al doen vanachter je bureau. Via digitale catalogi, digitale bibliografieën en digitale naslagwerken kun je je vaak al een aardig beeld vormen van hetgeen er over een bepaald onderwerp is geschreven, nog voordat je een boek van de plank hebt gehaald. Hoe doe je dat? Als student geschiedenis van de Radboud Universiteit zal je onderzoek veelal moeten beginnen op de website van de
6
Universiteitsbibliotheek: www.ru.nl/ubn. Op deze website vind je een waslijst aan digitale zoeksystemen. Elke bibliotheek heeft een catalogus. Via de catalogus kun je achterhalen welke boeken en andere media in de bibliotheek aanwezig zijn. In Nederland zijn de catalogi van de meeste bibliotheken inmiddels gedigitaliseerd. Via de website kun je dus makkelijk een bibliotheek doorzoeken op titelwoorden, auteur of trefwoord. Via de webpagina van de UB vind je de toegang tot de catalogus via de link Catalogus RU: http://cat.ubn.ru.nl/DB=1/ Als je niet slechts één bibliotheek wilt doorzoeken op beschikbare literatuur, maar meerdere bibliotheken tegelijk, dan kun je gebruikmaken van overkoepelende bibliotheekcatalogi, bijvoorbeeld de Nederlandse Centrale Catalogus (NCC). Dit is toegankelijk via de Picarta link op de hoofdpagina van de UB Nijmegen. De NCC/Picarta catalogus integreert de catalogi van 400 Nederlandse bibliotheken in één zoeksysteem en bevat de bibliografische gegevens en vindplaatsen van circa 14 miljoen boeken en bijna 500.000 tijdschriften die in Nederland beschikbaar zijn. Dat betekent dat je bibliografisch ook toegang hebt tot de bibliotheekcollecties van andere bibliotheken. Onder bepaalde voorwaarden kan je tegen betaling publicaties uit andere bibliotheken via het interbibliothecaire leenverkeer (IBL) naar Nijmegen laten overkomen. Daartoe moet je een zogenaamd IBL-account laten aanmaken bij de uitleenbalie van de Universiteitsbibliotheek. Recentelijk heeft de bibliotheek een eigen zoekmachine op de website geïntroduceerd, genaamd RuQuest (http://www.ru.nl/ubn/zoeken/zoeksystemen/ruquest/ ). Dit biedt een integrale toegang tot: 1. de artikelen en recensies uit alle e-journals waar de universiteitsbibliotheek een abonnement op heeft; 2. de via de bibliotheek beschikbare elektronische boeken (e-books); 3. De werken van de zogenaamde ‘Radboud Repository’ (publicaties van medewerkers die digitaal beschikbaar zijn gemaakt); 4. De catalogusverwijzingen naar de gedrukte boeken en tijdschriften in de bibliotheken van de Radboud Universiteit Nijmegen. In feite incorporeert RuQuest dus de RU catalogus met een reeks andere bestanden en elektronische literatuurpakketten. Het is in veel gevallen een uitstekend startpunt voor digitaal onderzoek naar beschikbare literatuur. Maar let op!: Het biedt maar heel beperkt toegang tot oudere publicaties in tijdschriften en maar heel weinig Franse of Duitse literatuur. Dat is voor sommige onderwerpen problematisch. Naast de catalogus van de Radboud Universiteit, de Nederlandse Centrale Catalogus/Picarta en RuQuest zijn er nog veel andere bruikbare catalogi te vinden via het internet, bijvoorbeeld Worldcat, een overkoepelend netwerk van bibliotheekcatalogi (www.worldcat.org). Let er bij het gebruik van zoeksystemen altijd op hoe je zoekt en wees je bewust van de zoekmogelijkheden – ordenen op relevantie, op jaar, op medium (artikel, boek, film etc.), op onderwerp, op taal, enz. Het strekt vaak tot aanbeveling te kiezen voor ‘uitgebreid zoeken’. Op die manier kan je irrelevante zoekresultaten uit je lijst filteren. Daarnaast loont het in veel gevallen ook om gebruik te maken van Google Scholar (https://scholar.google.com/). Dit is een door Google aangeboden wetenschappelijke zoekmachine die de tekst en de metadata (zoals informatoe over de auteur, de publicatiedatum, de uitgever, het aantal pagina's etc.) van wetenschappelijke boeken en tijdschriften van veel disciplines integraal indexeert en je op die manier heel veel recente publicaties aan de hand kan doen door het zoeken met gerichte trefwoorden.
7
Interessante functies van Google Scholar zijn bovendien de cited by functie en de related articles functie. Op die manier kan je als het ware door middel van een ‘sneeuwbalmethode’ (een methode waarbij men via literatuurreferenties in publicaties andere werken op het spoor komt) zien hoe werken gebruikt zijn in de wetenschappelijke literatuur en welke publicaties omtrent aanpalende onderwerpen zijn verschenen. Via het internet kunnen ook internettijdschriften en volledige virtuele bibliotheken worden geraadpleegd. Interessante ingangen daarvoor zijn bijvoorbeeld www.archive.org (een open internetarchief dat idealiter toegang tot bijna alle gedigitaliseerde informatie die via het web kan worden bereikt), Google Books (http://books.google.com/), dat vele oude boeken van vóór 1924 integraal in digitale vorm aanbiedt, de geschiedenispoot van de World Wide Web Virtual Library (http://vlib.iue.it/history/index.html), en ook het commerciële www.questia.com (een virtuele bibliotheek waarop je een abonnement moet nemen en dat je dan waar je ook bent integraal toegang biedt tot een gigantische hoeveelheid Engelstalige boeken, artikelen en andere media).
c. Systematisch bibliografisch onderzoek Dankzij de vele digitale ingangen is literatuuronderzoek veel makkelijker geworden. Het grote aanbod maakt tegelijkertijd het selecteren van de echt relevante literatuur veel belangrijker. Het is erg verleidelijk het onderzoek te beperken tot literatuur die direct via trefwoorden op RuQuest en vergelijkbare zoekmachines en e-catalogi kan worden gevonden en kan worden binnengehaald. Het probleem is dat je dan nog steeds niet weet of je alle relevante literatuur over een onderwerp hebt gezien. Omgekeerd weet je ook niet direkt hoeveel niet-relevante literatuur je hebt gevonden. Dit laatste probleem is in eerste aanzet moeilijk te ondervangen en vraagt om aanvullende evaluatie- en selectieinstrumenten (bijvoorbeeld door te controleren of artikelen in peer-reviewed tijdschriften zijn verschenen en door recensies op te zoeken over gevonden boeken en bundels. Hierover volgt verderop meer informatie). Het eerste probleem kan deels worden opgelost door een meer systematisch bibliografisch onderzoek. Hiertoe zijn een groot aantal additionele hulpmiddelen beschikbaar. Je kan daarna in tweede instantie uitzoeken in hoeverre de door jouw gevonden literatuur ook daadwerkelijk in Nederland beschikbaar is (via RuQuest en Picarta). Dus: de start van elk historisch onderzoek omvat liefst een systematisch opgezet bibliografisch onderzoek middels: - Het raadplegen van historische encyclopedieën en biografische woordenboeken. - Het raadplegen van gespecialiseerde naslagwerken en elektronische bibliografieën. - Het raadplegen van de juiste tijdschriften (en de daarin verschenen recensies en lijsten met nieuw verschenen literatuur). In een aantal gevallen moet er teruggegrepen worden op in druk verschenen naslagwerken, bibliografieën en tijdschriften (deels te vinden in de diverse leeszalen van de Universiteitsbibliotheek). Steeds meer naslagwerken, bibliografieën en secundaire
8
literatuur (boeken en tijdschriften) en zelfs primair bronnenmateriaal wordt ook via het internet toegankelijk gemaakt maar dat betreft nog steeds niet alles. Bij het zoeken naar dergelijke informatie op het internet kan uiteraard worden gewerkt met gewone zoekmachines en webcrawlers zoals Google en Yahoo (en de diverse meer gespecialiseerde ondersoorten daarvan). Het ligt voor de hand daar slim mee om te gaan. Je kan ook direct gaan zoeken in databestanden van gespecialiseerde instituten met eigen webportalen. Deze bieden toegang tot grote digitale naslagwerken (b.v. biografische woordenboeken en internetbiografieën) alsook andersoortige digitale collecties, inclusief grote bronreeksen. Sommige van dergelijke portalen kunnen worden geraadpleegd vanuit het webportaal Geschiedenis en Kunstgeschiedenis van de Universiteitsbibliotheek (http://www.ru.nl/ubn/zoeken/vakgebieden-2/geschiedenis/). Vanuit dat webportaal kan dan verder worden gezocht, bijvoorbeeld via de keuzes elektronische documenten en/of encyclopedieën: - http://www.ru.nl/ubn/zoeken/vakgebieden-2/geschiedenis/elektronische/ - http://www.ru.nl/ubn/zoeken/vakgebieden-2/geschiedenis/encyclopedieen/ Het loont de moeite daar goed in te gaan grasduinen omdat een wereld aan specialistische encyclopedieën, biografische woordenboeken, brontekstbestanden, pakketten met elektronische tijdschriften en bibliografische databases integraal beschikbaar is voor een groot aantal subdisciplines binnen de geschiedbeoefening. Andere portalen moeten op een andere manier worden gevonden. Het aanbod is gigantisch. Goede voorbeelden van portalen met relevante bibliografische databases zijn: - De Historische Bibliographie Online: www.oldenbourg.de/verlag/ahf. - International Institute of Social History: www.iisg.nl - De website van en voor historici van het Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis: www.historici.nl - De aan het Huygens Instituut gelieerde Digitale Bibliografie Nederlandse Geschiedenis: http://www.dbng.nl/ - Het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies: http://www.niod.nl - Het Center for Reformation and Renaissance Studies in Toronto (www.crrs.ca ), dat ook de grote Iter Gateway to the Middle Ages and Renaissance beheert: www.itergateway.org - De imposante Regesta Imperii bibliografie voor middeleeuwse geschiedenis: http://opac.regesta-imperii.de/lang_en/ - http://www.ebscohost.com/academic/historical-abstracts voor geschiedenis vanaf de vijftiende eeuw Hoewel het misschien voor de hand lijkt te liggen het zoeken naar literatuur te beperken tot het invoeren van enkele steekwoorden in RuQuest of Picarta, zal je merken dat een systematisch opgezet bibliografisch onderzoek met behulp van al de relevante bibliografieën, portalen e.d. je veel meer materiaal verschaft. Tegelijkertijd dient zich dan meteen het probleem van selectie aan. Het gaat er immers niet zozeer om om veel materiaal te vinden maar om de juiste en meest relevante literatuur op te sporen.
