VAN
HERWAARDEERING VERKEERSECONOMISCHE WAARDEN DOOR
S. A . REITSMA
O V E R D R U K UIT „SPOOR- E N T R A M W E G E N "
1942 M O O R M A N ' P E R I O D I E K E PERS N . V . D E N H A A G 5
VAN
HERWAARDEERING VERKEERSECONOMISCHE WAARDEN DOOR
S. A . REITSMA
O V E R D R U K UIT „SPOOR- E N T R A M W E G E N "
1942 M O O R M A N ' P E R I O D I E K E PERS N . V . D E N H A A G 5
§
1.
Finantieele beheersprincipes bij Overheidsbemoeiing het verkeer.
met
„ H e l spreekt v a n z e l f , dat een z o o b e l a n g r i j k en o n m i s b a a r o r g a a n als de s p o o r w e g a l l e n g s v o o r het leven is g e w o r d e n en n o g steeds is, z o o v e e l m o g e l i j k d i e n s t b a a r dient te w o r d e n g e m a a k t aan de algemeene e c o n o m i s c h e b e l a n g e n des lands en op z e k e r e hoogte is dit b i e r te lande dan o o k g e s c h i e d , zij het o o k , n a a r i k meen, niet i n die m a t e als dit elders h i e r en d a a r b e l g e v a l i s . " A l d u s de M i n i s t e r v a n W a t e r s t a a t M r . P . J . R e y m e r , toen hij op 16 J a n u a r i 1931 de „ C o m m i s s i e v a n O n d e r z o e k betreffende de h u i d i g e g o e d e r e n t a r i e v e n der N e d e r l a n d s c h e . s p o o r w e g e n , i n het b i j z o n d e r o m t r e n t die v o o r den u i t v o e r v a n l a n d en t u i n b o u w p r o d u c t e n " ( n u est al Tiaar h a a r voorzitter T a ri e v e n commissie-de V r i e s genoemd) installeerde. K c n i g e dagen t e v o r e n w a s deze C o m m i s s i e bij B e s c h i k k i n g v a n den M i n i s t e r v a n W a t e r s t a a t v a n 13 j a n u a r i 1931 L a C C . a f d . V e r v o e r en M i j n w e z e n b e n o e m d g e w o r d e n o m een o n d e r z o e k i n te s t e l l e n : a. o f en i n h o e v e r het p e i l v a n de t a r i e v e n der N e d e r l a n d s c h e S p o o r w e g e n v o o r u i t v o e r v a n l a n d - en t u i n b o u w p r o d u c t e n , o o k i n v e r g e l i j k i n g met de t a r i e v e n v a n l a n d e n , w a a r m e d e N e d e r l a n d , wat dien u i t v o e r b e t r e f ' , moet c o n c u r r e e r e n . g e r e c h t v a a r d i g d is, dan wel v e r l a g i n g b e h o e f t : h. of en in hoever ook overigens het spoor:*, eghcleid hier te lande ten aanzien van de goederentarieren wordt en moet worden beheerscht door commercie cl e en ƒ inanciccle overwegingen, dan wel behoort te zijn gegrond op economische overwegingen van andereu aaid. (Cursiveering van mij. R . ) . D a t de o p l o s s i n g v a n het v r a a g s t u k , dat aan de C o m m i s s i e w a s v o o r g e l e g d n u t z o o e e n v o u d i g w a s als de M i n i s t e r v a n W a t e r s t a a t , die z i c h — o o k b l i j k e n s v r o e g e r e u i t l a t i n g e n — h a d gedacht, bleek w e l uit een der eerste z i n n e n v a n bet a n t w o o r d , dat de v o o r z i t t e r der C o m m i s s i e , p r o f e s s o r M r . F . de Vries-, den M i n i s t e r gaf, toen hij v e r m e l d d e , dat bet v e r v o e r s v r a a g s t u k a a n l e i d i n g g a f tot het stellen v a n vele p r o b l e m e n en dat een der meest i n g r i j p e n d e en i n g e w i k k e l d e v r a a g s t u k k e n dat v a n de p r i j s v o r m i n g v a n den v e r v o e r s d i e n s t , d . w . z . v a n de te v o l g e n t a r i e f p o l i t i e k , is. P r o f e s s o r de V r i e s v e r v o l g d e : „ W e l k e zijn nu de leidende b e g i n s e l e n , die bij de b e p a l i n g v a n de t a r i e f p o l i t i e k m o e t e n w o r d e n g e v o l g d ? M o e t m e n de s p o o r w e g e n b e s c h o u w e n als een o n d e r n e m i n g , die, g e l i j k i e d e r e andere, a l l e r eerst e i g e n r e n t a b i l i t e i t tot l e i d d r a a d heeft te n e m e n ? O f moet m e n h e n z i e n als een i n s t e l l i n g v a n o p e n b a a r nut en m o e t e n dus bij de b e o o r d e c l i n g v a n h u n b e l e i d v o o r a l de g e v o l g e n i n het o o g w o r d e n g e v a t , w e l k e dit heeft v o o r het o v e r i g e b e d r i j f s l e v e n ' w a a r b i j z o r g v o o r e i g e n r e n d e m e n t dan pas i n de t w e e d e p l a a t s k o m t ? Z e e r velen z u l l e n met beide f a c t o r e n r e k e n i n g w i l l e n h o u d e n en z u l l e n tusschen deze b e i d e s t a n d p u n t e n i n , w e l k e d a n als twee uitersten w o r d e n b e s c h o u w d , den w e g t r a c h t e n te v i n d e n . D e z e tc v i n d e n is echter geen l i c h t e taak. ten m i n s t e als het een d u i d e l i j k a a n g e g e v e n w e g z a l z i j n . " ( b l z . 9 v a n het R a p p o r t ) . H i j v o e g d e h i e r n o g a n d e r e f a c t o r e n aan toe, w e l k e mede v a n i n v l o e d op de t a r i e f p o l i t i e k z o u d e n z i j n , z o n d e r h i e r o p d i e p e r i n te g a a n . B i j h a r e w e r k w i j z e g i n g de C o m m i s s i e er zeer terecht v a n uit, dat het niet w e n s c h e i i j k w a s de v r a a g sub
a l v o r e n s de v r a a g sub b g r o n d i g o n d e r de algemeene r i c h t l i j n e n v a s t g e s t e l d te h e b b e n .
oogen
gezien
en
vaste,
W a n n e e r men t i e n j a r e n nadat het l i j v i g e R a p p o r t - d e V r i e s het l i c h t z a g - het is g e d a t e e r d 4 M a a r t 1932 — alles o v e r z i e t , dan k a n m e n niet a n d e r s dan h u l d e b r e n g e n aan den V o o r z i t t e r w e g e n s de w i j z e w a a r o p de m i n i s t e r i e e l e v r a a g b e h a n d e l d w e r d . Iets a n d e r s is het o f m e n het met de p r a e m i s s e n en de g e t r o k k e n c o n c l u s i c n eens z a l z i j n , d o c h dat neemt niet w e g . dat n o g a l t i j d ieder, die z i c h een z e l f s t a n d i g o o r d e e l o v e r de t a r i e v e n t h e o r i e v a n s p o o r w e g e n w i l v o r m e n , g o e d z a l doen het R a p p o r t g r o n d i g , m a a r c r i t i s c h , r e k e n i n g h o u d e n d e met het v o l g e n d e , te bestudeeren. P r o f e s s o r de V r i e s — i k z a l m i j i n het v o l g e n d e m a a r tot h e m en niet tot de C o m m i s s i e als z o o d a n i g w e n d e n , o m d a t de v o o r z i t t e r het nooit o n d e r stoelen o f b a n k e n gestoken heeft, dat de theoretische opzet aan h e m p e r s o o n l i j k te d a n k e n is —• b e g o n het eerste h o o f d s t u k v a n z i j n R a p p o r t met de v r a a g te stellen o f de s p o o r w e g e n te b e s c h o u w e n z i j n als een o n d e r n e m i n g , die g e l i j k het hij iedere a n d e r e o n d e r n e m i n g het g e v a l is, allereerst op de h a n d h a v i n g v a n e i g e n r e n t a b i l i t e i t bedacht moet z i j n en dus v o l g e n s c o m m e r c i e e l e b e g r i p p e n moet w o r d e n b e h e e r d , o f dat er andere b e g i n s e l e n v o o r het s p o o r w e g b e l e i d b e s l i s s e n d m o e t e n z i j n . H i j b e t u i g t zijn i n s t e m m i n g met het s t r e v e n o m het s p o o r w e g b e d r i j f tot een „ s e l f s u p p o r t i n g " b e d r i j f te m a k e n — helaas z o n d e r na te g a a n o f d i t o n d e r de toen ter tijde heerschende o p v a t t i n g e n en v e r h o u d i n g e n mogelijk k o n zijn — , v e r d e d i g t deze z i e n s w i j z e en w i j d t vele w o o r d e n o m de g r o n d e n v o o r een t e g e n o v e r g e s t e l d e m e e n i n g te w e e r l e g g e n . B i j de schets, w e l k e p r o f e s s o r de V r i e s v a n de behoeftenb e v r e d i g i n g i n o n z e s a m e n l e v i n g geeft, w o r d t er o p g e w e z e n , dat bij e l k e e c o n o m i s c h e t r a n s a c t i e de twee b e t r o k k e n partijen n a g a a n o f deze i n b u n b e l a n g is. H e t a f w e g e n d e z e r b e l a n g e n beheerscbt de p r i j s v o r m i n g . „Bedriji en volgens deze beginselen geleid zijn wij gewend ondernemingen ie noemen", a l d u s de R ö t t e r d a m s c h e h o o g l e c r a a r op b l z . 23 v a n zijn R a p p o r t , w a a r t e g e n o v e r bij stelt bedrijven, welke als een instelling van openbaar nut worde)! beheerd. D i t laatste z a l echter alleen m o g e l i j k z i j n , als de S t a a t o f een a n d e r gemeenschapsorgaan i n g r i j p t , hetgeen slechts z a l g e s c h i e d e n , ,,wanneer het behoeften betreft, w e l k e r b e v r e d i g i n g d o o r h e m als een o n m i d d e l l i j k g e m e e n s c h a p s b e l a n g w o r d t a a n g e m e r k t " ( b l z . 2 4 ) ; z o o a l s p r o f e s s o r de V r i e s aangeeft, zijn er e n k e l e t u s s c h e n s c h a k e c r i n g e n , w a a r b i j v a n den b e v o o r d e e l d e i n een o f a n d e r e n v o r m een „ r e t r i b u t i e " w o r d t geheven. In geen g e v a l z a l echter het v e r v o e r bij gedeeltelijke b e t a l i n g der v e r v o e r k o s t e n d o o r de g e m e e n s c h a p g o e d k o o p e r w o r d e n , o m d a t w a t bijgepast moet w o r d e n d o o r b e l a s t i n g h e f f i n g v e r k r e g e n moet w o r d e n ; een w a a r h e i d , w e l k e t r o u w e n s v o o r z o o v e r m i j b e k e n d is, n o g n o o i t bestreden is g e w o r d e n ; de v o o r s t a n d e r s v a n het laatste p r i n c i p e stelden slechts de m e e r d e r e n u t t i g h e i d v a n de kost'enverdeeling v o o r o p . M i j is tenm i n s t e geen enkele s c h r i j v e r b e k e n d , die v a n het i n r e k e n i n g b r e n g e n van , , i n d i r e c t e v o o r d e d e n " , het „ g o e d k o o p e r " w o r d e n v a n het v e r v o e r v e r w a c h t t e ; dit is slechts het g e v o l g v o o r g e ï n t e r e s s e e r d e n , die niet n a l i e t e n de g ö e gemeent z a n d i n de o o g e n te s t r o o i e n o m het v r a a g s t u k te v e r t r o e b e l e n M a a r z u l k e l i e d e n hoeft m e n t o c h niet p r i n c i p i e e l te b e s t r i j d e n ; het g i n g d a n o o k b i j p r o f e s s o r de V r i e s zeer terecht o m de t o t a l i t e i t d e r t a r i e v e n , het t a r i e f s t e l s e l . P r o f e s s o r de V r i e s vecht i n z i j n R a p p o r t en i n z i j n a n d e r e g e s c h r i f t e n tegen w i n d m o l e n s , als bij z i c h keert tegen b e l a n g h e b b e n d e n en d i l e t t a n t e n . X a het v o o r g a a n d e z a l m e n reeds b e g r e p e n h e b b e n , dat p r o f e s s o r de V r i e s meent, dat de ^poorw egen ais een o n d e r n e m i n g — z i j het dan als een openbare o n d e r n e m i n g —• b e h o o r e n te w o r d e n g e l e i d , dat de s p o o r w e g e n er derhalve n a a r m o e t e n s t r e v e n u i t de o p b r c n g - 4 v a n het v e r v o e r a l l e k o s t e n er v a n te d e k k e n , de b e l o o n i n g v a n het in het b e d r i j f g e s t o k e n k a p i t a a l d a a r o n d e r b e g r e p e n . „ I n p r i n c i p e a f s t a n d te doen v a n den e i s c h v a n een r e n d e e r e n d b e d r i j f is i n geen e n k e l o p z i c h t g e m o t i v e e r d " , a l d u s de c o n c l u s i e op b l z . 39 v a n het 4
R a p p o r t (zie noot 4 op b l z . 6 h i e r n a ) . V a n een . . i n d i r e c t e ' ' r e n t a b i l i t e i t wordt geen heil verwacht o.a. o m d a t deze geen ,,goedkooper" • v e r v o e r schept. H o e v e e l w a a r d e e r i n g m e n o o k k a n hebben v o o r de w i j z e w a a r o p p r o f e s s o r de V r i e s z i j n e m e e n i n g u i t e e n gezet heeft, t o c h meen i k i n diens r e d e n é e r i n g een p a a r o n j u i s t h e d e n te m o e t e n a a n w i j z e n , w e l k e b e s l i s s e n d z i j n v o o r de c o n c l u s i e aan het e i n d ( b l z . 39) v a n het h o o f d stuk 1 z o o w e l als tegen p u n t 1 v a n de S l o t c o n c l u s i e s v o o r k o m e n d e op b l z . 203 v a n het Rapport. W a a r s c h i j n l i j k z i j n deze o n j u i s t h e d e n ontstaan d o o r d a t de r a p p o r t e u r de k w e s t i e niet v a n den p r a c t i s c h e n , d o c h v a n den t h e o r e t i s c h e n k a n t b e z a g . T e r e c h t zegt professor D r . H . M . H . A . v a n der V a l k i n z i j n i n a u g u r e e l e rede, geh o u d e n op 2 F e b r u a r i 1 9 4 2 ) , dat de e c o n o m i e een ervaringsw e t e n s c h a p is i n den w a r e n z i n des w o o r d s . „ H e t is een w e t e n s c h a p , die w i j u i t de e r v a r i n g leeren k e n n e n en die i n laatste i n s t a n t i e g e r i c h t is op p r a c t i s c h e d o e l e i n d e n , d . w . z . m e e r op de w e r k e l i j k h e i d . " W e l n u het v e r k e e r is een bij u i t s t e k p r a c t i s c h o n d e r d e e l v a n het e c o n o m i s c h g e b e u r e n en een eerste m i s g r e e p i n het r a p p o r t - d e V r i e s is, dat niet v o o r o p g e z e t w o r d t , dat een s p o o r w e g geen m o n o p o l i e p o s i t i e b e z i t , d o c h een onderdeel is der v e r k e e r s i Y n / i f i't/. O p dit laatste w e r d d o o r de R o t t e r d a m s c h e h o o g l e e r a a r i n m e e r d e r e g e s c h r i f t e n later w e l g e w e z e n , i k b e d o e l i n De Economist v a n 1933 ( b l z . 289), i n de rede. w e l k e dezelfde h o o g l e e r a a r d a a r n a — n l . op 14 O c t o b e r 1933 — i n den H a a g v o o r de a f d e e l i n g T e c h n i s c h e E c o n o m i e v a n het K o n i n k l i j k I n s t i t u u t v a n I n g e n i e u r s en i n die, w e l k e hij op den 7en A c c o u n t a n t s d a g — n l . op 21 O c t . 1933 — i n U t r e c h t z o u u i t s p r e k e n . ) In al deze d r i e p u b l i c a t i e s w o r d t het g r o o t e p r i n c i p e v o o r o p g e z e t , dat het verheer een eenheid is, een s t e l l i n g , w e l k e i n N e d e r l a n d het eerst n a a r v o r e n g e b r a c h t w e r d i n het H e z u i n i g i n g s r a p p o r t v a n 26 A p r i l 1932, der z g. S t a a t s c o m m i s s i e - W e l t e r ( b l z . 333). T e r v e r k l a r i n g v a n het feit, dat deze f u n d a m e n t c e l e w a a r h e i d i n het R a p p o r t - d e V r i e s niet op den v o o r g r o n d g e s t e l d is, k a n m e n a a n v o e r e n , dat de m i n i s t e r i e e l e v r a a g z o o d a n i g g e f o r m u l e e r d w a s , dat een b e p a a l d o n d e r d e e l der eenheid — de s p o o r w e g e n — w e l heel sterk n a a r v o r e n k w a m , iets w a t z i c h hij de b e a n t w o o r d i n g b i j n a z e k e r moest w r e k e n . H e t g e e n n i e t w e g n e e m t , dat als m e n een t h e o r e t i s c h e u i t e e n z e t t i n g v a n te v o l g e n s p o o r w e g t a r i e f p o l i t i e k h a d w i l l e n g e v e n , v o o r o p g e s t e l d h a d moeten w o r d e n , welke de p o s i t i e v a n het -verkeer i n het p r o d u c t i e p r o c e s z a l m o e t e n zijn en o f m e n v a n het verkeer . . F . i g e n w i r t s c h a f t l i c h k e i t " -— i k g e b r u i k het P u i t s c h e w o o r d , o m d a t het H o l l a n d s c h e w o o r d „ z e l f g e n o e g z a a m h e i d " z o o leelijk is — kan en mag e i s c h e n . P a s d a a r n a z o u aan het a l g e m e e n c b e g i n s e l dat v a n een o n d e r d e e l v a n het v e r k e e r , de s p o o r w e g e n , getoetst m o g e n w o r d e n . Z o o is het v r a a g s t u k o o k d o o r alle s c h r i j v e r s van n a a m opgezet. V a n z e l f z o u d a a r b i j ter s p r a k e z i j n g e k o m e n de k w e s t i e der concurrentie tusschen de o n d e r d e d e n v a n het geheel o n d e r l i n g en den i n v l o e d d a a r v a n o p de toe te passen t a r i e v e n , w e l k e i n z o o h o o g e m a t e de r e n t a b i l i t e i t der v e r k e e r s s o q r t e n b e ï n v l o e d e n . E n eveneens de k w e s t i e v a n het z . g . „ e i g e n v e r v o e r " , dat d o o r zijn o n e e r l i j k e c o n c u r r e n t i e — o n e e r l i j k o.a. o m d a t het het w e i n i g loonende, j a z e l f s soms v e r l i e s gevende s p i t s v e r v o c r , dat het z e l f n i e t w i l u i t v o e r e n op het b e r o e p s v e r v o e r a f s c h u i f t — n o g veel o n t w r i c h t e n d e r w e r k t op de t a r i e v e n , d a n w e l k e o n d e r l i n g e c o n c u r r e n t i e i n het b e r o e p s v e r v o e r o o k . B i j g e l e i d e v e r k e e r s e c o n o m i e is de p r i j s r e g e lende f u n c t i e v a n dit „ e i g e n v e r v o e r " een h o l l e fraze, z o o d a t r e g e l i n g v a n d i t e i g e n v e r v o e r aan alle c o ö r d i n a t i e moet v o o r a f g a a n . W a t m e n t e g e n w o o r d i g i n s c h i e r alle l a n d e n z i e t g e b e u r e n , eerst t a r i e v e n r e g e l i n g , d a a r n a p o g i n g e n o m het e i g e n v e r v o e r i n het g r o o t e geheel i n te s c h a k e l e n , is p r i n c i p i e e l fout en z a l z i c h d a n o o k w r e k e n en w e l v o o r n a m e l i j k d a a r o m , o m d a t het , , g e m e i n w i r t s c h a f t l i c h e " waardetarief1
2
*) De Economist, j r g . 1942, b l z . 72. ) Z i e De Ingenieur v a n 24 N o v . 1933; v o o r het debat De Ingenieur v a n 14 M e i 1934 en Financieel Overheidsbcheer v a n 15 N o v e m b e r 1933. 2
5
stelsel der s p o o r w e g e n , v a n het w a t e r v e r v o e r en auto t r a n s p o r t , d o o r . het w e r k v e r k e e r (eigen v e r v o e r ) , totaal o n d e r g r a v e n w o r d t . W a t dij laatste b c t r e f l is w e l zeer teekenend hetgeen de Z w itsersche „ b u n d e s r a t l i c h e B o t s c h a f t v o m IQ D e z . 1941" (o.a. op b l z . 11) d a a r o v e r schrijft ( z i e o.a. D r . F . W a n n e r i n de Zei tutu* des l'ereins mitteieuropdischer Eisenbahnrenealtitugcn v a n 9 A p r i l 1942, b l z . 198). N a t u u r l i j k heeft p r o f e s s o r de V r i e s bij het s a m e n s t e l l e n v a n hel Rapport den i n v l o e d v a n de o n d e r l i n g e c o n c u r r e n t i e der v e r k e e r s m i d d e l e n op de t a r i e v e n ) zeer g o e d g e v o e l d (zie b l z . 9 v a n het Rapport); hij bespreekt hem pas op h l / . ï>2, nadat hij zijn c o n c l u s i e s reeds op b l z . 3 9 ) h a d g e t r o k k e n en v e r k l a a r t d a n dezen f a c t o r o p z e t t e l i j k te h e b b e n 3
1
) Z o o l a n g deze c o n c u r r e n t i e slechts tot u i t v l o e i s e l heeft een v e r liet e r i n g der v e r k e e r s b e d i e n i n g en v e r m e e r d e r i n g der v o l k s w e l v a a r t k a n men h a a r t o e j u i c h e n , z o o d r a echter het g e v o l g is, dat diensten, die p r a c t i s c h g e s p r o k e n v o o r de s a m e n l e v i n g o n m i s b a a r o f h o o g s t n u t t i g z i j n , d a a r d o o r ten o n d e r z o u d e n moeten g a a n , o n t s t a a t uit a l g e m e e n oog] unt schade en heeft o n g e m o t i v e e r d e k a p i t a a l s v e r n i e t i g i n g plaats. H e t z e l f d e is het g e v a l w a n n e e r de O v e r h e i d d o o r het v e r l e e n e n v a n b e l a n g r i j k e g e l d e l i j k e b i j d r a g e n , dus d o o r s u b s i d i é n uit de o p e n b a r e kas, i n d e r g e l i j k e g e v a l l e n n o o d l i j d e n d g e m a a k t e v e r v o e r s d i e n s t e n te h u l p moet k o m e n , i n d i e n d a a r geen andere — i n d i r e c t e — v o o r d e d e n t e g e n o v e r staan. B i j een v o l k o m e n g e s o c i a l i s e e r d v e r k e e r , w a a r i n alle v e r k e e r s s o o r t e n z o u d e n zijn o p g e n o m e n , speelt dit laatste v e r s c h i j n s e l uit v e r k e e r s o o g p u n t geen a l l e s o v e r h e e r s c h e n d e r o l , ten minste z o o l a n g het nut, v e r k r e g e n d o o r de a a n g e b o d e n v e r v o e r s c a p a c i t e i t niet i n een z o o d a n i g e o v e r c a p a c i t e i t en l u x e o n t a a r d t , dat de ter d e k k i n g n o o d ï g e b e l a s t i n g o p b r e n g s t een o n d r a g e l i j k e last v o o r de g e m e e n s c h a p gaat v o r m e n , w a a r b i j de „ i n d i r e c t e v o o r d e d e n " ( w a a r o v e r nader) i n het niet v e r z i n k e n . I n dit o p z i c h t g a i k v o l k o m e n a c c o o r d met hetgeen Tr. J . v a n der W a e r d e n i n de af d e e l i n g T e c h n i s c h e E c o n o m i e v . h . K o n i n k l i j k I n s t i t u u t v a n I n g e n i e u r s s p r a k , toen hij met ]>rof. de V r i e s debatteerde en de m o g e l i j k h e i d i n u i t z i c h t stelde, dat alle v e r k e e r s m i d d e l e n i n é é n h a n d z o u d e n k o m e n (zie De Ingenieur v a n 14 M e i 1934, a f d . T e c h n . E c o n o m i e ) , een o n d e r w e r p , w a a r o v e r i n S 5 h i e r n a o o k n o g g e s p r o k e n z a l w o r d e n (zie o o k p r o f . dr. i n g . C . P i r a t h : Verkehrseinheit und Verkehrspolitik (1934) b l z . 28). s
) „ D e c o n c l u s i e , w a a r t o e de C o m m i s s i e n u ent te moeten k o m e n , v l o e i t uit het v o o r a f g a a n d e met v o l d o e n d e d u i d e l i j k h e i d v o o r t . Z i j is v a n o o r d e e l , dat het s p o o r w e g b e d r i j f als een o n d e r n e m i n g — z i j het dan als een openbare o n d e r n e m i n g — b e h o o r t te w o r d e n g e l e i d , dat de s p o o r w e g e n er d e r h a l v e n a a r m o e t e n streven uit de o p b r e n g s t v a n het v e r v o e r alle k o s t e n er v a n te d e k k e n , de b e l o o n i n g v a n het i n het b e d r i j f g e s t o k e n k a p i t a a l d a a r o n d e r b e g r e p e n . I n p r i n c i p e a f s t a n d te doen v a n den eisch v a n een r e n d e e r e n d b e d r i j f is i n geen e n k e l o p z i c h t g e m o t i v e e r d . E e n b e r o e p op de g e v a l l e n , w a a r i n de o v e r h e i d i n den v o r m v a n I n s t e l l i n g e n v a n o p e n b a a r nut g o e d e r e n v e r s c h a f t o f diensten b e w i j s t , z o n d e r den k o s t e n d e n prijs i n r e k e n i n g te b r e n g e n , bleek niet o p te g a a n . O o k v a l t er geen e n k e l a r g u m e n t aan te v o e r e n , w a a r o m de k o s t e n v a n het- s p o o r w e g v e r v o e r , é é n v a n de b e s t a n d d e e l e n der p r o d u c t i e k o s t e n o n d e r vele andere, op geheel a n d e r e w i j z e te b e h a n d e l e n z o u d e n z i j n d a n de o v e r i g e p r o d u c t i e k o s t e n en z i j niet ten laste v a n liet v e r v o e r zelf, m a a r v a n de o p e n b a r e m i d d e l e n z o u d e n m o e t e n w o r d e n g e b r a c h t . E e n g o e d k o o p e r v e r v o e r bleek de m a a t s c h a p p i j op deze w i j z e niet te w o r d e n v e r s c h a f t . E r heeft siechts een b e v o o r d e e l i n g plaats v a n s o m m i g e o n d e r n e m i n g e n , en w e l een geheel w i l l e k e u r i g e , d a a r z i j a f h a n k e l i j k is v a n het t o e v a l l i g e aandeel v a n de s p o o r v r a c h t e n i n de p r o d u c t i e k o s t e n v a n een o f a n d e r b e d r i j f . E e n d e r g e l i j k e p o l i t i e k is n o c h u i t e c o n o m i s c h , n o c h u i t m a a t s c h a p p e l i j k o o g p u n t te r e c h t v a a r d i g e n . Z i j is i n t e g e n d e e l i n s t r i j d met e c o n o m i s c h e b e g i n s e l e n en b r e n g t veeleer d o o r h a a r w i l l e k e u r i g e a a n t a s t i n g v a n het m e c h a n i s m e der p r i j s v o r m i n g het g e v a a r v a n b e n a d e e l i n g v a n de n a t i o n a l e w e l v a a r t met z i c h mede " ( b l z . 39 v a n het Rapport). 4
6
u i t g e s c h a k e l d , o m d a t een d i e p e r i n g a a n op dit v r a a g s t u k b u i t e n de aan de C o m m i s s i e v e r s t r e k t e o p d r a c h t z o u hebben gelegen ( b l z . 57 en 59 v a n het Rapport). T o c h is deze f a c t o r te b e s l i s s e n d o m t o e l a a t b a a r te m a k e n , dat op die m a n i e r de s p o o r w e g t a r i e f p o l i t i e k g e ï s o l e e r d w o r d t . Feu verkeerseconoom, die met beide voeten op den beganen g r o n d staat, weet, dat de p r i j s v o r m i n g i n het v e r k e e r bijna n o o i t iets te m a k e n heeft met de z e l f k o s t e n v a n den v e r v o e r d i e n s t , m a a r w e l met de c o n c u r r e n t i e d o o r andere v e r k e e r s m i d d e l e n . D e g e e n , die goederen ten v e r v o e r a a n b i e d t (of r e i z e n w i l ) v r a a g t nimmer, w e l k e prijs de v e r v o e r s d i e n s t moet eischen o m s e l f - s u p p o r t i n g te z i j n . A l l e e n i n g e v a l van. een factisch v e r v o e r s m o n o p o l i e z o u dit op k u n n e n g a a n en z o n de „ v e r v o e r s w a a r d e " b e s l i s s e n d k u n n e n zijn o f een t r a n s p o r t z o u k u n n e n plaats hebben o f a c h t e r w e g e z o u m o e t e n b l i j v e n H e t is dan o o k v o l k o m e n te b e g r i j p e n , dat een m a n tut de p r a c t i j k als de heer F . V . V a l s t a r met de theoretische b e h a n d e l i n g v a n de k l a c h t der t u i n d e r s niet mee k o n doen en uit de c o m m i s s i e - d e W i e s t r a d . G e l u k k i g v i n d e n we i n het Economistzrtikel v a n 1933, i n de rede v a n 1933 v o o r de a f d e e l i n g T e c h n i s c h e E c o n o m i e v a n het K o n i n k l i j k I n s t i t u u t v a n I n g e n i e u r s en i n die op den 7en A c c o u n t a n t s d a g de k w e s t i e m e e r p r i n c i p i e e l gesteld en k o m t p r o f e s s o r de W i e s daar op g r o n d van zijn p r i n c i p e , dat hij o n g e t w i j f e l d i n 1932 o o k reeds beleed, tot de c o n c l u s i e , dat de c o n c u r r e n t i e tusschen de v e r s c h i l l e n d e v e r k e e r s soorten o)i f i n a n c i e e l gelijken voet moet zijn geschoeid, m.a.w., dat het w a t e r v e r k e e r niet d o o r de b e s c h i k b a a r s t e l l i n g v a n t o l v r i j e k a n a l e n en bet m o t o r w e g v e r k e e r niet d o o r een s u b s i d i e i n den v o r m v a n gedeeltelijke v r i j s t e l l i n g v a n w e g k o s t e n i n een b e v o o r r e c h t e p o s i t i e m o c h t e n k o m e n ten o p z i c h t e v a n het s p o o r w e g v e r v o e r , w a a r v a n v e r l a n g d w e r d , dat het de k o s t e n wan den w e g geheel betaalt, o m d a t de z . g . „ t e k o r t e n " , d . w . z . de a f l o s s i n g en rente v a n het i n de s p o o r w e g e n g e s t o k e n k a p i t a a l , o n d e r een s t o r m v a n protest, d o o r den a l g e m e e n c n b e l a s t i n g b e t a l e r b e t a a l d m o e t e n w o r d e n ; i n -ï 2 z a l o v e r die z . g . „ t e k o r t e n " n a d e r g e s p r o k e n w o r d e n ( b l z . 22). D e c o n c u r r e n t i e ontstaan d o o r den w i l d e n g r o e i v a n het ..eigen v e r v o e r " bleef echter huiten behandeling. W a t p r o f e s s o r de W i e s h i e r blijkt v o o r te staan is een g e l e i d e b e d r i j f s v o e r i n g o.a. op den voet v a n g e l i j k e c o n c u r r e n t i e v o o r w a a r d e n tusschen de v e r s c h i l l e n d e v e r v o e r s s o o r t e n . D e c o n c l u s i e op b l z . 39 v a n het r a p p o r t — z i e noot 4 — wijst h i e r echter niet op en o n t b e e r t daardoor haar hoofdgrond. E e n t w e e d e , g r o o t e r e . o n j u i s t h e i d is, dat de z . g . „ i n d i r e c t e v o o r d e e l e n " — w a a r o p n o g n a d e r t e r u g g e k o m e n z a l w o r d e n — i n het R a p p o r t de V r i e s te veel „ e n b a g a t e l l e " w o r d e n b e h a n d e l d . l i e t m o g e w a a r z i j n , dat i n den l o o p der tijden m e t deze v o o r d c e l e n te veel is v e r d e d i g d wat met te v e r d e d i g e n w a s , het k a n e v e n m i n o n t k e n d w o r d e n , dat zij b e s l a a n en den a a n l e g v a n k o s t b a r e v e r k e e r s w e g e n k u n n e n m o t i v e e r e n . I k wijs op den aanleg v a n n i o n i e r l i j n e n i n de k o l o n i ë n — o v e r die i n I n d i c z a l i k i n S e p t e m b e r en later i n Spooren Tramwegen n o g het n o o d i g e v e r m e l d e n ) - — , v e r d e r op a a n l e g v a n strategi5
') Z i e h i e r v o o r m i j n a r t i k e ' , D a s R e n t a b i l i t a t s p r i n z i p der V e r k e h r s m i t t e l i n den K o l o n i ë n " i n de M a a r t - A p r i l a f l e v e r i n g 1942 v a n het Archiv fiïr lïiseiibtihnwsen. Overdrukken verkrijgbaar bij de R e d a c t i e v a n Spoor- en Tramzvcgcn na g i r e e r i n g v a n ƒ 0 , 5 0 plus 5 cent p o r t o k o s t e n ( g i r o n r . 71906). H o e w e i n i g de d i r e c t e r e n t a b i l i t e i t b i j v . bij de o n m i s b a r e S t a a t s s p o o r w e g e n i n I n d i è ' een r o l speelde en h o e v e e l m e n v e r w a c h t t e v a n de „ i n d i r e c t e r e n t a b i l i t e i t " — m e n heeft z i c h d a a r i n niet v e r g i s t — b l i j k t w e l uit het v o l g e n d e staatje, dat b e t r e k k i n g heeft op een a a n t a l lijnen op J a v a . V a n de 512 k m lange A t j e h t r a m , w e l k e v o o r r o n d ƒ 2 4 . 1 8 1 000 te boek staat, heeft m e n n o o i t op r e n t a b i l i t e i t g e r e k e n d , de e x p l o i t a t i e :
7
kosten w e r d e n als r e g e l niet eens g o e d g e m a a k t . T o c h h a n d h a a f d e h a a r o m m i l i t a i r e - , b e s t u u r s - en e c o n o m i s c h e r e d e n e n .
«; = _ N ar io 53 -r. LSj^£ rg r- ^ ' •^ ^= c oB ö^ -g
= — -a = n aj « ~S S oj ï br.. > jS
t ^ n ï S l ï ? « | I i
d«>-5.£c 'gj c > •£ >
B CU
M
men
>
- ë . -
N
g
g.-S-oc . j< M l £
«j c - E ^ » t = S " n « I ~ Si M ^ ^ S ^ o ^ o ^ C T Q . a -53 £ = £ b
O
*? o
o ^
S —
22 (2
Ov§
03 c ë M r ^ S O
o .3; o m
co r-~
HÉ
2
fj
M
OO OO OO
O O OO OO
OC OO O — CO O< *O
00 CO
Sï-^
CNt^CO
"OS
0
§ Ï H
S
S-s S
M
| J E M
i
S
^
o ^
T j -
ooooooo o o o o o o o OOOOOOO
t > O
-2 f- ~
=•
S
"
2
o ~ S =
§t™
| "f £ & si
CO CO O
S
M
o
„
g
?2-ï^
I
CQ Q «-ca £• c - S H c a Q - j ^ c I i i - c c u
De 8
Z i e o v e r i g e n s o o k m i j n p o l e m i e k met d r s . F . W . A . H a b e r m a n n i n Economist v a n 1941. b l z . 5C0.