9
d. De kritische evaluatie van wetenschappelijke publicaties Het bovenstaande geeft al aan dat de kritische evaluatie van wetenschappelijke publicaties van groot belang is. Binnen de wetenschappelijke geschiedschrijving vindt een dergelijke evaluatie al op verschillende manieren plaats, om tot op zekere hoogte te waarborgen dat alleen op goed onderzoek gestoelde publicaties gepubliceerd worden en/of bekendheid krijgen. Deze evaluatie geschiedt op verschillende manieren: deels vooraf, deels achteraf. De evaluatie van artikelen die in toonaangevende vaktijdschriften worden geplaatst, geschiedt meestal voorafgaand aan publicatie via het systeem van peerreview en/of een proces van redactionele selectie. Peer-review houdt in dat elk artikel dat aan een tijdschrift wordt aangeboden eerst door een aantal externe experts wordt beoordeeld, om te bepalen of het artikel in kwestie inderdaad een wezenlijke bijdrage biedt aan een bepaald vakgebied of een specifieke wetenschappelijke discussie. Redactionele selectie is daaraan gelieerd. Het houdt in dat de leden van de tijdschriftredactie – veelal zelf ervaren onderzoekers – het aangeboden artikel toetsen op een aantal formele en inhoudelijke criteria (gebrukte methode, analytische diepgang, brongebruik, gebruik bestaande secundaire literatuur, plaats binnen het historisch debat etc.). Daarnaast is het in tijdschriften binnen aanpalende disciplines zoals de Sociologie tamelijk gebruikelijk dat er aan specialisten wordt gevraagd direct op een ingezonden artikel te reageren. Het oorspronkelijke artikel wordt dan samen met reacties en commentaar van vakgenoten gepubliceerd. Als je artikelen zoekt, ligt het daarom voor de hand in de eerste plaats te kijken of de publicatie in kwestie in een gedegen historisch tijdschrift is gepubliceerd. Dit is niet zo makkelijk als het lijkt, omdat het tijdschriftenlandschap in de geschiedbeoefening extreem complex is, en je voor veel lokaalhistorische onderwerpen niet om publicaties heen kan die gepubliceerd zijn in tijdschriften die niet geheel en al professioneel zijn. Bij monografieën en artikelen in bundels (bv. een congresbundel of een feestbundel ter ere van een hoogleraar die met pensioen gaat (een zogenaamd Festschrift)) kan de evaluatie van bijdragen verschillende manieren plaatsvinden. Als een monografie of congresbundel wordt opgenomen in een prestigieuze historische reeks, dan is het werk vaak vooraf getoetst op zijn wetenschappelijke kwaliteit. Dit gebeurt bijvoorbeeld door de redacteuren of de raad van adviseurs van de reeks (dus een vorm van redactionele selectie), of door externe lezers die zijn gevraagd om het manuscript te toetsen (een vorm van peer-review). Dit geschiedt bij monografieën en bundels in lang niet alle gevallen even stringent. Daarom is het van belang bij het werken met boeken en publicaties in bundels te kunnen terugvallen op wetenschappelijke boekbesprekingen of recensies, waarmee achteraf over de merites van het verschenen werk een oordeel wordt geveld. Veel van dergelijke recensies verschijnen in speciale secties binnen wetenschappelijke tijdschriften. Steeds vaker kunnen ze via speciale recensiewebsites worden opgespoord. Voorbeelden: - History Extra: http://www.historyextra.com/books - H-Net Reviews: http://www.h-net.org/reviews/home.php - Sehepunkte. Rezensions Journal für die Geschichtswissenschaften: http://www.sehepunkte.de/ - Bryn Mawr Classical Review: http://bmcr.brynmawr.edu/
10
-
-
-
The Medieval Review: http://scholarworks.iu.edu/journals/index.php/tmr/ H-Soz-Kult: Fachforum und moderierte Informationsund Kommunikationsplattform für Historikerinnen und Historiker: http://www.hsozkult.de/ De EH.net website van de Economic History Association (http://eh.net/), dat behalve recensies ook ingangen biedt tot tal van relevante databases voor sociaaleconomische geschiedenis. Gale Book Review Index Plus, dat via de Universiteitsbibliotheek kan worden geraadpleegd maar waar je ook individueel een abonnement op kan nemen: https://www.lyrasis.org/Pages/productdetails.aspx?pid=7A43E662-3001-E111B2CE-00155D0A1702 .
Lang niet alle recensies hebben dezelfde kwaliteit of vellen hetzelfde oordeel over het werk in kwestie. Dat kan te maken hebben met de specifieke expertise of de interesses van de recensent. Het kan ook te maken hebben met het feit dat het besproken boek een controversiële stellingname kiest. De positieve, dan wel negatieve boekbesprekingen kunnen dan tekenen zijn van een heftig historisch debat. Nota bene: Probeer altijd meer dan één recensie te vinden om zodoende besprekingen met verschillende invalshoeken te kunnen vergelijken en zo een beter beeld te krijgen van de publicatie in kwestie. Bedenkt dat je via recensies vaak snel te weten kan komen of een bepaalde publicatie een belangrijke bijdrage is of niet, of het werk in kwestie is geschreven door een gerenommeerde auteur en of er specifieke controverses bestaan waar je als lezer weet van moet hebben voordat je het werk gebruikt.
2. Bronnenonderzoek
a. Onderscheid bronnen en literatuur Historici baseren zich voor hun eigen werk niet alleen op artikelen en boeken die hun collega’s hebben geschreven, maar doen liefst ook zelfstandig bronnenonderzoek om zich een eigen beeld te vormen over historische gebeurtenissen en ontwikkelingen (en zich niet zomaar uitsluitend te verlaten op wat andere historici daarover zeggen), of om nog onbekende informatie aan het licht te brengen waarmee nieuwe inzichten kunnen worden verworven. Wij maken binnen de geschiedbeoefening daarom gewoonlijk een onderscheid tussen bronnen (Quellen, Sources) en literatuur. Binnen het Engelse taalgebied wordt in dit verband gesproken van primary and secondary sources, waarbij met de primary sources het bronnenmateriaal wordt bedoeld. Het oorspronkelijke ‘bewijsmateriaal’ dat dateert uit de periode van het onderzochte onderwerp wordt dan aangeduid als ‘primaire bron’, terwijl een ‘secundaire bron’ (ofwel literatuur) vaak pas in een latere periode is ontstaan en gemaakt is door bijvoorbeeld historici die meestal niet direct betrokken zijn geweest bij de gebeurtenissen die onderwerp zijn van onderzoek.
11
Bij nader inzien is dit onderscheid niet altijd even scherp te maken. Historici kunnen van materiaal dat oorspronkelijk als ‘secundaire bron’ is bedoeld namelijk een ‘primaire bron’ maken. Wanneer men bijvoorbeeld onderzoek doet naar de ontwikkeling van de geschiedschrijving na de Tweede Wereldoorlog kunnen geschiedwerken uit die periode zelf zowel tot het bronnenmateriaal behoren als tot de literatuur die men als onderzoeker raadpleegt ter nadere oriëntatie.
b. Wat voor soort bronnen? Van oudsher (met name sinds de negentiende-eeuwse professionalisering van het vak) ligt de nadruk binnen de geschiedbeoefening op geschreven bronnen: variërend van oorkonden en documenten in archieven (documentaire bronnen) tot en met dagboekaantekeningen, kronieken en andere geschriften van historische personages uit het verleden (verhalende/narratieve bronnen). Toch kunnen ook niet-geschreven bronnen van groot belang zijn voor historici. Zo maken historici die zich bezighouden met de Oudheid veel gebruik van numismatische en archeologische bronnen (deels om het relatieve gebrek aan geschreven bronnen te compenseren) en zijn historici van de Middeleeuwen en de Moderne Tijd zich bewust geworden van de onderzoeksmogelijkheden van talloze andere ongeschreven cultuuruitingen uit het verleden (kleding en andere gebruiksvoorwerpen, architectuur, bidprentjes, schilderijen, pelgrimsinsignes, enzovoort). Eigentijdse historici kunnen naast de al genoemde bronnen ook gebruik maken van een grote hoeveelheid beeld- en geluidsmateriaal. Sociaaleconomisch historici hebben daarnaast grote behoefte aan cijfermatige bronnen die hen in staat stellen langdurige kwantitatieve reeksen samen te stellen die dan weer de basis kunnen vormen voor specifieke sociaal-economische analyses. In principe is het bronnenmateriaal van de historicus dus niet aan grenzen gebonden. Wel is het heel belangrijk om te beseffen dat het gebruik van elke bron een geëigende vorm van bronkritiek vergt. In het kader daarvan zijn ook diverse hulpwetenschappen ontwikkeld, zoals de codicologie, de numismatiek, de paleografie, de diplomatiek, de epigrafie, chronologie, de heraldiek, alsook statistische en econometrische hulpwetenschappen. Wie hier meer over wil weten, kan bijvoorbeeld Historici en hun métier van Marc Boone raadplegen (voor de meer traditionele hulpwetenschappen en aspecten van bronkritiek) en moderne handboeken over historische informatiekunde (over de meer moderne statistische, econometrische en geospatiale hulpwetenschappen). Historici dienen zich er altijd van bewust te zijn dat alle bronnen met specifieke doeleinden tot stand zijn gekomen en dus geen onschuldige gegevensdragers zijn uit het verleden. Zij zijn immers niet tot stand gekomen om ons als historici zo neutraal mogelijk van de door ons gewenste informatie te voorzien. Daarnaast moet eenieder die zich met bronnen inlaat erop bedacht zijn dat er zowel in het verre verleden als heden ten dage bronnen zijn vervalst. Zelfs heel gerenommeerde historici laten zich soms meeslepen door de informatie die schijnbaar beschikbaar komt via nieuw ontdekte bronnen, om jaren later te moeten toegeven dat ze zich hebben laten misleiden door een knappe vervalsing. Tenslotte moet je altijd in de gaten houden dat elke historicus zijn of haar bronnen benadert met specifieke vragen en hij/zij moet zich dus altijd afvragen of de bron in kwestie wel geschikt is om antwoorden te krijgen op de vragen die de historicus
12
interessant vindt. Onze vragen zijn altijd modern en gelieerd aan problemen en invalshoeken die wij heden ten dage belangrijk achten. Er is geen eenduidig antwoord te geven op de vraag waar historici hun bronnen moeten zoeken. Wel kunnen we stellen dat historici grotendeels afhankelijk zijn van wat er in de loop der tijd binnen bibliotheken en archieven is verzameld en hoe al dit materiaal wel of niet is ontsloten. In beide gevallen hebben we te maken met instellingen die volgens bepaalde richtlijnen op min of meer systematische wijze aan collectievorming doen.
c. Bronnen in bibliotheken In veel universiteits- en instituutsbibliotheken treffen we zogenaamde ‘bijzondere collecties’ aan. Daarin zijn bijvoorbeeld middeleeuwse handschriften, incunabelen, postincunabelen en oude drukken opgenomen, maar ook specifieke verzamelingen die aan universiteitsbibliotheken zijn geschonken (bijvoorbeeld briefwisselingen van staatslieden, geschriften van componisten en schrijvers, of bijzondere tijdschriftcollecties). Veel universiteitsbibliotheken hebben hun eigen webportalen met links naar grote gedigitaliseerde collecties (inclusief digitale afbeeldingen van complete manuscripten, reisbeschrijvingen en brievencollecties). Het aanbod groeit letterlijk met de dag en historici moeten binnen hun specifieke interessesfeer een serie aan goede ingangen zien te verzamelen. In de Nijmeegse Universiteitsbibliotheek bevindt zich naast de ‘bijzondere collectie’ bijvoorbeeld ook het Katholiek Documentatie Centrum (KDC: http://www.ru.nl/kdc/). De collectie van het KDC omvat een veelheid aan materiaal afkomstig van katholieke personen en instellingen in Nederland sinds het begin van de negentiende eeuw. Het KDC bezit onder andere een eigen archiefcollectie, een bibliotheekcollectie, persknipsels en beeld- en geluidsmateriaal. Veel literaire en andere narratieve bronnen die van belang zijn voor historici worden dus bewaard in universiteitsbibliotheken. Waren dergelijke bronnen – met name de hele oude bronnen (manuscripten, incunabelen (=drukken van vóór 1500) en oude drukken) – vroeger vaak moeilijk toegankelijk, tegenwoordig worden ze meer en meer digitaal beschikbaar gesteld. Veel universiteitsbibliotheken digitaliseren op grote schaal hun bijzondere collecties, al dan niet in nauwe samenwerking met internationale organisaties en commerciële clubs. Belangrijke ingangen tot veel oude drukken, incunabelen, afbeeldingen, en zelfs middeleeuwse manuscripten zijn bijvoorbeeld: - www.archive.org (een open internetarchief dat idealiter toegang biedt tot bijna alle gedigitaliseerde informatie die via het web kan worden bereikt). - Google Books, dat probeert integraal toegang te bieden aan boeken gepubliceerd tussen ca. 1450 en 1924. - Project Gutenberg (http://www.gutenberg.org/ ). - Het digtale portaal van de Bibliothèque Nationale de France (http://gallica.bnf.fr/). - De Digitale Sammlungen der Staatsbibliothek München (http://www.digitalesammlungen.de/).