sche s p o o r w e g e n en autobanen, grootscheep vaartkanalen als het Mittellandkanaal en de o n t w o r p e n kanalen ter verbinding van de N o o r d z e e m e t de A d r i a , o p de k a n a l i s e e r i n g v a n de Wolga en h a a r u i t m o n d i n g i n de K a s p i s c h e Zee, op den Transsaharas p o o r w e g en v a n de v i e r s p o r i g e b a a n v a n het D o n e t z b c k k e n d o o r de U k r a ï n e n a a r het O p p e r s i l e z i s c h e i n d u s t r i e c e n t r u m , B e r l i j n en het R o e r g e b i e d , o f op de tweede T r a n s c e n t r a a l A z i a t i s c h e b a a n , op de s p o o r w e g e n d o o r het d o o d a r m e en b i j n a o n b e w o o n d e A l b a n i ë en M a c e d o n i ë g e p r o j e c t e e r d enz., enz., w a a r b i j r e n t a b i l i t e i t o f i n de tweede p l a a t s k o m t o f s o m s z e l f s i n 't geheel geen r o l speelt en w a a r b i j a l l e e n de „ i n d i r e c t e " v o o r d e d e n de b e s l i s s i n g z u l l e n b r e n g e n o f de p l a n n e n w e r k e l i j k h e i d z u l l e n w o r d e n . A l l e e n w a n n e e r m e n het t r a n s p o r t v r a a g stuk te e n g b e s c h o u w t , k e n t m e n a a n de i n d i r e c t e v o o r d e d e n v a n v e r k e e r s m i d d e l e n geen o f te g e r i n g e w a a r d e toe. H i s t o r i s c h is dit ï e v e r k l a r e n d o o r het m i s b r u i k , dat b e l a n g h e b b e n d e n en d i l e t t a n t e n er w e l v a n g e m a a k t h e b b e n . Z e w e g te c i j f e r e n is echter even o n j u i s t als er alles mee te w i l l e n v e r k l a r e n en te v e r d e d i g e n . I k z a l h i e r i e m a n d aan het w o o r d laten, die d o o r p r o f e s s o r de V r i e s w e l als o n v e r d a c h t g e t u i g e e r k e n d z a l w o r d e n . I e m a n d , die v e r s t a n d h a d v a n v e r v o e r s z a k e n als w e i n i g e n en die a l t i j d op de , , p e n n i n g z e s t i e n " lette. I k b e d o e l J h r . M r . W . T h . C . v a n D o o r n , die reeds i n 1889 de N e d e r l a n d s c h e S p o o r w e g w e t c o m m e n t a r i e e r d e en l a t e r v o o r het k i e s d i s t r i c t G o u d a z i t t i n g h a d i n de T w e e d e K a m e r d e r S t a t e n G e n e r a a l . W e l n u deze h e e r v a n D o o r n s p r a k den 15en M e i 1912 bij de b e h a n d e l i n g v a n de c o n c l u s i ë n v a n het z . g . R a p p o r t - d e M a r e z O v e n s o . m . ( H a n d . S t . G e n . 1911-12 I I b l z . 2 3 5 1 ) : „ I k v i n d het o o k niet z o o e r g dat w i j j a a r l i j k s zes m i l l i o e n m o e t e n betalen v o o r de s p o o r w e g e n , w a n t w a n n e e r w i j de o n t z a g g e l i j k e v o o r d e d e n n a g a a n , die ons l a n d uit de s p o o r w e g e n t r e k t , acht i k die zes m i l l i o e n niet te d u u r b e t a a l d . E e n d e r g e l i j k c o n t o f i n t o n o e m d e i k s t r a k s a a r d i g g e v o n d e n o m een o v e r z i c h t te h e b b e n , m a a r niet een z a a k w a a r o p m e n een d e g e l i j k e r e d e n e e r i n g k a n v e s t i g e n . W a t beteekent het e i g e n l i j k ? E a a t m e n eens een c o n t o f i n t o m a k e n v a n den R o t t e r d a m s c h c n W a t e r w e g o f v a n het N o o r d z e e k a n a a ! , b e i d e o n d e r n e m i n g e n v a n het R i j k ; w a t k r i j g t m e n dan? D a n k r i j g t m e n aan de debetzijde niets d a n de k a p i t a l e n , die d a a r i n z i j n g e s t o k e n , met de a f s c h r i j v i n g e n op de g e b o u w e n en o p l a l v a n a n d e r e z a k e n , met de rente v a n al die k a p i t a l e n en aan de c r e d i t z i j d e k r i j g t m e n h e e l e m a a l niets, w a n t die w e r k e n l e v e r e n aan den S t a a t d i r e c t niets op. D a a r heeft m e n n u een p r a c h t i g c o n t o finto, m a a r z o u i e m a n d het i n z i j n h o o f d k r i j g e n o m te z e g g e n : „ w a t een p o l i t i e k is d i t ? D i e R o t t e r d a n i s c h e W a t e r w e g is belast met z o o v e e l m i l l i o e n en l e v e r t niets op, niets d a n v e r l i e s en met het N o o r d z e e k a n a a l is dit e v e n z o o het g e v a l . Het conto finto wijst d u i d e l i j k u i t . dat b e i d e w e r k e n g r o o t e m i s l u k k i n g e n z i j n die het R i j k veel g e l d k o s t e n ! " N i e m a n d z a l z o o iets z e g g e n . I n t e g e n d e e l , n i e m a n d z a l die w e r k e n w i l l e n m i s s e n , w a n t a l w a t het R i j k d a a r a a n ten k o s t e legt aan rente en a f l o s s i n g w o r d t r u i m en b r e e d o p g e w o g e n d o o r hetgeen het l a n d t r e k t uit d i e n w a t e r w e g en uit dat k a n a a l . Z o o z i j n er m e e r w e r k e n die het R i j k e x p l o i t e e r t ten bate v a n het p u b l i e k en die geen d i r e c t e i n k o m s t e n aan het R i j k o p l e v e r e n . E n d e s o n d a n k s w i l l e n w i j die w e r k e n v o o r geen prijs m i s s e n . H e t m a g d a n o o k w e l eens i n het l i c h t g e s t e l d w o r d e n , dat de r e d e n e e r i n g , dat blijken-- het c o n t o finto een t e k o r t a a n w e z i g is v a n zes m i l l i o e n , niets b e d u i d t , o m d a t t e g e n o v e r dat t e k o r t een post m o e t staan d i e n w i j niet k u n n e n b e r e k e n e n , n l . de i n d i r e c t e v o o r d e d e n . "
A a n deze o v e r d u i d e l i j k e taal behoeft niets te w o r d e n t o e g e v o e g d ! I n het v e r l e d e n heeft m e n d i k w i j l s het t r a n s p o r t v r a a g s t u k te k l e i n b e z i e n . I n den t e g e n w o o r d i g e n g e ï n d u s t r i a l i s e e r d e n tijd is het v e r k e e r s -
9
w e z e n — w a a r v a n de s p o o r w e g e n n o g o v e r a l de r u g g e g r a a t u i t m a k e n en i n de t o e k o m s t n o g m e e r z u l l e n g a a n u i t m a k e n ) — tot een z o o d a n i g e n f a c t o r i n m i l i t a i r , p o l i t i e k en e c o n o m i s c h o p z i c h t u i t g e g r o e i d , dat men m o e i l i j k de , , i n d i r e c t e v o o r d e d e n " v o o r b i j k a n z i e n , w e l k e de g e m e e n schap als geheel d a a r v a n o n d e r v i n d t en w e l k e niet v e r d i s c o n t e e r d behoeven, j a niet v e r d i s c o n t e e r d m o g e n w o r d e n i n een p r i j z e n p o l i t i e k , w e l k e g e r i c h t is p een z u i v e r e „ E i g e n w i r t s c h a f t l i c h k e i t " v a n het vei keer als geheel en v a n zijne o n d e r d e d e n i n het b i j z o n d e r . 0
0
N o g m o e t i k een derde o n j u i s t h e i d i n het b e t o o g v a n p r o f e s s o r de V r i e s s i g n a l e e r e n , o m d a t de v o o r b a r i g e c o n c l u s i e v a n het R a p p o r t (zie noot 4) o.a. g e b a s e e r d is op een s t e l l i n g , w e l k e z o o v a a k d o o r zijne e p i g o n e n nis j u i s t a a n g e h a a l d w o r d t , t e r w i j l z i j t o c h i n w e z e n z o o v o o s is. I k b e d o e l , dat p r o f e s s o r de V r i e s de v r a a g stelt, w e l k e reden er is o m een der o n d e r d e d e n v a n de p r i j s v o r m i n g a n d e r s te b e h a n d e l e n d a n de a n d e r e o n d e r d e d e n n l . die v a n de verpakkingsmiddelen, l e v e r a n t i e v a n g r o n d s t o f f e n , enz. ( b l z . 29 v a n het R a p p o r t ) ? W e l n u , d a a r k o m t het j u i s t op aan, n l . o m d a t liet v e r k e e r iets geheel anders is dan het v e r p a k k e n H e t g e e n reeds d a a r u i t b l i j k t , dat de O v e r h e i d z i c h a l t i j d met het eerste heeft i n g e l a t e n en het tweede v r i j l i e t . E n w e l i n die mate, dat het v e r k e e r i n z o o ' n n a u w k e u r s l i j f v a n b e p a l i n g e n gesloten w e r d , dat v a n een . . b e d r i j f " e i g e n l i j k niet m e e r g e s p r o k e n k o n w-orden. In >; 2 z a l i k v o o r wat de s p o o r w e g e n betreft, h i e r u i t v o e r i g e r o v e r s c h r i j v e n , m a a r o o k bij de s c h e e p v a a r t en de bodediensten bestoud in o v e r o u d e tijden reeds cenc v e r g a a n d e o v e r h e i d s i n m e n g i n g , w e l k e later o n d e r i n v l o e d v a n de z . g . l i b e r a l e b e g i n s e l e n v e e l v a n h a a r k r a c h t v e r l o o r . A l dat i n g r i j p e n v a n de O v e r h e i d i n het v e r k e e r h a d soms voi >r d e d e n , soms n a d e d e n , i n elk g e v a l de consequentie, dat het verkeer in de prijsvorming een geheel andere beteekenis beeft gekregen dan de andere van invloed z i j n d e f a c t o r e n , w e l k e v r i j gelaten w e r d e n . D e d o o r de O v e r h e i d streng g e r e g l e m e n t e e r d e dienende f u n c t i e v a n het v e r k e e r w e r d n u eens meer, d a n w e e r m i n d e r — a f h a n k e l i j k v a n t i j d s o m s t a n d i g h e d e n -— i n den v o o r g r o n d g e d r o n g e n . D e a n d e r e op de p r i j s v o r m i n g b e t r e k k i n g hebb e n d e f a c t o r e n w a r e n v r i j , althans n a g e n o e g vrij v a n o v e r h e i d s b e m o e i i n g . * ) O v e r i g e n s k o m ik hierop, in 2 . b i j de s p o o r w e g e n en i n § 4 bij het w e g t r a n s p o r t , n o g u i t v o e r i g t e r u g , in het laatste g e v a l a
°) Z i e R e i c h s v e r k c h r s m i n i s t e r D r . I n g . D o r p m ü l l e r en M i n i s t e r i n l r a t W i e n s i n h u n interessante a r t i k e l e n v o o r k o m e n d e i n de J a n u a r i a f l . v a n Grossdeidscher Vcrkchr, j a a r g a n g 1942; ook M a a r t a f l . 1942 v a n Transit. •«) P r o f e s s o r de W i e s schrijft op b l z . 28 v a n zijn Rapport: „Een o n d e r n e m e r g e b r u i k t e l e c t r i s c h e s t r o o m als d r i j f k r a c h t en de prijs h i e r v o o r b e t a a l d , v o r m t een b e l a n g r i j k b e s t a n d d e e l z i j n e r p r o d u c t i e k o s t e n ; bij een a n d e r z i j n de v e r p a k k i n g s k o s t e n een h o o f d b e s t a n d d e e l v a n zijn o n k o s t e n , een derde v e r w e r k t g o e d e r e n v a n o v e r z e e a a n g e v o e r d en op zijn k o s t e n r e k e n i n g k o m e n de z e e v r a c h t e n als een b e l a n g r i j k e post v o o r ; iedere f a b r i k a n t heeft a a n z i e n l i j k e u i t g a v e n te doen v o o r het b e t r e k k e n v a n z i j n g r o n d s t o f f e n , enz. W a a r o m z o u m e n bet n u i n a l deze g e v a l l e n als een j u i s t s t a n d p u n t m o e t e n a a n v a a r d e n , dat de o n d e r n e m e r aan de e l e c t r i s c h e centrale, aan den f a b r i k a n t van v e r p a k k i n g s m i d d e l e n , aan de l e v e r a n c i e r s v a n g r o n d s t o f f e n enz., w e l een prijs hebben te b e t a l e n die d o o r de j i r i j s v o r m i n g op de m a r k t en het rentabiliteitsstreven der genoemde producenten w o r d t bepaald, m a a r z o u m e n alleen ten a a n z i e n v a n het s p o o r w e g v e r v o e r h e t z e l f d e s t a n d punt v e r w e r p e l i j k m o e t e n a c h t e n ? " Ik m o g e h i e r o p o n d e r v e r w i j z i n g n a a r het i n den tekst reeds v e r m e l d e a n t w o o r d e n , dat er tal v a n d o o r de v e r s c h i l l e n d e staten g e s u b s i d i e e r d e s c b e e p v a a r t o n d e r n e m i n g e n z i j n , die het m o g e l i j k m a k e n dat v a n een p r i j s v o r m i n g op de v r i j e m a r k t bij z e e v e r v o e r geen s p r a k e is. T r o u w e n s , w a t is o f w a s die v r i j e p r i j s v o r m i n g bij de s t r o o m a f n a m e b i j v . bij de N e d e r l a n d s c h e S p o o r w e g e n ; o m nu eens d i c h t e r hij h u i s te b l i j v e n ? D e z e h a d d e n een e i g e n c e n t r a l e 10
w i j l p r o f e s s o r de V r i e s i n het Rapport van de Kosten van den Weg (van 193S) een geheel a n d e r s t a n d p u n t i n n e e m t d a n i n het h i e r v o o r b e s p r o k e n R a p p o r t o v e r de t a r i e v e n v a n 1932 en d a a r d o o r i n hooge male verwarrend werkt. G e z i e n d i t alles, v o o r n a m e l i j k de „ A u s s ï c h t s l o s i g k e i t " o m v o l g e n s de t h e o r i e v a n p r o f e s s o r de V r i e s p o s i t i e v e r e s u l t a t e n te v e r k r i j g e n , t e r w i j l de chaos i n het v e r k e e r s w e z e n v o o r t d u r e n d g r o e i d e , z a l het v e r k l a a r b a a r z i j n dat i k deze t h e o r i e , hoe s c h o o n z i j o o k scheen en hoe w e l s p r e k e n d zij o o k v e r d e d i g d w a s , g e l e i d e l i j k v e r l i e t o m t e r u g te k e e r e n tot de oude these: n l . dat een o v e r h e i d s v o o r z i e n i n g ten behoeve v a n het v e r k e e r geen „ o n d e r n e m i n g " ' i n d i e n z i n is, dat i n de eerste plaats n a a r een k l o p p e n d e b e g r o o t i n g g e s t r e e f d moet w o r d e n , z i j het dat z i j b e h e e r d moet w o r d e n v o l g e n s den a l g e m e e n e n r e g e l o m het g r o o t s t e e c o n o m i s c h e v o o r d e e l bij z o o g e r i n g m o g e l i j k e o p o f f e r i n g e n te b e h a l e n ; het „ k a u f m a n m s c h e " p r i n c i p e , z o o a l s dit o.a. bij het beheer der D e u t s c h e R e i c h s b a h n tot u i t d r u k k i n g k o m t , w o r d t g e e n s z i n s o v e r b o o r d g e w o r p e n . E n dat d i t g o l d v o o r de v o o r z i e n i n g i n het s p o o r w e g v e r k e e r , z o o w e l als bij de v o o r z i e n i n g i n v a a r w e g e n en l a n d w e g e n d o o r de O v e r h e i d ; w a t d i t laatste betreft v o o r z o o v e r op die w a t e r en l a n d w e g e n de b i n n e n s c h e e p v a a r t en het m o t o r w e g v e r k e e r hun b e d r i j f u i t o e f e n d e n . E e n en a n d e r o n t w i k k e l d e ik o.a. v r o e g e r reeds u i t v o e r i g i n een a r t i k e l : „ D e r W e g z u r V e r e i n h e i t l i c h u n g des N i e d e r landischcn Verkchrswesens" in Heft 3 van het Zcitschrift fin Verkehrszvissensciiaft (17e j a a r g a n g 1940). T o c h l a g i n de r e d e n e e r i n g v a n p r o f . de V r i e s ) veel a a n t r e k k e l i j k s , z o o v e e l a a n t r e k k e l i j k s , dat i k m i j n reeds i n 1923 en 1924 ) v e r d e d i g d e t h e o r i e , dat bij een z u i n i g e e x p l o i t a t i e een s l u i t e n d e r e k e n i n g d i k w i j l s niet k o n en behoefde v e r l a n g d te w o r d e n , i n d i e n „ i n d i r e c t e v o o r d e e l e n " tegen m o g e l i j k e t e k o r t e n o p w e g e n , i n 1932 liet v a r e n , o m m e t den R o t t e r d a m s c h e n h o o g l e e r a a r een k r u i s t o c h t te b e g i n n e n v o o r selfsupporting o v e r h e i d s v e r k e e r s d i e n s t en, d.w.z. voor self-support i n g spoorwegen, self-supporting waterwegenbeheer, self-supporting landwegenbeheer, t e r w i j l z o o a l s v a n z e l f s p r e e k t i n d e z e n gedachtengang ook het n a t i o n a l e v l i e g w e z e n v a n o v e r h e i d s w e g e d a n geen steun m e e r zou behoeven. E e n t y p i s c h voorbeeld v a n m i j n onder i n v l o e d van p r o f e s s o r de V r i e s gew i j z i g d e o p v a t t i n g e n k a n m e n v i n d e n i n m i j n 7
8
te L e i d s c h e n d a m , die g e s l o t e n moest w o r d e n o m het s t r o o m v e r b r u i k van de o v c r h e i d s e i e c t n c i t e i t s b e d r i j v e n te k u n n e n o p v o e r e n . W e l l i c h t w as die d o o r de R e g e e r i n g v o o r g e s c h r e v e n e l e c t r i c i t e i t s p o l i t i e k zeer e c o n o m i s c h i n 't a l g e m e e n en k o n d a a r d o o r op het platte l a n d s t r o o m beneden k o s t p r i j s g e l e v e r d w o r d e n , l i e t s t r e v e n n a a r E i g e n w i r t s c h a f t l i c h k e i t v a n het e l e c t r i c i t e i t s b e d r i j f m a a k t e echter, dat de s t r o o m p r i j s v o o r de spoorwegen z o o h o o g w e r d , dat u i t b r e i d i n g v a n de e l e c t r i f i c a t i e o n m o g e l i j k w e r d . P a s toen het later (1936) aan de s p o o r w e g e n g e l u k t e e l e c t r i c i t e i t tegen een veel g o e d k o o p e r e n prijs v a n de centrales te bet r e k k e n , w e r d de v e r d e r e e l e c t r i f i c a t i e w e e r l o o n e n d . V a n v r i j e p r i j s v o r m i n g m a g h i e r niet g e s p r o k e n w o r d e n . W e l k a n v a s t g e s t e l d w o r d e n dat de l - h g e m v i r l s e h a f t l i c h k c i l s p o l i t i k tier s t r o o m b e d r i j v e n remmend op die der N e d e r l a n d s c h e S p o o r w e g e n heeft g e w e r k t . D i t g e v a l staat niet alleen, m e n leze het (iutachten v a n tien bekenden Z w i t s e r s c h e n hoogleeraar Prof. D r . Manuel Saitzew v a n 8 M e i 1941, door Ir. 1 . M . 1. R e i t s m a b e s p r o k e n i n Spoor- en Tramwegen v a n 31 J a n . 1942, b l z . 48. ) D e z e t r a d h i e r b i j geheel i n de v o e t s t a p p e n v a n den v e r k e e r s e c o n o o m C o l s o n (zie het 6e deel v a n diens Cours Poïitique o.a. b l z . 403). 7
Eranscheii d'Economie
) Z i e m i j n Tijd- en Strijdvragen ( u i t g a v e V o r k i n k , B a n d o e n g , 1923) b l z . 161—218 ( i d . de a r t i k e l e n : „ O v e r h e i d s d i e n s t o f - B e d r i j f " , „ H e t s e l f s u p p o r t i n g O v e r h e i d s b e d r i j f " en „ O v e r h e i d s e x p l o i t a l i e " ) en m i j n b o e k De Verkeeribedrijven van den Staat ( u i t g . J . K o l f f , B a t a v i a , 1924). 8
11
b r o c h u r e Binnenscheepvaartheffingen ), welke, waarschijnlijk omdat ik mij z o o ' n g o e d adept g e t o o n d h a d , op 22 M e i 1934 d o o r n i e m a n d m i n d e r d a n p r o f e s s o r de V r i e s z e l f een s t a n d a a r d w e r k g e n o e m d w e r d . Z o o a l s het m i j g i n g , g i n g het velen, v o o r a l de j o n g e r e n , die n o g m e e r dan i k o n d e r de b e k o r i n g v a n het o o g e n s c h i j n l i j k sluitende b e t o o g v a n p r o f e s s o r de V r i e s g e k o m e n w a r e n en geen andere uitkomst zagen om uit de impasse, waarin het verkeerswezen geraakt ivas, te komen. T e m e e r niet w a a r v a n r e g e e r i n g s z i j d e g e d a a n w e r d . alsof zij v o l g e n s de t h e o r i e ë n v a n de V r i e s en W e i t e r het c h a o t i s c h e en door en d o o r z i e k e v e r k e e r s w e z e n g e z o n d w i l d e m a k e n , t e r w i j l tevens v o o r de w a a r d e e r i n g v a n de z . g . „ i n d i r e c t e v o o r d e d e n " geen a a n h a n g e r s g e v o n d e n k o n d e n w o r d e n o m l a n g s dezen w e g tot een o r d e n i n g te komen. ) P a s g e l e i d e l i j k w e r d het m i j d u i d e l i j k , w e l k e fouten i n de t h e o r i e - d e V r i e s s c h u i l d e n , dat deze m i j l e n v e r v a n de p r a c t i j k v e r w i j d e r d stond, z e l f s z o o v e r , dat geen enkele t o e n m a l i g e R e g e e r i n g er o v e r k o n d e n k e n o m de lasten der tot n o g toe meest b e g u n s t i g d e v e i ^ k c e r s s o o r t e n np te v o e r e n tot die, w e l k e v o l g e n s het V e r k e e r s f o n d s op de s p o o r w e g e n heetten te d r u k k e n , 't z i j d o o r i n v o e r i n g v a n een v a a r g e l d b e l a s t i n g , o f d o o r v e r h o o g i n g v a n b e n z i n e - (dieselolie) b e l a s t i n g o f d o o r een h o o g e r e m o t o r r i j t u i g e n b e l a s t i n g . D a t e v e n m i n op g r o n d v a n c o n c u r r e n t i e o v e r w e g i n g e n tot v e r l a n g z a m i n g v a n het a a n l e g t e m p o v a n m o t o r w e g e n o f k a n a l e n o f b i n n e n l a n d s c h e v l i e g v e l d e n w a s te k o m e n , teneinde aldus g e l e i d e l i j k het b u d g e t „ i n e v e n w i c h t " te b r e n g e n ; geheel a f g e s c h e i d e n v a n de v r a a g o f h i e r d o o r geen „ g e m e i n w i r t s c h a f t l i c h e " s c h a d e z o u o n t s t a a n . Z e l f s bleek het o n m o g e l i j k o m een v e r g u n n i n g s stelsel v o o r v r a c h t a u t o v e r v o e r i n het s t a a t s b l a d te b r e n g e n , bleef het getob m e t het v e r g u n n i n g s s t e l s e l v a n a u t o b u s s e n ( „ w i l d e b u s s e n s t r i j d " ) bestaan en z a g m i n i s t e r A l b a r d a e i n d 1939 z e l f s n o g geen k a n s de v e r s c h i l l e n d e o n d e r n e m i n g e n i n b e p a a l d e o r g a n i s a t i e s o n d e r te b r e n g e n . M e t a n d e r e w o o r d e n dat v a n een g e i e i d e v e r k e e r s e c o n o m i e , w e l k e s t o n d en v i e l met het d o o r p r o f e s s o r de V r i e s v e r d e d i g d e „selfs u p p o r t i n g s t e l s e l " , „ E i g e n w i r t s c h a f t l i c h k e i t " , geen s p r a k e k o n z i j n . 1 m m e r s als p r o f e s s o r de V r i e s meende dat S t a a t en g e m e e n t e geen e c o n o m i s c h e b e d r i j v e n i n eigen e x p l o i t a t i e m o e t e n h e b b e n , d o c h dat m a a t s c h a p p i j e n i n het l e v e n g e r o e p e n m o e t e n w o r d e n , die op c o m m e r cieelen g r o n d s l a g moeten staan, m a a r w e l k e m e n o n t t r e k t aan het p a r t i c u l i e r e w i n s t b e j a g en aan w e l k e m e n v a h O v e r h e i d s w e g e v e r s c h i l l e n d e eischen stelt, d a n w e n s c h t hij een schaap met vijf poten, dat b e h a l v e als r a r i t e i t niet bestaat. E v e n o n j u i s t als het i n een v r o e g e r e p e r i o d e o n m o g e l i j k w a s „ c o n c e n t r a t i e " v a n v e r k e e r s m i d d e l e n te v e r b i n d e n aan „ c o n c u r r e n t i e " , even o n m o g e l i j k is het economische h a n d e l i n g e n te w i l l e n l e i d e n v o l g e n s b e g i n s e l e n , w e l k e met de w e r k e l i j k h e i d i n s t r i j d z i j n en die d a a r o m i n de p r a c t i j k h e b b e n a f g e d a a n ! 9
1 1 1 3
B o v e n d i e n we h e b b e n n u e e n m a a l r e k e n i n g te h o u d e n met der. b e s t a a n d e n o n d e r n e m i n g s v o r m , d . w . z . dat de s p o o r w e g e n i n N e d e r l a n d een s t a a t s o n d e r n e m i n g zij het i n v e n n o o t s c h a p s v o r m , z i j n . In h u v o o r g a a n d e ' b l z . 4) c u r s i v e e r d e ik een u i t s p r a a k v a n p r o f e s s o r de V r i e s , n.1. dat de s p o o r w e g e n als zijnde een bedrijf, de u i t g a v e n v o l k o m e n u i t de i n k o m s t e n z u l l e n moeten d e k k e n en een onderneming ) Pi ai advies v o o r het 10e B i n n e n s c h e e p v a a r t c o n g r e s te H e n g e l o (12 tot 14 J u n i 1934). O o k een a a n t a l a n d e r e g e s c h r i f t e n u i t d i e n tijd a d e m e n d e n z e l f d e n geest, o.a. het V e r s l a g v a n de op den 7en A c c o u n t a n t s d a g 15 N o v . 1933 g e h o u d e n rede, w a a r i k tegelijk met p r o f e s s o r de V r i e s s p r a k . V a n beide g e s c h r i f t e n z i j n n o g enkele e x e m p l a r e n bij de R e d a c t i e v a n Spoor- en Tramwegen v e r k r i j g b a a r na g i r e e r i n g v a n resp. ƒ 0.75 en ƒ 0 . 4 0 p l u s 5 cent p o r t o k o s t e n ( g i r o n r . 71906). 9
' ° ) H e t „ v o l k s w i r t s c h a f t l i c h e " p r i n c i p e w e r d dus v e r l a t e n , niet o m d a t het o n j u i s t geacht w e r d , m a a r o m d a t het alleen m o g e l i j k scheen tot o r d e n i n g te k u n n e n k o m e n langs s t r e n g m a t h e m a t i s c h e n w e g . a
12
g e n o e m d moeten w o r d e n , t e r w i j l als v a n dat b e g i n s e l w o r d t a f g e w e k e n , g e s p r o k e n moet w o r d e n v a n een instelling van openbaar nut. Z o o e e n v o u d i g als p r o f e s s o r de V r i e s z u l k s decreteert, is de z a a k echter niet. Het g a a t er niet o m t a k k e n v a n o v e r h e i d s b e m o e i e n i s i n twee r u b r i e k e n — o n d e r n e m i n g en i n s t e l l i n g e n — i n te deelen, d a n w e l o m o v e r h e i d s b e m o e i e n i s z o o d a n i g v o l g e n s vaste p r i n c i p e s u i t te oefenen, dat z i j het g r o o t s t m o g e l i j k e ,, v o l k s w i r t s c h a f t l i c h e " nut, d . w . z . nut v o o r de gemeenschap afwerpen. Wanneer men zich r e k e n s c h a p geeft van de d o o r professor de V r i e s a a n g e g e v e n b e g r i p p e n , l i j k e n deze op het eerste g e z i c h t w e l a a n v a a r d b a a r . G a a t m e n d i e p e r op de k w e s t i e i n , d a n o n d e r k e n t m e n als s p o e d i g de o n j u i s t h e i d der r u b r i c e e r i n g . T e m e e r o m d a t v o o r z o o v e r mij b e k e n d is i n o n z e w e t g e v i n g g e e n o m s c h r i j v i n g v a n het b e g r i p „ o v e r h e i d s f o d r i ) ' / " v o o r k o m t . M e n heeft a l t i j d g e s p r o k e n v a n s p o o r w e g dtensten. M e n s c h i e p een R a a d v a n T o e z i c h t op de spoorwegdienstent men s p r a k v a n de w e t tot r e g e l i n g v a n de w e t o m t r e n t de s p o o r w e g diensten (1859) en v a n die o m t r e n t „ d e dienst en het g e b r u i k d e r s p o o r w e g e n " (1875), w a a r v a n de a r t i k e l e n 1 en 2 h a n d e l d e n o v e r de o n d e r n e m e r s v a n spoorwcgrfit'Ji^rtrn. D e w e t v a n 23 A p r i l 1880 h a d b e t r e k k i n g op de o p e n b a r e m i d d e l e n v a n v e r v o e r met u i t z o n d e r i n g d e r spoorwegt//<'/u/i'». D e z e b e n a m i n g stemt o v e r e e n m e t de dienende f u n c t i e , w e l k e het s p o o r w e g v e r k e e r n u e e n m a a l a l t i j d i n de p r o d u c t i e g e h a d heeft en steeds m e e r z a l g a a n i n n e m e n . T e r e c h t zeide p r o f e s s o r de V r i e s i n de rede „ B e g i n s e l e n v a n v e r k e e r s e c o n o m i e " , w e l k e h i j o p 14 O c l o b e r 1933 v o o r de a f d e e l i n g T e c h n i s c h e E c o n o m i e v a n het K o n i n k l i j k I n s t i t u u t v a n I n g e n i e u r s h i e l d : „ V e r v o e r is slechts een middel o m d o o r g e o g r a f i s c h e v e r d e e l i n g v a n a r b e i d de p r o d u c t i e te v e r b e t e r e n o f g o e d k o o p e r te m a k e n " ( b l z . 13 v a n den O v e r d r u k v a n De Ingenieur 1933 N o . 47). V e r v o e r is n i m m e r d o e l , slechts m i d d e l ) . M e n sla er v o o r t s m a a r eens op na w a t de M e m o r i e v a n T o e l i c h t i n g op de w £ t tot w i j z i g i n g v a n de G e m e e n t e w e t i n 1903 s c h r e e f ) en w a t D r . K u y p e r bij de b e h a n d e l i n g der w i j z i g i n g v a n de P r o v i n c i a l e W e t op 16 M e i 1905 s p r a k . D u i d e l i j k e r n o g is, dat de N e d e r l a n d s c h e B e d r i j v e n w e t v a n 16 F e b r u a r i 1912, S t b l . n o . 85 n o c h i n de c o n s i d e r a n s , n o c h i n a r t i k e l 1 een o m s c h r i j v i n g v a n het b e g r i p , , s t a a t s b e d r i j f " geeft, d o c h a l l e e n v e r m e l d t : „ D e t a k k e n v a n staatst/iVff-ïf, w e l k e i n den z i n d e r w e t als s t a a t s b e d r i j v e n z i j n te b e s c h o u w e n , w o r d e n bij de w e t a a n g e w e z e n " . H e t z e l f d e is het g e v a l met de B e d r i j v e n w e t v a n 21 J u l i 1928, S t b l . no. 249. G e e n w o o r d dat d u i d t op de o n d e r s c h e i d i n g d o o r p r o f e s s o r de V r i e s i n g e v o e r d . M i n i s t e r K o l k m a n zeide d a n o o k . dat het „ b e g r i p s t a a t s b e d r i j f niet v a s t s t o n d " en „ d a t m i t s d i e n de t a k k e n van staatsi//.-;;.^, w a a r o p de w e t v a n t o e p a s s i n g is, met n a m e m o e t e n worden genoemd E v e n z o o de a f g e v a a r d i g d e M r . v a n N i e r o p , z e k e r niet de eerste de beste. O o k D r . D . B o s h a d z i c h i n g e l i j k e n z i n u i t g e l a t e n toen hij i n de Vragen des Tijds v a n 1908 n l . i n het a r t i k e l „ H e t b e h e e r der S t a a t s b e d r i j v e n " de t o e k o m s t i g e B e d r i j v e n w e t beh a n d e l d e . W e l k een b e g r i p s v e r w a r r i n g er o p het g e b i e d der o v e r h e i d s b e d r i j v e n " heerscht, w o r d t pas d u i d e l i j k als m e n de „ H a n d e l i n g e n " van v e r t e g e n w o o r d i g e n d e l i c h a m e n d a a r o p naslaat en de p o g i n g e n , z o o w e l h i e r als i n I n d i ë , n a g a a t o m het b e g r i p te c o m m e n t a r i e e r e n . ) 1 0
1
1 1
u
) „ K c i n c w i r t s c h a f t l i c h c B e t i i t i g u n g ist S e ' . h s t z w e c k ; k e i n e w e n i g e r a b e r als d i e j e n i g e die a u f B e r e i t e r h a l t u n g u n d H a n d h a b u n g der V e r k e h r s m i t t e l ausgeht, also die Verhehrsunrtschaft", aldus P r o f . D r . O. Most in „Ereiheit und B i n d u n g in Kraftverkehr und Binnenschiff a h r t " i n den 17en j a a r g a n g v a n het Zcitschrift für Verkchrswissenschaft ( b l z . 188). H i j z i e t het v e r k e e r s w e z e n d a n o o k als een öffentüchen Dierst. 1 0
n
)
H a n d . S t . G e n . 1903—1904 B i j l . 108 G e d r . St. n o . 3 b l z . 5 en b l z . 9.
'-') de
H a n d . S t . G e n . 1910—1911 B i j l . 5 G e d r . S t . n o . 2.
Z i e b i j v . het p r a e a d v i e s van p r o f . m r . W . H . C . B o r d e w i j k v o o r V e r e e n i g i n g v o o r de S t a a t h u i s h o u d k u n d e en de S t a t i s t i e k : „ I s 13
V a n d a a r dat er geen andere m o g e l i j k h e i d o v e r b l i j f t d a n te c o n c l u d e e r e n , dat, w a a r bepaalde w e r k z a a m h e d e n b e h o o r e n tot de t a a k v a n de gemeenschapsorganen, deze b a a r moeten d r i j v e n o v e w e n k o m s t i g de e c o n o m i s c h e g r o n d w e t o m de g r o o t s t e r e s u l t a t e n te k r i j g e n bij z o o g e r i n g m o g e l i j k v e r b r u i k van k a p i t a a l en (of) a r b e i d . V o o r t s dat een s p l i t s i n g der o v e r h e i d s w e r k z a a m h e i d n a a r dienst o f bedrijt er slechts een is v a n vorm. W a a r de inrichting als bedrijf i n z a g e geeft i n de v e r h o u d i n g tusschen i n k o m s t e n en u i t g a v e n , de c o n t r o l e v e r g e m a k k e lijkt, v e r g e l i j k i n g e n met v e r w a n t e o v e r h e i d s f u n c t i ë n toelaat en de g e l e g e n h e i d opent ook „ o p de k l e i n t j e s " te letten, dus o m z o o z u i n i g m o g e l i j k te e x p l o i t e e r e n , d a a r k u n n e n aan de vormgeving als „ b e d r i j f " g r o o t e v o o r d e d e n v e r b o n d e n z i j n . z o n d e r dat z u l k s iets p r a e j u d i c i ë e r t op de v r a a g o f de o v e r h e i d s d i e n s t als o n d e r n e m i n g o f als i n s t e l l i n g v a n a l g e m e e n nut b e h a n d e l d moet w o r d e n . A a n g e z i e n de o n d e r v e r d e e i i n g der O v e r h e i d s b e m o e i e n i s i n z a k e liet v e r k e e r s w e z e n alleen een v o r m k w e s t i e is — v a n 1875 tot 1938 zijn de S t a a t s s p o o r w e g e n i n N e d . - I n d i ë niet als b e d r i j f , d o c h als l a n d s d i e n s t g e ë x p l o i t e e r d , t e r w i j l men ze n a a r o m s t a n d i g h e d e n (stand v a n 's L a n d - m i d d e l e n ) als o n d e r n e m i n g d a n w e l als i n s t e l l i n g van a l g e m e e n nut a d m i n i s t r e e r d e — z a l men w è l doen de p r a e m i s s e en dus o o k de c o n c l u s i e v a n p r o f e s s o r de W i e s ter zijde te l e g g e n en z i c h te h o u d e n aan de b e h e e r s / r i n c i / > £ . s ten o p z i c h t e v a n o v e r h e i d s b e m o e i e n i s , z o o a l s z i j t r o u w e n s door p r o f e s s o r de V r i e s i n z o o v e r r e o n d e r s c h e i d e n w o r d e n , dat hij spreekt v a n beheer als o n d e r n e m i n g , als o p e n b a r e o n d e r n e m i n g en als i n s t e l l i n g v a n a l g e m e e n nut. Z d f s v o o r de t w e e d e c a t e g o r i e , w e l k e hij v o o r de X e d e r l a n d s e h e s p o o r w e g e n de meest a a n g e w e z e n e acht, v r a a g t hij v o l l e rentabiliteit. D a a r i n N e d e r l a n d , b e h a l v e p r o f e s s o r de V r i e s en s c h r i j v e r dezes, bijna n i e m a n d zijne m e e n i n g o v e r het r e n t a b i l i t e i t s v r a a g s t u k u i t g e s p r o k e n heeft, m a g m e n v r a g e n : hoe v e r h o u d e n b u i t e n l a n d s e h e economen z i c h t e g e n o v e r den eisch n a a r „ E i g e n w i r l s c h a f t l i c h k e i t " der v e r k e e r s s o o r t e n , s p e c i a a l v a n het s p o o r w e g v e r k e e r ? D a a r w a a r dc s p o o r w e g e n i n b a n d e n z i j n v a n p a r t i c u l i e r e n z a l het s t r e v e n m e e s t a l , d o c h niet altijd, g e r i c h t zijn op t e n z o o h o o g m o g e l i j k e o n d e r n e m e r s w i n s t , v o o r z o o v e r van s t a a t s w e g e h i e r t e g e n u i l o v e r w e g i n g e n bet a l g e m e e n b e l a n g betreffende, niet w o r d t o p g e t r e d e n . Theoretische b e s c h o u w i n g e n o v e r d i r e c t e o f i n d i r e c t e r e n t a b i l i t e i t hebben h i e r w e i n i g of geen w a a r d e . A n d e r s is het w a a r de Staat z i c h reeds v r o e g t i j d i g met bet s p o o r w e g w e z e n heeft i n g e l a t e n . I n dit o p z i c h t staat D u i t s c h i a n d b o v e n aan. A a n g e z i e n d a a r bij de e x p l o i t a t i e g r o o t e g e l d e l i j k e o v e r schotten b e h a a l d w e r d e n , l a g het v o o r de h a n d , dat de t h e o r i e z i c h aan de p r a c t i j k a a n s l o o t en het E i g e n w i r t s c h a f t l i c h k c i t s p r i n c i p e g i n d s hare t r i o m f e n v i e r d e . L a u n h a r c i t (Die technische und kommeritelte Trassiejung), l ' l r i c h (Das FJsenbahutarifweseuJ, v a n der B o r g h t (Das 1'erkehrszeesen), v o n P h i l i p p o v i c h (Crundriss der pohtischen Oekononüe 2 M a n d , 2e deel), S a x (Die Verkehrsmiltel in i'olksund Slaat sieirt-' publiekrechtelijke bedrijfsorganisatie wenschelijk. Z o o ja, in welken v o r m ? " 1921, b l z . 43. D r . i r . T h . v a n der W a e r d e n : „ F i n a n c i e e l en e c o n o m i s c h r e n d e m e n t bij o v e r h e i d s d i e n s t e n en - b e d r i j v e n " , 1922; de Nieuwe Rotterdamsche Courant v a n 15 O c t . 1920, M r . P . J . C . v a n der S t o k „ G o u v e r n e m e n t s e x p l o i t a t i e i n X e d . - I n d i ë " 1913, I r . C . E . A . M a i t l a n d „ S t a a t s t e l e f o o n e x p l o i t a t i e " 1920, p r o f e s s o r d r . A . H e r i n g a „ E l e c t r i s c b w e r e l d v e r k e e r " 1914 enz. In den lateren tijd is het b o e k v a n M r . IS. v a n den T e m p e l J z n . : Publiekeen Semi-publieke Ondernemingen ( X . S a m s o m N . V . , A l p h e n aan den R i j n , 1935). v o o r a l de I n l e i d i n g , b l z . 17 en b l z . 113 e.v.. zeer l e z e n s w a a r d , h o e w e l o o k deze s c h r i j v e r de m o e i l i j k h e d e n niet o p l o s t . Z i e o o k i n Gemeentebestuur 1927 de p r a e a d v i e z e n v a n D r . M . I I . de B o e r en D r . F . M . W i b a u t . H i e r en i n de v o l g e n d e p a r a g r a f e n z a l i k een e e n i g s z i n s u i t v o e r i g e b r o n v e r m e l d i n g o p n e m e n , o m den b e l a n g s t e l l e n d e n l e z e r i n de g e l e g e n h e i d te stellen, een o v e r z i c h t te k r i j g e n en z i c h bij de b e s t u d e e r i n g een z e l f s t a n d i g o o r d e e l te k u n n e n v o r m e n . 14
schaft), z i j n w e l de meest g e z a g h e b b e n d e s c h r i j v e r s . I n F r a n k r i j k w a a r toen ter tijd het p a r t i c u l i e r e s p o o r w e g b e d r i j f z i c h sterk op den v o o r g r o n d g e d r o n g e n h a d , w a s dit e v e n z o o het g e v a l : z e l f k o s t e n d e k k i n g w a s o n d e r die v e r h o u d i n g e n het meest g e w e n s c h t . D i t k w a m tot u i t d r u k k i n g i n de F r a n s c h e l i t e r a t u u r . V a n de b e k e n d s t e s c h r i j v e r s n o e m i k P i c a r d (l'Exploitation commcrciale des Chemins de Fer) en C o l s o n (Transporis el Tarifs, m a a r v o o r a l Cours d'Economie Politique 6e deel). D i t zijn de oudere, m e n z o u k u n n e n z e g g e n , de k l a s s i e k e a u t e u r s op dit g e b i e d : v o o r a l S a x en C o l s o n staan — t e r e c h t — z e e r h o o g a a n g e s c h r e v e n . I n E n g e l a n d .en de V e r e e n i g d e S t a t e n , w a a r het p a r t i c u l i e r e s p o o r b e d r i j f tot aan den g r o o t e n o o r l o g en met u i t z o n d e r i n g v a n den p e r i o d e i n en k o r t na den v o r i g e n w e r e l d o o r l o g , v a n k r a c h t w a s , s t o n d men n a t u u r l i j k op hetzelfde s t a n d p u n t o m „ E i g e n w i r t s c h a f t l i c h k e i t " te w e n s c h e n (bijv. A c w o r t h ) . Wan de j o n g e r e v e r k e e r s e c o n o m e n n o e m i k p r o f e s s o r K u r t W i e d e n feld (TrausportKcseu; Crundriss der Soïialokonomik, V e A b t . 3. T e i l b l z . 22, 1930), P r o f . D r . I n g . C a r l P i r a t h ( j a a r g a n g 1933 v a n het Zeitschriji jur Cerkehrswissenschalt b l z . 13. het a r t i k e l „ V e r k e h r s einheit u n d V e r k e h r s p o l i t i k " en Cruudlacen der l'erkehrswirtschaft 1934. b l z . 167—176), P r o f . D r . I n g . O . M u m (Die Eni-.eicklnnc des Cerkehrs 1941, b l z . 188, 245 en 2 5 5 ) " ) en niet het m i n s t P r o f e s s o r D r . A . F . N a p p - Z i n n (o.a. i n zijn . , B e r i c h t " o v e r de op 29 O c t . 1927 g e h o u d e n v e r g a d e r i n g v a n de F r i c d r i c h L i s t G e s c l l s c h a ft „ E i s e n b a h n und Schiffahrt", „ E i s e n b a h n und K r a f t w a g e n " , als i n bet door p r o f e s s o r de W i e s op b l z . 38 v a n zijn r a p p o r t g e c i t e e r d e a r t i k e l i n de Moderne Organisationsformcn der iiffeulliclien l'nteruchmunc, 2e d l b l z . 35). Bij al deze hooggeleerde schrijvers was echter de wensch n a a r „ E i g e n w i r t s c h a f t l i c h k e i t " de v a d e r der gedachte. E n h o e w e l i n de p r a c t i j k bleek, dat v a n bet s e l f - s u p p o r t i n g b e g i n s e l , b e h a l v e bij de Duitsche spoorwegen, al b i t t e r w e i n i g terecht kwam, evenmin " ) M e r k w a a r d i g is dat p r o f . d r . i n g . O . B l u m i n zijn pas v e r schenen j o n g s t e boek Die Entwicklnng des Verkehrs (1911}, z i c h n o g a l t i j d op d i t z e l f d e s t a n d p u n t stelt, n i e t t e g e n s t a a n d e de p r a c t i j k j u i s t i n D u i t s c h l a n d e l k b e g r i p v a n . . E i g e n w i r t s c h a f t l i c h k e i t " v a n het v e r k e e r o v e r b o o r d g e g o o i d heeft. P r o f . B l u m s c h r i j f t op b l z . 191 v a n dit boek: „Die Selbstkosten mussen bei den verschiedenen V e r k e h r s m i t t e l n auf g l e i c h e r G r u n d b i g e b c r e c h n e t w e r d e n ; z u den S e l b s t k o s t e n g e h ö r e n s e l b s t v e r s t ï n d l i c h die V e r z i n s u n g u n d T i l g u n g des g e s a m t e n A n l a g e k a p i t a l s , die K o s t e n f ü r die Unterhaltung, E r n e u e r u u g u n d W e i t e r e n t w i c k l u n g a l l e r A n l a g e n , die E n l s c h a d i g u n g c n f ü r U n f a l l c u n d die K o s t e n f ü r S t a a t s a u f s i c h t , S c h u t z m a s s n a h m e n u n d V e r k e h r s p o l i z e i . I n den m e i s t e n L a n d e n ] haben a b e r u u r die E i s e n bahnen ( u n d z w a r v o r n e h m l i c h die H a u p t - , N e b e n - u n d S t r a s s e n b a h n e n , « e n i g e r d a g e g e n die K l e i n b a h n e n ) i h r e S e l b s t k o s t e n selber v o l l z u d e c k e n ; d a g e g e n w e r d e n der B i n n e n s c h i f f a h r t u n d d e m K r a f t w a g e n (leren „ „ W e g c " " (verbesserte I T ü s s e , K a n i i l e , L a n d - u n d S t a d t s t r a s s e n ) v o n der A l l g e m e i n h e i t v o r g e h a l t e n , u n d die v o n i h n e n erhobenen A b g a b e n ( S t e u e r n , Z ö l l e , G e b ü h r e n ) r e i c b e n m c i s t n i c h t d a z u aus, u m die v o n d e r A l l g e m e i n h e i t ( v o n S t a a t e n . P r o v i n z e n . K r e i s e n . S t a d t e n ) geleisteten K o s t e n z u v e r g u i e n ; — v o n den A u f w e n d u n g e n f ü r V e r kehrspolizei und Unfallc ganz zu schweigenl l m Schrifttum wird g e r a d e h i e r der — e i g e n t l i c h sehr k l a r e — T a l b e s t a n d i n g r o s s e m U m f a n g verschleiert, indem wesentliche Kostenbestandteile „„verg e s s e n " " veerden." M e n leze i n dit v e r b a n d het a r t i k e l v a n W i l l e L i e b e l : „ D i e W a s s e r s ! r a s z e n u n d i h r e B e d e u t u n g f ü r die V o l k s w i r t s c h a f t " i n de A p r i l a f l . 1942 v a n Crossdeutschcr Verkehr ( b l z . 168), w a a r deze z i c h v a n de k o s t e n der k a n a l e n bij de t a r i e f v o r m i n g niets aantrekt. O p de t h e o r i e - B l u m heb i k c r i t i e k u i t g e o e f e n d i n de M a a r t - A p r i l a f l e v e r i n g v a n het Archiv für Eisenbahmeescn 1942, b l z . 223 e.v. (zie noot 5 op b l z . 7 b i e r v o o r ) . 15
bij het w a t e r w e g e n - en l a n d w e g e n b e h e e r , k l e m d e n z i j er z i c h t o c h k r a m p a c h t i g aan vast. o m d a t het scheen o f a n d e r s alle vaste g r o n d o n d e r de voeten z o u w e g z i n k e n . N i e t t e g e n s t a a n d e p r o f e s s o r dr. E m i l S a x i n het tweede deel v a n z i j n s t a n d a a r d w e r k Die Verkehrsmittel in Volksund Staatsicirtschaft vroeger geschreven h a d : „ E i n F i n a n z p r i n z i p k a n n n i c h t r i c h t i g s e i n , das z u p r a k t i s c h u n d u r c h f ü h r b a r e n E r g e b n i s s e n f ü h r t " en i n de p r a c t i j k i n n a g e n o e g a l l e l a n d e n g e b l e k e n w a s , dat het f i n a n c i e e l e p r i n c i p e der E i g e n w i r t s c h a f t l i c h k e i t — het v o l l e of getemperde „ p r i v a t w i r t s c h a f t l i c h e " p r i n c i p e — nergens practisch d o o r g e v o e r d k o n w o r d e n , bleef het t o c h de m a c h t s p r e u k , die e i g e n l i j k a l l e c o ö r d i n a t i e m a a t r e g e l e n , w e l k e d a a r o p en op de d a a r m e d e s a m e n hangende g e l i j k m a k i n g der c o n c u r r e n t i e v o o r w a a r d e n gebaseerd waren, v o o r a f tot s t e r i l i t e i t d o e m d e . V o n P h i l i p p o v i c h behandelt het beheersprincipe van rfaafrspoorwegen. V e e l w o o r d e n w i j d t h i j niet aan het vraagstuk: „ D a s Staatsbahnnetz als G a n z e s s o l l f ü r seine K o s t e n a u f k o m m e n " ( b l z . 76). D e z e u i t s p r a a k w o r d t d a n k o r t g e m o t i v e e r d m e t dezelfde a r g u m e n t e n , w e l k e o o k d o o r p r o f e s s o r de V r i e s te o n z e n t z i j n a a n g e v o e r d . D e W e e n s c h e h o o g l e e r a a r is d a a r b i j o v e r i g e n s l a n g z o o g r o n d i g niet als z i j n R o t t e r d a m s c h e c o l l e g a . V e e l p r i n c i p i e e l e r d a n v o n P h i l i p p o v i c h is o o k v a n der B o r g h t ( b l z . 82), die m e l d i n g m a a k t v a n het f i n a n c i e r i n g s p r i n c i p e bij het v e r k e e r i n 't a l g e m e e n als „ f r e i e s Gebrauchsgut", „ d e r Unentgeltlichkeit", „ d e r reinen Staafsausgabe", en dat v o l g e n s den „ G e b ü h r e n g r u n d s a t z " , w a a r b i j r e t r i b u t i ë n v a n den g e b r u i k e r g e h e v e n w o r d e n , w e l k e l a g e r k u n n e n z i j n d a n de z e l f k o s t e n . E c h t e r : „ U n t e r r e g c l m a s s i g e n V e r h a l t n i s s e n m u s s e n die V e r k e h r s a n s t a l t e n selbst m i n d e s t e n s i h r e U n t e r h a l t u n g s - u n d B e t r i e b s k o s t e n u n d die V e r z i n s u n g u n d T i l g u n g i h r e s A n l a g e k a p i t a l s d e c k e n k ö n n e n . S i n k t der E r t r a g unter diese K o s t e n b e t r a g e , so ist die A u f r e e h t e r h a l t u n g eines solchen Zustandes gcgenüber der Gesamtheit der S t e u e r z a h l e r eine h a r t e U n b i l l i g k e i t " . V a n d e r B o r g h t n o e m t dit b e h e e r s p r i n c i p e d a n o o k dat der „ v o l l e n K o s t e n d e c k u n g " . E i g e n l i j k z o u hij het liefste het b e g i n s e l n a a r het s t r e v e n v a n w i n s t , zij het g e m a t i g d , toegepast w i l l e n z i e n , dat v a n den „ g e w e r b l i c h e n G r u n d s a t z " . V a n der B o r g h t gaat d a n w e e r s c h i p p e r e n , als hij z e g t : „ D e s h a l b m u s s i m m e r f ü r die ö f f e n t l i c h e V e r k e h r s v e r w a l t u n g die R ü c k s i c h t a u f die B e f r u c h t u n g u n d F ' ö r d e r u n g der w i r t s c h a f t l i c h e n E r w e r b s a r b e i t des V o l k e s h ö h e r als die m ö g l i c h s t e S t e i g e r u n g der R e i n e r t r a g c stehen. J e n e ist stets die w i c h t i g s t e u n d d a u e r h a f t e s t e G r u n d l a g e des G e d a n k e n s der S t e t i e r k r a f t " ( b l z . 86). O p b l z . 279 e.v. v a n z i j n g e n o e m d w e r k w o r d e n d e z e l f d e b e g i n s e l e n v o o r de s t a a t s s p o o r w e g e n toepasselijk v e r k l a a r d , w a a r b i j r e k e n i n g is g e h o u d e n met den reeds g e n o e m d e n toestand, dat het s p o o r w e g v e r v o e r i n D u i t s c h l a n d g e w e l d i g e w i n s t e n afwderp. H e t is S a x , die op g r o n d v a n d i e p g a a n d e o n d e r z o e k i n g e n het v r a a g s t u k der r e n t a b i l i t e i t v a n de v e r k e e r s s o o r t e n het scherpste o n d e r z o c h t heeft. I n deel I v a n z i j n s t a n d a a r d w e r k o v e r Die Verkehrsmittel in Volksund Stautszeirlsehaft, dat m e e r i n het b i j z o n d e r „die A l l g e m e m e V c r k e h r s l e h r e " o m v a t , w o r d e n o p b l z . 164 e.v. de beheersp r i n c i p e s a a n g e g e v e n , n l . die v a n de „ ö f f e n t l i c h e Unternehmung". w e l k e i n b e p a a l d a a n g e g e v e n g e v a l l e n v a n die der p a r t i c u l i e r e o n d e r neming afwijken. Daarnaast staat het financieringsprincipe „der ö f f e n t l i c h e n A n s t a l t " . het „ G e b ü b r e n p r i n z i p " , terwdjl b i i het b e g i n s e l als „ ö f f e n t l i c h e s G e b r a u c h s g u t " t e k o r t e n d o o r b e l a s t i n g e n o f d o o r o m s l a g e n g e d e k t w o r d e n . I n deel I I I , dat m e e r s p e c i a a l o v e r de spoorwegen h a n d e l t , v e r w e r p t S a x het b e g i n s e l als a l g e m e e n g e b r u i k s g o e d , o.a. o m d a t dit tot g r o o t e v e r k w i s t i n g z o u l e i d e n . W a n n e e r S a x z e g t — g e l i j k o o k i n deel I v o o r het v e r k e e r i n 't a l g e m e e n — dat het p r i n c i p e der „ ö f f e n t l i c h e U n t e r n e h m u n g " . dat der „ ö f f e n t l i c h e A n s t a l t " v o o r a f g a a t , d a n is deze s t e l l i n g , z o o w e l als de b e w i j s v o e r i n g v o o r „ p i o n i e r b a n e n " z e k e r niet g e l d i g , e e r d e r is bet o m g e k e e r d e het g e v a l , hetgeen niet w e g n e e m t , dat het „ G e b ü b r e n p r i n z i p " g e l i j k S a x poneert, b i l l i j k is te achten als het s p o o r w e g n e t v r i j w e l r e g e l m a t i g o v e r een l a n d v e r d e e l d i s . z o o d a t de h e f f i n g v a n b e l a s t i n g e n o m een t e k o r t 16
w e g te w e r k e n nagenoeg g e l i j k e l i j k op de c o n t r i b u a b e l e n d r u k k e n z a i ( b l z . 64). H o e w e l S a x niet v i j a n d i g staat tegen een „ G e b ü h r e n p r i n z i p " , w a a r b i j de kosten niet v o l l e d i g uit de i n k o m s t e n gedekt w o r d e n , acht hij het b e g i n s e l d e r v o l l e k o s t e n d e k k i n g t o c h het beste, dus dat, w a a r b i j m i n s t e n s n a a r „ E i g e n w i r t s c h a f t l i c h k e i t " gestreefd w o r d t . V a n de F r a n s c h e s c h r i j v e r s is C o l s o n d a a r o m z o o l e z e n s w a a r d , o m d a t u i t zijn u i t e e n z e t t i n g e n z o o d u i d e l i j k b l i j k t , dat en w a a r o m z o o w e l p a r t i c u l i e r e als staatsbauen — mede d o o r bet a c t i e f i n g r i j p e n v a n den S t a a t — d é f i c i t a i r zijn en dat men dat i n f r a n k r i j k — en elders — d o o r t a l v a n m a a t r e g e l e n heeft t r a c h t e n te v e r h e l p e n . H i e r d o o r is s p e c i a a l d o o r rentelooze v o o r s c h o t t e n , s i i b s i d i é n , r c n t c g a r a n t i c n enz. de k a p i t a a l s l a s t g e d r u k t . K u n s t m a t i g v e r m i n d e r d e n de k a p i t a a l s l a s t e n o o k d o o r k a p i t a a l s r e o r g a u i s a t i e en o v e r b r e n g i n g der s p o o r w e g s c h u l d n a a r de s t a a t s s c h u l d . W a t i n alle g e v a l l e n lot g e v o l g heeft, dat t e n deel der k o s t e n d o o r den b e l a s t i n g b e t a l e r g e d r a g e n w o r d e n , z e l f s als in schijn ..Eigemvirtschaftlichkeit" verkregen wordt. In tal van g e v a l l e n staat C o l s o n o o k zeer s c e p t i s c h t e g e n o v e r de z . g . „ i n d i r e c t e v o o r d e d e n " ( b l z . 232 e.v ): b o e w e i hij v o o r 1913 het m o n d i a l e r a i l v e r v o e r op 40 m i l l i a r d e n francs berekent, t e r w i j l zij l a n g s den w e g w a a r s c h i j n l i j k 200 m i l l i a r d gekost z o u d e n h e b b e n . E n al m a g m e n h i e r niet een e e n v o u d i g e a f t r e k s o m toepassen o m de b e s p a r i n g , v e r o o r z a a k t d o o r bet r a i l v e r v o e r te b e r e k e n e n , w i j l tal v a n t r a n s p o r t e n vroeger a c h t e r w e g e z o u d e n z i j n g e b l e v e n , dat neemt niet w e g , dat m e n z . i . de d i r e c t e v o o r t i t e l e n met een b e l a n g r i j k b e d r a g m a g v e r m e e r d e r e n . B i j de zeescheepvaart en het a u t o m o b i l i s m e doen z i c h s o o r t g e l i j k e v e r schijnselen v o o r , alleen v o o r de b i n n e n s c h e e p v a a r t z o u d e n zij niet o p g a a n , behalve op enkele k a n a l e n en r i v i e r e n met g e r i n g v e r v a l , l i e t v e r s c h i j n s e l t a n een e n o r m e v e r m e e r d e r i n g v a n het v e r k e e r — en alles w a t d a a r m e d e s a m e n h a n g t — acht C o l s o n echter niet v a n z o o v e e l b e l a n g , dat men elk w e r k m a g g o e d p r a t e n d o o r bekende v e r l i e z e n i n p r o b l e m a t i s c h e w i n s t e n o m te zetten. W a a r i n de p r a c t i j k b l i j k t , dat v a n het s e l f - s u p p o r t i n g s t e l s e l bij het v e r k e e r w e i n i g terecht k o m t , d a a r m a g men v r a g e n is o v e r h e i d s b e m o e i e n i s e i g e n l i j k w e l een „ b e d r i j f " , w a a r b i j m e n het b e h e e r s p r i n e i p e der ondernemingen, m a g aanleggen. M e t een e n k e l w o o r d heeft p r o f e s s o r v o n P h i l i p p o v i c h op b l z . 31 v a n z i j n m e e r g e n o e m d w e r k d a a r o p g e w e z e n en dit d u i d e l i j k u i t g e s p r o k e n ten o p z i c h t e der s p o o r w e g e n . V o e r t m e n het b e g r i p . . o j i e n b a r e " o n d e r n e m i n g e n i n , z o n a l s p r o f e s s o r de V r i e s en s o m m i g e b u i t e n l a n d s c h e t h e o r e t i c i doen, d a n is men er n o g niet I m m e r s bet h a n g t v a n de mate af, w a a r i n de o v e r h e i d i n g r i j p t — o f i n andere g e v a l l e n niet i n g r i j p t — o m een „ o p e n b a r e " O n d e r n e m i n g als „ o n d e r n e m i n g " v l e u g e l l a m te s l a a n en het s t r e v e n n a a r d e k k i n g der u i t g a v e n d o o r de i n k o m s t e n e e n v o u d i g onmogelijk te m a k e n . Ik s p r a k h i e r o v e r reeds bij m i j n derde b e z w a a r tegen de t h e o r i e - d e V r i e s en z a l er hij de v e r s c h i l l e n d e v e r k e e r s s o o r t e n i n de p a r a g r a f e n 2, 3 en 4 op t e r u g k o m e n . N e e m i k alleen ter a d s t r u e e r i n g v a n m i j n b e d o e l i n g de N e d e r l a n d s c h e S p o o r w e g e n . D e z e z i j n — terecht o f ten o n r e c h t e , dat z i j hier i n het m i d d e n gelaten — z ó ó m e t lasten b e l a d e n , dat het i n dc a c h t e r o n s l i g g e n d e j a r e n o n m o g e l i j k bleek hen, o n d a n k s de m o o i s t e t h e o r i e ë n - o p - p a p i e r s e l f - s u p p o r t i n g te doen z i j n , n o c h d o o r v e r h o o g i n g der t a r i e v e n — o p v o e r i n g der i n k o m s t e n — n o c h d o o r de meest r i g o u r e u z e b e z u i n i g i n g e n . In de a f g e l o o p e n eeuw h a d de S t a a t der N e d e r l a n d e n een d u s d a n i g e a f l a p p o l i t i e k toegepast, dat z i j bij h a n d h a v i n g d a a r v a n en z o n d e r m a a t r e g e l e n tot r e d r e s te n e m e n , niet s e l f - s u p p o r t i n g te m a k e n w a r e n , o n d a n k s bet z . g . k l o p p e n d e b e t o o g v a n p r o f e s s o r de V r i e s e.a. (zie bij S 2 h i e r n a ) . M e t het w a t e r v e r v o e r is het net eender. N i e t alleen bij o n s m a a r o v e r a l ter w e r e l d . M o e t d a a r o m de b i n n e n s c h e e p v a a r t verdwijnen z o o a l s i n A m e r i k a w e l bepleit is (zie S 3 h i e r n a , b l z . 31)? F m moeten op l ' o r d ' s raatl de N e d e r l a n d s c h e k a n a l e n g e d e m p t w o r d e n ? N i e m a n d z a l er aan d e n k e n . T o c h wijst de f i n a n c i e e l - e c o n o m i s c h e t h e o r i e v a n p r o f e s s o r de V r i e s op d e r g e l i j k p r a c t i s c h niet d o o r v o e r b a r e consequenties! S a x w a a r s c h u w d e h i e r v o o r . M a a r w e i n i g v o l g e l i n g e n h a n d e l d e n er naar, 17
hij z e l f o o k niet altijd. V a n een i n p e r k i n g der c o n c u r r e n t i e , als g e v o l g v a n een h y p e r t r o o p v e r v o e r s a p p a r a a t o n d e r de t o e n m a l i g e e c o n o m i s c h e en p o l i t i e k e v e r h o u d i n g e n , w i l d e n i e m a n d w e t e n . E n e v e n m i n v a n een a a n v a a r d i n g d e r lasten d o o r de g e m e e n s c h a p . M e n c o q u e t t e e r d e met het b e g r i p der z o o v e e l m o g e l i j k e g e l i j k m a k i n g der c o n c u r r e n t i e v o o r w a a r d e n en d a a r o j i g e b a s e e r d e c o ö r d i n a t i e . W a t nog erger zvas d a n w a n n e e r m e n z i c h k o r t en k r a c h t i g v a n het b e g i n s e l h a d a f g e w e n d ! I n de laatste j a r e n is een k e n t e r i n g i n g e t r e d e n . I n N e d e r l a n d w e r d de n o o d i g e c o n c e n t r a t i e d o o r g e v o e r d d o o r i n s t e l l i n g v a n de B e d r i j f s g r o e p V e r k e e r ) . Z o o a l s de heer F . D . B r a n d s op 14 M a a r t 1942 o p m e r k t e ' " ' » ) is h i e r d o o r een „ V e r v o e r r a a d " geschapen, een i n s t e l l i n g , w e l k e met de z . g . N i e u w e O r d e niets te m a k e n heeft. Integendeel, j a r e n l a n g is h i e r o m — m i s s c h i e n i n a n d e r e n v o r m , m a a r i n w e z e n h e t z e l f d e — reeds g e v r a a g d . .Men k a n z e l f s v e r d e r t e r u g g a a n en uit de p a r l e m e n t a i r e s t u k k e n a a n t o o n e n , dat d r i e k w a r t eeuw geleden al op een Algemeene Verkeerswet w e r d a a n g e s t u u r d , w e l k e r n o o d z a k e l i j k h e i d op g r o n d e n , o n t l e e n d aan de l i b e r a l e b e g i n s e l e n , met succes w e r d bes t r e d e n ) . H i e r g o l d : V i v e n t les p r i n c i p e s p é r i s s e le m o n d e ! O f thans met de i n s t e l l i n g der V e r k e e r s g r o e p het laatste w o o r d g e s p r o k e n is w i l h i e r m e d e a l l e r m i n s t g e z e g d z i j n . V e e l z a l v a n de personen a f h a n g e n , die de c o ö r d i n a t i e m o g e l i j k h e d e n ter v e r m i j d i n g v a n de w i l d e e c o n o m i e z u l l e n h e b b e n te o v e r d e n k e n en d o o r te v o e r e n . In § 5 z a l dit n o g even ter s p r a k e k o m e n . O o k het v e r l a t e n v a n h e l E i g e n w i r t s c h a f t l i c h k e i t s p r i n c i p e is geen n i e u w i g h e i d , g e z i e n de p u b l i c a t i e s , w e l k e i k i n 1923 en 1924 het licht deed z i e n en met w e l k s s t r e k k i n g de D i r e c t e u r v a n G o u v e r n e m e n t s b e d r i j v e n i n N e d . - l n d i ë i r . P . A . K o e l o f s e n geheel k o n i n s t e m m e n . 1 5
1
1 9
V a n de j o n g e r e s c h r i j v e r s w a s het de S t u t t g a r t e r hoogleeraar D r . I n g . C a r l P i r a t h , die het o n v e r v u l b a r e v a n den eisch d e r E i g e n w i r t s c h a f t l i c h k e i t i n z a g , n l . toen hij i n z i j n Grundlagen der Verkehrswirtschoft (1934) en „ S t a a t u n d V e r k e h r i m W a n d e l der Z e i t e n " (Zei/schrift für Verkehrswissenschaf I 1936 H e f t 2 b l z . 33) b e t o o g d e , dat E i g e n w i r t s c h a f t l i c h k e i t niet g e ë i s c h t k o n w o r d e n en v o o r s t e l d e af te z i e n v a n de v o l l e d i g e k o s t e n d e k k i n g d o c h g e n o e g e n te n e m e n met een „ p a r t i e l l e W i r t s c h a f t l i c h k e i t " , w a a r b i j de k o s t e n „ d e r W e g e u n d o r t s g e b u n d e n e n A n l a g e n " v o o r r e k e n i n g v a n de „ a l g e m e e n h e i d " g e n o m e n z o u d e n w o r d e n . D e b e z w a r e n tegen d i t v o o r s t e l z a l i k later — i n § 5 — o n t w i k k e l e n , i k v o l s t a h i e r met er op te w i j z e n , dat a l z o o een t h e o r e t i c u s , u i t de p r a c t i j k v o o r t g e k o m e n , het z o o l a n g a l l e e n z a l i g m a k e n d e p r i n c i p e d e r v o l l e k o s t e n d e k k i n g i n het v e r k e e r l i e t v a l l e n . I n een a r t i k e l , v o o r k o m e n d e i n het Zeitschrift für Verkehrswissenschaft, H e f t 4, j a a r g a n g 1941 g e t i t e l d : „ V e r k e h r s e n t s c h l i e s s u n g i n den K o l o n i ë n " , gaat de t h e o r e t i c u s - p r a c t i c u s P r o f . D r . I n g . B l u m die r i c h t i n g — bij v e r z a k i n g v a n z i j n i n noot 14 h i e r v o o r g e n o e m d b e g i n s e l — o o k reeds u i t , o m d a t bij meende, dat m e n er i n de p r a c t i j k n i e t aan kan v a s t h o u d e n , w a n t dat de „ i n d i r e c t e v o o r d e d e n " , een b e g r i p w a a r m e d e d o o r b e l a n g h e b b e n d e n en d i l e t t a n t e n op v e r k e e r s g e b i e d z o o l a n g g e s p e e l d is, dat het even b e r u c h t is als het s e l f s u p p o r tingstelsel v o o r overheidsbedrijven-, -ondernemingen of -diensten,
" ) Z i e o.a. M r . D . A . E . I m m i n k : „ D e O r g a n i s a t i e v a n het N e d e r l a n d s c h e b e d r i j f s l e v e n en v a n de h o o f d g r o e p V e r k e e r " i n Spooren Tramwegen v a n 28 M a a r t 1942, b l z . 115. » ) Z i e o o k F'. D . B r a n d s : Beschouwing over de ordening van het. vervoer ( b l z . 2) u
>«) Z i e P r o f . D r . J . O . M . B r o e k : „ S t a a t en V e r v o e r . D e e v o l u t i e v a n het c o n c e s s i e s t e l s e l " . O v e r d r u k uit Spooren Tramwegen van 28 F e b r u a r i en 14 M a a r t 1933. ( N o g enkele e x e m p l a r e n v e r k r i j g b a a r bij de R e d a c t i e v a n Spooren Tramwegen na g i r e e r i n g v a n ƒ 0 . 5 5 p l u s 5 cent v o o r p o r t o k o s t e n op g i r o n r . 71906.) 18
— hoe m e n z e n o e m e n w i l — , i n de t o e k o m s t , b i j v . b i j de o n t s l u i t i n g v a n n i e u w e l a n d e n , alleen d a n tot h u n recht k u n n e n k o m e n . E r z i j n v e l e z a k e n , w a a r b i j m e n de „ E i g e n w i r t s c h a f t l i c h k e i t " moet laten v a l l e n en de lasten g r o o t e n d e e l s o f geheel v o o r r e k e n i n g v a n de g e m e e n s c h a p moet n e m e n , b i j v . o n d e r w i j s , m u s e a , k u n s t , s t r a t e n - en p a r k a a n l e g en - o n d e r h o u d , h y g i ë n e e n z . ) D u i d e l i j k s p r i n g t de d w i n g e n d e n o o d z a k e l i j k h e i d o m d i t te doen, i n het o o g b i j l e g e r en m a r i n e . M a a r niet m i n d e r bij het v e r keerswezen. B i j het laatste, o m d a t het_ v o o r weermacht, voor de b e s t u u r s v o e r i n g en v o o r het e c o n o m i s c h l e v e n v a n z o o ' n g r o o t v i t a a l b e l a n g i s . W a t v o o r de w e e r m a c h t als geheel o p g a a t , geldt o o k v o o r de o n d e r d e d e n . N i e m a n d d e n k t er o v e r d a a r n a a r „ s e l f s u p p o r t i n g " te s t r e v e n ; i n h u n soort — m a a r het s o o r t is v e r k e e r d , althans „ w e l t f r e m d " — w a r e n z i j n o g het meest consequent, die s p r a k e n v a n „ g e e n m a n en geen cent". B i j het l e g e r w a r e n echter o o k o n d e r d e d e n als „ a r t i l l e r i e - i n r i c h t i n g e n " , w e l k e als „ o n d e r n e m i n g e n " ( o f w i l m e n als „ b e d r i j v e n " ) beheerd w e r d e n . M o e s t b i e r n a a r „ E i g e n w i r t s c h a f t l i c h k e i t " g e s t r e e f d w o r d e n , o m d a t de p r i j s v o r m i n g — n o g w e l z o n d e r bepaalde c o n c u r r e n t i e — h i e r t o e d w o n g ? N i e m a n d z a l d i t k u n n e n v o l h o u d e n . H i e r w a r e n „ i n d i r e c t e v o o r d e d e n " v o o r de w e e r m a c h t a a n w e z i g , w e l k e z w a a r d e r w o g e n d a n een „ k l o p p e n d e " b e g r o o t i n g . Iets a n a l o o g s doet z i c h v o o r b i j de v o l k s h u i s h o u d i n g , w a a r i n het v e r k e e r s w e z e n z o o ' n o v e r w e g e n d e en o n m i s b a r e r o l speelt, dat de eisch n a a r d i r e c t e r e n t a b i l i t e i t m het a l g e m e e n v e r v a l l e n m o e t : i k denk d a n n o g niet eens a a n het m i l i t a i r e en p o l i t i e k e n u t . T e n eerste o m d a t d i e „ E i g e n w i r t s c h a f t l i c h k e i t " niet k u n s t m a t i g is te b e r e i k e n , ten tweede o m d a t een te p r i n c i p i e e l streven i n die r i c h t i n g i n d i r e c t e v o o r d e d e n , w e l k e soms v e e l v o u d e n zijn d e r te lijden t e k o r t e n , z o u k u n n e n doen v e r l o r e n g a a n . I k wees h i e r v r o e g e r o p . 1 7
H i e r m e d e w i l v o l s t r e k t niet g e z e g d z i j n , dat er m a a r o p l o s g e l e e f d moet w o r d e n . D e b e d r i j f s v o r m , d i e v o o r de overhcids
z o u i k er op w i l l e n a a n d r i n g e n , dat v a n elk v e r k e e r s w e r k steeds n a u w keurige kostenberekeningen w e r d e n o p g e s t e l d o m een z o o z u i n i g m o g e l i j k beheer der n a t i o n a l e m i d d e l e n te k u n n e n b e n a d e r e n . O m dit te k u n n e n v e r k r i j g e n z a l m e n bij het v e r k e e r s w e z e n tweez a k e n i n het o o g m o e t e n h o u d e n , 1. dat het v e r k e e r een eenheid is ten dienste v a n de g e m e e n s c h a p m p o l i t i c k e n , m i l i t a i r e n en e c o n o m i s c h e n z i n en 2 dat bet g e b r u i k der v e r k e e r s m i d d e l e n op de meest d o e l m a t i g e en m i n s t k o s t b a r e wijze geschiedt, teneinde in cijfers te k u n n e n n a g a a n hoe g r o o t de financieele lasten i n v e r h o u d i n g lot de i n d i r e c t e v o o r d e d e n v o o r de O v e r h e i d zijn. H e t aan deze o v e r l a t e n d e de t e k o r t e n of w i n s t e n op te v o e r e n , te v e r m i n d e r e n o f intact te laten, g e z i e n de b i j z o n d e r e o m s t a n d i g h e d e n , w a a r o p i n een b e p a a l d l a n d de v e r k e e r s m i d d e l e n ten o p z i c h t e v a n de defensie, de b e s t u u r s v o e r i n g en het productieapparaat zijn ingesteld. W o r d t a l z o o d o o r mij w e l degelijk waarde t o e g e k e n d aan r e n t a b i l i t e i t s o v e r w e g i n g e n bij het v e r k e e r i n het a l g e m e e n , d a n z a l dus o m een goede b a s i s te v i n d e n eenige b e s c h o u w i n g e n g e w i j d m o e t e n w o r d e n aan de r e n t a b i l i t e i t der v e r k e e r s s o o r t e n . Ik m o g e mij b e p a l e n tot bet b i n n c n l a n d s c h v e r k e e r en daarbij al d a d e l i j k bet l u c h t v e r k e e r u i t z o n deren o m d a t dit z i c h n o g i n een b e g i n s t a d i u m b e v i n d t en m e d e i n t e r n a t i o n a a l g e o r i ë n t e e r d is, t e r w i j l v o m o p g e s t e l d k a n w o r d e n , dat het niet „ e i g e n v v i r l s c b a f t l i c h " is en d a l hel o m tot een s l u i t e n d e r e k e n i n g Ie k o m e n , 't z i i d o o r s u b s i d i e n , '1 z i j d o o r r o y a l e v e r g o e d i n g e n v o o r p o s t v e r v o e r t z i j o p andere w i j z e ( k o s t e l o o z e b e s c h i k k i n g o v e r v l i e g v e l d e n enz.) gesteund moet w o r d e n . D e i n d i r t c l e v o o r d e d e n v a n een v l i e g d i e n s t w o r d e n g r o o t g e n o e g g e o o r d e e l d o m o v e r zekere t e k o r t e n heen te stappen. O v e r die v a n liet s p o o r w e g v e r k e e r en het w a l e r w e g e n b e h e e r k a n ik k o r t zijn d o o r mede n a a r v r o e g e r e p u b l i c a t i e s v a n mijn b a n d Ie v e r w i j z e n . V o o r de l a n d w e g e n z a l ik i n § 4 h i e r n a u i t v o e r i g e r moeten w e z e n , o m d a t h i e r o v e r , z o o a l s d a a r b l i j k e n z a l , i n N e d e r l a n d hoogst z o n d e r l i n g e d e n k b e e l d e n heerschen. § 2.
D e r e n t a b i l i t e i t v a n het
spoorwegverkeer.
T e r w i j l bij het w a t e r - en l a n d w e g e n v e r k e e r de w e g e n z i c h v o o r h e l o v e r g r o o t e deel i n h a n d e n der O v e r h e i d b e v i n d e n , de v e r k e e r s m i d d e l e n d a a r e n t e g e n aan p a r t i c u l i e r e n t o e b e h o o r e n , z i j n i n N e d e r l a n d de s p o o r w e g e n p r a c t i s c h geheel een o v e r h e i d s d i e n s t g e w o r d e n . Z o o l a n g de s p o o r w e g e n z i c h n o g i n den v o r m v a n v e n n o o t s c h a p p e n i n h a n d e n v a n het p r i v a a t b e z i t b e v o n d e n , w a s het n a t u u r l i j k , dat de o n d e r n e m e r s er n a a r streefden de u i l g a v e n en i n k o m s t e n ten m i n s t e m e v e n w i c h t te h o u d e n , j a , dat n a a r een z e k e r e o n d e r n e m e r s w i n s t g e s t r e e l d w e r d . W a n n e e r de m a a t s c h a p p i j e n dit eerste niet g e d a a n h a d d e n z o u d e n zij f a i l l i e t zijn g e g a a n , d a n w e l h u n k a p i t a a l b e z i t tot een l a g e r p e i l h e b b e n m o e t e n t e r u g b r e n g e n . Tn z e k e r e n z i n k a n men dus z e g g e n dat het p a r t i c u l i e r e „ s p o o r w e g b e d r i j f " m i n s t e n s s e l f - s u p p o r t i n g moes! z i j n z o o a l s o o k een p a r t i c u l i e r e s c h e e p v a a r t o n d e r n e m i n g o f een p a r t i c u l i e r a u t o b u s b e d r i j f dit moet w e z e n . W i l d e m e n t e n m i n s t e met m s u b s i d i ë n enz. v a n de O v e r h e i d v e r v a l l e n , w e l k e o v e r i g e n s g e w e t t i g d k u n n e n z i j n d o o r de te v e r w a c h t e n „ i n d i r e c t e v o o r d e d e n " . U i t het feit. dat g e h o o p t w e r d . dat de s p o o r w e g e n met groote o v e r s c h o t t e n z o u d e n w e r k e n — z e l f s T h o r b e c k e dacht n o g met aan t e k o r t e n — dat de s p o o r w e g e n b o v e n d i e n een g e m a t i g d v e r v o e r s m o n o p o l i e z o u d e n b e z i t t e n en dat zij b o v e n d i e n b i j z o n d e r e v o o r z i e n i n g e n v o o r de v e i l i g h e i d n o o d z a k e l i j k m a a k t e n , w e r d d a d e l i j k de c o n c l u s i e g e t r o k k e n , dat het w e n s c h e l i j k w a s den s p o o r w e g d i e n s t e n de s p o o r w e g o n d e r n e m i n g e n z o u p r o f e s s o r ,1e V r i e s z e g g e n —..een g r o o t a a n t a l lasten op te l e g g e n , w e l k e z o n d e r u i t z o n d e r i n g de f i n a n c i e e l e resultaten hoogst o n g u n s t i g b e ï n v l o e d d e n . V a n een v r i j b e d r i j f w a s e i g e n l i j k geen s p r a k e meer, toen aan de s p o o r w e g e n de e x p l o i t a t i e p h c h t en de v e r v o e r s p l i c h t w e r d e n o p g e l e g d , toen de Staat i n de w i n s t w e n s c h l e te d e d e n , toen z i j de post g r a t i s m o e s t e n v e r v o e r e n , m i l i t a i r e n , p o l i t i e , 20
m a r é c h a u s s e e , g e v a n g e n e n k o s t e l o o s o i tegen te g e r i n g e v e r g o e d i n g moesten v e r p l a a t s e n , het „ t o e z i c h t " d i e n d e n te b e k o s t i g e n , j a de a f s l u i t i n g e n bij k r u i s i n g e n met dc g e w o n e w e g e n h a d d e n te betalen en toen tenslotte diep i n g e g r e p e n w e r d i n de a r b e i d s v o o r w a a r d e n v a n bet p e r - o n e e l . D i t lijstje z o u met t a l r i j k e a n d e r e v o o r b e e l d e n te v e r m e e r deren z i j n . Ik noem o.a. n o g den eiseb van g o e d k e u r i n g der t a r i e v e n , ja zelfs der d i e n s t r e g e l i n g e n D e eene f i n a n c i e e l e last na de a n d e r e w e r d op dc s p o o r w e g m a a t s c h a p p i j e n g e l e g d , z o o d a t bet nog v e r w o n d e r l i j k is, dat zij j a r e n l a n g k o n d e n rendeeren. W anneer bet ooit aan p a r t i c u l i e r e b e d r i j v e n m o e i l i j k g e m a a k t is o m v o l g e n s het b e g i n s e l der „ v r i j e p r i j s v o r m i n g " als o n d e r n e m i n g te w e r k e n , w a a r b i j i n k o m s t e n en u i t g a v e n ten m i n s t e met e l k a a r i n e v e n w i c h t moesten z i j n . d a n is het w e l bij de o o r s p r o n k e l i j k e s p o o r w e g b e d r i j v e n i n den Staat der N e d e r l a n d e n . H i e r b i j zij a a n g e t e c k e n d , dat bet m i a l l e r m i n s t o v e r b o d i g w a s aan deS p o o r w e g e n bepaalde eischen te s t e l l e n ; m e n is h i e r b i j echter o v e r a l veel te v e r g e g a a n en heeft n i m m e r r e s o l u u t de consequentie g e t r o k k e n uit het feit, dat de s p o o r w e g e n een o v e r h e i d s d i e n s t i n een o f a n d e r e n v o r m moesten z i j n , ecu o v e r h e i d s d i e n s t , w a a r b i j men den eisch n a a r v o l l e d i g e r e n t a b i l i t e i t moest 'aten v a l l e n o m z o o n o o d i g de r e k e n i n g s l u i t e n d te m a k e n d o o r het v e r l e e n e n v a n s u b s i d i e s uit de o v e r h e i d s k a s tot een b e d r a g , h e t w e l k i n r e d e l i j k e v e r h o u d i n g moest staan niet bet v e r k r e g e n „ i n d i r e c t e n u t " v o o r de g e m e e n s c h a p (ter b e o o r d e e l i n g v a n de O v e r h e i d ) . H e t heeft m e e r d a n een eeuw g e d u u r d v o o r deze w a a r h e i d e r k e n d is. O p alle m o g e l i j k e m a n i e r e n heeft m e n g e t r a c h t aan de consequenties te o n t k o m e n en heeft m e n t h e o r i e ë n o p g e b o u w d en systemen o n t w i k k e l d , die o m d a t z i j i n den g r o n d v a l s c h w a r e n , niet tot een g o e d i n z i c h t en n o g m i n d e r tot ecu g o e d resultaat k o n d e n l e i d e n . H o e is het met de s p o o r w e g e n i n N e d e r l a n d g e g a a n ? D e n l a n g e n l i j d e n s w e g heb i k i n 1940 i n een a r t i k e l „ V a n p a r t i c u l i e r e n a a r staatse x p l o i t a t i e der Nederlandsche Spoorwegen" uitvoerig geschetst. ) Het is o v e r b o d i g h i e r w e d e r o m een u i t v o e r i g e b e s c h o u w i n g aan te w i j d e n , v o o r a l o m d a t z i c h na de p u b l i c a t i e geen n i e u w e g e z i c h t s p u n t e n nebben g e o p e n d . A l l e e n w i l i k v e r m e l d e n , dat de n o o d l o t t i g e g e v o l g e n v a n het „ p r i v a t w i r t s c h a f t l i c h e " b e h e e r - p r i n c i p c i n bet v e r l e d e n , o v e r a l met den v i n g e r zijn aan te w i j z e n ; ik n o e m er eenige. D e p r i m i t i e v e stations i n de h o o f d s t e d e n ( M a a s s t a t i o n te R o t t e r d a m , Staatsspoorstation i n den H a a g , v o o r m a l i g W e e s p e r p o o r t s t a t i o n te A m s t e r d a m , s t a t i o n i n U t r e c h t ) , te k l e i n e e m p l a c e m e n t e n , e n k e l s p o r i g e b a a n v a k k e n en b r u g g e n (o.a. M o c r d i j k b r u g ) , k r u i s i n g e n a n i v e a u , o n t b r e k e n v a n (en s p o o r w e g o v e r den A f s l u i t d i j k , te s c h a m e l e i n r i c h t i n g der h o u t e n 3e klasse r i j t u i g e n enz., enz. Z e l f - bet d w a z e b e g i n s e l „ c o n c e n t r a t i e en c o n c u r r e n t i e " is er toe t e r u g te- b r e n g e n . O v e r de b e m o e i l i j k i n g der e l e c t r i s c h e t r a c t i e d o o r te h o o g e s t r o o m t a r i e v e n sjirak i k reeds in noot 6a v a n g 1. D a t de s p o o r w e g e n d e r N e d e r l a n d e n i n het v e r l e d e n n o g z o o g o e d f u n c t i o n n e e r d e n , was alleen te d a n k e n aan de u i t n e m e n d e l e i d i n g en aan de t o e w i j d i n g v a n een p l i c h t g e t r o u w s p o o r w e g a m b t e n a r e n k o r p s . 5
') W a t dit laatste betreft, v e r m e l d i k de w e i g e r i n g v a n de o p e e n volgende M i n i s t e r s van Waterstaat — onder pressie v a n politieke partijen - o m op Z o n - en feestdagen m e e r d e r e t r e i n e n tegen g o e d k o o p t a r i e f te laten l o o o e n . T e r w i l l e v a n de Z o n d a g s r u s t w e r d uit d o g m a t i s c h g o d s d i e n s t i g e o v e r w e g i n g e n aan bet w e r k e n d e deel d e r b e v o l k i n g de g e l e g e n h e i d o n t n o m e n — althans b e m o e i l i j k t — v a n bet m a s s a v e r v o e r m i d d e l bij u i t n e m e n d h e i d g e b r u i k te m a k e n o m z i e h op vrije d a g e n te o n t s p a n n e n . Z u l k s t e r w i j l v o o r h e t z e l f d e doel w e l v a n t o u r i n g c a r » g e b r u i k k o n w o r d e n g e m a a k t , w e l k e veel meer b e d i e n e n d p e r s o n e e l dan de s p o o r w e g e n e i s c h t e n . V e e l i n k o m s t e n o n t g i n g e n h i e r d o o r aan de s p o o r w e g e n ") />,- Economist D e c . a f l . 1940 b l z . 759. O v e r d r u k v e r k r i j g b a a r bij de r e d a c t i e v a n Spooren Tramwegen, na g i r e e r i n g v a n ƒ 0 35 p l u s 5 cent p o r t o k o s t e n ( g i r o n u m m e r 71906). 21
M e r k w a a r d i g m a g liet heeten, dat m e n z i c h v a n 1921 af altijd b l i n d g e s t a a r d heeft op de z . g . „ s p o o r w e g t e k o r l e n " , w a a r b i j dus u i t g e g a a n w e r d v a n het d e n k b e e l d , dat de N e d e r l a n d s c h e S p o o r w e g e n geen s e l f - s u p p o r t i n g b e d r i j f z o u d e n z i j n . D e z e m e e n i n g is i n breede lagen v a n de m a a t s c h a p p i j v e r b r e i d ; zij v i n d t h a a r o o r z a a k i n die z g . „ s p o o r w e g t e k o r l e n " . w e l k e i n de laatste 20 j a r e n bijna v o o r t d u r e n d d o o r den S l a a t moesten w o r d e n bijgepast en w e l k e d o o r m i n i s t e r de G e e r de . . z w a r t e v l e k " op de r i j k s b e g r o o t i n g w e r d e n g e n o e m d . Is het s p o o r w e g b e d r i j f i n w e r k e l i j k h e i d d c f i c i t a i r ? O o g e n s c h i j n l i j k w e l . I m m e r s i n de p e r i o d e 1920 tot en met 1935 — w e l k e i n p a r a g r a a f 4 o o k bij het m o t o r w e g v e r k e e r i n b e s c h o u w i n g z a l w o r d e n g e n o m e n — w a r e n de b e d r i j f s r e s u l t a t e n als v o l g t : Jaar. 1920 1921 1922 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935
Tekort o m rente en a f l o s s i n g te b e t a l e n ; a l z o o te s u p p l e e r e n door den Staat.