13
-
De Digitale Bibliotheek Gent (http://lib.ugent.be, de oude drukken ook benaderbaar vanuit Google Books en Googls Scholar). Het Europeana Libraries project (http://www.europeana.eu/portal/). Manuscripta Mediaevalia (http://www.manuscripta-mediaevalia.de). Brondatabases van de Koninklijke Bibliotheek (http://www.kb.nl/bronnenzoekwijzers/dataservices-en-apis), waar je bijvoorbeeld ook Early Dutch Books Online en de Staten Generaal Digitaal kunt vinden.
d. Archieven Behalve in bibliotheken treffen we heel veel bronnen aan in archieven. Veel archieven zijn door de overheid (of door culturele organisaties) gefinancierde instellingen, die in de eerste plaats bescheiden bewaren die met het bestuur van gemeenten, provincies, waterschappen en nationale overheden te maken hebben. Daarnaast wordt binnen archieven beleid gevoerd om archiefbestanden binnen te halen die samenhangen met belangrijke maatschappelijke, religieuze, culturele en economische activiteiten (verenigingsarchieven, archieven van gezondheidszorginstellingen, kerken en kloosters, scholen, archieven van commerciële bedrijven etc.). Ook krijgen archieven op gezette tijden archiefmateriaal aangeboden uit boedels van bedrijven, instellingen en van individuen. In archieven treffen we bijvoorbeeld middeleeuwse oorkonden aan, archiefstukken van overheidsbesturen, instellingen en bedrijven, maar ook brievencollecties van privépersonen en fotomateriaal. Archieven ontvangen jaarlijks vele kilometers aan archiefbestanden en moeten bepalen wat daarvan bewaard moet worden, de manier waarop dat moet gebeuren en vooral wat kan worden vernietigd (de archiefvernietigingsdienst!). Het zal duidelijk zijn dat de keuze tussen bewaren en vernietigen grote gevolgen kan hebben voor het materiaal dat voor historisch onderzoek beschikbaar blijft. Voor overheidsinstellingen is een en ander geregeld via de Archiefwet 1995 en de Archiefregeling 2009, waarin richtlijnen staan over archiefvorming en -beheer door overheidsorganisaties, archiefoverbrenging en vernietiging, alsook de openbaarheid van archieven. Voor bepaalde archieven met voor nog levende personen of institutues gevoelige informatie geldt er een beperkte toegankelijkheid, en is de toegang tot bepaalde informatie gekoppeld aan een verjaringstermijn. Tegenwoordig hebben veel archieven, evenals bibliotheken, een eigen webportaal waarop o.a. archiefcatalogi, regestenlijsten en archiefcollecties zijn te raadplegen. Zij geven een goede indruk van het aanwezige materiaal, maar vaak vergt nader onderzoek een bezoek naar het archief zelf, om archiefbescheiden op te vragen en in situ te raadplegen. Een interessante website om een indruk te krijgen van archieven en hun collecties in de gehele wereld, is: Repositories of Primary Sources www.uiweb.uidaho.edu/special-collections/Other.Repositories.html. Dit is een handige site die links geeft naar archieven en bijzondere collecties wereldwijd, die helaas sinds kort niet meer wordt bijgehouden. Andere interessante sites om toegang te krijgen tot archiefcatalogi maar ook tot volledig doorzoekbare elektronische archieven zijn onder meer:
14
-
-
-
-
-
-
-
-
www.archivegrid.org/: Een ingang tot bronnen beschikbaar gemaakt door archieven, bibliotheken, musea, en historische genootschappen in de gehele wereld. www.archieven.nl: Een ingang tot bronnen in verschillende landelijke en regionale archieven in Nederland. http://www.gahetna.nl/ : Het webportaal van het Nationaal Archief in Den Haag. www.museumstuff.com: Worldwide Guide to Museums Online met verwijzingen naar webportals met digitale bronnen. www.war-letters.com/: Brieven van soldaten uit conflicten waarbij Amerikaanse militairen betrokken zijn. Dit is een commerciële site met aparte vormen van reclame rondom de informatie! http://guides.lib.berkeley.edu/subject-guide/163-Finding-Historical-PrimarySources: Hoe te zoeken naar primaire bronnen, met name via de bibliotheken en instituten van de University of California, en in het bijzonder de Berkeley library. http://chnm.gmu.edu/worldhistorysources/whmfinding.php : Helpt bij het zoeken naar bronnen met betrekking tot de wereldgeschiedenis. www.thehistorysite.org/sources.html: Een portaal met verwijzingen naar sites met gedigitaliseerde bronnen. www.mgh.de/dmgh: Een portaal met belangrijke bronedities (Monumenta Germaniae Historica) verzorgd door de Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde. http://www.erfgoedkloosterleven.nl/: Een portaal dat toegang biedt tot de archieven van circa honderd kloostergemeenschappen (orden en congregaties) die in Nederland actief waren of nog zijn. Behalve hun archieven beheert het Erfgoedcentrum ook boeken, materiële voorwerpen, foto’s en films van deze kloostergemeenschappen. http://resources.huygens.knaw.nl/zendingoverzeesekerken/RepertoriumVanNeder landseZendings-EnMissie-archieven1800-1960: Dit is een onderzoeksgids aangelegd door het Instituut voor Nederlandse Geschiedenis (ING) die bronnen voor missie en zending ontsluit. http://digitallibrary.usc.edu/cdm/landingpage/collection/p15799coll123: Dit biedt een toegang tot het International Mission Photography Archive, waarin historisch beeldmateriaal van protestantse zendings- en katholieke missieorganisaties is ondergebracht. http://divdl.library.yale.edu/missionperiodicals/: Een portal dat toegang biedt tot een omvangrijke database met missietijdschriften, geordend per denominatie, titel, werkgebied of trefwoord.
15
3. Het schrijven van het werkstuk a. De opbouw Een historisch werkstuk bevat vrijwel altijd de volgende onderdelen: o inleiding: onderzoeksvraag/probleemstelling, vaak met een status quaestionis (kan beperkt worden gehouden bij kleine propedeusewerkstukken) o betoog: opzet en uitwerking o conclusie o apparaat (annotatie en bibliografie) Met behulp van de vraagstelling ga je een schematische opzet maken van je werkstuk. In het volgende voorbeeld betreft dat een kort werkstuk over de pianiste en componiste Henriëtte Bosmans: Inleiding - (Pakkende inleidende alinea/captatio benevolentiae: Geef de lezer de kans om mee in jouw verhaal te stappen, door middel van een het uitwerken van een leuk citaat of een interessante anecdote over jouw onderzoeksobject. Vermijd al te zakelijke en droge inleidende zinnen, en bedenk dat je in de eerste zinnen meteen de toon zet voor het gehele werkstuk). o Bijvoorbeeld iets in de zin van ‘Eenieder die zich inlaat met het vooroorlogse Nederlandse muziekleven ontkomt niet aan de dirigent en componist Willem Pijper. Zijn muzikale charisma, gekoppeld aan zijn ongenaakbare positie als hoofddirigent van het Concertgebouworkest, maakten hem tot een gezaghebbende autoriteit die carrières kon maken en breken. Daarnaast oefent de figuur Willem Pijper nog steeds een onweerstaanbare aantrekkingskracht uit op historici door de tragiek van zijn houding ten tijde van de Tweede Wereldoorlog.’ o ‘Veelal blijft onderbelicht dat in de schaduw van Pijper zich een beduidend aantal andere getalenteerde musici lieten gelden, van wie sommigen een indrukwekkend compositorisch oeuvre hebben nagelaten. Hierbij kan bijvoorbeeld worden gedacht aan>>>>, maar ook aan >>>>> en >>>>>>. Eén van de belangrijkste musici binnen deze groep is ongetwijfeld de pianiste en componiste Henriëtte Bosmans, dochter van >>>>. [Deze alinea kan dan nader worden uitgewerkt met wat toepasselijke informatie over haar professionele relatie met Pijper en andere belangrijke musici.] - (Opmaat richting vraagstelling. Hier bouw je eigenlijk een heel beknopte status quaestionis. Daarin wordt ingegaan op de vraag wat er eigenlijk al geschreven is over deze figuur vanuit verschillende perspectieven. In een eerstejaarswerkstuk kan dit heel beknopt zijn. In meer geavanceerde werkstukken wordt de status quaestionis meer gedetailleerd uitgewerkt)
16
-
o Tot op heden is er veel te weinig aandacht geweest voor de rol van vrouwelijke componisten in het algemeen, zeker wat betreft de muzikale stijlontwikkelingen binnen het Nederlandse muziekleven>>>> o Dit geldt in het bijzonder voor de muzikale activiteiten en het compositorische oeuvre van Henriëtte Bosmans >>>>> o Er is daarom weinig inzicht in de invloed van Bosmans op de moderne liedkunst>>>>. Dit rechtvaardigt nader onderzoek.>>>>> (Vraagstelling) Kunnen er houdbare uitspraken worden gedaan over de invloed van het werk van Henriëtte Bosmans op de toonkunst van de late twintigste eeuw?>>>>> Korte uitwerking van vraagstelling en aangeven hoe je dit in je betoog gaat aanpakken.
Betoog - Paragraaf 1: Henriëtte Bosmans in het Nederlandse muziekleven o Kort overzicht van leven en werk o Grote successen/composities o Vergetelheid na haar dood? - Paragraaf 2: De invloed van Henriëtte Bosmans voor en na haar dood o Pupillen en andere leerlingen beïnvloed door haar werk o Herontdekking van haar oeuvre binnen de hedendaagse musicologie o Herontdekking van haar leven en werk door biografen als Ellen Looyestijn o Sporen van haar invloed in de hedendaagse toonkunst Conclusie Hierin recapituleer je de bevindingen zoals die in het betoog tot uiting zijn gekomen. Bedenk evenwel dat een conclusie inhoudelijk en analytisch een meerwaarde moet bieden, en geen loutere herhaling van deelconclusies. Plaats de afzonderlijke onderzoeksbevindingen in een groter geheel en maak de cirkel rond door expliciet terug te grijpen naar de inleiding in het algemeen en jouw vraagstelling in het bijzonder. Je trekt dus een conclusie die een antwoord biedt op de in de inleiding opgeroepen vraag. Tenslotte reflecteer je over mogelijk toekomstig onderzoek naar jouw studie-object.
b. Annotatie Bijna alle wetenschappelijke artikelen en boeken zijn geannoteerd. Dat houdt in dat feitelijke uitspraken van een auteur in de tekst, of beweringen die gebaseerd zijn op bronnenmateriaal of het historische onderzoek van anderen, voorzien zijn van voetnoten of eindnoten. Voetnoten staan onderaan de pagina. Eindnoten staan bij elkaar aan het eind van het artikel of achterin het boek. De keuze voor een voetnotensysteem of een eindnotensysteem is deels een kwestie van smaak maar voor het snel terugvinden van referenties is een voetnotensysteem te prefereren. Het systeem van annotatie heeft een lange geschiedenis. Het gaat in feite terug op de middeleeuwse methode van marginale en interlineaire glossen (aantekeningen of bronverwijzingen geschreven in de kantlijn of tussen de regels van de hoofdtekst).
17
Het doeltreffend annoteren van een historisch werk is een kunst op zich en de ‘dichtheid’ van de annotatie is veelal afhankelijk van de aard van het boek. In studieboeken, zoals de handboeken die je in het eerste jaar van je studie bestudeert, is de annotatie nagenoeg afwezig. Dat komt omdat in dergelijke boeken tamelijk algemene kennis wordt gepresenteerd waarover binnen de historische gemeenschap een grote mate van consensus bestaat. Als er al noten in dergelijke werken staan, betreft het vaak explicatieve noten, die kort een nadere toelichting geven op wat in de tekst wordt verteld of specifieke informatie geven over een afbeelding of een tabel. In meer specialistische wetenschappelijke handboeken, zoals bijvoorbeeld de grote meerdelige The Cambridge History of Christianity, worden voornamelijk verwijzende voet- of eindnoten gebruikt. Deze noten geven (1) verwijzingen naar bronnen en literatuur waarop beweringen en feitelijke uitspraken van de auteur zijn gestoeld en (2) bibliografische verwijzingen naar aanvullende literatuur die over het onderwerp is verschenen. In tijdschriftartikelen kan de annotatie veel uitgebreider zijn. Naast verwijzende noten om beweringen en feitelijke uitspraken te staven, bibliografische verwijzingen naar aanvullende literatuur en explicatieve noten ter nadere uitleg, kunnen dergelijke artikelen ook anderssoortige noten bevatten waarin lange broncitaten worden weergegeven, een partiële status quaestionis wordt gepresenteerd, of waarin een deeldiscussie nader wordt uitgewerkt. Dat kan betekenen dat een groot deel van de pagina bestaat uit het notenapparaat. Over het algemeen moet men bij het annoteren een evenwicht zien te bereiken tussen gebrek en overdaad. Handboekkennis behoor je niet te annoteren. Dat houdt in dat je als student in werkstukken geen noten zet bij uitspraken als ‘Karel de Grote regeerde van 768 tot 814’, tenzij er over een dergelijke uitspraak een historische controverse bestaat. Annotatie dient normaal dus beperkt te blijven tot informatie die aan meer specialistische historische studies is ontleend of die op primaire bronnen is gebaseerd. Daarnaast dien je citaten in de tekst altijd van een bronverwijzing te voorzien. Er van uitgaande dat een goed opgebouwde alinea één kerngedachte bevat, waarin één specifieke feitelijke bewering of gedachte-ontwikkeling wordt uitgewerkt, zal een alinea zelden van meer dan één noot zijn voorzien, al zal het soms noodzakelijk zijn bij bepaalde feitelijke uitspraken of citaten binnen de alinea ook noten te zetten. Omdat bij een normale bladspiegelverdeling een pagina zelden meer dan drie alinea’s zal tellen, komt in veel gevallen het aantal noten uit op drie of vier per pagina. Er zijn uitzonderingen te bedenken waarbij er meer noten per alinea worden aangetroffen maar het valt aan te raden je bij het schrijven van historische werkstukken aan de vuistregel van één of twee noten per alinea te houden. Als je bij het schrijven tot de ontdekking komt dat je veel meer noten gebruikt, moet je bij jezelf te rade gaan of je alinea-opbouw wel deugt, of je geen noten zet bij informatie die helemaal geen annotatie vergt. Het belangrijkste is om in het achterhoofd te houden dat annotatie er hoofdzakelijk toe dient om je werk controleerbaar te maken voor de geïnformeerde lezer. Hij/zij moet terug kunnen vinden op welke bronnen en literatuur je argumentatie steunt en moet op basis van de annotatie de desbetreffende werken ook zonder problemen kunnen achterhalen. Dit noodzaakt historici tot het bieden van een systematische en volledige annotatie.