Exploitatie-otierjcfoof. ƒ „ „ .. „ „ ,. „ „ „ „ .. „ ,, „ ,.
23 000.000 97.000 2.702.000 11.34S.000 36.552.000 41.513.000 43.837.000 42.809.000 47.162.000 50.615.000 46.687.000 37.295.000 22.303.000 12.976.000 S.23S.000 5.759.000
ƒ 432.893.000 Voor
1936 tot en met
1936 1937 1938 1939 1940
Van
1940 w a r e n
deze
ƒ „ „ .,
32.933 000 30.502.000 22.987.000
"„ „ „ „ „
2.593 000 17.315.000 28.691.000 32.418.000 29.652.000
ƒ
197.091.000
bedragen:
ƒ ,. „ ,. .,
3.967.000 9.507.000 12.394.000 22.398.000 32 223.000
/' „ .. „ .,
ƒ
SO.489.000
ƒ
1920 lot en met
31.851.000 33.461.000 23.335.000 17.456 000 19.376.000 **) 125.479.000
1940 a l z o o r e s p e c t i e v e l i j k :
ƒ 513 3S2.000
ƒ
322.570.000
D e z e t e k o r t e n — b e h a l v e i n de h o o g k o n j u n k t u u r j a r e n — w a r e n een g e v o l g v a n den k a p i t a a l l a s t , w e l k e op de N e d e r l a n d s c h e S p o o r w e g e n d r u k t e en o n g e v e e r gelijk aan de k o s t e n v a n het i n dc „ f e s t e n o d e r o r t s g e b u n d e n e n A n l a g e n " ( P i r a t h ) v a s t g e l e g d e en n o g niet g e a m o r tiseerde k a p i t a a l . D e v r a a g is, hoe is deze s c h u l d o n t s t a a n , en is het w e l billijk en v e r s t a n d i g o m dezen tak v a n s t a a t s b e m o e i e n i s t o l i n lengte v a n dagen een l o o d e n last te laten meeslepen, w e l k e „ E i g e n w i r t s c h a f t l i c h k e i t " , i n d i e n m e n h i e r a a n u i t c o ö r d i n a t i e - o o g p u n t g e w i c h t blijft hechten, i n den w e g s t a a U B e t r e k k e l i j k k o r t g e l e d e n deed z i c h een goede g e l e g e n h e i d v o o r o m h e l b e d r i j f v o l l e d i g te sanecren. D i t w a s i n 1937, toen de z . g . . . R e o r g a n i s a t i e w e t d e r N e d e r l a n d s c h e S p o o r w e g e n " tot » ) M e t i n b e g r i p v a n ƒ 4.500.000 v o o r defensie-schade; o o k w e r d een a n d e r e w i j z e v a n a f s c h r i j v i n g toegepast. !
22
s t a n d k w a m en dit feit, n l . de o m z e t t i n g v a n het „ g e m e n g d e b e d r i j f " i n een „ s t a a t s b e d r i j f i n v e n n o o t s c h a p s v o r m " benut h a d k u n n e n w o r d e n o m een d o o d e n k a p i t a a l l a s t , o n g e v e e r o v e r e e n k o m e n d e m e t den d o o r P i r a t h b e d o e l d e n post ( z i e § 1 en § 5) v a n het b e d r i j f a f te n e m e n . Tloe de geheele s p o o r w e g s c h u l d o n t s t a a n was, heb i k i n d e r t i j d u i t v o e r i g i n De Economist g e s c h e t s t ) , d a a r b i j aangevende, dat het de S t a a t geweest w a s , w e l k e g r o o t e , d i r e c t e g e l d e l i j k e v o o r d e d e n uit het b e d r i j f der t o e n m a a l s n o g particuliere maatschappijen getrokken had, z o n d e r die v o o r d e d e n b e h o o r l i j k te beheeren. H e t g r o o t e p u b l i e k leest z o o slecht en vergeet z o o g a u w . . . . als het dit w i l ! H o e w e l de p a p i e r s c h a a r v c h t e mij d w i n g t m i j tot het u i t e r s t e te b e p e r k e n , lijkt het t o c h w e l g o e d z e e r k o r t enkele z a k e n i n de h e r i n n e r i n g t e r u g te r o e p e n . D e s p o o r w e g w e t g e v i n g , w a a r b i j o p de s c h o u d e r s v a n de s p o o r w e g e n z u l k e z w a r e lasten w e r d e n g e l e g d , dateert v a n 1859. R i j de „ n i e u w e " s p o o r w e g w e t v a n 1875 w e r d e n de v e r p l i c h t i n g e n , die i n de o o r s p r o n k e l i j k e concessies reeds z o o z w a a r w a r e n , z e k e r niet v e r l i c h t . I n p l a a t s v a n met een p o l i t i e w e t , w e l k e v e r b a n d h i e l d met de v e i l i g h e i d v a n het v e r k e e r en met de z w a r e c o n c u r r e n t i e v a n het toen ter tijde reeds z e e r o n t w i k k e l d e n a t i o n a l e w a t e r v e r v o e r , g e n o e g e n te n e m e n , v o e r d e m e n een w e t i n , w e l k e geheel op b u i t e n l a n d s c h e leest g e s c h o e i d w a s en w e l k e d o o r den t o e n m a l i g e n v o l k s v e r t e g e n w o o r d i g e r v a n D a m v a n Tsselt „ n i e t alleen een N a p o l e o n t i s c h e , d o c h z e l f s een D r a c o n i s c h e w e t " g e n o e m d w e r d . P a s w a n n e e r de s p o o r w e g e n o n d e r de lasten d r e i g d e n te b e z w i j k e n w e r d e n deze s o m s v e r l i c h t , i k n o e m o p h e f f i n g v a n het k o s t e l o o s v e r v o e r v a n b r i e v e n m a l e n , niet l o o n e n d v e r v o e r v a n m i l i t a i r e n , g e v a n g e n e n enz., o p h e f f i n g v a n p u b l i c a t i e der t a r i e v e n , enz. M e n k w a m echter a l t i j d te laat, m e n h i n k t e i m m e r achter de feiten aan. M e n k a n z i c h slechts v e r h a z e n , dat de s p o o r w e g e n i n v r o e g e r e j a r e n geen lasten op de s t a a t s f i n a n c i ë n l e g d e n als m e n b i j v . weet, dat het concessioneele v o o r s c h r i f t v a n m i n i s t e r T h o r b e c k e — den m a n , die a l t i j d w e e r g e p r e z e n w o r d t als de b e v o r d e r a a r v a n het p a r t i c u l i e r i n i t i a t i e f — bij de o p r i c h t i n g v a n de M a a t s c h a p p i j tot E x p l o i t a t i e v a n S t a a t s s p o o r w e g e n i n 1863 m a a k t e , dat aan de m a a t s c h a p p i j een deel der b r u t o - o n t v a n g s t e n z o u t o e k o m e n , w e l k p r o c e n t i s c h deel d a a l d e bij m e e r d e r e o n t v a n g s t e n , t e r w i j l deze laatste als regel slechts stegen bij v e r h o o g d e e x p l o i t a t i e k o s t e n , w e l k v o o r s c h r i f t lot 1 J a n u a r i 1876 bestend i g d b l e e f en m a a k t e , dat b i j m e e r d e r v e r v o e r de S t a a t voordeel, de e x p l o i t c e r c n d e m a a t s c h a p p i j verlies h a d te b o e k e n ! Z o o zouden talrijke andere maatregelen genoemd kunnen w o r d e n , die de ..openbare o n d e r n e m i n g " — o m m e t p r o f e s s o r de V r i e s te s p r e k e n — , het l e v e n b e m o e i l i j k t e n . Tn m i j n Economistartike\ v a n 1938 s c h r e e f i k dan o o k i n een noot op b l z . 149: „ D e h a r e n r i j z e n i e m a n d te b e r g e als hij uit het w e r k v a n M r . D r . J . E L J o n c k e r s N i e b o e r Geschiedenis der Xcderlandsche Spoorwegen 1832—1936 ( U i t g a v e N i j g h en v a n D i t m a r , 1938) leest, hoe de p a r t i c u l i e r e s p o o r w e g o n d e r nemingen d o o r de O v e r h e i d m i s h a n d e l d w e r d e n u i t vrees voor m o n o p o l i e v o r m i n g en staatsbedrijf. E n hoe alle p o g i n g e n a a n g e w e n d o m tot v e r b e t e r i n g te k o m e n d o o r de o p v o l g e n d e R e g e e r i n g e n w e r d e n a f g e w e z e n . . . . tot het niet m e e r g i n g en het e i g e n l i j k a l te laat w a s . D e s p o o r w e g e n v o r m e n een t r i e s t v o o r b e e l d w a a r t o e Overheidsi n m e n g i n g hij o n v o l d o e n d v c r k e e r s - c c o n o m i s c h i n z i c h t k a n leiden." N o g b i j de s p o o n v e g o v c r e e n k o m s t e n v a n 1890 w e r d de c o n c u r r e n t i e tusschen p a r t i c u l i e r e s p o o r w e g d i e n s t e n als een f u n d a m e n t aanvaard. I r . V r o l i k , d i r e c t e u r - g e n e r a a l der M a a t s c h a p p i j tot E x p l o i t a t i e v a n s t a a t s s p o o r w e g e n , meende de g e l d e l i j k e v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d , v e r b o n d e n aan die o v e r e e n k o m s t e n , niet te k u n n e n d r a g e n en g i n g h e e n ; het p u b l i e k 3
) S. A . R e i t s m a : „ D i a g n o s e en T h e r a p i e ; de s a n e e r i n g der s p o o r w e g f i n a n c i ê n ( J u l i a f l e v e r i n g v a n De Economist 1938. b l z . 145). V e r k r i j g b a a r bij de R e d a c t i e v a n Spoor- en Tramwegen na g i r e e r i n g v a n ƒ 0 . 4 0 p l u s 5 cent p o r t o k o s t e n ( g i r o n u m m e r 71906). s
23
legde z i c h hij het s l a g w o o r d .,concentratie en c o n c u r r e n t i e "
domweg
M e n bleef echter bij de o p v o l g e n d e r e g e e r i n g e n v a s t h o u d e n aan de g r o o t e i l l u s i e , dat een h a l f g e w u r g d p a r t i c u l i e r — o p e n b a a r ! —• b e d r i j f toch n o g goede b e d r i j f s r e s u l t a t e n k o n g e v e n . W a n n e e r m e n u eet dat de p a r t i c u l i e r e N e d e r l a n d s c h e S p o o r w e g e n g e d u r e n d e een 6 5 - j a r i g e p e r i o d e i n 1925 reeds een i n k o m s t e n d e r v i n g t e n g e v o l g e v a n het k o s t e l o o z e b r i e v e n v e r v o e r v a n r o n d ƒ 195.000.000, o n g e r e k e n d rente op rente g e h a d h a d d e n , i n 1928 een i n k o m s t e n d e r v i n g v a n r o n d ƒ 60.000.000 w e g e n s de g e d u r e n d e 68 j a r e n te g e r i n g e o n t v a n g s t e n uit het v e r v o e r v a n m i l i t a i r e n , g e v a n g e n e n enz., en m e n voegt h i e r n o g bij de ƒ 3 0 . 0 0 0 000 w e l k e in 1925 op andere v e r v o e r e n te w e i n i g o n t v a n g e n w e r d e n , ƒ 7S.000.000 o n g e r e c h h a a r d i g d e o n k o s t e n w e g e n s de e e n z i j d i g e b e l a s t i n g d e r s p o o r w e g e n met de k o s t e n der w e g k r u i s i n g e n ) (zie ook bij § 4. b l z . 53), u i t k e e r i n g e n uit de o v e r w i n s t e n aan den S l a a t v a n ƒ 4 0 . 0 0 0 . 0 0 0 , aan h u r e n r o n d ƒ 180.000.000 enz., d a n ziet m e n dat liet totaal dezer oosten veel h o o g e r is dan de s p o o r w e g s c h u l d , w e l k e i n het j a a r 1938 r o n d ƒ 4 1 0 . 0 0 0 000 b e d r o e g . 1 )e c r i t i s c h c l e z e r z a l z e g g e n : de Staat der N e d e r l a n d e n h a d die debetppsten op de s p o o r r e k e n i n g . w e l k e e v e n g r o o t e c r e d i t p o s t e n v o o r den S t a a t beteekenden, op een k a p i t a a l r e k e n i n g moeten b o e k e n en e x t r a a f s c h r i j v i n g e n m o e t e n v e r r i c h t e n , d a n w e l het b e d r a g moeten r e s e r veeren v o o r k o m e n d e , m o e i l i j k e j a r e n . Z o o redeneerende z o u hij het bij het rechte e i n d hebben. D i t g e s c h i e d d e echter niet, de rechts l r e e k s c h c baten v o o r den Staat w e r d e n d o o r de opeenvolgende r e g e e r i n g e n r u s t i g , , o p g e s o u p e e r d " o m het e e n i g s z i n s t r i v i a a l u i t te drukken. M r . R . J . H . P a t i j n vestigde op deze o n g e w c i i s c h t e o m s t a n d i g h e i d reeds i n z i j n m a i d e n s p e e c h , w e l k e bij 1 D e c e m b e r 1905 i n de T w e e d e K a m e r h i e l d , de a a n d a c h t , toen hij c o n s t a t e e r d e , dat i n de p e r i o d e 1891—1904 „ a a n s p o o r w e g o n t v a n g s t c n — als vaste h u u r , aandeel in de w i n s t en d i v e r s e haten — w e r d v e r k r e g e n een b e d r a g v a n 66 m i l l i o e n en 2 ton, die o n d e r de g e w o n e m i d d e l e n v l o e i d e n , o n d e r de m i d d e l e n , die b e s t e m d w a r e n o m andere dan s p o o r w c g u i t g a \ en te b e s t r i j d e n . " É e n andere e c o n o o m - f i n a n c i e r v a n o n a a n g e t a s t e \\ eten s c h a p p e l i j k e reputatie, i k bedoel M r . F . S. v a n N i e r o p , v e r k l a a r d e aan de o v e r z i j d e v a n het B i n n e n h o f z i c h h i e r m e d e geheel eens i n de v e r g a d e r i n g der E e r s t e K a m e r v a n 31 J a n u a r i 1906. E e n u i t n e m e n d k e n n e r v a n de 4
•) U i t de g e s c h i e d e n i s van de s p o o r w e g w e t t e n b l i j k t o v e r d u i d e l i j k , dat de a f s l u i t i n g en b e w a k i n g v a n de o v e r w e g e n u i t s l u i t e n d g e s c h i e d d e o m de s p o o r w e g e n Ie b e v e i l i g e n tegen de g e v a r e n , v o o r t v l o e i e n d e uit het w e g v e r k e e r en niet o m g e k e e r d . T o c h w e r d niet de v e r o o r z a k e r v a n liet g e v a a r n u t de d a a r u i t v o o r t v l o e i e n d e k o s t e n heiast, d o c h het l i j d e n d v o o r w e r p , o.a. ,.omdat v e r w a c h t w e r d , dat de o n d e r n e m e r s v a n den s p o o r w e g g r o o t e w i n s t e n z o u d e n b e h a l e n " . D o o r de o p k o m s t van het m o t o r w e g v e r k e e r v e r a n d e r d e de toestand i n z o o v e r r e , dat dit w e g v e r k e e r d o o r den s p o o r w e g i n g e v a a r g e b r a c h t w e r d . E r z o u dus alle reden geweest zijn den s p o o r w e g met een deel der k o s t e n te belasten, i n d i e n \ r o ^ g e r de kosten e e n z i j d i g d o o r het w e g v e r k e e r w a r e n ged r a g e n . B i l l i j k lijkt het d a a r o m dat de k a p i t a a l s - en e x p l o i t a t i e k o s t e n d;_r o v e r w e g e n a n i v e a u d o o r b e i d e v e r k e e r s s o o r t e n w o r d e n g e d r a g e n i n d i e n z i n , dat 50% v o o r r e k e n i n g k o m t v a n de s p o o r w e g e n en 5 0 % v a n het w c g e n b c l u e r . Z i e h i e r v o o r m e e r u i t v o e r i g : S. A . R e i t s m a „ E e n der o o r z a k e n v a n het s p o o r w e g t e k o r t . D e k o s t e n der o v e r w e g e n a n i v e a u " (De Economist, 1937, b l z . 3 1 9 ) ; o v e r d r u k k e n v e r k r i j g b a a r bij de r e d a c t i e v a n Spooren Tramwegen, na gireering van ƒ 0 , 1 0 + 3 cent p o r t o k o s t e n ( g i r o n u m m e r 71906). M e t deze r e d e n e e r i n g is i n het Rapport van de Kosten van den Weg, u i t g e b r a c h t d o o r de S u b c o m m i s s i e v a n A d v i e s en H i j s t a n d v o o r het V e r k e e r s f o n d s — w a a r o v e r i n f; 4 nader — s c h o o r v o e t e n d gedeeltelijk i n g e s t e m d ( b l z . 25 e.v. v a n g e n o e m d Rapport), 24
N e d e r l a n d s c h e s p o o r w e g i > o l i t i c k , Thr. M r . W . T h . C . v a n D o o r n , — n i e m a n d m i n d e r d a n p r o f e s s o r M r . M . W . F . T r e u b n o e m d e h e m o]) 15 M e i 1912 d e n „ N e d e r l a n d s c h e n m i n i s t e r v a n de s p o o r w e g e n " , h o e w e l , z o o a l s h e k e n d , de heer v a n D o o r n n i m m e r d e p a r t e m e n t s c h e f w a s — , o n d e r s t r e e p t e de z i e n s w i j z e v a n de heeren P a t i j n en v a n N i e r o p o n d e r v e r w i j z i n g n a a r de b o v e n b e d o e l d e rede v a n den afgev a a r d i g d e v o o r Z i e r i k z e e ( P a t i j n ) i n 1905 g e h o u d e n , d o o r i n z i j n retle op 15 M e i 1912 bij de b e h a n d e l i n g v a n de i n t e r p e l l a t i e - T r e u b o v e r de c o n c l u s i e v a n het f i n a n c i e e l e gedeelte v a n Jiet o n d e r z o e k d e r S t a a t s c o m m i s s i e - d e M a r e z O v e n s , o n d e r o v e r n a m e v a n de cijfers u i t het R a p p o r t d i e r C o m m i s s i e en met t o e v o e g i n g v a n /'25.000.000 v o o r g r a t i s p o - t v e r v o e r . te v e r k l a r e n , d a l het R i j k met het b e d r a g v a n f 79.582.000 uit b u u r en o v e r w i n s t i n de p e r i o d e 1890—1909 een b e d r a g v a n ƒ 104.500.000 g e t o u c h e e r d h a d . m e e r d a n v o l d o e n d e o m d a a r u i t de n o o d i g e , d o c h a c h t e r w e g e g e b l e v e n a f s c h r i j v i n g e n te h e b b e n k u n n e n financieren. D e heer v a n D o o r n s p r a k o.a. ) : 5
„ H e t l i g t dus niet aan de s p o o r w e g o v e r e e n k o m s t e n „ d a t het g e l d o p is" W a n n e e r het K i j k het g e l d h a d b e l e g d , d a n b a d bet R i j k i n bet g e l d , dat de m a a t s c h a p p i j e n hebben a f g e d r a g e n al de a f s c h r i j v i n g e n t e r u g g e v o n d e n . W a n n e e r het R i j k i n p l a a t s v a n de 104)4 m i l l i o e n . slechts 55 m i l l i o e n v o o r s c h u l d d e l g i n g heeft besteed en dus 45 m i l l i o e n te k o r t is g e k o m e n , d a n is dit bet g e v o l g v a n de' f i n a n c i e e l e gestie v a n de R e g e e r i n g , i k b e d o e l n a t u u r l i j k niet de gestie v a n dezen M i n i s t e r v a n F i n a n c i ë n , m a a r v a n de R e g e e r i n g sedert 1890. D i e hebben die 45 m i l l i o e n opgepeuzeld. A l l e e n de a f g e v a a r d i g d e u i t Z i e r i k z e e . de h e e r P a t i j n , heeft i n 1905 d a a r t e g e n gewaarschuwd. D e v e r s c h i l l e n d e R e g e e r i n g e n hebben sedert 1S90 de o n t v a n g s t e n v a n de s p o o r w e g e n a l s g e w o n e o n t v a n g s t e n v a n het R i j k b e s c h o u w d , er niet aan denkende, dat het b u i t e n g e w o n e o n t v a n g s t e n w a r e n , d i e , i k ga d o o r i n het s y s t e e m v a n bet r a p p o r t (de M a r e z O v e n s R . ) . moesten g e b r u i k t w o r d e n voor afschrijvingen. D e contracten hebben aan den S t a a t de m i d d e l e n g e g e v e n o m d i e a f s c h r i j v i n g e n te betalen. A a n de c o n t r a c t e n l i g t het dus niet, dat w i j ƒ 4 5 m i l l i o e n te k o r t k o m e n , de c o n t r a c t e n hebben g e d u r e n d e 19 j a r e n 104)4 m i l l i o e n o p tafel g e l e g d v a n het R i j k en d a a r v a n beeft het R i j k de a f s c h r i j v i n g e n k u n n e n betalen. H e t R i j k heeft z e l f s w a t o v e r k u n n e n h o u d e n , i k geef toe een k l e i n beetje, een luttele rente. „ I k b l i j f er dus bij. de reden w a a r o m er 45 m i l l i o e n z i j n i n g e t e e r d l i g t i n het feit, dat de .Ministers v a n F i n a n c i ë n er geen acht o p hebben g e s l a g e n , dat de 104!s m i l l i o e n w a r e n b u i t e n g e w o n e i n k o m s t e n , die men niet m o c h t g e b r u i k e n v o o r het g e w o n e S t a a t s b e d r i i f . " D e beer v a n D o o r n v e r v o l g d e : „ d a t , als m e n z o o a l s de heer T r e u b g e z e g d h a d , w a s i n g e t e e r d , d i t l a g a a n het b e l e i d v a n den m i n i s t e r v a n F i n a n c i ë n . D e m a a t s c h a p p i j e n z u l l e n z e g g e n : het g e l d o p z o o r u i m e wijze b e r e k e n d , hadt gij moeten a f s c h r i j v e n . D a t gij het v e r t e e r d hebt, is niet de s c h u l d v a n de m a a t s c h a p p i j , gij moet de h a n d i n eir/en b o e z e m s t e k e n " ( b l z . 2352). D e z e v o l k o m e n j u i s t e b e s c h o u w i n g v a n den a f g e v a a r d i g d e v a n G o u d a w e r d d o o r n i e m a n d bestreden, de M i n i s t e r v a n W a t e r s t a a t , M r . L . II. W R e g o u t , b a a l d e h a a r d a a r n a i n z i j n a n t w o o r d aan den h e e r v a n D o o r n z e l f s met i n s t e m m i n g a a n . V r o e g e r en later w a s bet „ o p p e u z e l e n " d e r i n k o m s t e n reeds h e r h a a l d e lijk ter s j i r a k e g e k o m e n — i k n o e m i n M e i 1908 d o o r p r o f . m r . M . W . F . T r e u b tijdens de b e h a n d e l i n g v a n de m o t i e - B o s i n de T w e e d e K a m e r : „ A l s g o e d f i n a n c i e r h a d de S t a a t een deel v a n de h u u r s o m als a m o r t i s a t i e m o e t e n g e b r u i k e n , dat hij d i t niet heeft g e d a a n , e r k e n i k als een f o u t . " — W a n n e e r i k het h i e r b i j laat, d a n m e e n i k t o c h d u i d e l i j k a a n g e t o o n d 5
)
H a n d . S t . G e n . 1911-12, I I , b l z . 2 3 5 1 . 25
te h e b b e n , dat de s p o o r w e g i n k o m s t e n v o o r d o e l e i n d e n buiten de spoorwegen g e b r u i k t w e r d e n en dat o o k na de w a a r s c h u w i n g v a n den h e e r P a t i j n n o o i t met deze n o o d l o t t i g e f i n a n c i e r i n g s m e t h o d e w e r d g e b r o k e n . H e t laatst k w a m de g e v o l g d e , o n j u i s t e f i n a n c i e r i n g s m e t h o d e ter s p r a k e d o o r i e m a n d , die de d i s c u s s i ë n i n 190S i n de T w e e d e K a m e r h a d m e e g e m a a k t , n l . d o o r den heer J h r . D r . S. v a n C i t t e r s , die bij de b e h a n d e l i n g der m e e r g e n o e m d e R e o r g a n i s a t i e w e t , den 25en M e i 1937 op het v e r k e e r d e g e b r u i k der d o o r den S t a a t getoucheerde h u u r s o m m e n wees o n d e r v e r w i j z i n g n a a r het o o r d e e l v a n M i n i s t e r s v a n F i n a n c i ë n als P i e r s o n en K o l k m a n en n a a r zijn e i g e n op 20 M e i 1908 g e h o u d e n rede. Herhaaldelijk hebben opvolgende ministers, vooraanstaande kamerleden, f i n a n c i e r s , s p o o r w e g d i r e c t i e s en s t a a t s c o m m i s s i e s b e t o o g d , dat i n N e d e r l a n d , t e n g e v o l g e v a n de c o n c u r r e n t i e met de w a t e r w e g e n en de — k u n s t m a t i g b e v o r d e r d e — c o n c u r r e n t i e der maatschappijen o n d e r l i n g , het o n m o g e l i j k w a s o m met de s p o o r w e g e n g e l d te v e r dienen (o.a. M i n i s t e r R c g o u t i n de K a m e r z i t t i n g v a n 15 M e i 1912), m a a r n i m m e r k w a m het bij de v e r a n t w o o r d e l i j k e i n s t a n t i e s op, de n o o d c l o o s z w a r e lasten d e r s p o o r w e g e n , teneinde tot een f i n a n c i e e l g e z o n d e p o s i t i e te k o m e n , te v e r l i c h t e n , d a n w e l af te s c h r i j v e n met de g e l d e n , r e c h t s t r e e k s aan de s p o o r w e g e n aan h u u r , o v e r w i n s t enz. o n t t r o k k e n . D a a r w e r d z e l f s niet o v e r g e s p r o k e n ! M e n liet alles z o o a l s het w a s , de s t a r r e , w e t t e l i j k e b e p a l i n g e n v a n 1875 b l e v e n v o o r een g o e d deel v a n k r a c h t , m e n bleef, ten bate v a n de R i j k s f i n a n c i ë n , de s p o o r w e g e n d r a i n e e r e n en de i n k o m s t e n , , o p p e u z e l e n " . B i j de b e h a n d e l i n g v a n de r e o r g a n i s a t i e w e t - 1 9 3 7 h a d het ieder, die niet z i e n d e b l i n d en niet h o o r e n d e d o o f w i l d e z i j n , d u i d e l i j k moeten w e z e n , dat de baten v a n v r o e g e r de t e k o r t e n der d e r t i g e r j a r e n v e r r e o v e r t r o f f e n , m . a . w . dat de S t a a t een f i n a n c i e e l r e n d e e r e n d e s p o o r w e g dienst z o u hebben bezeten als de aan de spoorzvegen onttrokken gelden niet voor andere doeleinden waren aangewend. E r z o u dus niets o n b i l l i j k s i n g e l e g e n hebben, deze g e n o t e n v o o r d e d e n te e r k e n n e n en de debetpost op de s p o o r w e g r e k e n i n g v o o r r e k e n i n g v a n den Staat te n e m e n . In het i n noot 4 op b l z . 24 g e n o e m d e a r t i k e l w e r d dit d e n k b e e l d — het delgen eener „ e e r c s c h u l d " ' • - d a a r o m d o o r m i j a a n b e v o l e n . N a d a t i k dat p l e i d o o i g e v o e r d h a d bleek m i j , dat de N e d e r l a n d s c h e S p o o r w e g e n z e l f en het M i n i s t e r i e v a n W a t e r s t a a t deze o p l o s s i n g , als z i j n d e de beste, ook a a n b e v o l e n h a d d e n . D e M i n i s t e r v a n F i n a n c i ë n w a s er echter tegen o p g e k o m e n , o m d a t hij vreesde, dat i n dat g e v a l de s t a a t s s c h u l d te v e e l z o u s t i j g e n ! D e R e g e e r i n g w a s d e z e l f d e m e e n i n g toegedaan met het g e v o l g , dat een halve maatregel w e r d g e n o m e n , n l . d o o r niet de geheele s c h u l d d o c h slechts een deel v a n den v r o e g e r b e r e k e n d e n en d o o r den S t a a t , die d a a r v a n de v o o r d e d e n h a d g e p l u k t , v e r o o r z a a k t e n a c h t e r s t a n d i n de a f s c h r i j v i n g e n v o o r 's R i j k s r e k e n i n g te n e m e n . N a a l l e r l e i m a n i p u l a t i e s n a m de S t a a t slechts ƒ 130.000.000 der s c h u l d o v e r ; o n g e d e k t bleef n o g een k a p i t a a l 'ast v a n ƒ 2 8 9 . 5 4 3 . 7 0 0 o f r o n d ƒ 2 9 0 . 0 0 0 . 0 0 0 . W a r e deze s c h u l d i n 1937 v e r d w e n e n dan z o u het b e d r i j f op een i n e l k o p z i c h t v o l k o m e n te v e r d e d i g e n w i j z e gesaneerd zijn g e w o r d e n en z o u een g e z o n d s p o o r w e g b e d r i j f v e r k r e g e n z i j n , dat o n t l a s t z o u z i j n geweest v a n rente en a f l o s s i n g v a n dat b e d r a g . De spoorwegdiensten zouden dan zich zelf financieel hebben kunnen bedruipen. ) N i e m a n d m i n d e r dan de t o e n m a l i g e d i r e c t e u r d e r N e d . S p o o r w e g e n , D r . H . v a n M a n e n , een u i t s t e k e n d v e r k e e r s m a n en even u i t s t e k e n d f i n a n c i e r , r a a d d e een s o o r t g e l i j k e o p l o s s i n g aan op b l z . 13 v a n het Financieel Economisch Kwart aal overzicht der A m s t e r d a m s c h e B a n k (no. 59. A p r i l 1939). D e b a l a n s der N . S . wijst n o g a l t i j d een b e d r a g fl
°) I k m a g h i e r a a n t o e v o e g e n , dat de feiten en cijfers i n de Economista r t i k e l e n v a n 1937 en 1938 g e n o e m d , v a n geen enkele zijde w e r d e n aangevallen, hoewel door mij o m critiek gevraagd was. W e e r l e g g i n g w a s o o k niet w e l m o g e l i j k . M e n k o n m i j n c r i t i e k h o o g s t e n s d o o d z w i j g e n , hetgeen — niet i n 's L a n d s b e l a n g — d a n o o k g e s c h i e d i s . 26
v a n b i j n a 100 m i l l i o e n g u l d e n als „ R e o r g a n i s a t i e t e k o r t " aan. O f dit b e d r a g j u i s t is k a n bij g e b r e k e v a n gegevens d o o r n i e m a n d w o r d e n nagegaan. M o e t i n den g e d a c h t e n g a n g , w e l k e z o o w e l aan het b e g i n s e l d e r v o l l e o f gedeeltelijke k o s t e n d e k k i n g ten g r o n d s l a g ligt, v a s t g e h o u d e n w o r d e n aan een s c h u l d v a n het R i j k aan het R i j k , w e l k e i n w e r k e l i j k h e i d niet bestaat? A a n een s c h u l d , w e l k e i n feite reeds l a n g g e d e l g d is? H e t a n t w o o r d is e e n v o u d i g ; n a t u u r l i j k niet! A f g e s c h e i d e n d a a r v a n heeft het geen z i n , dat de Staat s c h u l d e n a a r is v a n z i c h z e l f . O f rente en a m o r t i s a t i e d o o r den Staat i n het V e r k e e r s f o n d s gestort w o r d e n of i n de rente- en a f l o s s i n g s p o s t v a n de s t a a t s s c h u l d g e p l a a t s t w o r d e n , doet niets ter z a k e . V o o r den b e l a s t i n g b e t a l e r k o m t het op h e t z e l f d e neer. B e s t e n d i g i n g v a n den t e g e n w o o r d i g e n t o e s t a n d geeft een i n e l k o p z i c h t o n j u i s t o v e r z i c h t v a n de f i n a n c i e e l e p o s i t i e der s p o o r w e g e n , d o c h w a t e r g e r is. verhindert een zuiver inzicht te krijgen in de verhoudingen van de verschillende onderdeden van de verkeerseenheid. ... t e r w i j l er geen e n k e l r e ë e l v o o r d e e l t e g e n o v e r staat. D e a b s u r d i t e i t der gevolgde financieel-economische politiek blijkt nog overtuigender d a a r u i t , dat m e n tot n u toe —• met i n s t e m m i n g o f o p i n s t i g a t i e v a n het T a r i e v e n r a p p o r t - d e V r i e s , z i e J; 1 - — g e t r a c h t heeft de N e d e r l a n d s c h e S p o o r w e g e n . s e l f - s u p p o r t i n g " te m a k e n o.a. d o o r de t a r i e v e n z o o h o o g op te v o e r e n o f te h a n d h a v e n , dat d a a r m e d e nog eens gedekt z o u d e n w o r d e n de rente en a f l o s s i n g v a n de b e d r a g e n , welke zi, vroeger reeds eenina'fd aan de schatkist aj'qedt ayen hadden! Zulks, niettegenstaande M r . R . J . II. P a t i j n , J h r . M r . W . T h . C . v a n D o o r n , m i n i s t e r M r . L . H . W . R e g o u t , p r o f e s s o r M r . M . \ V . F . T r e u b , en m i n d e r e g o d e n , w a a r o n d e r ik, d a a r o p bij h e r h a l i n g g e w e z e n h a d d e n . E n d a n v e r b a a s t m e n er z i c h n o g o v e r , dat het v e r v o e r s v r a a g s t u k geen stap v e r d e r k w a m , o n d a n k s alle p r a c h t i g e t h e o r i e ë n v a n het R a p p o r t - d e V r i e s ! H e t beste z o u n o g a l t i j d z i j n de s p o o r w e g s c h u l d o v e r te b r e n g e n n a a r de s c h u l d v a n den Staat, die i n het v e r l e d e n het b e d r a g d u b b e l en d w a r s v a n de s p o o r w e g e n o n t v a n g e n heeft, d o c h dit, v o l g e n s het o n e e r b i e d i g e k a m e r l i d „ o p p e u z e l d e " . W o r d t deze w e g g e v o l g d , d a n z a l b l i j k e n , dat z e l f s o n d e r de tegenwoordige omstandigheden het Nederlandsche spoorwegbedrijf „ s e l f s u p p o r t i n g " is en geen b e d r a g e n uit de o p e n b a r e k a s n o o d i g heeft o m tot een s l u i t e n d e r e k e n i n g te k o m e n , a l z o o , dat de „ s p o o r w e g t e k o r t e n " een k w a d e d r o o m z i j n geweest. W a t met de o v e r s c h o t t e n g e d a a n m o e t w o r d e n , w e l k e de e x p l o i t a t i e r e k e n i n g der N e d e r l a n d s c h e S p o o r w e g e n d a n te z i e n z u l l e n g e v e n , z a l v i a het a d v i e s v a n den V o o r z i t t e r v a n den B e d r i j f s g r o e p „ V e r k e e r " d o o r de Regeering b e s l i s t moeten w o r d e n . D a t is een k w e s t i e v a n v e r k e e r s p o l i t i e k , w e l k i n het veel g r o o t ere bestek, dat het geheele verkeer o m v a t , z a l m o e t e n passen. D e n a a n d a c h t i g e n l e z e r z a l het o p g e v a l l e n z i j n , dat o m tot selfs u p p o r t i n g s p o o r w e g v e r k e e r te k o m e n , niet eens een b e r o e p behoefde te w o r d e n g e d a a n op de z . g . „ i n d i r e c t e v o o r d e e l e n " , w e l k e de s p o o r w e g e n met z i c h m e d e b r e n g e n . D e z e v o r m e n een v o l l e d i g e c o n o m i s c h s u r p l u s ( / i e o v e r i g e n s >; 1 h i e r v o o r ) . P a s w a n n e e r m e n de „ e e r e s c h u l d " v a n het v e r l e d e n niet z o u w i l l e n e r k e n n e n , z o u een n a d e r e b e s c h o u w i n g der z . g . „ s p o o r w e g t e k o r t e n " moeten u i t w i j z e n o f a a n v a a r d i n g d i e r t e k o r t e n v e r a n t w o o r d is te achten, d a n w e l de c i s c h v a n v o l l e d i g e k o s t e n d e k k i n g , z o o a l s p r o f e s s o r de V r i e s deze g e s t e l d heeft, g e h a n d h a a f d m o e t w o r d e n , z o o w e l met het o o g op de t a r i e v e n p o l i t i e k der s p o o r w e g e n als op die der a n d e r e v e r k e e r s s o o r t e n b i j een t o e k o m s t i g e volledige c o ö r d i n a t i e . § 3.
R e n t a b i l i t e i t v a n de
waterwegen.