18
Voor de nadere richtlijnen over de literatuur- en bronverwijzingen in voet- en eindnoten zie ook de Radboudstijl annotatie in appendix 1 van dit stuk.
c. Bronnen en literatuur Volg de richtlijnen van de Radboudstijl voor het opstellen van een bronnen- en literatuurlijst (zie appendix1!). Het is erg belangrijk een goed verzorgde en consistent uitgevoerde bronnen- en literatuurlijst op te stellen. Het is een service aan de lezer en is ook een indicatie voor de betrouwbaarheid en gedegenheid van je eigen onderzoek.
d. Plagiaat Werkstukken moeten een weergave zijn van het werk dat een student op eigen kracht heeft verricht. Het wordt studenten hoogst kwalijk genomen als ze plagiëren. Omdat het voor beginnende studenten niet altijd helemaal duidelijk is wat onder plagiaat wordt verstaan, is het raadzaam de volgende vuistregels te hanteren bij het maken van een werkstuk: - Lever geen werkstukken in die deels of geheel zijn overgenomen van medestudenten, die door iemand anders zijn geschreven of zijn betrokken van een commerciële instelling. - Neem geen passages over van bestaande teksten zonder een volledige bronvermelding. Hieronder valt ook het parafraseren van de inhoud van bestaande teksten zonder bronvermelding. Probeer sowieso het bijna letterlijk overnemen van tekstpassages te vermijden en let daar al op bij het maken van aantekeningen uit boeken, artikelen of websites. Als je om welke reden dan ook toch bepaalde passages integraal in je aantekeningen wenst over te nemen, markeer deze overgenomen citaten dan als zodanig in je aantekeningen. - Neem ook geen volledige argumentaties van anderen over in je eigen tekst met het gebruik van andere bewoordingen maar geef altijd aan uit welk werk je de argumentatie in kwestie hebt ontleend. Normaliter bouw je trouwens altijd je eigen argumentatie op en neem je die niet zomaar over uit ander werk. - Geef duidelijk aan in je werkstuk wanneer je een citaat of parafrase gebruikt en verschaf daarbij ook altijd een bronverwijzing. Zie ook: http://www.ru.nl/stip/regels-richtlijnen/fraude-plagiaat/ of de meer uitgebreide plagiaatrichtlijnen van de Universiteit van Amsterdam (UvA): http://student.uva.nl/az/content/fraude-plagiaat-en-bronvermelding/plagiaat-enfraude.html
e. Leesbaarheid en verzorging werkstuk Als je eenmaal een schematische opzet van je werkstuk gereed hebt, probeer je de onderdelen uit te werken tot een consistent en goed leesbaar verhaal. Bedenk daarbij dat de lezer niet jouw onderzoekservaringen heeft en enkel en alleen op basis van jouw verhaal zich een beeld moet kunnen vormen over het onderwerp dat in het stuk centraal staat!
19
Het is van het grootste belang aandacht te besteden aan spelling, grammatica en stijl. Een goed historisch werkstuk telt geen taalfouten en heeft een vloeiende stijl. Dit lijkt vanzelfsprekend maar de ervaring leert dat veel studenten het moeilijk vinden een foutloos en prettig leesbaar werkstuk te produceren. Dat heeft consequenties voor de beoordeling en kan er toe leiden dat het werkstuk wordt afgekeurd. Spelling en grammatica: suggesties - Gebruik bij het schrijven de automatische spellings- en grammaticacorrectie van je tekstverwerkingsprogramma maar denk niet dat je daarmee alle fouten omzeilt. Lang niet alle fouten worden door de automatische correctie herkend en soms worden er foutieve ‘correcties’ doorgevoerd. - Check je teksten vóór inlevering dus altijd nog een keer afzonderlijk op spellings-, grammatica- en interpunctiefouten. Je moet de regels voor spelling, grammatica en interpunctie dus zelf goed beheersen. Wie zich daar onzeker over voelt, doet er goed aan gebruik te maken van taalgidsen zoals de Schrijfwijzer van Jan Renkema of In goed Nederlands van Jan van Pol. Daarnaast is het aan te raden voor allerlei twijfelgevallen een beroep te doen op de Woordenlijst Nederlandse Taal, in boekvorm te koop als Het groene boekje, maar ook te raadplegen op het internet (http://woordenlijst.org/). Voor wie meer informatie wil over de onderliggende structuren van de Nederlandse taal is er ook de Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS), elektronisch te raadplegen op http://ans.ruhosting.nl/e-ans/index.html. Spelling: veel voorkomende knelpunten - Woordsamenstellingen: aaneen, streepje of spatie? In tegenstelling tot het Engels worden in het Nederlands samengestelde zelfstandige naamwoorden zoveel mogelijk aaneengeschreven. Het is dus ‘woordsamenstelling’ en niet ‘woord samenstelling’; En ‘aaneenschrijven’ en niet ‘aaneen schrijven’. Verbindingsstreepjes worden alleen gebruikt wanneer de woordsamenstelling verkeerd kan worden gelezen. Het is dus ‘massacultuur’ en geen ‘massa-cultuur’, ‘Gemeentesecretaris’ en geen ‘gemeente-secretaris’. Het streepje komt vaak voor bij opeenvolging van klinkers: ‘auto-industrie’. Maar niet altijd: ‘naoorlogs’, ‘modeontwerper’. Raadpleeg het Groene boekje voor alle twijfelgevallen! - Hoofdletters/kleine letters: Aardrijkskundige namen en daarvan afgeleide woorden zijn altijd met een hoofdletter: Frankrijk, Frans, Fransman. Raadpleeg het Groene boekje voor bijzondere gevallen (bv. Middellandse Zee, het rijke Westen, West-Europa, Noordwest-Europa, Nieuw-Zeelandse). Raadpleeg het Groene boekje ook bij twijfel over hoofdletters bij begrippen (bv. Industriële Revolutie, de Middeleeuwen, de Verlichting, de Eerste Wereldoorlog, middeleeuwse gebouwen, christendom, marxisme). - Trema’s en accenten: Vergeet niet om trema’s en accenten te zetten waar dat nodig is. Raadpleeg bij twijfel wederom het Groene boekje (bv. ideeën, koloniën, financiële, financieel; comité, abonnee (m/v)). - Apostrof bij bezit: De ’s wordt wel toegepast wanneer het woord in kwestie op een klinker eindigt. Dus: Huizinga’s studie, Mata Hari’s executie. Maar dit is niet het geval als het woord in kwestie eindigt op een medeklinker. Dus: Thompsons studie,
20
-
Caesars overwinning (de overwinning van Caesar). Dit is dus anders dan in het Engels! Bij woorden die op een s/z-klank eindigen wordt er wel een apostrof geplaatst maar geen aanvullende ‘s’. Dus: Rispens’ studie. Dt-fouten: De meeste dt-fouten worden gemaakt met werkwoordsvormen in de derde persoon enkelvoud (hij ‘word’ [fout!] i.p.v. ‘hij wordt’) en in voltooide deelwoorden (‘het is gebeurt’ [fout!] i.p.v. ‘het is gebeurd’). De makkelijkste methode om dit soort fouten te voorkomen is door de volgende regels toe te passen: o Denk bij werkwoorden in de derde persoon enkelvoud aan de eenvoudige regel ‘stam + t’ en/of vervang het woord waarover je twijfelt denkbeeldig voor een vervoeging van ‘lopen’. Het is: lopen->ik loop->hij loop+t. Dus ook: worden-> ik word ->hij word+t. Of betalen ->ik betaal->zij betaal+t. o Denk voor het voltooid deelwoord aan het ezelsbruggetje ‘kofschip’. Zwakke werkwoorden waarvan de stam (!) eindigt op de letters k,f,s,c,h,p krijgen bij de voltooid deelwoorden een –t. Alle andere krijgen een –d. Dus: ‘het is gebeurd’, ‘hij heeft betaald’, ‘het is niet opgelost’. Maar, let op: ‘hij heeft geleefd’ (want leven).
Grammatica: Veel voorkomende knelpunten - Het gebruik van hij/zij/het, zijn/haar, die/dat: deze verwijswoorden gebruik je respectievelijk voor mannelijke, vrouwelijke en onzijdige antecedenten. De man.. hij, de vrouw… zij, het kind… dat, het land… en zijn inwoners. Raadpleeg bij twijfel over het geslacht van een woord wederom het Groene boekje. Vaak worden fouten gemaakt bij de namen van steden, landen en werelddelen. Deze namen (Rotterdam, Duitsland, Frankrijk, Europa) zijn doorgaans onzijdig. Dus: Duitsland en zijn politici. - Het gebruik van hun/hen: Je gebruikt ‘hun’ als het een meewerkend voorwerp betreft. Je gebruikt ‘hen’ na voorzetsels (‘De brief was aan hen toegestuurd.’) of als het een lijdend voorwerp betreft (‘Zij diende hen van repliek.’). - Dat versus wat: ‘Dat’ wordt gebruikt wanneer datgene waarnaar verwezen wordt bepaald is (‘Hij veranderde het voorstel dat we goed vonden.’ [=We vonden het een goed voorstel]). ‘Wat’ wordt gebruikt voor een onbepaalde verwijzing (‘Hij veranderde het voorstel, wat wij goed vonden.’ [=We vonden het goed dat hij het veranderde]). ‘Wat’ wordt ook gebruikt na de woorden al(les), enige, dat(gene), en iets. ‘Dit is het enige wat we kunnen doen.’ - Waarvan/van wie: Woorden als waaraan, waarvan, waaronder, waarvoor gebruik je in principe niet voor personen. Daarvoor gebruik je ‘van wie’, ‘onder wie’, ‘voor wie’ etc. - Alle versus allen: Woorden als alle(n), andere(n), beide(n), deze(n), eerste(n), enkele(n), laatste(n), meeste(n), sommige(n) schrijven we zonder –n, behalve als ze zelfstandig zijn gebruikt én betrekking hebben op personen. Dus: ‘auteur x en y zijn het er beiden over eens dat’. Maar: ‘Deze factoren wegen beide mee.’ - Samentrekkingen: We spreken van samentrekkingen wanneer een woord(deel) dat ook elders in de zin voorkomt wordt weggelaten. ‘De gemeenteraad heeft besloten dat de parkeertarieven (worden verhoogd) en (de gemeenteraad heeft besloten dat) de reinigingsrechten worden verhoogd.’ De samengetrokken zinsdelen moeten
21
echter altijd gelijk zijn in betekenis, vorm en functie. Dus niet: ‘Hier zet men koffie en over.’ Interpunctie - Er wordt gewoonlijk een komma geplaatst voorafgaand aan de voegwoorden maar, want, als, wanneer, doordat, omdat, voordat, nadat, zodat, hoewel, terwijl, mits en tenzij. - Er wordt gewoonlijk geen komma geplaatst voorafgaand aan de voegwoorden dat en of. Dus: ‘Ik weet niet of hij gelijk heeft.’ - Er wordt gewoonlijk wel een komma geplaatst bij zogenaamde uitbreidende bijvoeglijke bijzinnen, waarbij de informatie in de bijzin niet noodzakelijk is om het onderwerp te herkennen, maar aanvullende gegevens verschaft. Voorbeeld: ‘De Oosterscheldedam, die voorkomt in een kinderboek van Jan Terlouw, wordt alleen afgesloten bij zware storm.’ - Er wordt gewoonlijk geen komma geplaatst bij beperkende bijzinnen die het onderwerp nader specificeren. Voorbeeld: ‘De soldaten die het initiatief tot de muiterij hadden genomen werden terechtgesteld.’ - Er wordt wel een komma geplaatst tussen opeenvolgende werkwoorden die niet onder hetzelfde gezegde vallen. Voorbeeld: ‘Pas toen ze eindelijk op Spitsbergen waren aangekomen, keerde de rust onder de bemanning weer terug.’ - Er wordt geen komma geplaatst tussen het laatste bijvoeglijke naamwoord en het daarbij behorende zelfstandige naamwoord als er een opsomming van bijvoeglijke naamworden voorkomt. Voorbeeld: ‘De grote, geweldige, gewelddadige en charmante Bertrand du Guesclin.’ - Een dubbele punt wordt gebruikt bij aankondigingen van: citaten, opsommingen, toelichtingen en uitwerkingen en verklaringen. Voorbeelden: ‘De auteur stelt: Hieruit leid ik af dat…’; ‘Zij geeft hiervoor vier argumenten: ten eerste dat…, ten tweede dat…, ten derde dat…., ten vierde dat…’; ‘Dat was niet wat hij beoogde: volgens hem was er immers sprake van overmacht.’ - De puntkomma (;) dient spaarzaam gebruikt te worden, bijvoorbeeld bij lange opsommingen van woordgroepen en tussen twee hoofdzinnen die zeer nauw met elkaar verband houden. Dat laatste wordt overigens vaak afgeraden, omdat het kan leiden tot koppelzinnen die beter in één zin met hoofd- en bijzinnen vervat kunnen worden. Voorbeeld 1: ‘Hiervoor werden verschillende redenen gegeven: het gebrek aan initiatieven door de zittende regering; de stijgende werkloosheid die het land sinds enkele maanden teisterde; de toenemende kans op stagflatie door het gebrek aan consumentenvertrouwen.’ Voorbeeld 2: ‘Dat blijkt ook uit de toename in de bevolkingsgroei; er is in deze jaren zelfs sprake van een flinke geboortegolf.’