H o e staat het m e t de r e n t a b i l i t e i t der w a t e r w e g e n ? V o o r z o o v e r de b i n n e n s c h e e p v a a r t g e b r u i k m a a k t v a n de g r o o t e r i v i e r e n en de r i j k s k a n a l e n met de d a a r i n a a n w e z i g e s l u i z e n is sedert 1 M e i 1000, i n g e v o l g e de w e t v a n 22 J u l i 1899 S t b l . n o . 173, d o o r 27
de a f s c h a f f i n g der t o l l e n e n z . o p de r i j k s k a n a l e n , s l u i z e n en b r u g g e n (en r i j k s w e g e n ) , bet g e b r u i k geheel k o s t e l o o s ; z e l f s v o o r het o n d e r b o u d en de b e d i e n i n g behoeft d o o r de scheepvaart niets b e t a a l d te w o r d e n . N i e t a l z o o bij de p r o v i n c i a l e — op enkele u i t z o n d e r i n g e n na — en g e m e e n t e l i j k e k a n a l e n , o o k niet bij die. toebehoorende aan w a t e r s c h a p p e n a l s m e d e op de p a r t i c u l i e r e v a a r w e g e n ; deze m a t e r i e is g e r e g e l d bij de P r o v i n c i a l e W e t , de G e m e e n t e w e t en bet decreet v a n 21 O c t o b e r 1811 ( a c h t t i e n h o n d e r d en e l f ! ) , z i j het dat de h o o g t e der r e t r i b u t i ë n sedert het R e g l e m e n t van 20 D e c e m b e r 1905 een z e k e r v a a g b e d r a g niet m a g o v e r s c h r i j d e n . Z o o v i n d e n w e o o k h i e r i n dit o p z i c h t dus geen v r i j b e d r i j f . V o o r w a t de v a a r w e g e n betreft is niet te v e r g e t e n , dat z i j b e h a l v e v o o r de s c h e e p v a a r t o o k v o o r be- en afw a t e n n g s d o e l e i n d e n dienen, z o o d a t het u i t dien h o o f d e v e r k e e r d z o u z i j n de e n o r m e k o s t e n v e r h o n d e n aan de v a a r w e g e n geheel ten laste v a n het . . v a a r w e g e n b e d r i j f " — „ v a a r w e g e n o n d e r n e m i n g ' ' ' — v a n den S t a a t te w i l l e n b r e n g e n , teneinde tot een s l u i t e n d b u d g e t te w i l l e n k o m e n . M a a r al e l i m i n e e r t m e n deze uit den a a r d der z a a k ten laste v a n de a l g e m e e n h e i d k o m e n d e k o s t e n , dan z i j n de o v e r s c h i e t e n d e i n de k a n a l e n g e s t o k e n k a p i t a l e n en telkens t e r u g k e e r e n d e k o s t e n toch n o g g r o o t g e n o e g te n o e m e n o m v a n een sterk g e s u b s i d i e e r d w a t e r w e g e n b e h e e r te m o g e n s p r e k e n . In mijn P r a e a d v i e s o v e r de ISi nn en sch ee pvaartheffingen in Nederland cn het Wetsontwerp-! rkecrsf onds v o o r het 10e R u m e n s c h e e p v a a r t c o n g r e s g e h o u d e n tip 1 2 - 1 4 J u n i 1934 te H e n g e l o ) heb ik u i t v o e r i g m e d e g e d e e l d hoeveel h o n d e r d e n m i l l i o e n e n i n het T w e n t e k a n a a l , w a a r v a n de r e n t a b i l i t e i t s b e r e k e n i n g pas 8 j a a r na de a a n n a m e der wet z o u o p g e m a a k t w o r d e n , het M a a s - W a a l k a n a a l , het J u l i a n a k a n a a l en M a a s k a n a l i s a t i e , het W i l h e l m i n a k a n a a l , enz., g e s t o k e n z i j n , z o n d e r dat v a n de g e b r u i k e r s o o k m a a r een cent v o o r rente, a f s c h r i j v i n g , j a z e l f s niet v o o r o n d e r h o u d en b e d i e n i n g g e v r a a g d w o r d t . H e t w a t e r v e r v o e r geniet dus v a n de r i j k s k a n a l e n enz als v a n een „ o p e n b a a r g e b r u i k s g o e d " , dat p r o f e s s o r de V r i e s i n z i j n p u b l i c a t i e s terecht v e r o o r d e e l t . E n niet alleen p r o f e s s o r de V r i e s D e S t a a t s c o m m i s s i e v o o r de B i n n e n s c h i p p e r i j , i n g e s t e l d bij K i l . van 4 M e i 1905 N o . 51. de z . g . C o m m i s s i e - v a n D e d e m , k w a m in b a a r i n 1911 u i t g e b r a c h t Rapport reeds lot de c o n clusie „ d a t het v e r v o e r te w a t e r , evenals dat per spoor, een element i n de p r o d u c t i e \-an c c o n o m i s c h e g o e d e r e n is, dat even z o o g o e d als b i j v . de k o s t e n v a n f a b r i c a g e den prijs der g o e d e r e n m e d e moet b e p a l e n . I n de k o s t e n v a n dat v e r v o e r z i j n de k o s t e n d e r i n r i c h t i n g e n , w a a r d o o r dat v e r v o e r m o g e l i j k g e m a a k t w o r d t , i n b e g r e p e n . " N a dien t ü i l k w a m e n de s c h e e p v a a r t h e f f i n g e n h e r h a a l d e l i j k ter s p r a k e , i k noem bet a r t i k e l v a n Ir. A . C . falies in de EconomischStatistische Berichten v a n 27 D e c . 1922 toen deze s c h r e e f : „ a a n het w e g n e m e n van m i s s t a n d e n bij di< h e f f i n g , z o o w e l op de R i j k s w a t e r e n als o]> andere d o o r het i n v o e r e n v a n een r e g e l m a t i g systeem v a n heffingmet v e r e e n v o u d i g i n g van de w i j z e v a n i n n i n g , w a a r n a d a n tevens de belangrijk* sefcf ep va art w e g e n , die n o g niet in handen v a n bet K i j k zijn, d a a r i n m o e t e n w o r d e n g e b r a c h t . " P r o f . D r . Ir. 1 . K r a n s ( T w e e d e K a m e r z i t t i n g v a n 27 l u l i 1921). P r o f . D r . I). v a n E m b d e n ( T w e e d e K a m e r z i t t i n g v a n 31 O c t . 1919), P r o f . M r . A n t o n v a n G i j n ( T w e e d e K a m e r z i t t i n g v a n 19 M e i 1926 cn v a n 8 D e c . 1927) b e p l e i t t e n h e t z e l f d e . D e T a r i e v c n c o m m i s s i e - d e V r i e s meende, dat als m e n bij het n a g a a n of de a a n w e n d i n g der m a a t s c h a p p e l i j k e p r o d u c t i e k r a c h t e n v o o r den b o u w v a n k a n a l e n g e r e c h t v a a r d i g d is, het n o o d i g is alle k o s t e n e l e m e n t e n bij de v e r v o e r m i d d e l e n op g e l i j k e w i j z e i n r e k e n i n g te b r e n g e n , d . w . z . dat als bij de s p o o r w e g e n de k o s t e n v a n a m o r t i s a t i e , rente en b e d i e n i n g ten laste van bet v e r v o e r k w a m , dat o o k bij de w a t e r w e g e n moest g e s c h i e d e n ( b l z . 58 v a n liet R a p p o r t ) . 7
1
1
) E n k e l e e x e m p l a r e n zijn n o g te v e r k r i j g e n hij de Spoorcn Tramwegen tegen g i r e e r i n g op nr. 71906 ƒ 0 . 7 5 plus ƒ 0 . 0 5 p o r t o k o s t e n . 1
28
Redactie Utrecht,
van van
De S t a a t s c o m m i s s i e - W e i t e r ( B e z u i n i g i n g s c o m m i s s i e - 1 9 3 2 ) k w a m op g r o n d v a n (te h o o g e ) b e r e k e n i n g e n tot de s l o t s o m , dat de Staat de b i n n e n s c h e e p v a a r t j a a r l i j k s met een b e d r a g v a n ƒ 16.000 000 s u b s i d i eerde d o o r de v a a r t op de r i j k s k a n a l e n v r i j te stellen (zie o o k b l z . 338 van het R a p p o r t ) . -) In mijn m e e r g e n o e m d p r a e a d v i e s v a n 1934 s p r a k i k mij o m de g e m e l d e redenen v o o r de h e f f i n g v a n een a l g c m e c n e v a a r g e l d b e l a s t i n g u i t ; de slechte toestand der b i n n e n s c h e e p v a a r t v e r e r g e r d e , èn d o o r de c r i s i s , m a a r n o g m e e r d o o r de toenemende a u t o c o n c u r r e n t i e , n a d i e n z o o d a n i g (wet h o u d e n d e tijdelijke m a a t r e g e l e n ter b e v o r d e r i n g v a n cene, z o o v e e l m o g e l i j k e v e n r e d i g e v r a c h l v e r d e e l i n g i n de b i n n e n s c h e e p v a a r t ; wet v a n 25 M e i 1933, S t b l . no. 251), dat het p r a c t i s c h o n m o g e l i j k w a s de op d i e n tak v a n p a r t i c u l i e r b e d r i j f l i g g e n d e lasten te v e r h o o g e n , z o n d e r h e m te v e r n i e t i g e n . In / V Waag v a n 14 N o v . 1940 w e e - i k dan o o k het b e g i n s e l der „ E i g e n w i r t s c h a f t l i c h k e i t " v a n bet w a t e r w e g e n b e b e e r van de b a n d . H o e g r o o t de d r u k op de l a n d s f i n a n c i ë n w a s d o o r de k o s t c l o o z e b e s c h i k b a a r s t e l l i n g der k a n a l e n , b l i j k t w e l u i l m i j n g e n o e m d p r a e a d v i e s , m i j n l e z i n g op den 7en A c c o u n t a n t s d a g (21 O c t . 1933) '"') en uit deb e l a n g r i j k e a r t i k e l e n v a n I r . \ Y . S i m o n T h o m a s en A . G . Jagt i n Spooren Tramwegen v a n 24 N o v . 1931 ( b l z . 284), 1934 ( b l z . 420), 1935 ( b l z . 371) en 1936 ( b l z . 57). In den a l l e r l a a t s t e n tijd is bet v r a a g s t u k w e e r a a n g e r o e r d i n een p a a r zeer l e z e n s w a a r d i g e a r t i k e l e n v a n den heer B . F . J a n s o n i u s i n het W e e k b l a d Schuttevaêr v a n 7 en 14 M a a r t 1942 (met w e d e r w o o r d v a n den h o o f d r e d a c t e u r S a l o m o n s i n de n u m m e r s v a n 21 en 28 M a a r t d.o.v.). D e h i e r J a n s o n i u s zet h i e r i n uiteen, boe o n b i l l i j k het is vrije v a a r t toe te staan op de r o n d 700 k m lange r i j k s k a n a l e n en ten behoeve d e r scheepvaart g e k a n a l i s e e r d e g r o o t e r i v i e r e n en op de gedeeltelijk v r i j e p r o v i n c i a l e , g e m e e n t e l i j k e en w a t e r s c h a p s v a a r w a t e r e n . Voort-, bepleit bij een k i l o m e t e r t a r i e f en een betere b e h e e r s v e r d e e l i n g der k a n a l e n o v e r R i j k , p r o v i n c i ë n , gemeenten en w a t e r s c h a p p e n . T e r e c h t meent de beer J a n s o n i u s , dat m e n het v r a a g s t u k der h e f f i n g e n niet in h o o f d z a a k v a n den p r i v a a t - k a p i t a l i s t i s c h e n k a n t m o e t b e z i e n : „ h e t nut d a l zij thans en v o o r a l i n de t o e k o m s t v o o r de g e m e e n s c h a p z u l l e n a f w e r p e n is v i e l g r o o t e r d a n het g e l d . d a l ze i n 't laadje b r e n g e n : ze zijn v o o r het b e s t a a n v a n het geheide v o l k o n m i s b a a r " D e heer J a n s o n i u s e r k e n t dus i n (ie k a n a l e n een m i d d e l , dat de v o l k s w e l v a a r t dient, hij z i e t de „ i n d i r e c t e v o o r d e d e n " , waarvan J h r . M r . v a n D o o r n op 15 M i i 1912 i n de T w e e d e K a m e r der S t a t e n G e n e r a a l s p r a k ( z i e 5 1. b l z . 9) en w a a r v a n i k i n bet v o r e n s t a a n d e h e r h a a l d e l i j k m e l d i n g m a a k t e . H i j stelt z i c h dus op een geheel ander s t a n d p u n t d a n p r o f e s s o r de V r i e s en de S t a a t s c o m m i s s i c - P a t i j n i n h a a r Rapport inzake de heffing van scheepvaartrechten '), toen deze ,.Staatsc o m m i s s i e v o o r het V e r v o e r " s c h r e e f : „ A l l e r e e r s t z i j er op g e w e z e n dat de C o m m i s s i e de o v e r t u i g i n g beeft, dat de v e r s c h i l l e n d e v e r v o e r m i d d e l e n s e l f - s u p p o r t i n g m o e t e n z i j n , o m d a t h i e r d o o r alleen aan de v e r s c h i l l e n d e v e r v o e r m i d d e l e n de plaats k a n w o r d e n t o e g e k e n d , die z i j e c o n o m i s c h b e b o o r e n i n te n e m e n " enz. ( b l z . 27 v a n bet Rapport). ' ) I'". C . 1'. C H e y n i n g k w a m i n /),- Ingenieur 1933 N o . 12 T e c h nische E c o n o m i e „ K o s t e n en o m v a n g v a n het v e r v o e r te w a t e r i n N e d e r l a n d " tot een niet b e l a n g r i j k a f w i j k e n d b e d r a g n l . o v e r 20 j a a r g e m i d d e l d ƒ 5 . 3 3 5 . 0 0 0 v o o r n i e u w b o u w en f 8.825.000 v o o r v e r b e t e r i n g o n d e r h o u d en b e d i e n i n g , i n t o t a a l dus ƒ 14.160 000. ') Z i e O v e r d r u k uit Financieel Overheidsbeheer v a n 15 N o v . 1933: „ T w e e l e z i n g e n o v e r bet v e r k e e r s w e z e n g e h o u d e n d o o r P r o f Mr F . de W i e s en S. A . R e i t s m a ( b l z . 60 e . v . ) ; v e r k r i j g b a a r bij de R e d a c t i e v a n Spoorcn Tramwegen na g i r e e r i n g v a n ƒ 0 . 4 0 plus 5 cent p o r t o k o s t e n ( g i r o n r . 79106). ) R a p p o r t v a n J u l i 1935, f . a n d s d r u k k e r i j R a p p o r t - P a t i j n v a n 1924, b l z . 24. 4
1936:
zie
ook
het
le
29
D e C o m m i s s i e z a g echter zeer g o e d i n , dat het w a t e r v e r v o e r niet s e l f - s u p p o r t i n g w a s te m a k e n en dus het k a p i t a a l v e r l i e s i n w e g e n ten m a t e r i e e l ) g e ï n c a s s e e r d moest w o r d e n , w a a r t o e het n o o d i g z o u z i j n het . . b e d r i j f " te „ r a t i o n a l i s e e r e n " m e t steun aan de o v e r c o m p l e e t geworden schippers. O n n o o d i g te z e g g e n , dat v a n dit t h e o r e t i s c h a d v i e s , dat o o k o m andere redenen niet u i t v o e r b a a r w a s , niets terecht is g e k o m e n . D e b e d r a g e n , w e l k e i n de k a n a l e n g e s t o k e n z i j n , o n t t r e k k e n z i c h aan e l k e b e c i j f e r i n g , ze z i j n echter zeer h o o g . H e t b o v e n g e n o e m d R a p p o r t - P a t i j n r e k e n t dat i n de p e r i o d e 1925—1929 j a a r l i j k s v o o r n i e u w e w e r k e n , o n d e r h o u d en b e d i e n i n g v a n k a n a l e n , r i v i e r e n , h a v e n s ten behoeve der b i n n e n s c h e e p v a a r t v a n R i j k s w e g e w e r d u i t g e g e v e n g e m i d d e l d ƒ 3 . 9 0 5 . 0 0 0 ( B i j l . I I en b l z . 14), dat de jaarlijkschc uitgaven d e r p r o v i n c i ë n ƒ 1.370.000 b e d r o e g e n , w a a r t e g e n o v e r ƒ 1.000.000 aan d o o r v o e r r e c h t e n s t o n d e n ( b l z . 19). O p de v a a r w e g e n v a n gemeenten, w a t e r s c h a p p e n en p a r t i c u l i e r e n w e r d d a a r e n t e g e n een m a t i g e w i n s t g e m a a k t v a n ƒ 400.000 (zie B i j l a g e I V en b l z . 24 v a n het Rapport). B e s t o n d i n N e d e r l a n d tusschen de s p o o r w e g e n en de b i n n e n s c h e e p v a a r t i n v r o e g e r tijd geen a l te scherpe t e g e n s t e l l i n g , o m d a t beide v e r v o e r m i d d e l e n h i s t o r i s c h g e g r o e i d w a r e n en niet als de auto een r e v o l u t i o n n a i r e o n t w i k k e l i n g v e r t o o n d e n , d a a r n a a s t w a r e n n o g de g r o o t e v e r s c h i l l e n a a n w e z i g , n l . dat het w a t e r v e r k e e r m i n d e r snel g i n g en h o o f d z a k e l i j k v a n r e g i o n a l e beteekenis w a s ; i n den laatsten tijd v e r a n d e r d e n de aspecten w e l e e n i g s z i n s d o o r de m o t o r i s e e r i n g d e r b i n n e n v l o o t , den v o o r t g e z e l t e n b o u w v a n n i e u w e r i j k s - en p r o v i n c i a l e g r o o t s c h e e p v a a r t k a n a l e n , a n d e r z i j d s d o o r de o n d e r b r e n g i n g der b i n n e n s c h e e p v a a r t i n een v e r k e e r s g r o e p . A n d e r s w a s het i n n a b u r i g e l a n d e n . V o o r de l i t e r a t u u r , w e l k e g r o o t e n d c e l s i n m i j n m e e r g e n o e m d p r a e a d v i e s v e r w e r k t i s , v e r w i j s i k n a a r de d a a r i n noot 3 g e n o e m d e b r o n n e n . •"')
) V o o r de D u i t s c h e l i t e r a t u u r v e r w i j s i k i n het b i j z o n d e r n a a r P r o f . D r . E m i l S a x Die Verkehrsmiltel in Volksuni! Staatswirlschaft (Band IT. 1920), Staatssekretar M a x Peters Schiffahrtsabgaben (1906 en 1908), D r . Ff. S c h u m a c h c r Zur Frage dar Binncnschiffahrlsabgaben (1901), H a n s B r u n e (Die preussische Wasserstrassenpolüik in Vcrgangenheit, Gegcnwart und Zukunft (1922), D r . K . W v s z o m i r s k i Schiffahrtsabgaben und Schleppmonopol (1928), D r . W a l t h e r L ö b n e r ƒ);> fïnanzieilen Auswirkungcn der Reichswasscrstrassenpolitik von 1918—1930 ( B a n d V I d e r Beitriige für Finanzkunde, 1931). D r . R i c h a r d B ü c h n e r i m Handwörtcrbuch der Siaatswisscnschaften (Band V I I I , 1928, b l z . 914) en v o o r a l P r o f . D r . A . F . N a p p - Z i n n Binncnschiffahrt und Eisenbahn (1928). Z i e o o k diens a r t i k e l „ G r u n d f r a g e n der deutschen Schiffahrtspolitik" i n Zeitschrift für Verkchrswisscuschaft, 1925, b l z . 116 en D r . A l f o n s S c h m i d t „ V e r k e h r s p o l i t i k " i n A d o l f W e b e r s Handelsund Verkehrspolitik (1933), den s t r i j d tusschen P r o f . D r . I n g . E . G i e s e en B a u r a t L e o p o k ! i n 1927 ( r e s p . i n Verkehrstcchnik en Deutsche Wasserwirtschaft) en de p u b l i c a t i e s der D e u t s c h e R e i c h s b a h n g e s e l l s c h a f t Reichsbahn und Wassers/rassen (1927), Rcichsbahn und Binnenschif fahrt (1930) en v a n het R e i c h s v e r k e h r s m i n i s t e r i u m Zur Frage der Reichswasscrstrassenpolitik (1927). V o o r B e l g i ë z i j n de p u b l i c a t i e s v a n p r o f e s s o r de L e e n e r La politique des Transport! cn Helgique (1917) en Chemins de fer et canaux cn Belgique (1928) a l s m e d e N . R u l o t De toestand van den spoorweg en de mededinging van het water ( 1 9 3 8 ) ; i d . La Situation du chemin de Ier el la Concurreuce de la Route el de la Voie d'eau I193SI; i d . Voor een Verkeerspolitie!; (1940) zeer l e e r z a a m ; v o o r F r a n k r i j k Colson Cours d'économie politique ( l i v r e V I , 1926), P a u l Ferradou La Novigation interieur,en France (1933). V o o r A m e r i k a b e h a l v e de n a d e r te n o e m e n b o e k w e r k e n v a n E a s t m a n en M o u l t o n de b e k n o p t e u i t e e n z e t t i n g e n v a n deze v e r k e e r s e c o n o m e n resp. „ F e d e r a l R e g u l a t i o n o f 5
60
In F r a n k r i j k betalen alleen a a n l i g g e n d e m i j n b o u w m a a t s c h a p p i j e n een b e t r e k k e l i j k e k l e i n i g h e i d aan de k o s t e n d e r k a n a l e n , v a n d a a r een j a a r l i j k s c h d e f i c i t op de r i j k s b c g r o o t i n g en een g e w e l d i g e c o n c u r r e n t i e met de a n d e r e v e r v o e r m i d d e l e n , zij het d a l de k a n a l e n d a a r o v e r het a l g e m e e n niet v a n g r o o t e c a p a c i t e i t z i j n . Iets a n d e r s is de t o e s t a n d i n B e l g i ë , w a a r de N a t i o n a l e M a a t s c h a p p i j der B e l g i s c h e S p o o r w e g e n z i c h i n de o n m i d d e l l i j k aan den j o n g s t e n o o r l o g v o o r a f g a a n d e j a r e n h e f t i g tegen de n i e u w e k a n a a l p l a n n e n weerde. In D u i t s c h l a n d w a s de s t r i j d altijd h e v i g , z o o a l s w e l uit de l i t e r a t u u r o p g a v e v a n noot 5 w e l k e n o g l a n g niet v o l l e d i g is, b l i j k t . D e t o e n m a l i g e l e i d e r v a n hel [nstitut f ü r V e r k e h r s w i s s e n s c h a f t le K e u l e n , P r o f e s s o r D r . A . F . N a p p - Z i n n , s c h r e e f i n z i j n s t u d i e Binncnschif fahrt und Eisenbahn.: ..dass die grosseren K a n a l e und kanalisierten Flusstrecken i m A l l g e m e i n e n uur i h r e U n t e r h a l t u n g s - u n d B e t r i e b s k o s t e n d e c k c n u n d bei starkere A b g a b e n b e l a s t u n g n u r einen u n b e d e u t e n d e n B r u c h t e i l des A n l a g e k a p i t a l s z u v e r z i n s e n v e r m o c h t e n " . V a n v o l l e d i g e r e n t a b i l i t e i t w a s a l z o o geen sprake. P r i n c i p i e e l streefde m e n i n D u i t s c h l a n d n a a r a m o r t i s a t i e en rente v a n het a a n l e g k a p i t a a l , v o o r t s n a a r o n d e r h o u d s - en b e d i e n i n g s k o s l e n , z o n d e r dat dit g e l u k t e (alleen bij het k o r t e , d r u k b e v a r e n e RheinHernekanaal) I n de latere j a r e n heeft m e n den r e n t a b i l i t e i t s e i s c h , waarop de p l a n n e n v a n het Mittellandkanaal oorspronkelijk vast gekropen w a r e n , laten v e r v a l l e n . M e n g i n g m e e r w a a r d e hechten aan de t e v o r e n z o o veel g e s m a d e „ i n d i r e c t e v o o r d e d e n " . I n E n g e l a n d k w a m e n de a a n w e z i g e b e l a n g r i j k e k a n a l e n bij de v e r l e e n i n g d e r concessies aan de s p o o r w e g m a a t s c h a p p i j e n grootendeels in b a n d e n v a n de p a r t i c u l i e r e s p o o r w e g e n , die op het c o m p l e x „ v e r v o e r w e g e n " , de meest e c o n o m i s c h e v e r v o e r w i j z e toepasten. D a a r d o o r k w a m u i t e r a a r d het k a n a l e n n e t n o o i t tot g r o o t e o n t w i k k e l i n g , al w e r d op het w a t e r w c g e n b e h e e r niet veel t o e g e l e g d . O o k i n A m e r i k a w e r d e n aan de o n g e l i j k e b e h a n d e l i n g v a n w e g k o s t e n bij s p o o r w e g e n en w a t e r w e g e n de n o o d i g e b e s c h o u w i n g e n g e w i j d . D e F e d e r a l C o ö r d i n a t o r o f T r a n s p o r t a t i o n , J o s e p h II. E a s t m a n , heeft de j u i s t h e i d v a n het b e g i n s e l v o o r A m e r i k a a n s c h c v e r h o u d i n g e n w e l heel sterk bepleit i n z i j n Reports; P r o f . I l a r o l d G . M o u l t o n , president of the B r o o k i n g s I n s t i t u t i o n w a s h e m d a a r b i j een l i c h t e n d v o o r b e e l d , z i e diens The American Transportation Problem (1933, b l z . 455 en 565). O o k i n het even t e v o r e n v e r s c h e n e n Coolidge Report w o r d t dezelfde eiseh v a n v o l l e d i g e k o s t e n d e k k i n g gesteld, l i e t Report of the National Transportation Committee (1933) v e r m e l d t i n p u n t 4 : „ A s a g e n e r a l p r i n c i p l e i n l a n d w a t e r w a y s s h o u l d b e a r all costs o f a m o r t i z a t i o n , interest, m a i n t e n a u c c a n d o p e r a t i o n o f the f a c i l i t i e s f o r t h e i r n a v i g a t i o n . If they cannot b e a r sneb charges a n d compete w i t h o t h e r f o r m s o f t r a n s p o r t , they should be abandoned (cursiveering van mij. R . ) . D i t laatste g a a l n a t u u r l i j k i n zijn a l g e m e e n h e i d veel te v e r . D e „ i n d i r e c t e v o o r d e d e n " van de w a t e r w e g e n s p r e k e n een zeer b e l a n g r i j k w o o r d mee. E e n b e w i j s te m e e r v o o r de o n u i t v o e r b a a r h e i d i n de p r a c t i j k v a n het d o o r p r o f e s s o r de V r i e s z o o h o o g g e r o e m d e s e l f s u p p o r t i n g beginsel. l i e t is g e m a k k e l i j k g e n o e g o m . z o o a l s D r . F . W . A . H a b e r m a n n d o e t ) , steunende op p r o f e s s o r de V r i e s , te z e g g e n : „ E r moet een e i n d e k o m e n aan de v e r s p i l l i n g , w a a r t o e de s t e l s e l l o o s h e i d i n het v e r v o e r w e z e n tot d u s v e r heeft g e l e i d " en d a n den s e l f s u p p o r t i n g e i s c h te s t e l l e n . W a n n e e r deze eisch aan het beheer der w a t e r w e g e n i n de p r a c t i j k z o u w o r d e n gesteld, d a n z o u er w e l d r a geen s c h i p m e e r k u n n e n 0
Water Carriers" in the Economics v o o r a l de Reports w a y s (1909) v a n w a t e r w a y s (1921) °) De Economist
(1934) en „ T h e A m e r i c a n T r a n s p o r t a t i o n P r o b l e m " Series Presentation N o . 18 (1933). I n E n g e l a n d z i j n v a n de R o y a l C o m m i s s i o n o n C a n a l s a n d W a t e r b e l a n g , evenals die v a n the C o m m i t t e e o n i n l a n d en v a n de R o y a l C o m m i s s i o n o n T r a n s p o r t (1930). 1941 b l z . 425. 31
v a r e n . D i t k a n de b e d o e l i n g v a n p r o f e s s o r de V r i e s , den heer H a b e r m a n n en de s e l f s u p p o i t i i i g - m e i i s c l i e n niet z i j n . I n het d o o r m i j v o o r g e s t a n e stelsel z o u d e n v o o r alle n i e u w aan te 'eggen w a t e r w e g e n v o l l e d i g e en n a u w k e u r i g e r e n l a h i l i t e i t s b e r e k e n i n g e n moeten w o r d e n o p g e m a a k t , w a a r h i j tevens r e k e n i n g is te h o u d e n met v e r v o e r , dat n a a r m e n s c h e l i j k e b e r e k e n i n g aan bestaande v e r b i n d i n g e n ( s p o o r - en t r a m w e g e n , andere w a t e r w e g e n , l a n d w e g e n ) z a l o n t g a a n z o n d e r dat d a a r n o g andere v o o r d c e l e n tegenover .staan E r z a l zijn' n a te g a a n , w e l k e v e r g o e d i n g i n de t o e k o m s t v a n de b i n n e n s c h e e p v a a r t g e h e v e n z a l k u n n e n w o r d e n , z o n d e r dat z u l k s a a n l e i d i n g geeft, dat de g r o o t e i n d i r e c t e v o o r d e d e n v a n bet w a t e r v e r k e e r v e r l o r e n ' z u l l e n g a a n D e O v e r h e i d z a l dan tenslotte hebben te beoordeelen o f de f i n a n c i e e l e lasten w e l tegen de i n d i r e c t e e c o n o m i s c h e v o o r d e d e n o p w e g e n o f dat de O v e r h e i d s s t e u n z i c h n o g v e r d e r z a l moeten u i t s t r e k k e n d a n thans reeds bet g e v a l is. ! „ d g e v a l z a l het beheer v a n het w a t e r w e g e n n e t beter v e r d e e l d moeten w o r d e n en z a l eenheid, g e b r a c h t moeten w o r d e n k
in de b e h i n g e n ie k a n a l e n , w e l k e niet i n beheer zijn bij het R i j k . as d a a r n a k a n een b e h o o r l i j k e r e k e n i n g w o r d e n o p g e m a a k t , w e l k e tot basis v a n v e r e e r s t r e k k e n d e m a a t r e g e l e n k a n dienen. § 4. D e r e n t a b i l i t e i t d e r
landwegen.
a. Algemeen. In bet laatst der v o r i g e eeuw b r a k m e n z i c h i n N e d e r l a n d het h o o f d o v e r de r e n t a b i l i t e i t der l a n d w e g e n v o o r z i e n i n g d o o r de O v e r h e i d z ó ó w e i m g . dat z o o a l s reeds i n § 3 w e r d o p g e m e r k t , de t o l l e n op de r i j k s w e g e n met i n g a n g v a n 1 M e i 1900 z o n d e r m e e r w e r d e n afgeschaft I n v e r b a n d met de hooge kosten v a n den m o d e r n e n w e g e n b o u w z o o w e l als u i t het o o g p u n t v a n de c o n c u r r e n t i e , w e l k e het a u t o m o b i e l v e r k e e r den s p o o r - en t r a m w e g e n (doch z e k e r niet m i n d e r de b i n n e n s c h e e p v a a r t ) aandeed, o m d a t bet a u t o v e r v o e r l e p r a c t i s c h tot elk punt i n den lande k o n d o o r d r i n g e n , 2e met g r o o t e s n e l h e i d plaats b a d , 3e een m e e r i n t e n s i e f h u i s - h u i s v e r k e e r toeliet met i n sommige gevallen minder p m l a d i n g e n , w e r d al s p o e d i g de v r a a g aan de o r d e gesteld o f het a u t o v e r k e e r i n de k o s t e n v a n den w e g moest deelnemen en z o o j a tot we k b e d r a g . D a a r d o o r o n t s t o n d i n alle landen een g e w e l d i g e p o l e m i e k , w e l k e m het b e g i n een m i n ot m e e r d i l e t t a n t i s t i s c h k a r a k t e r d r o e g d a a r n a meer p r i n c i p i e e l g e v o e r d w e r d . In N e d e r l a n d c u l m i n e e r d e de l . e s t u d e c n n g van bet M a a g s t u k v a n de w e g k o s t e n i n een eveneens d o o r p r o f e s s o r de \ m - v o o r g e z e t e n c o m m i s s i e , w e l k e i n 1935 w e r d i n g e steld, doch w a a r v a n het r a p p o r t pas i n 193S v e r s c h e e n . ' ) ' ) E r is geen l a n d , w a a r het v r a a g s t u k geen d i e p g a a n d e b e h a n d e l i n g v o n d , i k m o g e v e r w i j z e n n a a r het v e r s l a g v a n de eerste v e r g a d e r i n g der F i n a n z i e r u n g s - A u s s c h u s s v a n de „ H a f a b r a " op 1 D e c . 1927 ( S c h r i f t no. 10). üenkschrin van de I I a u p t v e r w a l t u n g der D e u t s c h e n R e i c h s b a h n gesellschaft „Reichsbahn u n d K r a f t v e r k c h r " (1930. b l z 36) het Gutachtenvan P r o f . D r . O . M o s t en D r . W i l h e l m S c h o t t e v o o r het K e i c h s v e r b a n d der A u t o m o b i l i n d u s t r i e , w a a r v a n de i n h o u d v r i j w e l o v e r e e n k o m t met die v a n b o v e n g e n o e m d Denkschrift v a n de S t u d i e n gesellschaft fur die Finanzierung des deutschen Strassenbaues ( M u i l s t r a ; z i e o o k b l z . 9 v a n het Mittcilungshla.lt des Hafabra c.V. v a n 1 J u l i 1930), w e l k e d o o r d e z e l f d e heeren b e w e r k t w e r d n a a r de discussies op de d o o r de „ L a n g n a m " en het K o h i e r l u s t i t u t f ü r V e r k e h r s wissenschaft georganiseerde „Diisseldorfer Verkehrstagung" van 27 M e i 1930 en de b e s c h o u w i n g , w e l k e P r o f . D r . A . F . N a p p - Z i n n i n 1931 d a a r a a n v a s t g e k n o o p t heeft i n z i j n b r o c h u r e : Eisenbahn und Kraftwagen ( b l z . 150). M e t deze v e r m e l d i n g is slechts een g r e e p i n de u i t g e b r e i d e l i t e r a t u u r g e d a a n . B u i l e n D u i t s c h l a n d deed z i c h h e t z e l f d e v e r s c h i j n s e l v o o r . V a n een e e n i g s z i n s v o l l e d i g e v e r m e l d i n g d e r t a l r i j k e geschriften wordt afgezien. E e n uitzondering wordt gemaakt rooi
32
Aangezien dit Rapport nergens critisch bekeken werd, zal dit hier geschieden. Het zal wegens de maagdelijkheid van de kwestie uitvoeriger onder de loupe genomen moeten worden dan het beheersprincipe der spoor- en waterwegen, waaraan in het voorafgaande slechts cenige bladzijden zijn gewijd omdat de zich daarbij voordoende vraagstukken wel al van alle kanten bekeken werden. A l kleeft aan deze uitvoerige beschouwing het bezwaar, dat deze studie daardoor eenigszins onevenwichtig wordt, het wordt echter meer dan tijd dat van het vraagstuk der wegkosten het omhullende rookgordijn weggeblazen wordt. Op den voorgrond stel ik — de aandachtige lezer zal dit reeds begrepen hebben —, dat als ik in f van deze paragraaf (blz. 58) tot de conclusie kom. dat het kindwegenbehecr onrendabel is dit geenszins een veroordeeling inhoudt van de gevolgde land» cgcnpolil iek. I let is mij tedoenom de juiste feiten; de „indirecte voordeden" kunnen de tekorten dus best compenseercn. Verkeerde berekeningen mogen echter nimmer leiden tot onjuiste conclusiën, waardoor, zooals de practijk geleera heeft, andere verkeerssoorten bij handhaving van het Eigenwirtschafthchkeitsprincipe ten onrechte worden afgebroken Voor en aleer een becijfering te geven van de rentabiliteit van het wegenbeheer, zal men in klaarheid moeten zijn over de beginselen volgens welke dit zal moeten plaats hebben. In de eerste plaats kan gevraagd worden of het wel billijk is, dat „überhaupt" voor het gebruik van wegen door de Overheid een vergoeding wordt verlangd. Of dat het weuschclyk is, dat de verkeerswegen als bezit der gemeenschap ter Devore ering van de welvaart zonder eenige vergoeding aan iedereen ter beschikking worden gesteld. De laatste vraag is wel in bevestigenden zin beantwoord, maar om practische redenen is de uit dat antwoord voortvloeiende consequentie bijna nergens ooit volledig toegepast. Immers, het ging om te hooge geldbedragen, voorts om verkwisting op dit gebied en - althans gedeeltelijk - oneconomische concurrentie te voorkomen. Op den voorgrond dient dus te staan, nat in alle tanden theoretisch en practisch het heffen van vergoedingen voor weggebruik in bevestigenden zin werd beantwoord; de in het verleden bestaan hebbende tollen en zij, welke nog aanwezig zijn, vormen hiervan een voorbeeld. Toen nog geen motorwegverkeer van beteekenis bestond, erkende niemand minder dan Adolf Wagner reeds het bestaansrecht van dergelijke vergoedingen (zie zijn Fininzwissenschaft 1890, 2e deel, blz. 129). In dit verband is het eigenaardig te zien hoe, eind 1899, ,n Nederland besloten werd de tollen op de Rijkswegen (en -kanalen) af te schaffen, zonder dat daarvoor een andere heffing voor het gebruik van wegen in de plaats kwam. De inkomsten uit de tollen, welke feitelijk door de schatkist niet gederfd konden worden, werden gecompenseerd door d i e . . . . voortvloeiende uit een belasting op het zegel! In de tweede plaats. Indien men volgens de meest gangbare o p vatting een vergoeding voor het weggebruik vraagt, is het dan billi k of gewenscht de jaarhjksche aanleg- en verbcteringskosten ten laste te brengen van hen. die thans van de wegen gebruik maken of verdient bet uitstekende werk van prof. Dr. Manuel Saitzew Die volkswirtschallhchc, . ••Igahcn and die wirlschaftspolitischc Behandlnng der Eisenbahnen (Bern, 1932), dat over ,1e verhouding van spoorweg en automobiel in Zwitserland handelt. Daar het in mijn bedoeling ligt meer in het bijzonder de wegkosten van het motorwegverkeer in Nederland in beschouwing te nemen moge ik alzten van de gezichtspunten, waaruit het vraagstuk in Duitschland en elders bezien werd, om mij bezig te houden met den toestand m Nederland, waarbij het echter wel noodig zal zijn af en toe naar buitenlandsche verhoudingen te verwijzen Ik behandelde het vraagstuk ook in een artikel: „Das Rentabilitatsprinzip 1111 Verkchr f i l t e r besonderer Berücksichtigung der Kosten des niederlandischen Straszenwcsens)" i„ de 2e aflevering van den jaargang 1942 van het Zeitschrift für Verkehrswissenschaft. ' 33
het aanbeveling om de e i n d k o s t e n i n de w e g e n vastgelegd te b e s c h o u w e n als een k a p i t a a l b e z i t der w e g e n b e h e e r d e r s , w a a r v a n o o k het nageslacht z a l p r o f i t e e r e n , z o o d a t m e n z o u k u n n e n v o l s t a a n de g e b r u i k e r s een v e r g o e d i n g v a n rente en a f l o s s i n g v a n het i n de w e g e n g e s t o k e n k a p i t a a l te laten o p b r e n g e n v e r m e e r d e r d m e t de k o s t e n v a n het o n d e r h o u d ? W a t deze v r a a g a a n g a a t : v o o r b e i d e standpunten valt iets te z e g g e n . Z i j w e r d d a n o o k n a a r o m s t a n d i g h e d e n vers c h i l l e n d b e a n t w o o r d , hetgeen i n de p r a c t i j k tot u i t d r u k k i n g k w a m . W e r d b i j v . een k o s t b a r e b o u w v a n a u t o s n e l w e g e n i n s n e l t e m p o n o o d i g g e o o r d e e l d , z o o d a t op het h u i d i g e g e s l a c h t te z w a r e lasten w e r d e n g e l e g d w a n n e e r m e n het j a a r l i j k s v o o r de bestede b e d r a g e n z o u l a t e n o p k o m e n , dan w e r d de a a n l e g v a n w e g e n t e n laste eener k a p i t a a l r e k e n i n g g e b r a c h t . ) D o c h w a a r de a a n l e g w e r k z a a m h e d e n i n g e m a t i g d tempo g e s c h i e d d e n , daar w e r d als f i n a n c i e r i n g s t y p e dat v a n de j a a r l i j k s c h c k o s t e n d e k k i n g g e k o z e n . M e n v e r m e e d bij d i t laatste een v e r s c h u i v i n g v a n de w e g e n s c h u l d naar de t o e k o m s t , o m d a t deze s c h u l d v a n p r o b l e m a t i e k e waarde, w e r d g e o o r d e e l d . D e snelle v o o r t s c h r i j d i n g der techniek, z o o w e l v a n de m o t o r v o e r t u i g e n als v a n den w e g e n b o u w , deed een w e g e n f i n a n c i e r i n g op l a n g e n t e r m i j n o n g e w e n s c h t a c h t e n ; de financieele m o e i l i j k h e d e n w a a r i n eertijds g o e d r e n d c e r e n d e s p o o r w e g e n als g e v o l g v a n h u n hooge k a p i t a a l l a s t e n d o o r de s t r u c t u r c c l e w i j z i g i n g e n i n het v e r k e e r g e k o m e n z i j n , m a a n d e n i n d i t o p z i c h t mede t o t v o o r z i c h t i g h e i d . U i t d i t g e z i c h t s p u n t is het te v e r k l a r e n , dat m e n i n N e d e r l a n d z o o l a n g m o g e l i j k \ a s t g e h o u d e n heeft aan de f i c t i e o m , althans wat de R i j k - w e g e n betreft, j a a r l i j k s de loopende u i t g a v e n u i t de i n k o m s t e n te betalen en z o o w e i n i g m o g e l i j k tot l e e n i n g e n o p k o r t e n of l a n g e n t e r m i j n o v e r te g a a n . W i l d e m e n v e r s n e l d w e r k e n , d a n v e r s c h a f t e de R e g e e r i n g aan het Wegenfonds r e n t e g e v e n d e v o o r s c h o t t e n , w e l k e u i t de g e w o n e i n k o m s t e n afgelost m o e s t e n w o r d e n en d a n het k a r a k t e r d r o e g e n v a n l e e n i n g e n . H e t restant der s c h u l d w e r d bij de i n s t e l l i n g v a n het Verkeersfonds door dit fonds o v e r g e n o m e n t e r w i j l met h e l v e r s t r e k k e n v a n r e n t e g e v e n d e voorschotten doorgegaan w e r d . In wezen is zoo'n rentegevend v o o r schot niets a n d e r s d a n ' e e n l e e n i n g . I n de V e r k e e r s f o n d s b e g r o o t i n g v o o r het j a a r 1937 w e r d v o o r het eerst o p n i e u w een z e k e r deel d e r k o s t e n v o o r w e g e n a a n l e g o p de k a p i t a a l r e k e n i n g g e s c h r e v e n ; sedert w e r d d a a r m e e d o o r g e g a a n ( v o o r 1938 ƒ 5.733.000 op d e n g e w o n e n d i e n s t , ƒ 20.000.000 o p de k a p i t a a l r e k e n i n g ) . T e g e n deze laatste w i j z e v a n f i n a n c i e r i n g w e r d e n v a n v e r s c h i l l e n d e z i j d e n , o.a. d o o r d e n v o o r m a l i g e n T h e s a u r i e r - G e n e r a a l M r . D r . A . v a n D o o r n i n c k , ernstige bezwaren a a n g e v o e r d . ) D e lagere o r g a n e n als p r o v i n c i ë n , g e m e e n t e n enz. f i n a n c i e r d e n h u n w e g e n v e r b e t e r i n g gedeeltelijk uit l e e n i n g e n ) , d a a r b i j d i k w i j l s het eene d o o r r e n t e b e t a l i n g en a f l o s s i n g ontstane gat m e t het a n d e r e stoppende. Z o o a l s h i e r n a i n c en d v a n deze p a r a g r a a f z a l 2
3
5
) V o o r D u i t s c h l a n d w o r d t de f i n a n c i e r i n g s w i j z e k o r t en d u i d e l i j k g e f o r m u l e e r d i n een b i j d r a g e tot de Drucksache No. 94 van de I n t e r n a tionale 1 l a n d e l s k a m m e r . . . S t r a s s e n v e r w a l t u n g u n d F i n a n z i e r u n g in f ü n f z e h n L a n d e r n " (1937). B e t a r t i k e l dat v o o r k o m t op b l z . 108 d e z e r belangrijke publicatie w e r d geschreven door den Generalinspektor für das deutsche S t r a s s e n w e s e n , w i j l e n D r . T o d t . B i j z o n d e r helder is de vroegere financieringswijze door D r . Ing. H . Riepert beschreven in de b r o c h u r e Die Einancierung des deutschen Strasseuhaues (uitgave v a n de 1 n t e r n . 11 a n d e l s k a m m e r , 1930). 2
') De
;
Economist
1937. b l z . 7 7 4 :
(zie ook h i e r n a
b l z . 62).