Het gebruik van cursief - Cursief wordt gebruikt voor de titels van boeken, tijdschriften en kranten. Titels van artikelen worden niet gecursiveerd maar tussen aanhalingstekens geplaatst (zie ook de Radboudstijl in appendix 1).
22
-
-
Ook titels van kunstwerken worden gecursiveerd maar niet de namen van kunstenaarsverenigingen, gebouwen en dergelijke. Het tijdschrift De Stijl wordt dus wel gecursiveerd, maar De Stijl als stroming niet. Daarnaast wordt cursief ook wel gebruikt voor woorden die extra nadruk moeten krijgen (maar dat moet je beperkt houden); voor woorden in een andere taal (raison d’être, Sitz im Leben); voor woorden in een zogenaamde zelfnoemfunctie (het woord maakbaarheid is uit de tijd geraakt).
Andere stilistische en grammaticale aanwijzingen - Elke zin heeft een onderwerp en een persoonsvorm. - Let op een goede zinsbouw. Elke zin begint met een hoofdletter en eindigt met een punt. Koppel dus niet zomaar zinnen aan elkaar met komma’s of puntkomma’s. Dus niet: De aarde draait rond de zon, de aarde draait om haar eigen as. Maar: De aarde draait rond de zon. Bovendien draait zij om haar eigen as. Of: De aarde draait niet alleen om de zon maar ook om haar eigen as. - Incorporeer geen onvertaalde Engelse of anderstalige woorden of uitdrukkingen in je tekst. Bedenk ook dat namen van personen, steden en organisaties in verschillende talen anders worden gespeld (dus Hendrik VIII in plaats van Henry VIII, Parijs in plaats van Paris en NAVO in plaats van NATO of OTAN). - Ga je ook niet te buiten aan een overmatig gebruik van citaten. Dat geeft aan dat je te lui bent geweest zaken zelf goed onder woorden te brengen. Als citaten toch nodig zijn, plaats dan korte citaten binnen een zin tussen enkele aanhalingstekens. Als er binnen het citaat ook weer een citaat voorkomt, wordt het citaat binnen het citaat tussen dubbele aanhalingstekens geplaatst. Voorbeeld: Napoleon zei in 1806: ‘Mijn broer vroeg: “Wat ga je nu met Nederland doen?”’ Citaten van drie regels of meer markeer je door invoeging van een witregel vóór en na het citaat én een volledige inspringing. - Gebruik in je teksten geen afkortingen zoals ‘m.b.t.’, ‘t.o.v.’, ‘i.p.v.’ ‘o.a.’. Schrijf deze frases altijd voluit. Daarentegen kunnen namen van bekende instanties, instellingen, bedrijven en partijen worden afgekort. Deze afkortingen kunnen met hoofdletters zonder punt worden geschreven. Dus: EU, ANWB, NS, NOVIB, VVD. Wanneer een naam van een minder bekende instelling of bedrijf regelmatig in de tekst voorkomt, kan deze ook worden afgekort (nadat je de naam de eerste keer wel voluit hebt geschreven). - Noteer cijfers tot twintig en tientallen, honderdtallen en duizendtallen zoveel mogelijk in letters. Uitzonderingen zijn verwijzingen naar paginanummers en paragraafnummers, dagen van de maand en percentages. - Let op de opbouw van de alinea. Een alinea bestaat zelden of nooit uit één zin. Idealiter werkt een alinea één hoofdgedachte uit. Alinea’s moeten op een voor de lezer vanzelfsprekende wijze uit elkaar voortvloeien. Om een goede bladspiegel te krijgen valt het aan te raden in de compositie drie tot vier alinea’s per pagina aan te houden. - Handhaaf de eenheid van tijd. Let goed op het handhaven van hetzelfde tijdgebruik met werkwoorden in gelede zinnen en in opeenvolgende zinnen. Bijvoorbeeld: ‘Willem III had problemen met Thorbecke maar kon diens hervormingen niet
23
dwarsbomen.’ Niet: ‘Willem III had problemen met Thorbecke maar kan diens hervormingen niet dwarsbomen.’ Maar wel: ‘Moderne historici zijn eensgezind in hun oordeel dat Karel de Dikke niet dik was.’ Niet: ‘Moderne historici zijn eensgezind in hun oordeel dat Karel de Dikke niet dik is.’ In dat laatste geval betreft het eerste deel van de zin een andere tijdsdimensie dan het tweede deel van de zin. Elk schrijven is herschrijven. Lever geen slordig, grammaticaal en stilistisch slecht verzorgd werkstuk in. Stijl- en taalfouten maar ook een gebrekkige compositie laten zien dat je te weinig aandacht aan je werkstuk hebt besteed. De docent zal dan eisen dat het werkstuk wordt overgemaakt. Ook vormen van plagiaat zullen worden afgestraft. Uiterlijke verzorging van het werkstuk - Het werkstuk bevat een aparte titelpagina, inclusief naam en studentnummer van de student die het werkstuk heeft gemaakt. - Het werkstuk heeft een goede bladspiegel (met goede alineaverdeling, inspringen (tab) bij een nieuwe alinea, regelafstand anderhalf, lettertype Times Roman of Times New Roman, lettergrootte 12). - Elk werkstuk heeft een adequate indeling met een inleiding, afzonderlijke hoofdstukken of paragrafen waarin het betoog is uitgewerkt, een beknopte conclusie, noten en literatuur (op juiste wijze weergegeven). Deze indeling is ook terug te vinden in een heldere inhoudsopgave.
24
Appendix I: Het verzorgen van de annotatie en de literatuurlijst volgens de Radboudstijl Inleiding Correcte verwijzingen naar gebruikte literatuur (en bronnenmateriaal) zijn essentieel voor de wetenschapsbeoefening: het moet voor elke collega-wetenschapper duidelijk zijn waar je je informatie vandaan hebt gehaald. Deze literatuurverwijzingen vind je in voet- of eindnoten en in een bibliografie aan het einde van artikelen, werkstukken en boeken. Ieder tijdschrift en iedere uitgever hanteert zijn eigen regels voor de vorm waarin in de noten genoemde bronnen en literatuur worden weergegeven. Maar er bestaan wel degelijk een aantal afspraken over de noodzakelijke informatie die in elke literatuurverwijzing opgenomen moet zijn. Binnen de opleiding Geschiedenis aan de Radboud Universiteit gebruiken we één vorm (of stijl) voor literatuurverwijzingen. Deze is gebaseerd op de stijl die is opgesteld door de Modern Humanities Research Association (MHRA), wiens stijlboek online te vinden is. Op een aantal punten wijkt de Radboud stijl iets af. De afspraken voor de meest gangbare publicaties staan hieronder aangegeven. Voor ingewikkelder verwijzingen, zie het MHRA stijlboek (http://www.mhra.org.uk/Publications/Books/StyleGuide/). Steeds meer wetenschappers, en ook studenten, maken tegenwoordig gebruik van bibliografische databases zoals Endnote, Refworks, Mendeley of Zotero. Via plug-ins kunnen gebruikers de literatuur uit deze databases direct in noten ‘plakken’ in tekstverwerkers zoals Microsoft Word. De vorm die deze literatuurverwijzingen aannemen, wordt bepaald door zogenaamde style files, waarvan er inmiddels honderden op het internet te vinden zijn. Voor de Radboud Geschiedenis stijl zijn er style files beschikbaar voor gebruik met Endnote en Mendeley/Zotero, zowel in het Nederlands als in het Engels. Informatie over deze stijl en de manier om de stijlapplicaties in Mendeley desktop te zetten is te vinden op de website van de opleiding. Deze files verwerken de literatuurverwijzingen zoveel mogelijk conform de Radboud Geschiedenis stijl, maar de beperkingen van de software zorgen af en toe voor ongewenste resultaten. Zo kan de Mendeley/Zotero file nog niet goed overweg met de verwijzingen naar ongepubliceerde dissertaties. Ook blijft het moeilijk om correct naar uitgegeven en onuitgegeven primaire bronnen te verwijzen met behulp van deze files. Let op, ook bij gebruik van deze files blijf je zelf verantwoordelijk voor de (consequente) vorm van je literatuurverwijzingen! Pas deze dus aan als de style files een ongewenst resultaat opleveren. De onderstaande aanwijzingen over het weergeven van literatuur- en bronverwijzingen kunnen uiteraard ook worden gevolgd om de noten en de literatuurlijst volledig handmatig binnen jullie tekstverwerkingsprogramma op te stellen. Het uiteindelijke doel is een consistente en controleerbare vorm van literatuur- en bronverwijzing. De manier waarop je tot dit resultaat komt (deels geautomatiseerd of geheel handmatig) is daarbij van ondergeschikt belang.
25
Volledige en verkorte titelbeschrijvingen in voet- of eindnoten Men geeft de eerste keer dat een publicatie of bron wordt genoemd in een voet- of eindnoot altijd de volledige titelbeschrijving. Indien naar een bepaalde bladzijde wordt verwezen, volgt die daarachter. Bij een volgende verwijzing naar dezelfde bron of publicatie kan met een verkorte titelbeschrijving worden volstaan. Wanneer je in opeenvolgende noten wederom naar hetzelfde werk verwijst, kan je ‘Ibidem’ (Latijn voor ‘dezelfde plek’) gebruiken. Zie de voorbeelden die hieronder volgen. Hoofdletters Hoewel veel Engelstalige publicaties op het titelblad alle belangrijke woorden van een hoofdletter voorzien, wordt hier de regel gehanteerd dat het hoofdlettergebruik in literatuur- en bronverwijzingen een normale, grammaticale zin moet weerspiegelen. Plaats dus een hoofdletter aan het begin van een titel, bij namen en bij bijzondere bijvoeglijke naamwoorden zoals ‘Engels’, ‘Irish’, enzovoort. Alleen bij Duitse titels wordt de Duitse grammatica gevolgd, dat wil zeggen hoofdletters voor alle zelfstandige naamwoorden (en niet voor bijvoeglijke naamwoorden). Weergeven van boektitels in noten I.a Boek (volledige titel, met bladzijdeverwijzing): Voornaam Achternaam, Boektitel (Plaats, jaartal), paginanummers. Voorbeeld: Peter Raedts, De ontdekking van de middeleeuwen: geschiedenis van een illusie (Amsterdam, 2011), 50-54. Uitleg: In de noten gaat de voornaam van de auteur vooraf aan de achternaam (anders dan bij de literatuurlijst). Als je de (eerste) voornaam van de auteur weet te achterhalen schrijf je die voluit. Tweede en derde voornamen worden meestal weggelaten of enkel met initialen weergegeven. Er wordt in de titelbeschrijving geen melding gemaakt van de uitgever. Omdat je in noten meestal naar specifieke passages van een boek verwijst en niet naar het boek als geheel, geef je aan het einde ook een bladzijdevermelding. In het voorbeeld heeft het boek een hoofdtitel en een ondertitel, bibliografisch gescheiden door een dubbele punt (‘:’). In de meeste gevallen volgt na de dubbele punt geen hoofdletter. I.b Boek (verkorte titel, met bladzijdevermelding): Achternaam, Verkorte titel, paginanummers. Voorbeeld: Raedts, De ontdekking, 54. Uitleg: Bij de verkorte verwijzingen geef je enkel de achternaam van de auteur(s) en een verkorte titel. Er zijn geen vaste regels voor de wijze waarop je de titel inkort. Je moet letten op herkenbaarheid en je moet vervolgens consequent aan de eenmaal gekozen verkorte vorm vasthouden.