) H e t is d u s >
(
34
w o r d e n a a n g e d u i d , is het o o k d a a r d o o r v o o r een b u i t e n s t a a n d e r m o e i lijk, z o o niet o n m o g e l i j k , z i c h z o n d e r de uiterste i n s p a n n i n g en z o n d e r plaatselijke v . t o r l i c h t i n g , t e n b e e l d te v o r m e n v a n den f i n a n c i e e l e n s t a n d van z a k e n bij de w e g en ver b e t e r i n g der lagere o v e r h e i d s o r g a n e n E e n derde v r a a g , w e l k e z i c h voortloet, is de v o l g e n d e . M a g , z e l f s a l w i l m e n het p r i n c i p e der v o l l e k o s t e n d e k k i n g v a n den w e g toepassen, een deel der t e g e n w o o r d i g e en t o e k o m s t i g e w e g k o - t e n , en z o o j a , welk deel, op de algemeenheid w o r d e n a f g e w e n t e l d ? M . i . i s d i t eerste zeer z e k e r het g e v a l . E v e n a l s de k a n a l e n n i e t a l l e e n ten b e h o e v e der scheepvaart zijn a a n g e l e g d , d o c h tevens i n v e l e g e v a l l e n v o o r afw a t e r i n g en b e v l o e i i n g d i e n e n , z o o k a n m e n v o o r o p s t e l l e n , dat de g e w o n e w e g e n o o k thans n o g d i e n e n v o o r de v e r p l a a t s i n g v a n bespannen en onbespannen v o e r t u i g e n , v o e t g a n g e r s en w i e l r i j d e r s ; al moet d a d e l i j k g e c o n s t a t e e r d w o r d e n , dat bet aantal v o e r t u i g e n en w a n d e l a a r s i n den l o o p der j a r e n b e l a n g r i j k is a f g e n o m e n , terwijl laarentegen v o o r de i n a a n t a l sterk t o e g e n o m e n w i e l r i j d e r s v e e l a l a f z o n d e r l i j k e r i j w i e l p a d e n m o e s t e n w o r d e n aangelegd, w a a r u i t d a n v o l g t dat u i t dezen hoofde het oude w e g e n n e t niet b e l a n g r i j k i n beteekenis heeft g e w o n n e n . D e n k t m e n o v e r d i t algemeene a n t w o o r d iets dieper na, d a n ziet m e n , dat i n dit o p z i c h t niet alle o p e n b a r e w e g e n o v e r d e n z e l f d e n k a m g e s c h o r e n m o g e n w o r d e n , d o c h dat een o n d e r s c h e i d g e m a a k t m o e t w o r d e n t u s s c h e n de v o o r het n i e t - m o t o r v e r k c e r i n b e l a n g r i j k h e i d afnemende b u i t e n w e g e n en de s t a d s s t r a t e n , waarop het v o e t g a n g e r s v e r k e e r enz. d o o r d e n g r o e i der stadsb e v o l k i n g dus een l a n g niet te v c r w a a r l o o z e n factor b e t e e k e n t ; iets w a a r o p i n d n o g t e r u g g e k o m e n z a l w o r d e n . V o o r t s d i e n e n de g e w o n e w e g e n o.a. d i k w i j l s v o o r het l e g g e n v a n l i c h l l e i d i n g e n , telefoonl e i d i n g e n , r i o l e e r i n g e n enz., w e l k e met het v e r k e e r niets te m a k e n h e b b e n . M e n v a t a l de g e n o e m d e o n k o s t e n w e l eens s a m e n o n d e r den n a a m , , c o m m u n i t y u s e " en b r e n g t deze dan, o m d a t iedereen d a a r v a n p r o f i t e e r t , niet ten o n r e c h t e ten laste v a n de gemeenschap, dus v a n den a l g e m e e n e n b e l a s t i n g b e t a l e r . B i j de v a s t s t e l l i n g v a n liet b e d r a g , w e l k deel ten laste v a n de a l g e m e e n h e i d z a l m o g e n w o r d e n g e b r a c h t , z a l het dus z a a k z i j n , w il m e n de k o s t e n v o o r het s p e c i f i e k e m o t o r w e g v e r k e e r benaderen, deze k o s t e n v o o r „ c o m m u n i t y use" te k e n n e n . bleu v i e r d e v r a a g is of m e n bij de b e r e k e n i n g d e r k o s t e n , i n r e k e n i n g m a g b r e n g e n het k a p i t a a l — gesteld dat dit e e n i g s z i n s n a u w k e u r i g te b e r e k e n e n w a r e — . dat i n h e l w e g e n n e t g e s t o k e n w a s op het o o g e n b h k , d a l een nieuw v e r k e e r s m i d d e l , de auto, d a a r o p z i j n i n t r e d e deed? I n v e r s c h i t i e n d e n z i n is h i e r o p een a n t w o o r d g e g e v e n . O v e r „ t h e legaey of the past'', ,,das E r b e aus der V c r g a n g e n h e i t ' ' , ,,de erfenis u i t het v e r l e d e n ' ' , i s heel w a s g e d i s c u s s i e e r d . H e t g e m a k k e l i j k s t heeft de c o m m i s s i c - S a l t e r z i c h i n 1 9 , 2 d a a r v a n a f g e m a a k t d o o r i n het o v e r i g e n s terecht b e f a a m d e Report of the Conference OH Rail and Road Transport ( i n p u n t 48, b l z . 16) w e l a l s v a s t s t a a n d aan te n e m e n , d a t h i e r v o o r een z e k e r b e d r a g i n r e k e n i n g g e b r a c h t moet w o r d e n , d o c h dit b e d r a g — ,,the l e g a c y of the past'' — n i e t te b e r e k e n e n en het e e n v o u d i g te laten w e g v a l l e n tegen „ t h e c o m m u n i t y use'', z o o a l s d i t i n de p u n t e n 38 tot en m e t 47 v a n g e n o e m d r a p p o r t w a s o m s c h r e v e n . ) D e z e g e l i j k s t e l l i n g v a n twee i n w e z e n t o t a a l v e r s c h i l l e n d e g r o o t h e d e n , schier alleen o m d a t zij m o e i l i j k te b e r e k e n e n zijn, o n t b e e r t e i k e n r e d e l i j k e n g r o n d s l a g . S i m p l i s t i s c h e r — en b o v e n d i e n o n j u i s t e r — redeneerde de S u b c o m m i s s i e v a n de N e d e r l a n d s c h e C e n t r a l e C o m m i s s i e v a n A d v i e s en B i j s t a n d v o o r het V e r k e e r s f o n d s ( C . C . V . ) , w a a r o v e r n o g n a d e r 5
) R a p p o r t v a n 29 J u l i 1032 d o o r het E n g e l s c h e M i n i s t e r i e v a n Verkeer (Ministry of T r a n s p o r t ) uitgegeven bij His Majesty's S t a t i o n e n ' O f f i c e . K o u d o n . „"We c o n s i d e r that the t o t a l c o n t r i b u t i o n p a y a b l e b y a l l classes of m c c h a n i c a l l y p r o p e l l e d v e h i c l e s , w e t h e r i n the f o r m of l i c e n c e d u t \ o r p e t r o l d u t y , s h o u l d be c q u a l to the c u r r e n t e x p e n d i t u r e of the r o a d s . w i t h o u t net a d d i t i o n o r r e d u c t i o n i n respect of the a b o v e t w o i t e m s " ( „ c o m m u n i t y use" en „ l e g a c y o f the p a s t " R . ) (blz. 17). 5
35
g e s p r o k e n m o e t w o r d e n , w e l k e m 1938 een Verslag over de Kosten • •au den Weg u i t b r a c h t , toen n.1. op b l z . 21 b e t o o g d w e r d , d a t de oudere w e g e n „ v r i j g o e d " w a r e n en dat d a a r v a n i n v r o e g e r tijd het g e b r u i k niet k o n w o r d e n g e w e i g e r d aan h e n die de k o s t e n niet k o n d e n b e t a l e n ( ! ) , z o o d a t de O v e r h e i d w e l v e r p l i c h t w a s deze wegen k o s t e l o o s (!) ter b e s c h i k k i n g te stellen v a n het toen v r i j w e l u i t s l u i t e n d v o o r k o m e n d e plaatselijke v e r k e e r ( s i c ) . ) I n v e r b a n d m e t het feit, dat het v e r b e t e r e n v a n een b e s t a a n d e n w e g d i k w i j l s d u u r d e r z a l u i t v a l l e n d a n het a a n l e g g e n v a n een n i e u w e n w e g , w o r d t d a n , z o n d e r dat deze b e w e r i n g m e t cijfers gestaafd w o r d t , g e c o n c l u d e e r d , dat m e n de geheele erfenis u i t het v e r l e d e n als g e l d f a c t o r m a g v e r w a a r l o o z e n . D e o n j u i s t h e i d h i e r v a n b l i j k t w e l , dat o n m i d d e l l i j k op deze g e w a a g d e c o n c l u s i e v o l g t , „ d i t alles neemt niet w e g , d a t m e n zeker v o o r h o o g e r e k o s t e n w a r e k o m e n te staan, i n d i e n m e n i n 1920 — het i n i t i a l e j a a r der b e r e k e n i n g e n — een geheel n i e u w net v a n p r i m a i r e , s e c u n d a i r e en t e r t i a i r e w e g e n h a d m o e t e n g a a n b o u w e n v a n g e ü j k e n o m v a n g en v a n g e l i j k e d o e l m a t i g h e i d , als dat w a t t h a n s w o r d t a a n g e l e g d m e t g e b r u i k v a n a l t h a n s een deel der oude w e g e n . " I n d i e n deze laatste b e w e r i n g j u i s t is, d a n h a d de g e n o e m d e S u b c o m m i s s i e a l t h a n s het met d e n o m b o u w g e p a a r d g a a n d e surplus i n r e k e n i n g m o e t e n b r e n g e n , hetgeen zij echter niet g e d a a n heeft. 6
O p s o o r t g e l i j k e m o e i l i j k h e d e n als b o v e n o m s c h r e v e n is m e n o v e r a l gestooten, w a a r m e n p o o g d e z i c h een beeld te v o r m e n v a n d e n aftrek, w e l k e v o o r het a l g e m e e n g e b r u i k v a n w e g e n v a n de totale k o s t e n m o c h t w o r d e n toegepast, z o o w e l als v a n d e n prijs, w a a r v o o r de „ o u d e " w e g e n , ten laste v a n het auto t r a n s p o r t g e b r a c h t m o e s t e n worden. H i e r a a n is het w a a r s c h i j n l i j k toe te s c h r i j v e n , dat i n een Z w i t s e r s c h e o n d e r z o e k i n g v a n b e i d e b e g r i p p e n geen m e l d i n g w o r d t g e m a a k t en e e n v o u d i g de u i t g a v e n v o o r de w e g e n naast de i n k o m s t e n w o r d e n g e s t e l d o m d o o r aftrek te c o n s t a t e c r e n w a t het w e g e n n e t o v e r een b e p a a l d e p e r i o d e aan de g e m e e n s c h a p gekost heeft. ) 7
I n het v o l g e n d e z a l n a g e g a a n w o n d e n o f — en z o o j a i n h o e v e r r e — in N e d e r l a n d met bovenstaande b e g r i p p e n r e k e n i n g moet worden gehouden. b.
Methode
van
Berekening.
H o e m o e i l i j k het o o k is o m k l a a r h e i d i n de b e g i n s e l e n en cijferg r o e p e e r i n g e n te k r i j g e n , dit m a g geen reden z i j n o m het b e s p r o k e n deel v a n het v r a a g s t u k der vaste k o s t e n v a n de v e r k e e r s b e m o e i e n i s , h i e r m e e r i n het b i j z o n d e r met het m o t o r w e g v e r k e e r , te laten r u s t e n . O p een o f a n d e r e m a n i e r z a l m e n tot v e r h e l d e r i n g m o e t e n k o m e n en n a g a a n w e l k e g e l d e l i j k e k o s t e n het m o d e r n e motorwegverkeer a a n de g e m e e n s c h a p v e r o o r z a a k t , a n d e r z i j d s w e l k e b a t e n daardoor aan de O v e r h e i d ten goede k o m e n . E e n a n d e r e v r a a g is n a t u u r l i j k , o f de O v e r h e i d i n deze n a a r een s l u i t e n d e r e k e n i n g m o e t s t r e v e n , m . a . w . o f de v e r s c h i l l e n d e v e r k e e r s s o o r t e n o n d e r i n a c h t n e m i n g v a n de L n § 1 g e n o e m d e v r a g e n h u n k o s t e n geheel z u l l e n m o e t e n d e k k e n ; deze k w o t i e is echter hier thans niet aan de o r d e . T e r w i l l e v a n de o v e r z i c h t e l i j k h e i d v a n de b e r e k e n i n g e n , w o r d t , z o o a l s reeds i n § 1 i n het a l g e m e e n w e r d b e t o o g d , eene r e k e n i n g opgezet i n d i e n z i n , dat v o l l e d i g e k o s t e n d e k k i n g v a n den w e g z a l plaats v i n d e n . Z ó ó heeft de N e d e r l a n d s c h e R e g e e r i n g het p r o b l e e m o o k o p g e v a t toen de t o e n m a l i g e M i n i s t e r v a n W a t e r s t a a t i n 1935 de C e n t r a l e C o m m i s s i e v a n A d v i e s en R i j s t a n d v o o r het V e r k e e r s f o n d s ( C . C . V . ) , w a a r v a n i n a ( b l z . 32) s p r a k e w a s , v e r z o c h t o m i n g e l i c h t te w o r d e n o f de toen bestaande h e f f i n g e n de k o s t e n v a n den w e g g o e d m a a k t e n . E n ) Is het niet k r a s , dat dit a d v i e s c o l l e g e n i e t s v a n de d r o g r e d e n e n , w e l k e t o t h e t a f s c h a f f e n d e r R i j k s t o l l e n i n 1900 h e b b e n g e l e i d s c h i j n t g e w e t e n te h e b b e n ? 8
) Die H e f t 83 7
36
öffentlichen 4usgahen für die Schweiserstrassen der „ S t a t i s t i s c h e Q u e l l e n w e r k e der S c h w e i z "
1931—1935 B e r n , 1938.
z o o vatte de C . C . V . h a a r t a a k o o k op, toen z i j den 21 S e p t e m b e r een S u b c o m m i s s i e i n s t e l d e t e r b e a n t w o o r d i n g v a n de v o l g e n d e vragen: 1.
V o l g e n s welke methode b e r e k e n d en
2.
z i j n de h u i d i g e h e f f i n g e n v o l d o e n d e o m de v o l g e n s bedoelde b e r e k e n d e k o s t e n g o e d te m a k e n ?
dienen de k o s t e n
1935 twee
v a n den w e g te w o r d e n methode
T e v e n s w e r d bij het v e r s t r e k k e n der o p d r a c h t n o g a a n g e d u i d , dat de b e n o e m d e S u b c o m m i s s i e niet de v r a a g te b e o o r d e c l e n z o u h e b b e n , of het n o o d i g is, dat de k o s t e n aan den w e g besteed, g o e d g e m a a k t moesten w o r d e n , m . a . w . o f het n o o d z a k e l i j k w a s n a a r het b e g i n s e l v a n „ s e l f s u p p o r t i n g " te s t r e v e n . I n den b o e z e m d e z e r S u b c o m m i s s i e deden z i c h v a n den b e g i n n e at t w e e s t r o o m i n g e n v o o r , de ecne, die, w a a r s c h i j n l i j k o n b e w u s t , de t w e e d e v r a a g a p r i o r i i n b e v e s t i g e n d e n z i n w i l d e b e a n t w o o r d e n en d a a r o m n a a r een „methode van berekening" — lees f i n a n c i e r i n g s p r i n c i p e — z o c h t , w e l k e h i e r t o e z o u l e i d e n , de andere, die m o e i t e deed de z o o r a t i o n e e l m o g e l i j k e „ m e t h o d e " , n l . die der v o l l e k o s t e n d e k k i n g , aan te g e v e n (sub 1) o m d a n de resultaten v a n het d a a r o p g e b a s e e r d e o n d e r z o e k n a d e r te toetsen (sub 2). H e t behoeft geen b e t o o g , dat de eerste „ m e t h o d e " , w e l k e die der g r o o t s t m o g e l i j k e m e e r d e r h e i d w a s , tot a l l e r l e i g c d a c h t c n f o u t c n moest l e i d e n , w e l k e op de e i n d u i t k o m s t h u n n o o d l o t t i g e n i n v l o e d nebben d o e n g e l d e n . T e r s t a v i n g v a n deze m e e n i n g — tevens o m de „ m e t h o d e " der m i n d e r h e i d , v e r t e g e n w o o r d i g d i n den s c h r i j v e r v a n deze b r o c h u r e , n a d e r te b e l i c h t e n — z i j h i e r o n d e r het v o l gende o p g e m e r k t . H o e w e l de S u b c o m m i s s i e o m den „ s c h o o n e n s c h i j n " te r e d d e n , meende, dat o n d e r k o s t e n v a n den w e g moest w o r d e n v e r s t a a n „ h e t deel der k o s t e n v a n den w e g , u i t het m o t o r w e g v e r k e e r v o o r t v l o e i e n d e " ( b l z . 10 v a n het Rapport) — een s t e l l i n g , w e l k e a l g e m e e n o n d e r s c h r e v e n w e r d , o m d a t z i j u i t g i n g v a n het p r i n c i p e d e r v o l l e k o s t e n d e k k i n g — , d w a a l d e z i j d a a r n a af d o o r te m e e n e n , „ d a t geen enkele v o r m v a n b e d r i j f o f o n t s p a n n i n g ( ? ) r e d e l i j k e r w i j z e k a n v e r l a n g e n , dat zijne b i j d r a g e n i n de b e l a s t i n g i n h u n geheel w o r d e n besteed — o f a f g e w o g e n tegen — de k o s t e n v a n o v e r h e i d s m a a t r e g e l e n g e n o m e n i n z i j n u i t s l u i t e n d en b i j z o n d e r b e l a n g " . O p g r o n d v a n deze r e d e n e c r i n g , w a a r h i j het b o v e n g e n o e m d e p r i n c i p e d e r v o l l e k o s t e n d e k k i n g dus w e e r geheel l o s g e l a t e n w e r d , w e r d e n de u i t g a v e n v o o r het m o t o r w e g v e r k e e r . g e s p l i t s t i n t w e e g r o e p e n : l e . de u i t g a v e n , w e l k e de O v e r h e i d m a a k t e v o o r m o t o r w e g v e r k e e r , i n die m a t e als z i j „ i n het algemeen in soortgelijke omstandigheden ook maakte v o o r andere v o r m e n v a n b e d r i j f en o n t s p a n n i n g ( p ) " en 2e. de k o s t e n , w e l k e d a a r b o v e n u i t g i n g e n ( b l z . 12). ITet z a l i e d e r o n b e v o o r o o r d e e l d e d u i d e l i j k z i j n . dat de „ s o o r t g e l i j k e o m s t a n d i g h e d e n " bij andere v o r m e n v a n b e d r i j f v a n 0 % tot 100% u i t c e n l o o p e n , z o o d a t als d a a r a a n n o g het z w e v e n d e b e g r i p „ i n 't a l g e m e e n " w o r d t t o e g e v o e g d , e l k e vaste m a a t s t a f w e g v a l t en de b e r e k e n i n g e n , w e l k e d a a r o p g e b a s e e r d z i j n , alle w a a r d e v e r l i e z e n . D e g e m a a k t e fout w e r d n o g g e a c c e n t u e e r d , d o o r d a t o o k de o p b r e n g s t e n d e r op het m o t o r w e g v e r k e e r d r u k k e n d e lasten g e s p l i t s t w e r d e n i n „ n o r m a l e " en „ b i j z o n d e r e " h e f f i n g e n , w a a r b i j o n d e r het laatste b e g r i p w e r d e n g e b r a c h t , dat deel d e r h e f f i n g e n , dat u i t g i n g b o v e n hetgeen „ i n het a l g e m e e n en i n s o o r t g e l i j k e g e v a l l e n v a n a n d e r e v o r m e n v a n b e d r i j f en o n t s p a n n i n g ( ? ) g e h e v e n w e r d e n . " B e i d e b e g i n selen, dus z o o w e l die v o o r de u i t g a v e n als v o o r de i n k o m s t e n v a n het v e r k e e r , z u l l e n h i e r n a o n d e r d en e n o g n a d e r g e s p e c i f i c e e r d w o r d e n . I n d i e n deze „ a l g e m e e n h e d e n " en „ s o o r t g e l i j k e g e v a l l e n " bij i n k o m sten en b a t e n v e r b a n d met e l k a a r h i e l d e n , z o u misschien n o g een l o g i s c h e c o n c l u s i e g e t r o k k e n k u n n e n w o r d e n , w a a r dit v e r b a n d echter ten e e n e n m a l e o n t b r a k en l e i d d e tot t o t a a l w i l l e k e u r i g e a f t r e k p e r centages v a n de lasten, z o o w e l als die v a n de i n k o m s t e n , d a a r b e r u s t t e het gehecle r a p p o r t op een d e r z o n d e r l i n g s t e , meest o n l o g i s c h e g e d a c h tenfouten, w e l k e i n de w e r e l d l i t e r a t u u r o v e r verkeerswetenschap 37
v o o r k o m e n en r a a k t e n de c o n c l u s i ë n , z o o a l s n a d e r a a n g e t o o n d z a l worden, dan ook kant noch w a l . M e n lette t o c h g o e d o p ! H e t g i n g er niet o m , dat de S u b c o m m i s s i e aan heide z i j d e n a f t r e k k e n toepaste, welke met het verkeer niets te maken hadden. D a t heb i k , z o o a l s de l e z e r h i e r o n d e r z a l z i e n , o o k g e d a a n . D e S u b c o m m i s s i e v a n de C . C . V . paste echter a f t r e k k e n toe, w e l k e v e r b a n d heeten te h o u d e n met een b e w e e r d e n o v e r h e i d s s t e u n , welke billijk zou zijn vergeleken met steun, welke in het algemeen ook aan andere takken van bedrijf wordt gegeven. D a a r d o o r w e r d het p r i n c i p e v a n de volle k o s t e n d e k k i n g v a n w a t het motorwegverkeer kostte, geheel losgelaten en het b e g r i p eener hoogst speculatieve partiecle k o s t e n d e k k i n g a a n v a a r d . O v e r de consequente partiecle kostendekking, z o o a l s die d o o r P r o f . D r . Tng. C . P i r a t h v o o r alle v e r k e e r s s o o r t e n v e r d e d i g d w o r d t , spreek i k n o g i n § 5 v a n dit a r t i k e l . V a n de eenzijdige speculatieve p a r t i e c l e k o s t e n d e k k i n g der C . C . V . k a n m e n niet a n d e r s z e g g e n , d a n dat z i j r e i n e o n z i n w a s . N o g s t e r k e r g e l d t dit v o o r de r e d e n c c r i n g d o o r de S u b c o m m i s s i e a a n v a a r d ten o p z i c h t e v a n de s p l i t s i n g bij de i n k o m s t e n u i t de b e l a s t i n g e n . T e r e c h t w e r d h i e r o v e r d o o r w i j l e n p r o f e s s o r D r . II. W . C . B o r d e w i j k een v e r n i e t i g e n d o o r d e e l u i t g e s p r o k e n , z o o a l s aan de S u b c o m m i s s i e b e k e n d w a s . ) l i e t gaat er niet o m o f de . . b i j z o n d e r e " i n k o m s t e n u i t het m o t o r w e g v e r k e e r , de , , b i j z o n d e r e " u i t g a v e n al o f niet o v e r t r o f f e n •— g e s t e l d dat m e n v o o r deze t w e e , , b i j z o n d e r h e d e n " , n o g w e l ,,in 't a l g e m e e n " g e n o m e n , een vast en l o g i s c h c r i t e r i u m h a d k u n n e n v i n d e n — , het g i n g er o m de lasten v a n het m o t o r w e g v e r k e e r — d . w . z . v a n het totale v e r k e e r , v e r m i n d e r d met alles w a t niet op het motorwegverkeer b e t r e k k i n g h a d — te berekenen, en dit b e d r a g te v e r g e l i j k e n met de volgens hetzelfde beginsel berekende inkomsten. M e n stelle z i c h een o o g e n h l i k v o o r , dat m e n hij een r e n t a b i l i l e i t s b e r e k e n i n g v a n een s p o o r w e g d e z e l f d e c r i t e r i a a a n l e g d e en o o k een deel d e r k o s t e n , n l . dat w a t de O v e r h e i d „ i n s o o r t g e l i j k e o m s t a n d i g h e d e n i n 't a l g e m e e n ten k o s t e n legde v o o r a n d e r e v o r m e n v a n b e d r i j f cn o n t s p a n n i n g ( ? ) " e l i m i n e e r d e ! T o t w e l k e w a a n z i n n i g e resultaten z o u m e n d a n w e l niet k o m e n ? W i l m e n n u e e n m a a l n a a r volle k o s t e n d e k k i n g s t r e v e n , dan dient m e n d a a r a a n s t r e n g vast te h o u d e n en is het niet g e o o r l o o f d o m . w a n n e e r z u l k s i n de k r a a m te pas k o m t , vol g e l i j k s t e l l e n aan partieel en dit p a r t i e c l e n o g te v e r h a s p e l e n . N o g op een d e r d e w i j z e w i l i k het v e r s c h i l t u s s c h e n de m e t h o d e v a n de S u b c o m m i s s i e en die v a n m i j v e r d u i d e l i j k e n ; i k h o o p dat m i j n t e g e n s t a n d e r s d a n de . , p o i n t e " z u l l e n b e g r i j p e n . D e S u b c o m m i s s i e 8
) H e t is v o l k o m e n o n b e g r i j p e l i j k , dat de v o o r z i t t e r der S u b c o m m i s s i e , p r o f e s s o r M r . F . de V r i e s , die z o o a l s w e i n § 1 g e z i e n h e b b e n de v o o r v e c h t e r w a s . v a n het s e l f s u p p o r t i n g stelsel bij de s p o o r w e g e n (en dat n o g a l t i j d i s ) , geheel o v e r s t a g g i n g en z o n d e r eenige m o t i v e e r i n g , een geheel andere — en dan n o g o n j u i s t e — m e t h o d e v o l g d e , toen het o m de k o s t e n v a n een a n d e r o n d e r d e e l v a n het v e r k e e r , n l . v a n het m o t o r w e g v e r k e e r . g i n g . M e n heeft w e l g e z e g d , dat i k d o o r het f o u t i e v e v a n , , v o l = p a r t i e e l " a a n de k a a k te stellen, mij z o u s c h u l d i g g e m a a k t h e b b e n aan het b e z i g e n v a n een ..pertinente o n w a a r h e i d " bij de b e o o r d e e l i n g v a n p r o f e s s o r de V r i e s ' i n c o n s e q u e n t i e . N u i s „ o n w a a r h e i d " een heel g r o o t w o o r d . H e t is m i j n g e w o o n t e niet „ o n w a a r h e d e n " te z e g g e n . D a t h o u d t n a t u u r l i j k niet i n , dat i k m i j niet heb k u n n e n „ v e r g i s s e n " . E r r a r e h u m a n u m est! s p r a k reeds S e n e c a en z o o is het n o g l i e d e n ten dage. M a a r o o k dit laatste v e r w i j t — gesteld, dat het g e u i t z a l w o r d e n — m e e n i k i n d i t g e v a l te m o e t e n a f w i j z e n , z o o l a n g niet is a a n g e t o o n d , dat „ v o l " g e l i j k is aan „ p a r t i e e l " . N a t u u r l i j k k a n m e n b i j een b e r e k e n i n g d i k w i j l s v e r s c h i l l e n d e w e g e n i n s l a a n . D o c h d o o r de w e g w i j z e r s , , i n 't a l g e m e e n " en „ s o o r t g e l i j k e o m s t a n d i g h e d e n " te v o l g e n , is de s u b c o m m i s s i e o n g e t w i j f e l d op een p a d g e k o m e n , w e l k e m e t den n a a m v a n het „ v e r k e e r d e p a d " zeer z a c h t z i n n i g is a a n g e d u i d . s
38
r e k e n t met gedeeltelijke v o l l e r e n t a b i l i t e i t , i k met v o l l e g e d e e l t e l i j k e . T u s s c h e n die t w e e b e g r i p p e n bestaat een v e r s c h i l als tusschen h e m e l en aarde. H e t eerste b e g r i p is z w e v e n d (zie b o v e n ) , het laatste is n a u w omlijnd, gelijk hieronder nader zal w o r d e n verduidelijkt. D e s l o t s o m , w a a r t o e de S u b c o m m i s s i e k w a m . n l . dat de b i j z o n d e r e i n k o m s t e n de b i j z o n d e r e u i t g a v e n met ettelijke m i l h o e n e n o v e r t r o f f e n , kan d a a r o m niet a a n v a a r d w o r d e n . I k z a l deze u i t s p r a a k nader toelichten, doch k w a l i f i c e e r reeds h i e r de o n d e u g d e l i j k h e i d der „methode" v a n de S u b c o m m i s s i e d e r C . C . V . T e v e r g e e f s heb i k i n d e r tijd als l i d v a n de S u b c o m m i s s i e h i e r o p gew-ezen — evenals o p a n d e r e h i e r v o o r l o o p i g m i n d e r t e r z a k e dienende gedachten fouten — , i k stelde h i e r t e g e n o v e r een a n d e r e o p v a t t i n g , w e l k e i k i n het v o l g e n d e als .dwrekeuings methode" nader z a l o n t w i k k e l e n . V a s t h o u d e n d e aan het b e g i n s e l v a n de S u b c o m m i s s i e — dat echter l a t e r d o o r h a a r o v e r b o o r d g e g o o i d w e r d —-, dat o n d e r de d o o r den M i n i s t e r v a n W a t e r s t a a t g e v r a a g d e k o s t e n v a n den w e g , dat gedeelte der totale k o s t e n v e r s t a a n moet w o r d e n , w e l k e u i t het m o t o r w e g v e r k e e r v o o r t v l o e i e n , dient bij een b e r e k e n i n g b e k e n d te z i j n a. het totale b e d r a g der w e g k o s t e n , ft het b e d r a g der w e g k o s t e n , dat niet aan het m o t o r w e g v e r k e e r is toe te s c h r i j v e n . H e t v e r s c h i l v a n a en ft is d a n het i n het b o v e n b e d o e l d e m i n i s t e r i ë c l e v r a a g p u n t gestelde bedrag ( o v e r een z e k e r i n d e x c i j f e r , dat bij ft i n b e s c h o u w i n g m o e t w o r d e n g e n o m e n , z a l op b l z . 49 n o g a f z o n d e r l i j k g e s p r o k e n u o r d e n ) . H e t b e d r a g sub « moet te v i n d e n zijn uit de r e k e n i n g e n d e r o r g a n e n , die het w e g e n b e h e e r u i t o e f e n e n ; dat sub ft z a l m o e i l i j k e r te b e p a l e n z i j n . M e n k a n dit b e d r a g ft echter o n g e v e e r b e r e k e n e n als m e n n a g a a t , w a t v ó ó r een z e k e r j a a r , toen het m o t o r w e g v e r k e e r n o g geen n o e m e n s w a a r d i g e n i n v l o e d op de w e g k o s t e n uitoefende, u i t g e g e v e n w e r d . O p deze w i j z e redeneerendc k r i j g t m e n de totale w e g k o s t e n o v e r een z e k e r e p e r i o d e — w a a r v o o r de S u b c o m m i s s i e der C . C . V . de j a r e n tusschen 1920 tot cn met 1935 a a n n a m , dus o v e r een 16 j a r i g e p e r i o d e — v e r m i n d e r d m e t de totale u i t g a v e n o v e r h e t z e l f d e t i j d v a k , w e l k e niet met het m o t o r w e g v e r k e e r s a m e n h a n g e n en w e l k e i k de a a n v a n g s u i t g a v e n , de , , i n i t i a l e " u i t g a v e n , z o u w i l l e n n o e m e n . K r i j g t m e n op deze w i j z e de totale o p het m o t o r w e g v e r k e e r d r u k k e n d e uitgaven, d a n z a l m e n b i l l i j k h e i d s h a l v e aan de a n d e r e zijde der op te m a k e n d e n k b e e l d i g e r e k e n i n g — conto f i n t o — , de t o t a l e u i t het m o t o r w e g v e r k e e r i n de o p e n b a r e k a s s e n v l o e i e n d e inkomsten als bate v a n het m o t o r w e g v e r k e e r m o e t e n p l a a t s e n , d . w . z . niet alleen die b a t e n , w e l k e de w e t g e v e r als b e s t e m m i n g s h e f f i n g e n aanwees o m d a a r u i t de k o s t e n der w e g e n ten dcele te b e s t r i j d e n , d o c h alle h e f f i n g e n , z o n d e r eenigen a f t r e k v a n z w e v e n d e percentages en n a t u u r l i j k a l l e r m i n s t de i n k o m s t e n u i t de d o e l b e l a s t i n g , w e l k e met het m o t o r v e r k e e r niets heeft te m a k e n . n l . u i t de r i j w i e l b e l a s t i n g . Tegenover alle uitgaven a-ft dienen billijkheidshalve alle inkomsten tot hun volle bedrag te worden gesteld. N a d e r z a l h i e r o n d e r o p g e g e v e n w o r d e n , w e l k e deze b a t e n z i j n . N o e m t met a— ft = A en de totale i n k o m s t e n B , d a n z a l A — B tenslotte het b e d r a g v o r m e n , dat, p o s i t i e f o f n e g a t i e f u i t v a l l e n d e , het g e l d e l i j k v o o r - o f nadeel beteekent, de bate o f s c h u l d , v a n het motorwegverkeer. V o o r d i t s t r a k k e , consequente p r i n c i p e , w e l k e w e l ten o n r e c h t e de m e t h o d e - R e ï t s m a g e n o e m d w e r d , d o c h i n w e z e n n i e t a n d e r s is d a n d o o r v o e r i n g v a n het theoretische p r i n c i p e der volle k o s t e n d e k k i n g — - n i e t v a n het wegverkeer, m a a r v a n het motorwegverkeer, en d a a r g a a t het o m •— heb i k echter i n den b o e z e m d e r S u b c o m m i s s i e geen a a n h a n g k u n n e n v i n d e n , z o o d a t dat niet tot u i t d r u k k i n g k o m t i n het Rapport, dat i n 1938 hij de L a n d s d r u k k e r i j i n d r u k v e r s c h e e n , n a d a t i k w e g e n s g e z o n d h e i d s r e d e n e n u i t de S u b c o m m i s s i e w a s getreden, w a a r v o o r i k dus geenerlei v e r a n t w o o r d i n g draag. Ik o n t w i k k e l d e voorts mijn standpunt i n het t i j d s c h r i f t De Opbouw ), d o c h o p deze b e s c h o u w i n g e n v o l g d e 0
°)
I n de J a n u a r i - en F e b r u a r i a f l e v e r i n g e n
1938; het
artikel luidde 39
geen enkele z a k e l i j k e w e e r l e g g i n g v a n de zijde d e r tegenstanders, z o o m i n als d i t v r o e g e r d o o r de S u b c o m m i s s i e w a s g e s c h i e d . D a a r w a s het alleen a f g e w e z e n , z o n d e - m e e r . O p z i c h z e l f is dit g e b r e k aan w e e r l e g g i n g geen bewdjs v a n de j u i s t h e i d o f o n j u i s t h e i d v a n m i j n u i t g a n g s p u n t . W e l is het u i t b l i j v e n eener c r i t i e k een a a n w i j z i n g , dat de d o o r m i j o n t w i k k e l d e i d e e ë n , w e l k e , z o o a l s n a d e r z a l w o r d e n a a n g e g e v e n , o o k die w a r e n , w a a r v a n A m e r i k a a n s c h e o n d e r z o e k e r s v a n a u t o r i t e i t — z i e h i e r o n d e r — u i t g i n g e n , t o c h niet z o o g e m a k k e l i j k te weerleggen waren. A l v o r e n s t h a n s o v e r te g a a n tot b e s p r e k i n g eerst v a n de k o s t e n (A z i e o n d e r rf), d a a r n a v a n de baten {B z i e o n d e r e) d e r d o o r m i j g e p r o p a g e e r d e methode, z i j v e r m e l d , dat het z . g . Ontario Report van D e c e m b e r 1938 d e n z e l f d e n g e d a c h t e n g a n g v o l g t i n z o o v e r r e , dat aan het m o t o r w e g v e r k e e r alle k o s t e n d e r w e g e n i n r e k e n i n g gebracht w o r d e n , v e r m i n d e r d met 3 d o l l a r s per i n w o n e r , w e l k e ten laste k o m e n v a n de a l g c m c c n e b e l a s t i n g als v e r g o e d i n g v o o r de „ s o c i a l necessity v a l u e " . w e l k e te v e r g e l i j k e n i s met de „ c o m m u n i t y u s e " v a n het v r o e g e r g e n o e m d e E n g e l s c h e Salter-Report; t e g e n o v e r deze u i t g a v e n v a n het m o t o r w e g v e r k e e r w e r d e n alle i n k o m s t e n u i t h e t z e l f d e v e r k e e r gesteld. V e r d e r z i j n o g v e r w e z e n n a a r bet z . g . „Basic Pcriod Plan", dat d o o r p r o f e s s o r B r e e d , i n g e n i e u r C l i f f o r d O l d e r en p r o f e s s o r W . S. D o w n s i n J a n u a r i 1939 o n t w i k k e l d w e r d '») en dat „ i m G r o s s e n u n d G a n z e n " o v e r e e n s t e m t met de u i t w e r k i n g der d o o r s c h r i j v e r dezes ecnige j a r e n t e v o r e n v e r d e d i g d e m e t b o d e . B r e e d . O l d e r en D o w n s r e k e n e n het b e d r a g , dat i n 1921 en d a a r v o o r i n w e g e n en straten w a s v a s t g e l e g d als „ t h e s o c i a l o r c o m m u n i t y r e q u i r e m e n t " , dat m e t het b e g r i p der „ c o m m u n i t y u s e " g r o o t e o v e r e e n k o m s t v e r t o o n t . T e n o p z i c h t e v a n de baten geldt h e t z e l f d e als b i j het O n t a r i o R e p o r t w e r d v e r m e l d . O v e r de u i t k o m s t e n d e z e r A m e r i k a a n s c h e o n d e r z o e k i n g e n , w e l k e met de mijne geheel p a r a l l e l l o o p e n , z a l i n / ( z i e b l z . 59) n o g n a d e r gesproken worden. c.
Inkomsten
en
Uitgaven.