26
I.c Derde, opeenvolgende vermelding van dezelfde boektitel: Ibidem, paginanummers. Voorbeeld: Ibidem, 36. Uitleg: Als je in een volgende noot direct weer naar een passage in hetzelfde werk verwijst, gebruik je ‘Ibidem’ (=op dezelfde plek), gevolgd door het paginanummer. Er zijn puristen die stellen dat je dit enkel mag gebruiken als je ook naar dezelfde pagina verwijst maar daar hebben wij geen boodschap aan. Binnen de Radboudstijl geldt eenvoudigweg de regel dat ‘Ibidem’ gebruikt wordt bij een verwijzing naar hetzelfde werk in een direct opvolgende noot. Als je enkele noten later wederom naar hetzelfde werk verwijst maar tussendoor in andere noten naar andere titels hebt verwezen, gebruik je de verkorte titelweergave (en geen ‘Ibidem’). Nota bene: Verwar ‘Ibidem’ niet met ‘Idem’ (=dezelfde). ‘Idem’ (of de vrouwelijke vorm ‘Eadem’) gebruik je alleen als je binnen één en dezelfde noot naar meerdere werken van dezelfde auteur verwijst. In dat geval gebruik je de tweede keer ‘Idem’ (‘Eadem’ bij vrouwelijke auteurs) in plaats van de auteursnaam.
II.a Boek met meerdere delen (met bladzijdevermelding): Voornaam Achternaam, Boektitel, aantal dln (Plaats, jaartal(len)), Romeinse cijfer deelaanduiding: bladzijdevermelding. Voorbeeld: Hector M. Chadwick en Nora K. Chadwick, The growth of literature, 3 dln (Cambridge, 1932-1940; herdr. 1986), I: 38. Uitleg: Na de titel wordt het aantal delen gegeven. Vóór de paginaverwijzing komt vervolgens het relevante deel (in Romeinse cijfers). Merk op dat dit werk door meer dan één auteur geschreven is. Noem beide auteurs zoals hier is aangegeven. Merk ook op dat dit werk een (ongewijzigde) herdruk betreft. Ook dat wordt aangegeven. II.b Boek met meerdere delen (verkorte titel, met bladzijdevermelding): Achternaam, Boektitel, Romeinse cijfer deelaanduiding: bladzijdevermelding. Voorbeeld: Chadwick en Chadwick, Growth of literature, II: 40. II.c Derde, opeenvolgende vermelding: Ibidem, Romeinse cijfer deelaanduiding: bladzijdevermelding. Voorbeeld: Ibidem, III:12.
III Geredigeerde bundel (zonder en met aanvullende serietitel): Voornaam Achternaam (red.), Bundeltitel (Plaats, jaartal). Voornaam Achternaam (red.), Bundeltitel, Serie en serienummer (Plaats, jaartal). Voorbeeld 1: Olivier Hekster, Gerda de Kleijn en Daniëlle Slootjes (red.), Crises and the Roman Empire: proceedings of the seventh workshop of the international network Impact of Empire (Nijmegen, June 20-24, 2006) (Leiden, 2007).
27
Voorbeeld 2: Mirko Breitenstein e.a. (red.), Rules and observance: devising forms of communal life, Vita regularis. Abhandlungen 60 (Berlijn-Münster, 2014). Uitleg: Na de namen van de redacteur(s) komt de toevoeging ‘red.’ tussen haakjes. Merk op dat in het eerste voorbeeld de eerste plaatsaanduiding (Nijmegen etc.) onderdeel van de titel uitmaakt en als zodanig is gecursiveerd. Let ook op het afwijkende hoofdlettergebruik in het eerste voorbeeld (Roman Empire; Impact of Empire). Het betreft in dit geval de naam van een staat/rijk en de naam van een organisatie/netwerk en dan worden er hoofdletters gebruikt. In het tweede voorbeeld hebben we te maken met een bundel in een serie. De serie-aanduiding (Vita regularis etc.) is niet gecursiveerd. Bovendien betreft het een bundel met meer dan drie redacteurs. In dat geval wordt enkel de eerste redacteur genoemd, gevolgd door ‘e.a.’ (=et alii/en anderen). Nota bene: Je zult in voetnoten niet vaak naar een bundel als geheel verwijzen. Meestal verwijs je immers naar specifieke artikelen in zo’n bundel. Voorbeelden daarvan worden verderop in dit document behandeld.
IV.a Onuitgegeven dissertatie (met bladzijdeverwijzing): Voornaam Achternaam, ‘Titel dissertatie’ (onuitgegeven dissertatie, Universiteit, jaartal), bladzijdeverwijzing. Voorbeeld: James-Louis Boyle, ‘Marcel Proust et les écrivains anglais’ (onuitgegeven dissertatie, Universiteit van Parijs, 1953), 22. IV.b Verkorte vermelding onuitgegeven dissertatie (met bladzijdeverwijzing): Achternaam, ‘Dissertatietitel verkort’, bladzijdevermelding. Voorbeeld: Boyle, ‘Marcel Proust’, 58. IV.c Derde, opeenvolgende vermelding: Ibidem, bladzijdevermelding. Voorbeeld: Ibidem,150-164.
28
Weergeven van artikelen in noten I.a Artikel in tijdschrift (met bladzijdevermelding): Voornaam Achternaam, ‘Titel artikel’, Titel Tijdschrift jaargang (jaartal), begin- en eindpagina’s artikel, alhier bladzijdevermelding. Voornaam Achternaam, ‘Titel artikel’, Titel Tijdschrift jaargang: deelnummer (jaartal), begin- en eindpagina’s artikel, alhier bladzijdevermelding. Voorbeeld 1: Sven Meeder, ‘Boniface and the Irish heresy of Clemens’, Church History 80 (2011), 251-280, alhier 255-257. Voorbeeld 2: Dyan H. Elliott, ‘Sex in holy places: an exploration of a medieval anxiety’, Journal of Women’s History 6:3 (1994), 6-34, alhier 30. Uitleg: In de noten gaat de voornaam van de auteur vooraf aan de achternaam (anders dan bij de literatuurlijst). De titel van het artikel staat tussen enkele aanhalingstekens. Anders dan in de artikeltitel wordt in de titel van het tijdschrift ieder belangrijk woord met hoofdletters geschreven en de gehele titel van het tijdschrift is in cursief. Jaargang en jaartal zijn daarentegen niet in cursief. Merk op dat binnen het artikel naar specifieke bladzijden wordt verwezen door middel van ‘alhier’, gevolgd door de paginanummers in kwestie. Sommige tijdschriften hebben meer dan één aflevering per jaargang en geven dat aan met een aanvullend afleveringsnummer (in dit voorbeeld jaargang 6, aflevering 3, weergegeven als 6:3). I.b Tweede, verkorte vermelding (met bladzijdeverwijzing): Achternaam, ‘Verkorte artikeltitel’, paginavermelding. Voorbeeld: Meeder, ‘Boniface’, 258. Uitleg: Bij de verkorte verwijzingen geef je enkel de achternaam en een verkorte titel. I.c Derde, direct opeenvolgende vermelding (met paginavermelding): Ibidem, paginavermelding. Voorbeeld: Ibidem, 278. Uitleg: Als je in een volgende noot direct weer naar hetzelfde werk verwijst, gebruik je ‘Ibidem’, gevolgd door het paginanummer.
II.a. Artikel in geredigeerde bundel (met bladzijdevermelding): Voornaam Achternaam, ‘Titel artikel’, in: Voornaam Achternaam (red.), Titel bundel (Plaats, jaartal), begin- en eindpagina’s artikel, alhier bladzijdeverwijzing. Voorbeeld 1: Hilde Bras en Jan Kok, ‘“Naturally, every child was supposed to work”:
29
determinants of the leaving home process in the Netherlands, 1850-1940’, in: Frans van Poppel, Michel Oris en James Lee (red.), The road to independence: leaving home in western and eastern societies, 16th and 20th centuries (Bern, 2003), 403-450, alhier 405. Voorbeeld 2: Amanda Power, ‘The problem of obedience among the English Franciscans’, in: Mirko Breitenstein e.a. (red.), Rules and observance: devising forms of communal life, Vita regularis. Abhandlungen 60 (Berlijn-Münster, 2014), 129-167. Uitleg: Na de titel van het artikel volgt ‘in:’ en dan de titel van de bundel, voorafgegaan door de namen van de redacteuren van de bundel, inclusief de vermelding, tussen haakjes, van ‘red.’. Merk op dat in het eerste voorbeeld de artikeltitel zelf weer een citaat bevat. Vandaar het gebruik van dubbele aanhalingstekens rondom het citaat binnen de titel van het artikel (die zelf tussen enkele aanhalingstekens staat). Het tweede voorbeeld betreft een bundel die in een grotere serie is uitgegeven. De serietitel staat niet in cursief. Het tweede voorbeeld betreft daarnaast een bundel met meer dan drie redacteurs, In dat geval wordt enkel de eerste redacteur genoemd, gevolgd door ‘e.a.’ (=et alii/en anderen). II.b Tweede, verkorte vermelding (met bladzijdeverwijzing): Achternaam, ‘verkorte artikeltitel’, paginaverwijzing. Voorbeeld 1: Bras en Kok, ‘“Naturally, every child was supposed to work”’, 443. Voorbeeld 2: Power, ‘Problem of obedience’, 160. II.c Derde, opeenvolgende vermelding: Ibidem, paginaverwijzing. Voorbeeld: Ibidem, 151.
30
Websites en krantenartikelen I Website/artikel op website met bekende auteur: Voornaam Achternaam, ‘Titel webartikel’, Titel van het werk of van de website
[geraadpleegd op dag-maand-jaartal]. Voorbeeld: Tony Claydon, ‘William III and II (1650–1702)’, Oxford dictionary of national biography [geraadpleegd op 25-7-2013]. Uitleg: Omdat websites nogal eens veranderen, is het van belang om aan te geven wanneer je de pagina hebt geraadpleegd. II Website zonder auteur maar waarvan instantie bekend is: Instantie, ‘Titel webartikel’ [geraadpleegd op dag-maand-jaartal]. Voorbeeld: Koninklijke Bibliotheek, ‘Dossier Tweede Wereldoorlog, 60 jaar bevrijding’ (versie 7 juni 2007) [geraadpleegd op 21-4-2014]. Uitleg: In het geval van website-informatie zonder specifieke auteur, neemt de instantie de plek in van de auteur. Wanneer er geen bona fide instantie bekend is, moet je je afvragen of de website in kwestie betrouwbaar is. Merk op dat deze website zelf informatie verschaft over de bijwerkingsdatum (versie 7 juni 2007). Deze informatie neem je ook op. III Krantenartikel met bekende auteur: Voornaam Achternaam, ‘Titel krantenartikel’, Krantnaam (dag maand jaar), bladzijdeverwijzing. Voorbeeld 1 (papieren krant): Hubert Smeets, ‘Het dubbelspel van Poetin’, NRC Handelsblad (25 juni 2014), 1. Voorbeeld 2 (webkrant): Hubert Smeets, ‘Het dubbelspel van Poetin’, NRC Handelsblad (25 juni 2014) < http://digitaleeditie.nrc.nl/digitaleeditie/NH/2014/5/20140625___/1_01/> [geraadpleegd op 25-6-2014]. IV Krantenartikel zonder auteur: ‘Titel krantenartikel’, Krantnaam (dag maand jaar), bladzijdeverwijzing. Voorbeeld 1 (papieren krant): ‘Teeven in beroep over sober detentieregime’, NRC Handelsblad (25 juni 2014), 6. Voorbeeld 2 (webkrant): ‘Teeven in beroep over sober detentieregime’, NRC Handelsblad (25 juni 2014) [geraadpleegd op 25-6-2014].