O m een i n z i c h t te k r i j g e n i n het beheer en de f i n a n c i e r i n g der N e d e r l a n d s c h e w e g e n is het n o o d i g o v e r de p e r i o d e 1920 tot en met 1935, w e l k e allereerst i n b e s c h o u w i n g z a l w o r d e n g e n o m e n , ) een z e e r b e k n o p t o v e r z i c h t te g e v e n . In N e d e r l a n d w a s — en is — het w e g e n h e h e e r o p g e d r a g e n aan het R i j k , de p r o v i n c i ë n en de gemeenten, b o v e n d i e n i n s o m m i g e g e v a l l e n aan w a t e r s c h a p p e n , v e r e e n i g i n g e n en p a r t i c u l i e r e n . V ó ó r het b e g i n d e z e r e e u w k r e g e n deze l i c h a m e n h u n i n k o m s t e n ter b e s t r i j d i n g v a n de b e t r e k k e l i j k g e r i n g e u i t g a v e n h o o f d z a k e l i j k u i t de t o l l e n . V o o r de rijkswegen w e r d e n deze t o l l e n i n 1900 (tegelijk m e t die op de r i j k s k a n a l e n ) afgeschaft. S i n d s dat j a a r w e r d e n de r i j k s w e g e n als a l g e m e e n g e b r u i k s g o e d — z i e § 1 — , dus z o n d e r v e r g o e d i n g , ter b e s c h i k k i n g v a n de g e b r u i k e r s g e s t e l d ; een v o o r n a m e 1 1
„ B e g i n s e l e n v a n W e g e n f i n a n c i e r i n g i n N e d e r l a n d " ( b l z . 287 en 331). H e t w e r d g e v o l g d d o o r „ D e r i j w i e l b e l a s t i n g als b e s t e m m i n g s h e f f i n g v o o r het m o t o r v e r k e e r " ( J u n i - a f l . 1938) en „ D e b e n z i n e b e l a s t i n g e n als a l g e m e e n e f i s c a l e h e f f i n g en als b e s t e m m i n g s h e f f i n g v o o r het m o t o r v e r k e e r " ( O c t . a f l . 1938). H e t eerste a r t i k e l , w a a r i n een b e l a n g r i j k e r e k e n f o u t t e n v o o r d e e l e v a n het m o t o r w e g v e r k e e r v o o r k w a m , en dat e v e n a l s de twee andere i n o v e r d r u k v e r s c h e e n , is u i t v e r k o c h t . V a n de twee andere z i j n n o g eenige o v e r d r u k k e n v e r k r i j g b a a r bij de R e d a c t i e v a n Spoor- ci, Tramwegen na g i r e e r i n g v a n ƒ 0.25 elk. plus 5 cent p o r t o k o s t e n ( g i r o n r . 71906). ") Highway Casts. A S t u d y o f H i g h w a v C o * t s a n d M o t o r P a y m e n t s i n the U n i t e d States. 30 J a n u a r y 1939. U
40
)
" e quintessens
Vehicle
v a n de r e g e l i n g na 1935 z a l i n e en i n f v e r m e l d
o v e r w e g i n g w a a r o m h i e r t o e o v e r g e g a a n w e r d , w a s , dat de i n n i n g s k o s t e n der t o l g e l d e n een b e l a n g r i j k deel der o p b r e n g s t e n v e r s l o n d e n , o o k w a r e n z i j v o o r het v e r k e e r een s t a - i n - d e n - w e g . V a n b e g i n 1900 af betaalde de R i j k s k a s — d . w . z . de a l g e m e c n e b e l a s t i n g b e t a l e r — d u s a l l e u i t g a v e n v o o r a a n l e g , v e r b e t e r i n g en o n d e r h o u d d e r r i j k s w e g e n . D e aanleg en verbetering k o s t t e i n 1901 n o g slechts ƒ S8.000, o m g e l e i d e l i j k te d a l e n tot ƒ 33.500 i n 1905 en d a a r n a w e d e r w a t te stijgen. V a n 1909 tot en met 1917, toen de i n v l o e d v a n het z i c h m e e r en meer o n t w i k k e l e n d e m o t o r w e g v e r k e e r z i c h reeds deed g e l d e n , l i e p e n de k o s t e n op tot ƒ 7 9 8 . 0 0 0 , i n w e l k e p e r i o d e 1915 p l o t s e l i n g een cijfer v a n ƒ 1.338.000 te z i e n gaf. I n de j a r e n 1918 en 1919 s c h o m m e l d e het u i t g a v e n c i j f e r o m het b e d r a g v a n r o n d ƒ 8 0 0 . 0 0 0 . D e onderhoudskosten l i e p e n i n de j a r e n 1908 tot en met 1918 g e l e i d e l i j k v a n ƒ 6 0 9 500 tot ƒ 8 8 9 . 0 0 0 op, o m i n 1919 o n d e r den d r u k der steeds h o o g e r e e i s c h e n v a n het m o t o r w e g v e r k e e r en de h o o g e r e m a t e r i a a l k o s t e n te stijgen tot ƒ 1.582.000. D e u i t g a v e n v a n 1920 tot en met 1935, g e s p l i t s t n a a r a a n l e g en v e r b e t e r i n g eener- en o n d e r h o u d a n d e r z i j d s , z i j n i n een t a b e l v o o r k o m e n d e i n den aanhef v a n d (zie b l z . 48), o p g e n o m e n . H e t is niet te v e r w o n d e r e n , dat de b o v e n g e n o e m d e o u d e r e cijfers ons thans b e l a c h e l i j k k l e i n v o o r k o m e n , h o e w e l z i j z o n d e r het m o t o r w e g v e r k e e r r u i m v o l d o e n d e geweest z o u d e n zijn o m een aan de behoeften v o l d o e n d , i n u i t s t e k e n d e n toestand v e r k e e r e n d w e g e n n e t te s c h e p p e n en te o n d e r h o u d e n . I n 1920 w a s dit echter geheel a n d e r s g e w o r d e n . Z e e r terecht w e z e n de a u t o b e z i t t e r s v o o r t d u r e n d op den v o o r a u t o v e r k e e r w e i n i g doel t r e f fenden w e g e n t o e s t a n d en m a a k t e de v e r e e n i g i n g „ H e t N e d e r l a n d s c h e W e g e n c o n g r e s " z i c h tot t o l k der k l a g e r s , d a a r b i j tevens den w e g aangevende, w e l k e b e w a n d e l d moest w o r d e n o m tot hetere toestanden te k o m e n . D e R e g e e r i n g v e r e e n i g d e z i c h i n h o o f d z a a k met de v o o r s t e l l e n der g e n o e m d e v e r e e n i g i n g . H e t j a a r 1926 beteekent d a a r n a een k e e r p u n t i n de g e s c h i e d e n i s v a n de w c g e n p o l i t i e k , o m d a t i n dat j a a r het z . g . W.-'genfonds w e r d i n g e s t e l d , u i t w e l k s i n k o m s t e n v o l g e n s het o p g e m a a k t e R i j k s w e g e n p l a n - 1 9 2 6 de k o s t e n v a n de R i j k s w e g e n , d . w . z . v a n de z . g . p r i m a i r e w e g e n ( r o n d 3000 k m ) en gedeeltelijk die v a n de p r o v i n c i ë n ( s e c u n d a i r e w e g e n , r u i m 4000 k m ) z o u d e n w o r d e n b e k o s t i g d . A a n de g e m e e n t e n w e r d slechts een k l e i n e s o m t o e g e w e z e n ten behoeve v a n die w e g g e d e e l t e n , w e l k e een o n d e r d e e l d e r d o o r g a a n d e w e g e n z o u d e n v o r m e n ( z . g . „ t r a v e r s e n " ) . A a n de p r o v i n c i ë n w e r d e n a a n v a n k e l i j k 3 0 % , sedert 1932 3 5 % (en sedert 1937 4 0 % ) d e r i n k o m s t e n v a n het W e g e n f o n d s (sedert 1935 V e r k e e r s f o n d s ) t o e g e w e z e n , w e l k e b e d r a g e n v o l g e n s een i n g e w i k k e l d e f o r m u l e o v e r de e l f p r o v i n c i ë n w e r d e n v e r d e e l d . V o o r v e r b e t e r i n g d e r z . g . t e r t i a r e w e g e n w e r d e n geen m i d d e l e n ter b e s c h i k k i n g gesteld. D e i n k o m s t e n v a n het W e g e n f o n d s b e s t o n d e n o o r s p r o n k e l i j k u i t een „ R i j k s b i j d r a g e " , w e l k e i n de j a r e n 1927 tot en met 1935 resp ƒ 2 . 8 7 2 . 0 0 0 , ƒ 5 274.000. f 5 089.000, ƒ 5.000.000, ƒ 4 . 0 0 0 . 0 0 0 . ƒ 4 000.000, ƒ 1.750.000, ƒ 6 0 0 . 0 0 0 en ƒ 6 0 0 . 0 0 0 b e d r o e g ; bij de i n s t e l l i n g V a n het V e r k e e r s f o n d s i n 1935 ( w a a r o v e r n a d e r ) k w a m e n deze b i j d r a g e n te v e r v a l l e n . V e r d e r z i j n als i n k o m s t e n te v e r m e l d e n de o p b r e n g s t e n u i t 1. de z . g . „ w e g e n b e l a s t i n g " op de m o t o r v o e r t u i g e n d r u k k e n d e en 2. de „ r i j w i e l b e l a s t i n g " , w e l k e h i e r d o o r tot „ d o e l b e l a s t i n g " g e s t e m p e l d w e r d e n en w a a r v a n de o p b r e n g s t e n o o r s p r o n k e l i j k v o o r i e d e r op ƒ 6.000.000 g e r e k e n d w e r d e n . G e l e i d e l i j k g r o e i d e n deze o p b r e n g s t e n met den g r o e i v a n het m o t o r w e g v e r k e e r en v a n de t o e n a m e v a n het a a n t a l r i j w i e l e n . In 1934 b i j v . w a r e n deze i n k o m s t e n tot resp. ƒ 15.000.000 resp. ƒ 7 . 5 0 0 . 0 0 0 geslegen. V o o r t s werden nog rentegevende het W e g e n f o n d s v e r s t r e k t , teneinde v o o r s c h o t t e n , w e l k e v a n 1929 tot ƒ 4.910.000. ƒ 7.200.000, ƒ 7.300.000, g e n (Jaarcijfers voor Xederland) en v o o r rente en a f l o s s i n g b e t a a l d w e r d ƒ 6.141.000 en ƒ 244.000, v o r m d e n
v o o r s c h o t t e n u i t de R i j k s k a s aan s n e l l e r te k u n n e n w e r k e n . D e z e en met 1934 resp. ƒ 3.620.000, ƒ 5.380.000 en ƒ 4.420 000 b e d r o e w a a r o p v a n 1930 tot en m e t 1934 ƒ 46.000, ƒ 4.561.000, ƒ 9.253.000, een s c h u l d e n p o s t o p de r e k e n i n g , 41
w e l k e later a f b e t a a l d z o u m o e t e n w o r d e n ; het w a r e n feitelijk leeningen. D e w e n s e n o m het v e r k e e r m e e r als een eenheid te b e z i e n , l e i d d e er toe i n 1935 het W e g e n f o n d s op te h e f f e n en te v e r v a n g e n d o o r een Verkeersfonds ( w e t v a n 6 O c t . 1934). I n de b a l e n h i e r v a n k w a m de R i j k s b i j d r a g e niet m e e r v o o r . D e i n k o m s t e n v o o r het h o o f d s t u k W e g e n v a n dit V e r k e e r s f o n d s bestonden u i t de o p b r e n g s t v a n de „ m o t o r r i j t u i g e n b e l a s t i n g " , w e l k e de w e g e n b e l a s t i n g v e r v i n g en die v a n de „ r i j w i e l b e l a s t i n g " ) . I n de j a r e n 1934 en d a a r n a w e r d e n beide fondsen n o g g e v o e d d o o r b i j d r a g e n v a n het z . g . „ W e r k f o n d s " dat i n g e s t e l d w a s ter b e s t r i j d i n g v a n de w e r k e l o o s h e i d en dat z i j n i n k o m s t e n u i t l e e n i n g e n v e r k r e e g . D e s c h u l d v a n het W e g e n f o n d s , r o n d ƒ 13.547.000, o n t s t a a n d o o r de r i j k s v o o r s c h o t t e n , w a s d o o r het V e r k e e r s f o n d s o v e r g e n o m e n . B l i j k e n s de M e m o r i e v a n T o e l i c h t i n g v o o r de V e r k e e r s f o n d s b e g r o o t i n g v o o r 1937, schijnt deze s c h u l d o n t s t a a n te z i j n d o o r v o o r schotten, w a a r u i t de b o u w v a n b r u g g e n b e k o - t i g d w e r d . B i j de i n s t e l l i n g v a n het V e r k e e r s f o n d s w e r d b e p a a l d , dat een z e k e r m i n i m u m b e d r a g , a f k o m s t i g u i t de b e l a n g r i j k v e r h o o g d e m o t o r r i j t u i g e n b e l a s t i n g , b e p a a l d e l i j k v o o r de w e g e n v e r b e t e r i n g b e s t e m d moest z i j n . H e t z a l uit het v o r e n s t a a n d e d u i d e l i j k z i j n . dat het W e g e n f o n d s en ( l a t e r ) het V e r k e e r s f o n d s z e l f s geen b e n a d e r e n d b e e l d g e v e n v a n het b e d r a g , dat aan het N e d e r l a n d s c h e wegennet i n t o t a a l w e r d en w o r d t besteed. I n de r e k e n i n g e n v a n g e n o e m d e fondsen zijn alleen b e g r e p e n de i n k o m s t e n v a n het Ri/k en v o o r w a t de u i t g a v e n betreft, die v a n het R i j k en gedeeltelijk die v a n de p r o v i n c i ë n . D e u i t g a v e p o s t diende dus slechts tot de v e r b e t e r i n g en o n d e r h o u d v a n de p r i m a i r e w e g e n en v a n een deel der s e c u n d a i r e w e g e n . B e h a l v e de b o v e n g e n o e m d e „ w e g e n b e l a s t i n g " , later (1935) „ m o t o r r i j t u i g e n b e l a s t i n g " , w e r d geen enkele o p b r e n g s t uit het m o t o r w e g v e r k e e r v l o e i e n d e i n het W e g e n - resp. V e r k e e r s f o n d s g e s t o r t . B e n z i n e b e l a s t i n g e n enz. k w a m e n u i t s l u i t e n d aan de algemeene l a n d s m i d d e l e n ten goede. H i e r u i t b l i j k t , dat z o o m i n het W e g e n - als ( l a t e r ) het V e r k e e r s f o n d s een o v e r z i c h t geeft v a n de baten v a n het m o t o r w e g v e r k e e r . D e z e o n v o l l e d i g h e i d treedt n o g s c h e r p e r i n het licht, o m d a t de v e r p l i c h t i n g d e r o n d e r h o u d s p l i c h t i g e n o m r o n d 18000 k m z . g . t e r t i a i r e w e g e n te b e k o s t i g e n , bleef b e s t a a n (een k l e i n gedeelte der k o s t e n w e r d d o o r het m o t o r w e g v e r k e e r i n den v o r m v a n t o l g e l d g e d r a g e n ) ; de s t a d s g e m e e n t e n w a r e n , evenals v o o r h e e n , v o o r de k o s t e n v a n straten, p l e i n e n , b r u g g e n geheel op e i g e n m i d d e l e n a a n g e w e z e n . 1 3
R e e d s b o v e n w e r d a a n g e d u i d , dat de provinciën —- i n 't a l g e m e e n g e s p r o k e n — v o o r de s e c u n d a i r e w e g e n m o e s t e n z o r g e n . H u n u i t g a v e n w e r d e n i n den l o o p der j a r e n g e w e l d i g h o o g , t e r w i j l de n e t t o - i n k o m s t e n uit de tollen niet e v e n r e d i g stegen. O o k w a r e n z i j niet v o l l e d i g g e h o l p e n d o o r de b i j d r a g e n uit het W e g e n - , later het V e r k e e r s f o n d s . Z e h a d d e n i n enkele g e v a l l e n echter reeds v ó ó r 1926 z e l f n a a r m i d d e l e n g e z o c h t o m z i c h z e l f te h e l p e n ; na het i n w e r k i n g t r e d e n v a n het W e g e n fonds w a r e n z i j h i e r t o e te m e e r g e n o o d z a a k t , o m d a t d o o r die w e t g e l i j k t i j d i g de p r o v i n c i a l e w e g e n t o l l e n k w a m e n te v e r v a l l e n en de betrekkelijk geringe netto-opbrengst daarvan verviel. O p al de provinciale r e g e l i n g e n k a n niet u i t v o e r i g w o r d e n i n g e g a a n . Z e e r i n het k o r t v i n d e n z i j h i e r o n d e r v e r m e l d i n g , I n de p r o v i n c i e Groningen w e r d i n 1921 een p r o v i n c i a l e w e g g e l d b e l a s t i n g i n g e v o e r d , w a a r d o o r o o k de a u t o g e t r o f f e n w e r d — z i e h i e r n a — ; dit laatste d u u r d e tot 1 M e i 1927. I n 1923 w e r d een p r o v i n c i a a l w e g e n p l a n o p g e m a a k t , de p r o v i n c i a l e w e g e n ter lengte v a n 300 k m z o u d e n i n 12 j a a r uit de o p b r e n g s t v a n de w e g g e l d h e f f i n g , - ) E e n p o g i n g o m deze i n k o m s t e n p o s t op te v o e r e n d o o r v e r h o o g i n g der r i j w - i e l b e l a s t i n g v a n ƒ 2.50 tot ƒ 3.— p e r r i j w i e l m i s l u k t e d o o r tegenstand der T w e e d e K a m e r d e r S t a t e n - G e n e r a a l (dit vertegenw o o r d i g d e een k l e i n e r e j a a r l i j k s c h e i n k o m s t v a n ƒ 1.400.000 dan w a a r o p de R e g e e r i n g g e r e k e n d h a d ) . 1
42
g e s u p p l e e r d d o o r de a l g e m e c n c p r o v i n c i a l e m i d d e l e n , v e r b e t e r d w o r d e n . T o e n de R i j k s w e g e n b e l a s t i n g wet i n 1926 i n w e r k i n g t r a d w e r d een provinciaal wegenplan-1927 opgemaakt, volgens hetwelk 361 k m bestaande w e g e n v e r b e t e r d z o u d e n w o r d e n en 3 k m n i e u w e w e g z o u w o r d e n a a n g e l e g d . V o l g e n s het p r o v i n c i a a l W e g e n p l a n - 1 9 3 2 k w a m e n r u i m 314 k m w e g v o o r v e r b e t e r i n g i n a a n m e r k i n g . V a n de te v e r b e t e r e n w e g e n v o l g e n s het w e g e n p l a n - 1 9 2 7 w a r e n 141 k m b i j a n d e r e n d a n de p r o v i n c i e i n beheer en o n d e r h o u d . D e p r o v i n c i e n a m deze w e g e n niet o v e r , d o c h g a f w e l een u i t k e e r i n g aan de o n d e r h o u d s p l i c h t i g e n uit de i n k o m s t e n , - v e r k r e g e n d o o r de b i j d r a g e u i t het R i j k s w e g e n f o n d s . D e wegenbeheerders sloten o m i n de k o s t e n te v o o r z i e n d i k w i j l s l e e n i n g e n , w e l k e een l o o p t i j d v a n 15 j a a r h a d d e n en i n 1935 een b e d r a g v a n ƒ 2.802.000 v e r t e g e n w o o r d i g d e n . D e p r o v i n c i e Friesland h a d slechts eenige n i e u w e w e g e n i n eigen beheer. Z i j g a f echter sedert 1911 s u b s i d i e s a a n de e i g e n l i j k e b e h e e r d e r s v o o r het a a n l e g g e n en v e r b r e e d e n v a n w e g e n tot een m a x i m u m v a n U (later tot der k o s t e n v o o r v e r b r e e d i n g . O p het p r o v i n c i a a l w e g e n p l a n v a n 1927 k o m e n geen e i g e n l i j k e w e g e n v a n de p r o v i n c i e v o o r , het o m v a t de v e r b e t e r i n g v a n w e g e n i n b e h e e r en o n d e r h o u d v a n gemeenten, w a t e r s c h a p p e n en a n d e r e n . D i t w e g e n p l a n - 1 9 2 7 b e t r o f de v e r b e t e r i n g v a n r u i m 425 k m bestaanden w e g c n den a a n l e g v a n b i j n a 12 k m n i e u w e n w e g . D e k o s t e n w e r d e n g e r a a m d op ƒ 13.700.000, v o o r 6 0 % te betalen u i t de i n k o m s t e n v a n het R i j k s w e g e n f o n d s , 2 0 % u i t m i d d e l e n d o o r de p r o v i n c i ë n v e r s t r e k t en 2 0 % u i t die der b e h e e r ders, w e l k e als regel h i e r v o o r l e e n i n g e n sloten ( i n 1935 gestegen tot ƒ 6.311.000 te s a m e n ) . A a n o n d e r h o u d w e r d i n de j a r e n 1927 tot en met 1935 aan de o n d e r h o u d s p l i c h t i g e n g e m i d d e l d ƒ 120.000 u i t g e k e e r d . H e t p l a n liep o v e r IS j a a r . A a n l e g v a n r i j w i e l p a d e n h a d u i t b e z u i n i g i n g niet plaats. D o o r de p r o v i n c i e z e l f w e r d v o o r den w e g e n a a n l e g niet geleend. i
D e p r o v i n c i e Drente v e r r i c h t t e z e l f de v e r b e t e r i n g der aan de beh e e r d e r s t o e g e w e z e n w e g e n , het o n d e r h o u d aan de b e h e e r d e r s o v e r latende ; v o l g e n s vast te stellen n o r m e n w e r d e n v o o r d i t laatste de m i d d e l e n uit de uit het R i j k s w e g e n fonds a f k o m - t i g e uit k e e r i n g e n , b e s c h i k b a a r gesteld. D e p r o v i n c i e leende niet v o o r w e g c n d o c l e i n d e n . Z i j o n t v i n g u i t het W e g e n f o n d s ( l a t e r V e r k e e r s f o n d s ) o v e r de p e r i o d e 1920 tot en met 1935 f 2.525.000, w a a r v a n ƒ 2.005.000 v o o r v e r b e t e r i n g v a n 177 k m w e g c n ƒ 224.817 v o o r o n d e r h o u d w e r d u i t g e g e v e n . I n 1942 z o u het w e g e n p l a n gereed z i j n . w a a r n a tot a a n l e g v a n r i j w i e l p a d e n zou worden overgegaan. D e p r o v i n c i e Overijssel h i e f reeds i n 1906 h a a r e i g e n w e g t o l l e n op en w a s z o o v o o r t v a r e n d o m al i n dat j a a r een p r o v i n c i a a l w e g e n p l a n te scheppen, dat de v e r b e t e r i n g v a n 135 k m p r o v i n c i a l e n w e g o m v a t t e , b o v e n d i e n den a a n l e g v a n 182 k m en de o v e r n a m e v a n 485 k m v e r h a r d e en 198 k m z a n d w e g i n beheer bij gemeenten en a n d e r e n ; p r o v i n c i e en g e m e e n t e n z o u d e n i e d e r v o o r 5 0 % i n de k o s t e n der o v e r g e n o m e n weg».n b i j d r a g e n (later w e r d e n deze p e r c e n t a g e s iets g e w i j z i g d ) . I n 1914 w a s de lengte v a n het p r o v i n c i a l e net 676 k m , i n 1921 860 k m i n 1926 876 k m . I n dat j a a r b e d r o e g e n de u i t g a v e n ƒ 657.227 v o o r o n d e r h o u d s k o s t e n , w a a r v a n ƒ 106.946 v o o r de e i g e n l i j k e p r o v i n c i a l e w e g e n , de g e m e e n t e l i j k e b i j d r a g e v o o r de o v e r g e n o m e n w e g e n b e d r o e g ƒ 275.143. D e o n d e r h o u d s k o s t e n w a r e n v a n het j a a r 1906, toen z i j ƒ 160.— per k m b e d r o e g e n , gestegen tot ƒ 190 per k m i n 1914 en ƒ 750 i n 1926. E e n p r o v i n c i a a l w e g e n p l a n , i n g e r i c h t v o l g e n s de b e g i n s e l e n v a n de R i j k s w e g e n b e l a s t i n g w e t - 1 9 2 6 , k o n pas i n 1931 de g o e d k e u r i n g der R e g e e r i n g v e r k r i j g e n . I n 1929 w a s reeds een p r o v i n c i a a l w e g e n f o n d s g e s t i c h t , w a a r i n j a a r l i j k s de u i t k e e r i n g e n u i t het R i j k s w e g e n f o n d s , een s o m uit de algemeene m i d d e l e n en de b i j d r a g e n v a n de gemeenten voor overgegeven wegen gestort werden. A l l e e n in beperkte mate zou g e l e e n d m o g e n w o r d e n ; rente en a f l o s s i n g h a d p l a a t s uit de b i j d r a g e v a n het R i j k s w e g e n f o n d s . T e v e n s w e r d een r e g e l i n g g e t r o f f e n v o o r 43
o n d e r h o u d en m o d e r n i s e e r i n g v a n enkele, niet op het p r o v i n c i a l e w e v e n plan voorkomende wegen. D e p r o v i n c i e Gelderland bepaalde z i c h v ó ó r 1924 tot het v e r l e e n e n v a n s u b s i d i e s v o o r v e r b e t e r i n g aan de w e g e n b e h e e r d e r s , bij w i e het geheele o n d e r h o u d b e r u s t t e . I n 1925 w e r d o v e r 340 k m w e g o o k n o g een b i j d r a g e v o o r o n d e r h o u d g e g e v e n tot Vi der k o s t e n tot een m a x i m u m v a n i n totaal ƒ 80.000. I n 1927 k w a m een p r o v i n c i a a l w e g e n p l a n tot stand, w a a r o p 483 k m ten laste k w a m e n v a n de p r o v i n c i e (de rest — 530 k m — k w a m op het Ki.ikswegenid.an), tevens w e r d een r e g e l i n g v o o r de v e r d e e l i n g van de R i j k s w e g e n f o n d s u i t k e e r i n g g e t r o f f e n . I n 1929 w e r d d a a r o p een p r o v i n c i a a l w e g e n f o n d s i n g e s t e l d , w a a r i n de r i j k s b i j d r a g e v a n hel R i j k s w e g e n fonds g e s t o r t w e r d , benevens ƒ 3 5 0 . 0 0 0 uit de p r o v i n c i l e m i d d e l e n . E e n a a n v u l l e n d i n t e r l o c a a l w e g e n p l a n k w a m toen tot s t a n d (lengte der w e g e n , niet v o o r k o m e n d e op h e l p r o v i n c i a a l w e g e n p l a n : 138 k m ) met b i j b e h o o r e n d e „ S u b s i d i e r e g e l i n g v o o r W e g e n - en R i j w i e l p a d e n " . I n 1930 w e r d de lengte d e r d a a r o n d e r v a l l e n d e w e g e n tot 315 k m u i t g e b r e i d . L a t e r k w a m e n h e r h a a l d e l i j k w i j z i g i n g e n tot s t a n d , z o o w e l v a n de lengte van het net als v a n de p r o v i n c i a l e s u b s i d i e s , w e l k e b i j v . f 350.000.'m 1930 b e d r o e g en ƒ 100.000 i n 1934. D e p r o v i n c i e Utrecht s u b s i d i e e r d e tot 1921 i n c i d e n t e e l de l a g e r e w e g b e h e e r d e r s . W e l w e r d i n 1921 een p r o v i n c i a a l w e g e n p l a n v a s t g e s t e l d , dat d a a r v a n u i t g i n g , dat bet R i j k v o o r een d e r d e deel der k o s t e n z o u moeten b i j d r a g e n , d o c h de R e g e e r i n g k e u r d e dit p l a n niet g o e d . B i j de i n v o e r i n g der R i j k s w e g e n b e l a s t i n g w e t - 1 9 2 6 w e r d een n i e u w p r o v i n c i a a l w e g e n p l a n - 1 9 2 7 v a s t g e s t e l d , o m v a t t e n d e de v e r b e t e r i n g v a n 206 k m bestaanden en den a a n l e g v a n S k m n i e u w e n w e g . D e k o s t e n z o u d e n ƒ 8.000.000 b e d r a g e n , te v e r d e e l e n o v e r twee p e r i o d e s elk v a n zes j a a r . D e o n d e r h o u d s k o s t e n z o u d e n b e t a a l d w o r d e n uit de b i j d r a g e v a n het R i j k s w e g e n f o n d s . D e b e n o o d i g d e fondsen w e r d e n v e r k r e g e n u i t een 5 % l e e n i n g met een l o o p t i j d v a n 25 j a a r . I n 1931 w e r d een n i e u w w e g e n p l a n , z i c h u i t s t r e k k e n d e o v e r een lengte v a n 198 k m w e g v a s t g e s t e l d . T e g e l i j k w e r d de b i j d r a g e u i t het R i j k ' s w c g e n f o n d s gedeeltelijk v e r d e e l d o v e r de o n d e r h o u d s p l i c h t i g e n v a n de op de w e g e n l i j s t v o o r k o m e n d e w e g e n . B e l a n g r i j k is, dat tevens besloten w e r d een b i j d r a g e v o o r v e r b e t e r i n g en o n d e r h o u d v a n b e l a n g r i j k e tertiaire wegen n l . tot de helft d e r o n d e r h o u d s k o s t e n (geschat op ƒ 500 p e r j a a r te v e r l e e n e n ) . H i e r v o o r k w a m e n 175 k m i n a a n m e r k i n g . D e p r o v i n c i e Noord-Holland b e g o n met reeds i n 1923 een w e g e n p l a n a l s m e d e een p r o v i n c i a a l w e g e n f o n d s i n te v o e r e n , o m v a t t e n d e de w e g e n , w e l k e v a n 1925 a f v e r b e t e r d z o u d e n w o r d e n . D e totale k o s t e n w e r d e n g e r a a m d op ƒ 22.000.000. w a a r v a n ƒ 14.000.000 uit een 5 % l e e n i n g met een l o o p t i j d v a n 40 j a r e n , v e r k r e g e n z o u d e n w o r d e n , te plaatsen i n 15 o p e e n v o l g e n d e j a r e n (elk meestal g r o o t ƒ 9 5 0 . 0 0 0 ) : de k o s t e n d e r v e r h a r d i n g a d ƒ 8.000.000 z o u d e n uit de g e w o n e m i d d e l e n m o e t e n w o r d e n b e t a a l d . I n het p r o v i n c i a a l w e g e n f o n d s , dat ook de rente en a f l o s s i n g z o u moeten betalen, z o u u i t de g e w o n e p r o v i n c i a l e m i d d e l e n j a a r l i j k s ƒ 750.000 g e s t o r t w o r d e n . N a de t o t s t a n d k o m i n g v a n de R i j k s w e g e n b e l a s t i n g w e t v a n 30 D e c e m b e r 1926 moest een n i e u w p r o v i n c i a a l w e g e n p l a n o p g e s t e l d w o r d e n , dat 513 k m o m v a t t e , een h e r z i e n p l a n strekte z i c h u i l o v e r 539 k m . B o v e n d i e n w e r d het z . g . „ B e h e e r s p l a n " o p g e m a a k t , dat b e t r e k k i n g h a d op i n o n d e r h o u d en beheer te nemen 310 k m p r i m a i r e w e g e n , z o o a l s d i t i n h o o f d z a a k reeds v o o r z i e n w a s i n het w e g e n p l a n v a n 1925' D e s t o r t i n g e n i n het p r o v i n c i a a l w e g e n f o n d s w e r d e n i n 1927 v e r h o o g d met ƒ 1.000 000, i n 1930 met ƒ 2 . 0 0 0 . 0 0 0 . t e r w i j l de j a a r l i j k s c h e b i j d r a g e w e r d g e b r a c h t v a n ƒ 6 5 0 . 0 0 0 op ƒ 1.000.000, d a a r de r a m i n g v a n ƒ 22.0C0.000 o v e r s c h r e d e n z o u m o e t e n w o r d e n met f 14.250.000. I n 1933 moest, w e g e n s m o e i l i j k h e d e n o m de p r o v i n c i a l e b e g r o o t i n g s l u i t e n d te k r i j g e n , de u i t k e e r i n g uit de g e w o n e m i d d e l e n t e r u g g e b r a c h t w o r d e n tot ƒ 5 0 0 . 0 0 0 , i n 1934 v e r v i e l z i j z e l f s . D e b i j d r a g e u i t het R i j k s v e r k e e r s f o n d s w e r d v e r d e e l d o v e r de o n d e r h o u d s p l i c h t i g e n , 44
die een z e k e r b e d r a g v o o r o n d e r h o u d ( ƒ 400 a 600 p e r k m ) besteed z o u d e n hebben, tot een m a x i m u m v a n bet o v e r s c h r i j d i n g s b e d r a g . H e t o v e r s c h i e t e n d e deel v a n het R i j k s w e g e n f o n d s s u b s i d i e w e r d i n het p r o v i n c i a a l W e g e n f o n d s gestort. I n 1931 w e r d een „ A a n v u l l e n d W e g e n p l a n " o p g e m a a k t , waarbij het m o g e l i j k w e r d g e l d e l i j k e n steun te v e r l e e n e n aan onderhoudsp l i c h t i g e n v a n niet op het p r o v i n c i a a l w e g e n p l a n v o o r k o m e n d e w e g e n (dus o o k v a n b e l a n g r i j k e t e r t i a i r e w e g e n ) , w e l k e te s a m e n 471 k m o m v a t t e n ( w a a r v a n 203 k m t i j d e l i j k ) . D e v a s t s t e l l i n g v a n het R i j k s w e g e n p l a n - 1 9 3 2 h a d een n i e u w p r o v i n c i a a l wegenplan tengevolge, tevens werden wijzigingen aangebracht in het „beheersplan" en het „aanvullend wegenplan". De te v e r b e t e r e n w e g e n h a d d e n een lengte v a n 446 k m , de n i e u w aan te l e g g e n w e g e n 132 k m ; het b e h e e r s p l a n o m v a t t e 345 k m p r i m a i r e n , het a a n v u l l e n d w e g e n p l a n 494 k m s e c u n d a i r e u en t e r t i a i r e n w e g . D e z e cijfers w e r d e n later v o o r t d u r e n d g e w d j z i g d . H e t b e g i n s e l b l e e f bestaan, dat de u i t g a v e n b e s t r e d e n w e r d e n u i t een p r o v i n c i a a l w e g e n fonds, dat g e v o e d w e r d d o o r l e e n i n g e n , de b i j d r a g e n u i t het R i j k s w e g e n f o n d s en de s t o r t i n g e n u i t de g e w o n e m i d d e l e n , t e r w i j l de o n d e r h o u d s p l i c h t i g e n v o o r hel o n d e r h o u d b l e v e n z o r g e n en z o o n o o d i g gesteund w e r d e n d o o r u i t k e e r i n g e n bij o v e r s c h r i j d i n g v a n g e f i x e e r d e bedragen. D e p r o v i n c i e Zuid-Holland begon haar kostbare wegenverbetering i n het slappe l a n d i n 1907 en zette dit na 1915 o n d e r groote m o e i l i j k h e d e n v o o r t . O m v a t t e het p l a n v a n 1915 de o v e r n a m e en v e r b e t e r i n g v a n 330 k m w e g . w a a r v a n de k o s t e n ƒ 11.000.000 z o u d e n b e d r a g e n , i n 1922 b e p e r k t e m e n z i c h tot 133 k m . D e k o s t e n der v e r b e t e r i n g v a n dit g e r e d u c e e r d e net z o u d e n g e d u r e n d e den u i t v o e r i n g s t e r m i j n ƒ 3.169.000 b e d r a g e n . D e o n d e r h o u d s p l i c h t i g e b e s t u r e n z o u d e n h i e r i n 1 0 % b i j d r a g e n , de o n d e r h o u d s k o s t e n k w a m e n v o o r 5 0 % ten laste der l o c a l i t e i t e n . V o o r de w e g e n v e r b e t e r i n g w e r d g e l e e n d tegen 6%, de o m l o o p t i j d der l e e n i n g b e d r o e g 40 j a a r . N a de t o t s t a n d k o m i n g v a n de R i j k s w e g e n b e l a s t i n g w e t - 1 9 2 6 w e r d een n i e u w p r o v i n c i a a l w e g e n p l a n , 441,5 k m o m v a t t e n d e , opgemaakt. V e r s c h i l l e n d e w e g e n w e r d e n v a n de l o c a l i t e i t e n o v e r g e n o m e n . D e 1 0 % b i j d r a g e der v r o e g e r e b e h e e r d e r s bleek te h o o g en k w a m i n het f i n a n c i e r i n g s p l a n te v e r v a l l e n , t e r w i j l r e s t i t u t i e ( ƒ 2 2 6 . 0 0 0 ) v a n v r o e g e r v e r l e e n d e b i j d r a g e n plaats v o n d . H e t o n d e r h o u d z o u v o o r t a a n d o o r de p r o v i n c i e g e s c h i e d e n , w a a r b i j de v r o e g e r e o n d e r h o u d s p l i c h t i g e n v o o r ƒ 600 per k m z o u d e n b i j d r a g e n . D e k o s t e n w e r d e n g e r a a m d op ƒ 35.000.000 i n 15 t e r m i j n e n tegen 4 K > % te leenen m e t een a f l o s s i n g s t e r m i j n v a n 15 j a a r . K o r t d a a r n a w e r d de w e g l e n g t e g e b r a c h t op r u i m 476 k m bij een k o s t e n r a m i n g v a n ƒ 3 8 . 0 0 0 . 0 0 0 ; n o g i n 1927 w e r d de te v e r b e t e r e n lengte op 424 k m , de a a n l e g v a n n i e u w e w e g e n o p 53 k m v a s t g e s t e l d , te s a m e n 487 k m , w a a r b i j n o g i n h e t z e l f d e j a a r 27 k m g e v o e g d w e r d e n . B i j het w e g e n p l a n - 1 9 3 2 w e r d e n aan h e l te v e r b e t e r e n w e g e n n e t n o g 86 k m w e g t e r v e r b e t e r i n g en 27,5 k m w e g v o o r a a n l e g t o e g e v o e g d ; d i t p l a n o n d e r ging nog voortdurend uitbreiding. V o l g e n s het f i n a n c i e r i n g s p l a n z o u d e n te k o s t e n g e l e i d e l i j k v a n het 3e tot het 15e j a a r o p l o o p e n v a n ƒ 124.000 tot ƒ 2 . 0 4 4 . 0 0 0 o m d a a r n a g e l e i d e l i j k te d a l e n . D e b i j d r a g e u i t het R i j k s w e g e n f o n d s b l e e f a l z o o aan de p r o v i n c i e ; i n t e g e n s t e l l i n g met de f i n a n c i e r i n g s w i j z e toegepast i n N o o r d - H o l l a n d . I n 1934 w e r d de toestand b e r e i k t , dat deze b i j d r a g e ƒ 1.323.000 b e d r o e g , t e r w i j l de rente- en a f l o s s i n g s l a s t reeds tot ƒ 1.005.000 gestegen w a s ; het o v e r s c h i e t e n d e deel z o u i n m i n d e r i n g k o m e n v a n n i e u w op te n e m e n l e e n i n g e n . O p den d u u r moest de stijgende k a p i t a a l last l e i d e n tot v e r t r a g i n g v a n het u i t v o e r i n g s t e m p o , d a n w e l tot v e r h o o g i n g v a n de b e l a s t i n g e n ( o p c e n t e n op de b e l a s t i n g e n ) . T o t d i t laatste w e r d o v e r g e g a a n . D e p r o v i n c i e Zeeland g a f i n de v o r i g e eeuw r e n t e l o o z e v o o r s c h o t t e n
45
aan de w e g b e h e e r d e r s . D i t s y s t e e m bleef, i n 1906 en 1916 e e n i g s z i n s g e m o d e r m s e e - d bestaan, tot het i n w e r k i n g t r e d e n v a n de R i j k s w e g e n belastingwet-1926. Het toen opgemaakte provinciale wegenplan o m v a t t e de v e r b e t e r i n g v a n r o n d 230 k m w e g . A a n de o n d e r h o u d s p l i c h t i g e n z o u 5 0 % v e r g o e d w o r d e n uit de b i j d r a g e n v a n bet R i j k s w e g e n f o n d s , 2 5 % d o o r de p r o v i n c i e , de o v e r s c h i e t e n d e 2 5 % z o u d e n zij z e l f m o e t e n d r a g e n ; deze percentages o n d e r g i n g e n later w i j z i g i n g . D e s t i j g i n g der u i t g a v e n v a n de p r o v i n c i e b l i j k t uit bet v o l g e n d e . V o o r w e r k e n v e r r i c h t d o o r o n d e r h o u d s p l i c h t i g e n w e r d i n de j a r e n 1923 tot en met 1926 b e t a a l d ƒ 2 0 4 . 8 5 0 , o v e r 1927 ƒ 147.694, o m d a a r n a -nel te stijgen b i j v . o v e r 1930 tot ƒ 5 4 0 . 3 6 1 . In 1929 w e r d e n de v e r b e t e r d e w e g e n v a n de o n d e r h o u d s p l i c h t i g e n o v e r g e n o m e n . V o o r e i k e n w e g w e r d een o n d e r h o u d s b e d r a g vastgesteld, d a a r v a n w e r d a f g e t r o k k e n de b i j d r a g e u i t het R i j k s w e g e n fonds aan de p r o v i n c i e . H e t restant w o r d t v o o r 5 0 % d o o r de p r o v i n c i e en v o o r 5 0 % d o o r den o n d e r h o u d s p l i c h t i g e b e t a a l d . D i t laatste b e d r a g k a n gekapitaliseerd afgekocht worden. V o o r v e r b e t e r i n g v a n s o m m i g e b e l a n g r i j k e tertiaire wegen w e r d reeds i n 1928 b e p a a l d , dat d o o r de p r o v i n c i e r e n t c l o o z e v o o r s c h o t t e n v o o r het geheele b e d r a g z o u d e n k u n n e n w o r d e n v e r l e e n d , t e r u g te betalen i n 30 j a r e n . D e p r o v i n c i e Xoord-Brabant besloot reeds i n 1908 tot het h e f f e n v a n w e g g e l d tot o n d e r h o u d v a n de p r o v i n c i a l e w e g e n ; o o k de auto's waren hieraan onderworpen (zie hierboven). D e provinciale tollen w a r e n reeds t e v o r e n afgeschaft ( z i e bij e). B i j de t o t s t a n d k o m i n g v a n de R i j k s w e g e n b e l a s t i n g - 1 9 2 6 w e r d e n de auto's i n 1927 v r i j g e s t e l d , de provinciale b e l a s t i n g op de r i j w i e l e n a d ƒ 2 . 5 0 per r i j w i e l bleef echter bestaan H e t i n dat j a a r o p g e m a a k t e p r o v i n c i a l e w e g e n p l a n o m v a t t e na w i j z i g i n g i n 1932 r u i m 550 k m w e g . D e v e r d e e l i n g v a n de u i t k e e r i n g u i t het R i j k s w e g e n f o n d - g e s c h i e d d e o v e r de o n d e r h o u d s plichtigen. R e e d s l a n g v o o r het i n w e r k i n g treden v a n het R i j k s w e g e n f o n d s , n l . i n 1911, w a r e n regelen v a s t g e s t e l d w a a r b i j aan gemeenten en w a t e r s c h a p p e n j a a r l i j k s b i j d r a g e n u i t de p r o v i n c i a l e f o n d s e n k o n d e n w o r d e n v e r l e e n d v o o r a a n l e g en v e r b e t e r i n g v a n d a a r v o o r a a n g e w e z e n d o o r g a n g s w e g e n o f het a l g e m e e n v e r k e e r dienende w e g e n , w e l k e d a a r n a d o o r de p r o v i n c i e z o u d e n w o r d e n o v e r g e n o m e n . E e n f i n a n c i e r i n g s p l a n w e r d i n 1930 v a s t g e s t e l d , v o l g e n s h e t w e l k alle p r o v i n c i a l e w e g e n i n 1944 g e r e c o n s t r u e e r d z o u d e n z i j n . H i e r v o o r z o u tot dat j a a r ƒ 2 . 0 0 0 . 0 0 0 's j a a r s n o o d i g z i j n , d a a r n a tot 1970 j a a r l i j k s ƒ 900.000. V o o r de u i t v o e r i n g v a n dat p l a n w e r d geleend, deze l e e n i n g e n z o u d e n na 1944 u i t de b i j d r a g e n v a n het R i j k s w e g e n fonds w o r d e n afgelost. D i t alles z o u slechts m o g e l i j k zijn bij een accres v a n de R i j k s w e g e n f o n d - u i t k e u r i n g en van de p r o v i n c i a l e w e g g e l d h e f f i n g , g e p a a r d aan een j a a r l i j k s c h e b i j d r a g e van /' 200.000 uit de p r o v i n c i a l e m i d d e l e n . O n d a n k s dat t e l k e n j a re ƒ 2.000.000 v o o r w e g e n v e r b e t e r i n g k o n w o r d e n v e r w e r k t , is de p r o v i n c i a l e b i j d r a g e als g e v o l g v a n v e r s c h i l l e n d e m e e v a l l e r s v e r l a a g d k u n n e n w o r d e n , soms z e l f s geheel k u n n e n v e r v a l l e n . D e p r o v i n c i e Limburg besloot i n 1921 tot o v e r n a m e v a n een aantal g e m e e n t e w e g e n , w e l k e v o o r het d o o r g a a n d e v e r k e e r v a n b e l a n g w a r e n . D e g e m e e n t e n b e t a a l d e n dan den g r o n d a a n k o o p en 5 0 % der v e r b e t e r i n g s k o s t e n . V o o r w e g e n v a n p r o v i n c i a a l b e l a n g , d o c h w e l k e niet o v e r g e n o m e n w e r d e n , w e r d v o o r z . g . A w e g e n 3 5 % en v o o r z g . B w e g e n 2 5 % der o n d e r h o u d s k o s t e n j a a r l i j k s u i t de p r o v i n c i e k a s b i j g e d r a g e n . Tn 1934 w e r d e n deze o n d e r h o u d s k o s t e n d o o r andere c r i t e r i a v e r v a n g e n . O n g e v e e r 600 k m w e g w e r d op deze w i j z e gesubsidieerd. V o l g e n s de p r o v i n c i a l e w e g e n p l a n n e n - 1 9 2 7 en -1929 z o u resp. 219 en 222 k m p r o v i n c i a l e w e g v e r b e t e r d w o r d e n , v o l g e n s dat v a n 1932 233 k m . I n 1928 w e r d een p r o v i n c i a a l w e g e n f o n d s i n g e s t e l d met als baten de helft v a n de u i t k e e r i n g uit het R i j k - w e g e n fonds en u i t k e c r i n g e n
46
v a n het R i j k v o o r bij de p r o v i n c i e i n b e h e e r z i j n d e R i j k s w e g e n . A l s lasten z i j n te v e r m e l d e n de k o s t e n v a n a a n l e g c n v e r b e t e r i n g der p r o v i n c i a l e p l a n w c g e n en de b i j d r a g e n aan de gemeenten v o o r .aanleg en v e r b e t e r i n g v a n op het provinciale wegenplan voorkomende gemeentewegen. D e a n d e r e helft der w e g e n f o n d s u i t k e e r i n g werd b e s t e m d v o o r b i j d r a g e n aan de o n d e r h o u d s p l i c h t i g e n v a n die w e g e n , v o o r z o o v e r zij op het p r o v i n c i a a l w e g e n p l a n v o o r k w a m e n . D o o r de p r o v i n c i e w e r d niet g e l e e n d . H e t v o o r g a a n d e v o r m t een b e k n o p t o v e r z i c h t v a n de bonte s t a a l k a a r t der f i n a n c i e r i n g s m e t h o d e n , w e l k e de e l f p r o v i n c i ë n toepasten. D e z e m e t h o d e n v e r s c h i l l e n o n d e r l i n g i n h o o g e mate. S o m s z i e n we p r o v i n c i a l e w e g e n f o n d s e n o p g e r i c h t , meestal o n t b r e k e n deze. I n vele g e v a l l e n w o r d t g e s t r e e f d n a a r c e n t r a l i s a t i e , terwdjl s o m s vergaande d e c e n t r a l i s a t i e plaats h a d . H i e r en d a a r w e r d bijna r o e k e l o o s geleend, elders met m a t e o f i n het geheel niet. I n een a a n t a l g e v a l l e n strekte de b e m o e i e n i s der p r o v i n c i ë n z i c h tot de z.g. t e r t i a i r e w e g e n uit, l a n g v o o r d a t het i n 1935 i n g e s t e l d e R i j k s v e r k e e r s f o n d s z i c h i n 1939 d a a r m e e z o u g a a n b e m o e i e n . W e e r elders liet m e n deze l a a t s t e s o o r t w e g e n geheel aan de v r o e g e r e o n d e r h o u d s p l i c h t i g e n o v e r . W a t de stadsgemeenten betreft, k a n m o e i l i j k een o v e r z i c h t s a m e n gesteld w o r d e n , o o k h i e r l i e p e n de f i n a n c i e r i n g s m e t h o d e n n o g meer dan bij de p r o v i n c i ë n uiteen E e n k e n m e r k h i e r b i j is, dat de steden ( b e h a l v e v o o r de „ t r a v e r s e n " ) p r a c t i s c h z o o g o e d als n e r g e n s b i j d r a g e n v o o r de m o d e r n i s e e r i n g v a n het stratennet o n t v i n g e n . Z i j m o e s t e n h u n u i t g a v e n op een zeer enkele u i t z o n d e r i n g na geheel uit e i g e n g e l d m i d d e l e n bestrijden, t e r w i j l d a a r d o o r het m o t o r w e g v e r k e e r niets b i j d r o e g . D e tertiaire wegen w a r e n , v o o r z o o v e r niet i n enkele g e v a l l e n de p r o v i n c i ë n o n v e r p l i c h t i n de k o s t e n b i j d r o e g e n , mede aan h u n lot o v e r g e l a t e n , de o n d e r h o u d s k o s t e n stegen z o o d a n i g , dat de o n d e r h o u d s p l i c h t i g e n i n den g r o o t s t e n n o o d g e r a a k t e n en — evenals de p r o v i n c i e Z u i d - H o l l a n d i n 1907 — de w e g e n v o o r het z w a r e m o t o r v e r k e e r geheel o f gedeeltelijk sloten. O m een sterk s p r e k e n d v o o r b e e l d te n o e m e n : de o n d e r h o u d s k o s t e n i n de H a a r l e m m e r m e e r b e d r o e g e n i n 1908 ƒ 2 9 . 3 1 4 , i n 1914 ƒ 3 6 . 9 1 5 . i n 1919 ƒ 8 5 . 9 7 3 , i n 1920 ƒ 104.500 ( z o n d e r b r u g g e n en d u i k e r s ) . A l g e m e e n w o r d t a a n g e n o m e n , dat de o n d e r h o u d s k o s t e n der t e r t i a i r e w e g e n na het o p t r e d e n v a n het m o t o r w e g v e r k e e r met m i n s t e n s 3 0 0 % stegen, z o o d a t 2 0 0 % als k o s t e n v o o r het motorwegverkeer berekend mogen w o r d e n . ) Ik k o m hierop onder d en f n o g t e r u g . D e b e d r a g e n , w e l k e v o o r bet o n d e r h o u d enz. w e r d e n u i t g e g e v e n , z i j n o v e r h o n d e r d e n r e k e n i n g e n v a n de lagere o v e r h e i d s o r g a n e n , v a n w a t e r s c h a p p e n en p a r t i c u l i e r e n v e r s p r e i d , z o o d a t w a a r n o c h i n het Rapport der T e r t i a i r e W e g e n C o m m i s s i e (1934), n o c h i n het Rapport d e r S u b c o m m i s s i e v a n de C . C . V . de u i t k o m s t van g e d e t a i l l e e r d e o n d e r z o e k i n g e n w e r d e n h e k e n d gesteld, een c o n t o f i n t o der t e r t i a i r e w e g e n niet is s a m e n te stellen. D e onderhoudskosten -tegen d o o r het m o t o r w e g v e r k e e r g e w e l d i g . B e h a l v e de o p b r e n g s t v a n eenige t o l l e n en een p a a r s u b s i d i e s v a n de p r o v i n c i ë n m o e s t een e v e n w i c h t g e k r e g e n w o r d e n soms d o o r v e r b o o g , l e o],centen op de a l g e m e e n e b e l a s t i n g e n , dan w e e r d o o r o n d r a g e l i j k h o o g e o m s l a g e n o v e r de „ i n g e l a n d e n " . 1 3
Kosten
van
liet
Wegenbeheer.