31
Noten met meer dan één literatuurverwijzing en verwijzingen met aanvullende informatie I Noten met meer dan één literatuurverwijzing: Voorbeeld: Bert Roest, ‘Female preaching in the late medieval Franciscan tradition’, Franciscan Studies 62 (2004), 119-154; Jessica A. Boon, ‘Mother Juana de la Cruz: Marian visions and female preaching’, in: Hilaire Kallendorf (red.), A new companion to Hispanic mysticism, Brill’s companions to the Christian tradition 19 (Leiden, 2010), 127148. Uitleg: In noten kan naar meer dan één publicatie verwezen worden. Tussen de verschillende literatuurverwijzingen wordt dan een ‘;’ (een puntkomma) geplaatst. Merk op dat in dit voorbeeld in de tweede titelverwijzing ook de serietitel staat vermeld. Dit is gebruikelijk bij boeken die in belangrijke series zijn verschenen. Merk ook op dat in de ondertitel van het artikel ‘Marian’ een hoofdletter heeft omdat het woord terugslaat op een persoon (Maria). Nota Bene: Bij tweede verwijzingen volstaan verkorte titels. Bedenk dat het gebruik van ‘Ibidem’ in dit soort samengestelde noten gemakkelijk tot verwarring kan leiden. II Het gebruik van Vgl. (=vergelijk): Voorbeeld: Caroline W. Bynum, Holy feast and holy fast: the religious significance of food to medieval women (Berkeley-Los Angeles, 1987), 48-63. Vgl. Rudolph M. Bell, Holy anorexia (Chicago, 1987), 36-40; Joan Jacobs Brumberg, Fasting girls: the history of anorexia nervosa (Cambridge, MA, 1988), 31-50. Uitleg: Soms wil je in de noot ook refereren aan een werk (inclusief specifieke paginanummers) waarin geheel andere conclusies worden getrokken dan jijzelf doet, of aan passages in werken van auteurs die onderling van mening verschillen. Dat geef je aan met Vgl. (=vergelijk). In dit geval laat deze noot zien dat je je in je eigen stuk op Bynum baseert maar dat andere standpunten worden ingenomen over hetzelfde thema door Bell en Brumberg. Merk op dat de titels van de genoemde werken van Bynum en Brumberg uit een hoofdtitel en een ondertitel bestaan. Normaal worden dergelijke hoofd- en ondertitels van elkaar gescheiden door een ‘:’ (dubbele punt ). Merk ook op dat in de laatste titel niet alleen de plaats en het jaartal maar ook de gangbare tweeletterige afkorting van de Amerikaanse staat is opgenomen: (Cambridge, MA=Cambridge, Massachusetts). Dat wordt bijvoorbeeld gedaan om verwarring met andere plaatsen met dezelfde naam (in dit geval Cambridge in Engeland) te voorkomen.
32
Bronnen I.a Verwijzingen naar een geredigeerde brontekst met bekende auteur (drie mogelijkheden): Voornaam Achternaam auteur, Titel werk, red. Voornaam Achternaam uitgever(s), Serie en serienummer (Plaats, jaartal), hoofdstuk/paginaverwijzing. Voornaam Achternaam auteur, Titel werk, in: Voornaam Achternaam auteur, Titel werk (Plaats, jaartal), paginaverwijzing. Voornaam Achternaam auteur, Titel werk, in: Titel werk, red. Voornaam Achternaam uitgever(s) (Plaats, jaartal), paginaverwijzing. Voorbeeld 1: Adomnán van Iona, De locis sanctis, red. Denis Meehan, Scriptores latini Hiberniae 3 (Dublin, 1983), II.1. Uitleg: De vermelding ‘red.’ staat hier voor ‘geredigeerd door’ of ‘uitgegeven door’ en is vóór de naam van de redacteur geplaatst zonder haakjes. Primaire bronnen worden vaak in series uitgegeven. Het is daarom van belang om in dat geval de serie en het nummer op te nemen in de eerste verwijzing. Voorbeeld 2: Antoni van Leeuwenhoek, Brief aan Robert Hooke (brief no. 56, 13 februari 1680), in: Anthoni van Leeuwenhoek, Alle de brieven, deel 3: 1679-1683 (Amsterdam, 1948), 194-199. Uitleg: De brief in kwestie is uitgegeven in een meerdelige diplomatische briefuitgave waarvan de uitgevers niet bekend zijn. Voorbeeld 3: Jan Rudolph Thorbecke, Brief aan de gouverneur van Friesland, 23 januari 1850, in: De Briefwisseling van Thorbecke, deel 5: 1845-1853, red. G.J. Hooykaas e.a. (Den Haag, 1996), 232. Uitleg: De brief in kwestie is uitgegeven in een meerdelige briefuitgave waarvan in dit geval de uitgevers bekend zijn.
I.b Volgende, verkorte verwijzing naar dezelfde brontekst: Achternaam, Verkorte titel werk, hoofdstuk/paginaverwijzing. Voorbeeld 1: Adomnán, De locis sanctis, II.3. Voorbeeld 2: Leeuwenhoek, Brief aan Robert Hooke, 196. Voorbeeld 3: Thorbecke, Brief aan de gouverneur van Friesland, 232. Uitleg: De verkorte verwijzing is altijd naar de originele auteur en het originele werk en niet naar de uitgever of de serie. De bronuitgave in voorbeeld 1 heeft een ingewikkelde paginering, die een weerslag is van de indeling in boeken/delen en hoofdstukken van de
33
(gereconstrueerde) originele brontekst. Zorg dat je in dergelijke gevallen zorgvuldig de gebruikte nummering overneemt.
II.a Verwijzingen naar een vertaalde brontekst met bekende auteur: Voornaam Achternaam/Naam auteur, Titel vertaalde brontekst, vert. Voornaam Achternaam, Serie en serienummer (Plaats, jaartal), paginanummer(s). Voornaam Achternaam/Naam auteur, Titel vertaalde brontekst, vert. Voornaam Achternaam, inl. Voornaam Achternaam (Plaats, jaartal), paginanummer(s). Voorbeeld 1: Salimbene de Adam, The chronicle of Salimbene de Adam, vert. Joseph L. Baird, Giuseppe Baglivi en John Robert Kane, Medieval and renaissance texts and studies 40 (Binghamton, 1986), 61. Voorbeeld 2: Pseudo Xenophon, Het volk aan zet, vert. Vincent Hunink, inl. Fik Meijer (Almere, 2011), 60. Uitleg: De vertaalde brontekst in het eerste voorbeeld is verschenen in een grotere serie en dat moet je vermelden. Je moet de auteur het eerst noemen, ondanks het feit dat in dit geval de naam van de auteur ook in de titel van de vertaling staat. In het tweede voorbeeld betreft het een vertaling waar iemand anders dan de vertaler ook nog eens een inleiding op de tekst geschreven heeft. II.b Verkorte titelaanduiding: Naam auteur, Verkorte titel, paginanummer(s). Voorbeeld 1: Salimbene, The chronicle, 80. Voorbeeld 2: Pseudo Xenophon, Het volk aan zet, 91. Nota bene: Veel auteurs van vóór 1500 hebben geen voor- of achternamen in eigenlijke zin. Dat hebben we eerder gezien bij de verwijzing naar het werk van Adomnán van Iona. Hier komen we het wederom tegen. In het eerste voorbeeld staat de auteur vooral bekend als Salimbene. Hij wordt in de vakliteratuur ook wel Salimbene van Parma (naar zijn geboorteplaats) genoemd. Bij opeenvolgende verwijzingen wordt dan ook eerder de voornaam (Salimbene) dan de ‘achternaam’ (Adam/van Parma) gekozen. Een ander maar vergelijkbaar probleem treffen we aan in het tweede voorbeeld. Pseudo Xenophon (een auteur van een werk dat ooit aan de ‘echte’ Xenophon werd toegeschreven) blijft als auteursnaam in zijn geheel gehandhaafd in de verkorte verwijzing om verwarring te voorkomen (dus geen ‘Pseudo’ of ‘Xenophon’!). De titel van het vertaalde werk is in dit voorbeeld overigens zo kort dat een verdere inkorting eigenlijk niet nodig is.
III.a Geredigeerde brontekst zonder bekende auteur: Titel werk, red. Voornaam Achternaam uitgever(s), Serie en onderserietitel en nummer (Plaats, jaartal), bladzijdeverwijzing. Voorbeeld: Constitutiones generales ordinis fratrum minorum I (saeculum xiii), red.
34
Cesare Cenci en Georges Mailleux, Analecta Franciscana XIII. Nova series documenta et studia 1 (Grottaferrata, 2007), 86. Uitleg: Wederom zien we hier dat de bronuitgave is verschenen in een serie/reeks met een eigen onderverdeling. Het is van belang om deze informatie op te nemen in de eerste verwijzing. III.b Volgende, verkorte verwijzing: Verkorte titel werk, bladzijdeverwijzing. Voorbeeld: Constitutiones generales, 91.
IV.a Gedrukte brontekst (oorspronkelijke editie) met bekende auteur: Voornaam Achternaam/Naam auteur [bij oudere auteurs zonder echte achternaam], Titel werk (Plaats, jaartal), bladzijdeverwijzing. Voorbeeld: Herman Boerhaave, Tractatus de viribus medicamentorum (Parijs, 1723), 68. Uitleg: We hebben hier te maken met een gedrukte brontekst maar niet met een moderne ‘kritische’ editie. Het komt veelvuldig voor dat van gedrukte werken vanaf de late vijftiende tot en met de twintigste eeuw verschillende ‘oorspronkelijke’ edities, al dan niet herziene herdrukken en moderne ‘kritische’ edities naast elkaar bestaan. Afhankelijk van het type onderzoek en de gekozen vraagstelling moet de historicus een beargumenteerde keuze maken welke tekst zij of hij wenst te consulteren. IV.b Volgende, verkorte verwijzing: Achternaam, Verkorte titel, bladzijdeverwijzing. Voorbeeld: Boerhaave, Tractatus, 71.
V.a Handschriftelijke bron met bekende auteur en titel (met folio vermelding van het gehele werk): Voornaam Achternaam/Naam auteur [bij oudere auteurs zonder echte achternaam], Titel werk, Plaats, Bibliotheeknaam, MS nummer, folionummer(s). Voorbeeld 1: Johannes Brugman, Collacien, Gent, Universiteitsbibliotheek, MS 1301, fols. 133r-192v. Voorbeeld 2: Franciscus Rubeus (Franciscus de Marchia/Franciscus de Esculo), Questiones super metaphysicam, Vaticaanstad (Rome), Bibliotheca Apostolica Vaticana, MS Vat. Lat. 3130, fols. 29r-36v. Uitleg: De (in dit geval middeleeuwse) auteur staat voorop en de titel van het werk wordt gecursiveerd. ‘MS’ staat voor ‘manuscript’. Handschriften hebben (meestal) folio’s in plaats van bladzijden, met een ‘recto’ en een ‘verso’ zijde. In dit geval beslaat het werk van Jan Brugman fols. 133r-192v in het Gentse handschrift, dat daarnaast ook andere werken (van andere auteurs) omvat. Iets vergelijkbaars geldt voor het werk van
35
Franciscus Rubeus. De laatstgenoemde auteur staat onder verschillende namen bekend. Het kan handig zijn dat aan te geven (in dit geval door tussen haakjes alternatieve namen te geven). Merk op dat soms tussen ‘MS’ en het manuscriptnummer nog de naam van of de referentie naar een specifieke (sub)collectie staat (in voorbeeld 2 ‘Vat.Lat’). Soms staat dit ook direct na de bibliotheeknaam (zie voorbeeld onder VI.a). Vaststaande regels zijn hierover niet te geven. Dat hangt af van de gekozen organisatie van de manuscript/archiefcollectie. V.b Volgende, verkorte verwijzing: Naam, Verkorte titelaanduiding, folionummer(s). Voorbeeld 1: Brugman, Collacien, fol. 137v. Voorbeeld 2: Franciscus Rubeus, Questiones, fol. 33r. Nota Bene: Terwijl de vijftiende-eeuwse auteur Jan Brugman een herkenbare achternaam heeft, die als zodanig erkend wordt in de secundaire literatuur en die je dus ook kan gebruiken in verkorte verwijzingen, is dat niet echt het geval met de veertiende-eeuwse Franciscus Rubeus/Franciscus de Marchia. Het kan in dat geval handig zijn bij verkorte verwijzingen de gehele naam te handhaven.
VI.a Handschriftelijke bron zonder bekende auteur (met folio vermelding): Titel werk, Plaats, Bibliotheeknaam, Collectie, MS Subcollectie, nummer, folionummer(s). Voorbeeld: Kilkenny chronicle, Londen, British Library, Cotton, MS Vespasian, B. XI, fols. 126r-137v. Uitleg: De auteur van dit werk is onbekend. In dat geval staat de titel van het werk voorop. Merk op dat hier de collectie ‘Cotton’ voorafgaat aan ‘MS’ en de verdere manuscriptgegevens (subcollectie, manuscriptnummer). Volg hierbij de catalogusaanduidingen van de desbetreffende instelling. VI.b Volgende, verkorte verwijzing: Verkorte titel werk, folionummer(s). Voorbeeld: Kilkenny chronicle, fol. 129v. Uitleg: In dit geval is de originele titel al zo kort dat verdere inkorting niet echt mogelijk is.
36
VII.a Archivalia Archivalia (bronnen die deel uitmaken van een archief en over het algemeen bewaard worden in een archiefinstelling) worden vaak heel verschillend geannoteerd door historici. Archieven zijn toegankelijk doormiddel van een inventaris, een beschrijving van archiefof bestandsdelen. Als er nog geen inventaris van een archief is gemaakt, is er soms al wel een zogenoemde plaatsingslijst beschikbaar. Inventarissen hebben in de meeste gevallen een toegangsnummer. In ieder geval bevat een goede verwijzing naar archivalia de volgende gegevens: Naam archiefinstelling, locatie archiefinstelling, toegangsnummer, volledige naam van het archief (zie daarvoor de inventaris), inventarisnummer, omschrijving van het archiefof bestandsdeel. Indien het archief niet bewaard wordt in een archiefinstelling, maar berust bij particulieren of een andersoortige instelling (bijvoorbeeld een stichting), wordt de naam van de persoon, familie dan wel instelling in kwestie als eerste genoemd. Niet altijd is er bij deze archieven sprake van een inventaris, waardoor de bestandsdelen van deze archieven meestal geen inventarisnummer hebben. Voorbeeld 1: Regionaal Archief Nijmegen (RAN), Nijmegen, 2, Secretarie Gemeente Nijmegen 1810 - 1946, 400, Kladnotulen van de gezamenlijke vergaderingen van het college van burgemeester en wethouders en de hoofden van dienst, 1938. Voorbeeld 2: Nationaal Archief (NA), Den Haag, 1.01.02, Staten-Generaal (1431) 15761796, 8328, Rapport van de gecommitteerde Diederick Sticke wegens zijn zending naar Brandenburg in verband met onderhandelingen over de zaken van Kleef, Gulik en Berg, 5 december 1616 – 16 januari 1619. Voorbeeld 3: Familiearchief A.H. Janssen (1920-1988), brief van A.H. Janssen aan A.S. Janssen – De Koning, 23 september 1967.
Soms heeft een inventarisnummer betrekking op één enkele bron (zoals in het geval van voorbeeld 2), maar meestal is er sprake van een map met stukken (zoals in het geval van voorbeeld 1). Wees altijd zo specifiek mogelijk en voeg dus relevante informatie toe. Bijvoorbeeld de datum van het betreffende stuk of het type bron (is het een brief, foto, lidmaatschapskaart etc.) en zonodig of het om een kopie of afschrift gaat: Voorbeeld 4: Regionaal Archief Nijmegen (RAN), Nijmegen, 2, Secretarie Gemeente Nijmegen 1810 - 1946, 400, Kladnotulen van de gezamenlijke vergaderingen van het college van burgemeester en wethouders en de hoofden van dienst, 12 december 1938. Nota bene: in dit geval vervalt het jaartal 1938 in de archiefomschrijving (vgl. voorbeeld 1).
37
Voorbeeld 5: Nationaal Archief (NA), Den Haag, 1.01.02, Staten-Generaal (1431) 15761796, 12705, Brieven van Nederlandse gezanten aan raadpensionaris Van Bleiswijk, kopiëen gezonden aan de Staten-Generaal en griffier Fagel, 1782, kopie van brief van [NAAM] aan raadspensionaris Van Bleiswijk, [DATUM].
VII.b Volgende, verkorte verwijzing: Voorbeeld 1: RAN, 2, 400. Voorbeeld 2: NA, 1.01.02, 8328. Voorbeeld 3: Familiearchief A.H. Janssen (1920-1988), brief van A.H. Janssen aan A.S. Janssen – De Koning, 23 september 1967. Nota bene: indien het betreffende archief geen toegangsnummer of inventarisnummer heeft, is het aan de auteur om op consequente wijze een verkorte verwijzing te maken. Voorbeeld 4: RAN, 2, 400, kladnotulen, 12 december 1938. Voorbeeld 5: NA, 1.01.02, 12705, kopie van brief van [NAAM] aan Van Bleiswijk, [DATUM]. De regels met betrekking tot ibidem en idem zijn in principe ook van toepassing op archivalia. Nota bene: raadpleeg bij twijfel over de verwijzing altijd de inventaris of neem contact op met de archiefinstelling of archiefbeheerder in kwestie. Moderne inventarissen bevatten meestal ‘aanwijzingen voor de gebruiker’ of citeerinstructies.
38
Bronnen en literatuur in de bibliografie De bibliografie omvat alle primaire bronnen en de literatuurlijst (gebruikte secundaire literatuur) met de volledige titels op alfabetische volgorde. Gewoonlijk wordt de literatuurlijst gealfabetiseerd op basis van de achternaam van de (eerste) auteur. Bij bronnen ligt dat ingewikkelder, omdat bijvoorbeeld bij veel klassieke, middeleeuwse en sommige vroegmoderne auteurs geen echte achternaam bekend is. In dat geval wordt de voornaam als uitgangspunt genomen. Gewoonlijk worden eerst de primaire bronnen apart vermeld, al dan niet onderverdeeld in een aparte sectie voor de handschriften, een aparte sectie voor de archivalia, een aparte sectie voor de gedrukte bronnen en een aparte sectie voor de primaire bronnen die op het internet zijn te vinden. Daarna volgt de geraadpleegde (secundaire) literatuur, soms wederom onderverdeeld in websites en literatuur in eigenlijke zin (inclusief boeken en artikelen die weliswaar tegenwoordig op het internet zijn te vinden maar die nog gewoon een boek- of artikelformat hebben, zoals het genoemde biografische artikel van Claydon). In deze literatuurlijst worden, anders dan in de noten, geen paginanummers opgenomen waarnaar specifiek verwezen is (dus ook geen ‘alhier..’). Daarentegen worden de beginen eindpagina’s van artikelen in tijdschriften en bundels wel weergegeven. De hierboven beschreven bronnen en literatuur komen als volgt in een bibliografie te staan (let hierbij op de alfabetische volgorde van achter- en voornamen, met als klassieke en middeleeuwse uitzonderingen Adomnán van Iona, Franciscus Rubeus, Pseudo Xenophon en Salimbene de Adam):
Bibliografie Manuscripten Brugman, Johannes, Collacien, Gent, Universiteitsbibliotheek, MS 1301, fols. 133r-192v. Kilkenny chronicle, Londen, British Library, Cotton, MS Vespasian, B. XI, fols. 126r137v. Franciscus Rubeus (Franciscus de Marchia), Questiones super metaphysicam, Vaticaanstad (Rome), Bibliotheca Apostolica Vaticana, MS Vat. Lat. 3130, fols. 29r-36v. Archivalia Familiearchief A.H. Janssen (1920-1988). Nationaal Archief (NA), Den Haag, 1.01.02, Staten-Generaal (1431) 1576-1796. Regionaal Archief Nijmegen (RAN), Nijmegen, 2, Secretarie Gemeente Nijmegen 1810 – 1946.
Nota bene: In principe worden dus enkel de geraadpleegde archieven in de bibliografie vermeld, voorafgegaan door de archiefinstelling waarin het archief is te vinden. Je vermeldt hier dus niet meer de geraadpleegde inventarisnummers en afzonderlijke archief- of bestandsdelen. Indien je meerdere archieven uit één en dezelfde archiefinstelling gebruikt, noem je slechts eenmaal de naam van de archiefinstelling.
39
Gedrukte bronnen Adomnán van Iona, De locis sanctis, red. Denis Meehan, Scriptores latini Hiberniae 3 (Dublin, 1983). Boerhaave, Herman, Tractatus de viribus medicamentorum (Parijs, 1723). Constitutiones generales ordinis fratrum minorum I (saeculum xiii), red. Cesare Cenci en Georges Mailleux, Analecta Franciscana XIII. Nova series documenta et studia 1 (Grottaferrata, 2007). Leeuwenhoek, Antoni van, Brief aan Robert Hooke (Brief no. 56, 13 februari 1680), in: Anthoni van Leeuwenhoek, Alle de brieven, deel 3: 1679-1683 (Amsterdam, 1948), 194199. Pseudo Xenophon, Het volk aan zet, vert. Vincent Hunink, inl. Fik Meijer (Almere, 2011). Salimbene de Adam, The chronicle of Salimbene de Adam, vert. Joseph L. Baird, Giuseppe Baglivi en John Robert Kane, Medieval and renaissance texts and studies 40 (Binghamton, 1986). Thorbecke, Jan Rudolph, Brief aan de gouverneur van Friesland, 23 januari 1850, in: De Briefwisseling van Thorbecke, deel 5: 1845-1853, red. G.J. Hooykaas e.a. (Den Haag, 1996), 232-234. Websites Koninklijke Bibliotheek, ‘Dossier Tweede Wereldoorlog, 60 jaar bevrijding’ (versie 7 juni 2007) [geraadpleegd op 21-4-2014]. Literatuur Bell, Rudolph M., Holy anorexia (Chicago, 1987). Boon, Jessica A., ‘Mother Juana de la Cruz: Marian visions and female preaching’, in: Hilaire Kallendorf (red.), A new companion to Hispanic mysticism, Brill’s companions to the christian tradition 19 (Leiden, 2010), 127-148. Boyle, James-Louis, ‘Marcel Proust et les écrivains anglais’ (onuitgegeven dissertatie, Universiteit van Parijs, 1953). Bras, Hilde, en Jan Kok, ‘“Naturally, every child was supposed to work”: determinants of the leaving home process in the Netherlands, 1850-1940’, in: Frans van Poppel, Michel Oris, en James Lee (red.), The road to independence: leaving home in western and eastern societies, 16th and 20th centuries (Bern, 2003), 403-450. Breitenstein, Mirko, e.a. (red.), Rules and observance: devising forms of communal life, Vita regularis. Abhandlungen 60 (Berlijn-Münster, 2014). Brumberg, Joan Jacobs, Fasting girls: the history of anorexia nervosa (Cambridge, MA, 1988). Bynum, Caroline W., Holy feast and holy fast: the religious significance of food to medieval women (Berkeley-Los Angeles, 1987). Chadwick, Hector M. en Nora K. Chadwick, The Growth of literature, 3 dln (Cambridge, 1932-40; herdr. 1986). Claydon, Tony, ‘William III and II (1650-1702)’, Oxford dictionary of national biography [geraadpleegd 25-7-2013].
40
Elliott, Dyan H., ‘Sex in holy places: an exploration of a medieval anxiety’, Journal of Women’s History 6:3 (1994), 6-34. Hekster, Olivier, Gerda de Kleijn, en Daniëlle Slootjes (red.), Crises and the Roman Empire: proceedings of the seventh workshop of the international network Impact of Empire (Nijmegen, June 20-24, 2006) (Leiden, 2007). Koninklijke Bibliotheek, ‘Dossier Tweede Wereldoorlog, 60 jaar bevrijding’ (versie 7 juni 2007) [geraadpleegd op 21-4-2014]. Meeder, Sven, ‘Boniface and the Irish heresy of Clemens’, Church History 80 (2011), 251-280. Power, Amanda, ‘The problem of obedience among the English Franciscans’, in: Mirko Breitenstein e.a. (red.), Rules and observance: devising forms of communal life, Vita regularis. Abhandlungen 60 (Berlijn-Münster, 2014), 129-167. Raedts, Peter, De ontdekking van de middeleeuwen: geschiedenis van een illusie (Amsterdam, 2011). Roest, Bert, ‘Female preaching in the late medieval Franciscan tradition’, Franciscan Studies 62 (2004), 119-154. Smeets, Hubert, ‘Het dubbelspel van Poetin’, NRC Handelsblad (25 juni 2014), 1.
41
42