Het i n r o p g e m e r k t e o v e r z i e n d e , z a l het den l e z e r geen b a r e n , dat n a u w k e u r i g e c i j f e r g r o e p e e r i n g e n
buitengewoon
verwondering moeilijk
zijn
) Z i e M r . W ; J . de G r a a f f : „ H e t aandeel v a n het M o t o r w e g v e r k e e r in de K o s t e n v a n den W e g " , i n het t i j d s c h r i f t Spoor- 'en Tramwegen van 1935, b l z . 195. ( X o g enkele e x e m p l a r e n v a n den o v e r d r u k v e r k r i j g b a a r bij de R e d a c t i e v a n Spooreu Tramwegen na g i r e e r i n g v a n ƒ 0 . 1 5 plus 5 cent v o o r p o r t o k o s t e n ; g i r o nr. 71906). , !
47
op te m a k e n , d a a r het g r o n d m a t e r i a a l i n h o n d e r d e n b o e k h o u d i n g e n v e r s c h o l e n l i g t , b o e k h o u d i n g e n , w e l k e v o l g e n s de meest v e r s c h i l l e n d e i n z i c h t e n b e w e r k t z i j n . D e S u b c o m m i s s i e v a n de C . C . V . h a d i n h a a r d r i e j a r i g bestaan het v e r z a m e l e n en sorteeren der cijfers k u n n e n laten v e r r i c h t e n , z i j heeft dit echter nagelaten, z o o d a t m e n bij het b e ë i n d i g e n v a n h a a r taak niets v e r d e r w a s d a n toen z i j deze . a a n v i n g . ) G a a n w e i n de eerste plaats n a w a t het R i j k v o o r den aanleg, de verbetering en het onderhoud v a n z i j n w e g e n g e d u r e n d e het o n d e r z o e k i n g s t i j d v a k 1920 tot en met 1935 betaalde. D e b e d r a g e n z i j n i n de volgende tabel v e r z a m e l d : 14
Jaar
A a n l e g en v e r b e t e r i n g
1920 1921 1922 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935
ƒ „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ „
Totaal
1.957.000 2.631.000 2.250.000 1.735.000 1.474.000 2.052.000 2.408.000 8.628.000 8.066.000 19.661.000 13.893 000 14.026.000 12.675.000 9.023.000 10.052.000 8.532.000
Onderhoud ƒ „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ „
ƒ 119.063.000
1.867.000 1.921.000 2.182.000 2.002.000 2.163.000 2.296.000 2.222.000 2.472.000 2.052.000 2.669.000 1.780.000 1.735.000 1.709.000 1.591.000 1.662.000 1.421.000
ƒ31.744.000
I n deze k o s t e n z i j n die v a n de b r u g g e n o v e r de g r o o t e r i v i e r e n , w a a r o v e r nader, niet b e g r e p e n . Bij bovengenoemde v e r w e r k t e k a p i t a l e n z i j n n o g op te tellen ƒ 70.000 en ƒ 2.675.000 (resp. i n 1934 en 1935), w e l k e u i t het W e r k fonds, i n g e s t e l d ter b e s t r i j d i n g v a n de w e r k e l o o s h e i d , v e r s t r e k t w e r d e n . W a t de z . g . „ i n i t i a l e " u i t g a v e n betreft, w e l k e z i c h , d a a r a l l e e n v a n p a a r d en w a g e n , t r a m . r i j w i e l w e r d g e b r u i k g e m a a k t en het v e r k e e r z i c h o o k d i k w i j l s te voet a f w i k k e l d e , geheel d e k k e n met het E n g e l s c h e b e g r i p d e r „ c o m m u n i t y use", z i j o p g e m e r k t , dat de b o v e n g e n o e m d e uitgaven in N e d e r l a n d bedroegen i n : Jaar
A a n l e g en v e r b e t e r i n g
1901 1902 1903 1904 1905 T o t a a l 1901—1905 G e m i d d e l d per j a a r
ƒ „ „ „ „
88.000 93.000 63.000 67.000 34.000
ƒ 345.000 „ 69.000
Onderhoud
Zielental
ƒ „ „ „ ,.
5.197.000 5.269.000 5.345.000 5 422.000 5.498.000
610.000 602.000 605.000 646.000 660.000
ƒ 3.123.000 „ 625.000
D e z e g e m i d d e l d e b e d r a g e n , w e l k e i k dus als „ i n i t i a l e " u i t g a v e n a a n h o u d , n l . als niet d o o r het m o t o r w e g v e r k e e r v e r o o r z a a k t , o m d a t " ) D a t het m o g e l i j k geweest z o u z i j n een f i n a n c i e e l e o p s t e l l i n g te m a k e n , b e w i j z e n de r e s u l t a t e n v a n het i n n o o t 7 v a n deze p a r a g r a a f g e n o e m d e Z w d t s e r s c h e o n d e r z o e k ( z i e b l z . 36). w a a r d o o r m e n tot een v o l l e d i g e u i t k o m s t der u i t g a v e n (en i n k o m s t e n ) v a n de k a n t o n a l e - en gemeentewegen k o n komen. 48
een v r o e g e r o n d e r z o e k Joopende o v e r de j a r e n 1850 tot en met 1 8 9 6 ) u i t g e w e z e n h a d , dat de a a n l e g en v e r b e t e r i n g der R i j k s w e g e n ( w a a r o n d e r de k o s t e n v a n b r u g g e n wel b e g r e p e n w a r e n ) per j a a r n o g geen ƒ 58.000 g e k o s t h a d d e n , t e r w i j l de o n d e r h o u d s k o s t e n - eveneens p e r j a a r r o n d ƒ 612.000 b e d r a g e n h a d d e n , v e r t o o n e n a l z o o een m e r k w a a r d i g e o v e r e e n k o m s t met de o v e r de j a r e n 1901 tot en m e t 1905 u i t g e g e v e n b e d r a g e n . N e e m t m e n v e r d e r i n a a n m e r k i n g , dat i n d i e n t u s s c h e n t i j d het w e g v e r k e e r z o o d a n i g v e r m i n d e r d w a s , dat b i j v . na 1880 besloten w a s de breedte v a n het v e r h a r d i n g s o p p e r v l a k ' d e r w e g e n v a n 4,5 op 3,5 m e t e r t e r u g te b r e n g e n , d a n z i e t m e n dat de b o v e n s t a a n d e r e k e n i n g ten o p z i c h t e v a n de R i j k s w e g e n , ten gunste v a n het m o t o r w e g v e r k e e r g e f l a t t e e r d is. E e n post „ e r f e n i s u i t het v e r l e d e n " i s h i e r b i j n i e t i n a f t r e k g e b r a c h t . D a t z o u geen z i n g e h a d hebben, i m m e r s , het z i j n geen kosten d o o r het m o t o r w e g v e r k e e r v e r o o r z a a k t ; de k a p i t a l e n w e l k e i n v r o e g e r j a r e n i n het w e g e n n e t g e s t o k e n w e r d e n , h a d d e n m e t het l a t e r e m o t o r w e g v e r k e e r niets te m a k e n . 1 5
:
I k v e s t i g er de a a n d a c h t op, dat v a n een t o e n a m e der k o s t e n bij de l a n d w e g e n i n v e r b a n d met de s t i j g i n g v a n het z i e l e n t a l u i t de cijfers niets b l i j k t , i m m e r s i n 1850 en 1896 b e d r o e g het i n w o n e r t a l v a n N e d e r l a n d r e s p e c t i e v e l i j k 3.057.000 en 4.900.000 ( z i e o o k de laatste r u b r i e k v a n het laatste, op h l z . 48 o p g e n o m e n staatje). I n het b o v e n s t a a n d e w e r d geen r e k e n i n g g e h o u d e n m e t de i n d e x cijfers v a n m a t e r i a l e n en w e r k l o o n e n , z o o a l s t h e o r e t i s c h w e l h a d m o e t e n g e s c h i e d e n . I n de b e r e k e n i n g e n is deze f a c t o r ( g e m i d d e l d 1.67) v e r w a a r l o o s d , o m d a t i n de l a t e r e j a r e n v e r h o o g d e p r i j z e n gedeeltelijk a c h t e r h a a l d w e r d e n d o o r v e r b e t e r d e w e r k m e t h o d e n en het g e b r u i k v a n betere m a t e r i a l e n ; o m d a t het o o r s p r o n k e l i j k g e b r u i k dat v a n de v e g e n d o o r p a a r d e n t r a c t i e , v o e t g a n g e r s , w i e l r i j d e r s enz. g e m a a k t w e r d , v o o r t d u r e n d a f n a m , a l z o o een tendenz v e r t o o n d e t e g e n o v e r g e s t e l d aan die v a n de p r i j s s t i j g i n g ; v o o r t s w i j l reeds i n de b e d o e l d e v i j f j a r i g e p e r i o d e de s t i j g i n g der o n d e r h o u d s k o s t e n als g e v o l g v a n het toen bestaande — z i j het g e r i n g e ^ — m o t o r w e g v e r k e e r m e r k b a a r w a s en tenslotte o m d a t i n de o n m i d d e l l i j k v o o r a f g a a n d e j a r e n de t o l l e n op de r i j k s w e g e n w a r e n afgeschaft, z o o d a t de i n r e k e n i n g g e b r a c h t e „ i n i t i a l e " u i t g a v e n reeds b e l a n g r i j k h o o g w a r e n . O o k de S u b c o m m i s s i e v a n de C . C . V . m e e n d e (Rapport, b l z . 16) een c o r r e c t i e f a c t o r niet consequent — z i j het o m a n d e r e redenen — te m o e t e n toepassen, z o o d a t z i j o o k h i e r onbesproken blijft. ) 1 G
B l i j k t u i t het v o o r g a a n d e , dat de k o s t e n v a n 1920 tot en met 1935 — de p e r i o d e w a a r o v e r het o n d e r z o e k der S u b c o m m i s s i e v a n de C . C . V . z i c h u i t s t r e k t e , w a a r o v e r dus de meeste gegevens b e k e n d z i j n — ƒ 119.063.000 ( a a n l e g en v e r b e t e r i n g ) en ƒ 31.744.000 ( o n d e r h o u d ) + ƒ 70.000 + ƒ 2.675.000 ( w e r k f o n d s ) = ƒ 153.552.000 b e d r a g e n , w a a r b i j v o o r a l g e m e e n beheer 1 0 % g e v o e g d m o e t w o r d e n , d a n b l i j k t , dat het R i j k aan de p r i m a i r e en een n a g e n o e g o n b e t e e k e n e n d deel der s e c u n d a i r e en t e r t i a i r e w e g e n , r o n d ƒ 168.907.000 betaalde. H i e r v a n m o e t e n de „ i n i t i a l e " k o s t e n gelijk aan 16 X 1.1 X ( ƒ 69.000 + ƒ 6 2 5 . 0 0 0 ) — ƒ 12.214.000 a f g e t r o k k e n w o r d e n , z o o d a t alle k o s t e n d o o r het m o t o r w e g v e r k e e r i n het b e s c h o u w d e 1 6 - j a r i g e t i j d v a k ƒ 156.693.000 o v e r b l i j v e n . H i e r i n z i j n de k o s t e n v o o r de bruggen o v e r de g r o o t e r i v i e r e n niet b e g r e p e n . D e z e b e d r o e g e n i n het g e n o e m d e t i j d v a k ƒ 22 294 000 v e r m e e r d e r d met 16 X ƒ 10.000 (helft d e r o n d e r h o u d s k o s t e n ) o f r o n d ƒ 22.452.000 en met 6% „ v o o r b e r e i d i n g s k o s t e n " o v e r het geheele b e d r a g a l z o o i n t o t a a l ƒ 23.799.000. „ I n i t i a l e " k o s t e n b e h o e v e n niet v o o r de '") Gedenkboek van 1847—1897, b l z . 101.
het
Koninklijk
Instituut
van
Ingenieurs
" ) V o o r de cijfers i n de b e s c h o u w d e p e r i o d e 1920 tot en met 1935 b e h o e v e n geen c o r r e c t i e c i j f e r s te w o r d e n toegepast, o m d a t i n de d a a r o v e r h a n d e l e n d e N e d e r l a n d s c h e l i t e r a t u u r bij de b e r e k e n i n g v a n c i j f e r s v o o r w e g k o s t e n v a n s p o o r w e g e n en w a t e r w e g e n deze o o k niet i n rekening gebracht worden. 49
b r u g g e n a f g e t r o k k e n te w o r d e n o p g e g e v e n , o m d a t deze reeds i n de a f g e t r o k k e n b e d r a g e n bij de w e g e n ( z i e b o v e n ) b e g r e p e n z i j n . N i e t o n t k e n d k a n w o r d e n , dat o o k d o o r v o e t g a n g e r s , k a r r e n en w i e l r i j d e r s g e b r u i k g e m a a k t w o r d t v a n de na 1920 n i e u w g e s c h a p e n w e r k e n — a l waren zij alleen door bet gestegen autoverkeer noodzakelijk g e w o r d e n — ; d a a r o m w o r d t ter a f r o n d i n g v o o r „ c o m m u n i t y use" het ( v o l k o m e n w i l l e k e u r i g g e n o m e n ) b e d r a g v a n ƒ 799.000 a f g e t r o k k e n , z o o d a t v o o r de b r u g k o s t e r . r o n d ƒ 23.000.000 ten laste v a n het m o t o r v e r k e e r o v e r b l i j f t . H e t Rijk d r o e g i n deze p e r i o d e v o o r het m o t o r v e r k e e r aan w e g e n en b r u g g e n k o s t e n dus ƒ 156.693.000 + ƒ 23.000.000 = ƒ 179.693.000 b i j . W a t g a v e n o v e r de g e n o e m d e 1 6 - j a r i g e p e r i o d e de provinciën voor a a n l e g , v e r b e t e r i n g en o n d e r h o u d der s e c u n d a i r e ( i n enkele g e v a l l e n ook t e r t i a i r e w e g e n ) u i t ? D e S u b c o m m i s s i e der C . V . V . k o n op deze v r a a g geen u i t s l u i t s e l g e v e n . Z i j r a a m d e de k o s t e n v o o r aanleg cn v, rhctcrtng o v e r de p e r i o d e 1920 tot en met 1935 o p ƒ 95.700.000, w e l k b e d r a g bij g e b r e k e v a n andere gegevens o o k i n het n a v o l g e n d e a a n g e h o u d e n z a l w o r d e n . V o o r onderhoud g a f het Rapport der S u b c o m m i s s i e v a n de C . C . V . geen cijfers en b r a c h t niets aan het m o t o r w e g v e r k e e r i n r e k e n i n g . N e m e n we dezelfde v e r h o u d i n g als bij de w e g e n i n beheer bij het R i j k , dus o n g e v e e r het '/« deel, d a n z o u d e n de o n d e r h o u d s k o s t e n f 19.140.000 hebben b e d r a g e n . D e k o s t e n v o o r v e r b e t e r i n g , a a n l e g eti o n d e r h o u d te z a m e n z i j n d a n ƒ 114.840.000. V o o r . . i n i t i a l e " u i t g a v e n k a n m e n r e k e n e n op ƒ 150 per k m ( h o o f d z a k e l i j k o n d e r h o u d ) , a l z o o v o o r een net v a n r o n d 4000 k m o v e r 16 j a a r ƒ 9.600.000, z o o d a t ten laste v a n het m o t o r w e g v e r k e e r g e d u r e n d e de beschouwde periode overblijft ƒ 114.840.000 — ƒ 9.600.000 = ƒ 105.240.000, v e r m e e r d e r d met 1 0 % a d m i n i s t r a t i e k o s t e n o f i n t o t a a l ƒ 115.764.000. D e h i e r en i n het v e r v o l g toegepaste s c h a t t i n g e n zijn alle z e e r ten v o o r d e e l e v a n het m o t o r w e g v e r k e e r g e n o m e n . V o o r de r u i m 18.000 k m b u i t e n w e g e n — t e r t i a i r e w e g e n — is thans n o g n i e t s i n r e k e n i n g g e b r a c h t . O o r s p r o n k e l i j k w e r d e n h i e r v o o r geen g e l d e n uit het W e g e n - l a t e r het V e r k e e r s f o n d s b e s c h i k b a a r g e s t e l d , z o o d a t de k o s t e n b e s t r e d e n w e r d e n uit t o l h e f f i n g e n , u i l de g e w o n e m i d delen en u i t l e e n i n g e n . I n zeer s p o r a d i s c h e g e v a l l e n w e r d e n d o o r het R i j k en d o o r de p r o v i n c i ë n (o.a. N o o r d - H o l l a n d , N o o r d - B r a b a n t , G r o n i n g e n , U t r e c h t en G e l d e r l a n d ) eenige v e r b e t e r i n g e n aangebracht, w a a r v o o r de g e l d e n rechtstreeks u i t het R i j k s v e r k e e r s f o n d s en u i t de p r o v i n c i a l e u i t k e e r i n g e n uit dat fonds a f k o m s t i g w a r e n . V o o r de rest m o e s t e n de g e m e e n t e n , w a t e r s c h a p p e n , c o m m i s s i ë n enz. z e l f v o o r het o n d e r h o u d z o r g e n . H o e h o o g dit b e d r a g per j a a r i n de d o o r h a a r o n d e r z o c h t e p e r i o d e 1920 tot en m e t 1935 w a s , is door de S u b c o m m i s s i e der C . C . V . niet n a g e g a a n M e n tast a a n g a a n d e die k o s t e n v o l k o m e n i n het d u i s t e r ; evenals m e n o n b e k e n d is m e t de „ i n i t i a l e " k o s t e n , d.w.z. v a n de o n d e r h o u d s k o s t e n i n bet a u t o l o o z e t i j d p e r k , l i e t eenige, dat b e k e n d is, z i j n enkele cijfers b e t r e k k i n g h e b b e n d e op eenige b e p a a l d e w e g e n i n s o m m i g e p r o v i n c i e s , w a a r o v e r i n de vakpers i n c i d e n t e e l g e s c h r e v e n w e r d . Z o o weet m e n v a n de k o s t e n v a n een d r i e t a l w e g e n i n Z u i d - H o l l a n d , dat de k o s t e n v a n o n d e r h o u d i n de j a r e n v o o r a f g a a n d e aan 1900 n o g geen ƒ 200 p e r k m b e d r o e g e n en o m s t r e e k s 1914 reeds tot b i j n a ƒ 300, s o m s tot b i j n a ƒ 400 gestegen w a r e n . D e k o s t e n v a n de w e g e n i n de H a a r l e m m e r m e e r (zonder b r u g g e n en d u i k e r s ) stegen v a n ƒ 29.000 i n 190S tot b i j n a ƒ 68.000 i n 1918; ƒ 130.000 i n 1926, ƒ 141.200 i n 1931, ƒ 104.500 i n 1932; i n l a a t s t g e n o e m d j a a r d r o e g het R i j k s w e g e n f o n d s ƒ 15.400, het P r o v i n c i a a l W e g e n f o n d s eveneens f 15.400 b i j . V a n andere w e g e n . b i j v . i n O v e r i j s s e l , is b e k e n d , dat de k o s t e n o v e r de p e r i o d e 1910 tot 1933 met 2 6 0 % stegen en dat b e l a n g r i j k e t e r t i a i r e w e g e n i n 1910 slechts ƒ 160 per k m aan o n d e r h o u d v r o e g e n . V r i j a l g e m e e n n e e m t m e n aan, dat de k o s t e n g e l e i d e l i j k v a n 1900 o p l i e p e n m e t 250 en 3 0 0 % i n 1935. I n 1929 w a r e n z i j reeds i n t o t a a l g e k l o m m e n tot r o n d ƒ 5.000.000, d a a r n a — 1935 — w e r d e n 50
zij v o o r t d u r e n d h o o g c r n l . r u i m ƒ 6.000.000. N e e m t m e n m e t eenige o n d e r z o e k e r s aan, dat de k o s t e n i n het a u t o l o o z e t i j d p e r k ^ m s t r e e k s 1900) v o o r het 18.000 k m l a n g e t e r t i a i r e w e g e n n e t o n g e v e e r ƒ 1.S0U.0U0 b e d r o e g e n d . w . z . v a n ƒ 100 per k m , d a n z i e n w e een s t i j g i n g met ƒ 4.200.000 i n 1936 en met (geschat) ƒ 1.200.000 o m s t r e e k s 1920, z o o d a t a a n g e n o m e n k a n w o r d e n , dat i n de 1 6 - j a r i g e p e r i o d e 1920 tot en m e t 1935 een d o o r het a u t o v e r k e e r v e r o o r z a a k t e k o s t e n v e r m e e r d e r i n g v a n ^
X
( ƒ 1.200.000
+
ƒ 4.200.000) =
8 X ƒ 5.400.000 =
ƒ
43.200.000
ontstond. .. e. . U i t d r u k k e l i j k z i j a a n g e t e e k e n d , dat d i t b e d r a g z o o w e l te h o o g als te l a a g k a n z i j n . Z o o m i n als het Rapport v a n de S u b c o m m i s s i e der C . C . V . g a f het Rapport d e r h i e r n a i n f te n o e m e n T e r t i a i r e W e g e n c o m m i s s i e ( A u g . 1934) cijfers, w e l k e v o o r deze b e r e k e n i n g e e m g h o u v a s t g e v e n , z o o d a t i k met deze — o v e r i g e n s v r i j n a u w k e u r i g e , d o c h te g u n s t i g e s c h a t t i n g e n — m o e t v o l s t a a n . K e n b i j z o n d e r e v e r m e l d i n g v e r d i e n e n n o g de u i t g a v e n v a n de stadsgemeenten v o o r de v e r b e t e r i n g en o n d e r h o u d v a n het s t r a t e n n e l . D e z e u i t g a v e n k u n n e n niet g e l i j k g e s t e l d w o r d e n m e t die v a n de l a n d w e g e n , reeds d a a r o m niet, o m d a t de t r e k v a n de b u i t e n b e v o l k i n g n a a r de steden z o o g r o o t g e w o r d e n is — de o o r z a k e n en de w e n s c h e l i j k h e i d d a a r v a n k u n n e n b u i t e n b e s p r e k i n g b l i j v e n — , dat s t a d s u i t b r e i d i n g e n o v e r a l plaats m o e t e n v i n d e n . D e b e w o n e r s i n n i e u w e stadsw i j k e n m o e t e n v a n s t r a t e n , p l e i n e n en b r u g g e n g e b r u i k k u n n e n m a k e n . H e t i s niet w e l v o o r b e s t r i j d i n g v a t b a a r , dat — z o o a l s d i t o o k i n het v e r l e d e n plaats h a d , o m d a t a l l e i n w o n e r s i n v r i j w e l g e l i j k e m a t e v a n het stratennet g e b r u i k m a a k t e n — het op den w e g der O v e r h e i d l i g t h i e r v o o r te z o r g e n ; de straten, p l e i n e n en b r u g g e n d i e n e n , evenals v o o r h e e n , z o n d e r s p e c i a l e v e r g o e d i n g v o o r „ c o m m u n i t y u s e " ter bes c h i k k i n g v a n de i n w o n e r s g e s t e l d te w o r d e n , z o o d a t de k o s t e n u i t de algemeene m i d d e l e n bestreden m o e t e n w o r d e n . O p g r o n d v a n rilt b e g i n s e l z o u het w e l de m o e i t e l o o n e n n a te g a a n o f de i n N e d e r l a n d s c h e g e m e e n t e n m e e r en m e e r g e b r u i k e l i j k e s t r a a t - (en r i o o l - ) b e l a s t i n g e n een b i l l i j k h e i d s g r o n d h e b b e n . D o c h als m e n deze v r a a g , w e l k e i n het v e r b a n d d e z e r s t u d i e b u i t e n b e s c h o u w i n g g e l a t e n k a n w o r d e n , stelt, d a n dient m e n niet te v e r g e t e n , dat naast de g e m e e n t e l i j k e u i t g a v e n , w e l k e d i e n e n t e n algemeene nutte, het a u t o m o b i e l v e r k e e r n o g andere, b u i t e n g e w o n e k o s t e n m e t z i c h mede b r e n g t . V a n deze v e r b e t e r i n g der straten, w e l k e d o o r het m o t o r w e g v e r k e e r n o o d z a k e l i j k g e m a a k t w e r d — h i e r w o r d t g e d o e l d o p de n o o d z a k e l i j k h e i d v a n g r o o t e r e b r e e d t e d e r verhardingen, sterkere bruggen, sterkere en g l a d d e r e wegdekken, parkeerplaatsen, afrondingen, doorbraken, demping van grachten, verkeerstunnels, vluchtheuvels, verlichting, verkeerspolitie, signaali n r i c h t i n g e n enz. — is het dus b i l l i j k , dat z i j ten laste v a n het m o t o r wegverkeer gebracht worden. V o e r e n w e o o k h i e r w e d e r het b e g r i p „ i n i t i a l e " u i t g a v e n i n , z o o is niet te v e r g e t e n , dat b i j de „ i n i t i a l e " u i t g a v e n een f a c t o r m e e s p r e e k t , w e l k e bij de l a n d w e g e n v e r w a a r l o o s d k o n w o r d e n n l . de g e w e l d i g e b e v o l k i n g s v e r m e e r d e r i n g i n de steden (zie bij a h i e r v o o r ) . D e z e „ i n i t i a l e " u i t g a v e n z u l l e n b i j v . per hoofd o n g e v e e r g e l i j k k u n n e n b l i j v e n ( v o o r z o o v e r z i j op de l a n d w e g e n b e t r e k k i n g hebben, is het b e t e r m e t de totalen te r e k e n e n , en w e l o m d a t de b e v o l k i n g s a a n w a s op het land betrekkelijk gering w a s ; zie b o v e n ) . ) D e b e r e k e n i n g der „ i n i t i a l e k o s t e n " — v e r h o o g d m e t een p e r c e n t a g e der b e v o l k i n g s t o e n a m e i n een b e p a a l d e s t a d — l e v e r t i n de p r a c t i j k 1 7
" ) V o l k o m e n b e g r i j p e l i j k is het d a a r o m , dat het i n een „ n i e u w " l a n d als A m e r i k a , w a a r de b e v o l k i n g s a a n w a s o o k b u i t e n de steden zeer b e l a n g r i j k is. g e b r u i k e l i j k is, d a a r m e d e w è l r e k e n i n g te h o u d e n en de „ i n i t i a l e " u i t g a v e n „ p e r c a p i t a " te n e m e n (zie de op d r i e n a laatste a l i n e a v a n b h i e r v o o r , b l z . 40). 51
echter groote moeilijkheden op. Beter lijkt het mij om als „initiale" kosten voor nieuwe wegen en bruggen in rekening te brengen de wegkosten en brugkosten, welke zij volgens de vroeger geldende eischen van breedte, wijze van bestrating enz. gekost zouden hebben en het motorwegverkeer te belasten met de door dit verkeer veroorzaakte meerdere uitgaven. Dat deze laatste zeer belangrijk zijn, moge blijken uit het feit, dat bijv. de autoparkeerplaats bij het Fijenoordstadion te Rotterdam ƒ 370.000 gekost heeft en dat alleen het z.g. plan-de Graaf f voor de verbetering der verkeerstocstanden in Amsterdam-Oost (waarbij de kosten van daarmede samenhangende ombouwwerkzaamheden aan de spoorwegen buiten beschouwing werden gelaten) met een bedrag van ƒ 75.000.000 rekening hield. Ook de kosten van een schemaplan ter verbetering van de verkeerstoestanden in de binnenstad van Amsterdam, dat in 50 jaren uitgevoerd zou worden, werden geraamd op ƒ 75.000.000. A l deze werken werden alleen noodzakelijk door het autoverkeer. Dergelijke kosten moeten dus in de gemeenterekeningen ten laste van het motorverkeer gebracht worden. Pas in 1912 verscheen in Amsterdam de eerste verkeersagent, later volgde hier en elders een geheel leger van agenten, terwijl tevens honderden lichtsignalen en verkeersdrempels ter regeling van het autoverkeer en het verkeer van voetgangers en wielrijders, dat door het autoverkeer in gevaar gebracht was, werden aangebracht. De kosten van één verkeerspost van twee agenten bedragen ƒ 4000 per stuk en per jaar. Neemt men in aanmerking, dat bijv. alleen de aanlegkosten van het verkeersplein bij het Leidsche Boschje in Amsterdam ƒ 150.000 bedroegen, dat daarna de inrichting nog een kostbare verbetering moest ondergaan en thans eigenlijk nog onvoldoende wordt geoordeeld, dat verder het Rokin uit verkeersoverwegingen gedempt moest worden en dat groote parkeergarages aan den buitenkant der stad noodig geacht worden, dan kan men zich een denkbeeld maken van de geweldige kosten, welke het motorwegverkeer aan de stadsgemeenten veroorzaakt. ») Hoeveel de kosten der grootere steden in Nederland voor wegenaanleg, verbetering en onderhoud in de jaren 1920 tot en met 1935 bedragen hebben, is onbekend. Statistieken hiervoor zijn niet aanwezig en de Subcommissie der C.C.V. heeft hiernaar geen grondig onderzoek ingesteld, hoewel zij daarvoor ruimschoots tijd en gelegenheid heeft gehad; voor de moeilijkheden verbonden aan een dergelijk onderzoek is zij teruggeschrikt, moeilijkheden hoofdzakelijk daardoor ontstaan, doordat de financieringsmethoden, evenals die van de provinciën in d geschetst, uiteenliepen en wijl de gemeenten soms kosten voor wegenaanleg in de grondbedrijven onderbrachten, terwijl soms ook de eigenaren van belendende huizen in den stratenaanleg bijbetaalden, zoodra een zekere stratenbreedte (meestal 15 meter) overschreden werd. Wat de Subcommissie der C.C.V. in haar Rapport over deze kostenrubriek mededeelt, is geheel te verwerpen. Behalve dat zij de bedragen waarom het gaat veel te laag stelt, trekt zij voor het, zooals zij het noemt „plaatselijk verkeer" (bedoeld zal wel zijn „initiale" kosten) niet minder dan 75% af, terwijl zij dan van de overschietende 25% nog eens U deel aftrekt v o o r . . . . het rijwielverkeer! Over de 16-jarige periode komt zij dan voor de uit het motorwegverkeer voortvloeiende kosten tot een uitgave van ƒ 24.800.000 of per jaar rond ƒ 1.500.000 voor alle stadsgemeenten tezamen, een bedrag zóó gering — alleen de kosten van het schëmaplan Amsterdam-binnenstad zijn vijftig jaren lang reeds zoo hoog —, dat de onjuistheid dadelijk in het oog springt. Tot welk bedrag de wegkosten in de in dit onderdeel d gemaakte berekening wel moeten worden geboekt, is moeilijk na te gaan. Onderhandsch verkregen opgaven van eenige grootere, middelsoort en kleinere l
) Ir. J. W . Clerx: „Verkeer in dc groote stad", De Ingenieur van 9 October 1936. 1S
52
steden en u i t v o e r i g e , d a a r o p gebaseerde b e r e k e n i n g e n , l e i d d e n m i j o v e r de iti b e s c h o u w i n g g e n o m e n 1 6 - j a r i g e p e r i o d e tot de v e r o n d e r s t e l l i n g v a n een b e d r a g v a n r o n d ƒ 150.000.000 \ o o r alle s t a d s g e m e e n t e n t e / a m e n . D u s n a aftrek d e r „ i n i t i a l e " u i t g a v e n . D i t b e d r a g k a n e v e n w e l geen a a n s p r a a k m a k e n op v o l k o m e n j u i s t h e i d . H e t k a n z o o w e l te g r o o t als te k l e i n z i j n . B e h a l v e b o v e n g e n o e m d e k o s t e n v o o r de w e g e n m o e t e n n o g die v o o r de b e b a k e n i n g (de z . g . „ m e u b i l c e r i n g " ) en v e r l i c h t i n g v a n de w e g e n in a a n m e r k i n g gebracht w o r d e n . D e bebakening geschiedt in N e d e r l a n d h o o f d z a k e l i j k d o o r de z o r g e n v a n de t o e r i s t i s c h e - en a u t o m o b i e l o r g a n i s a t i e s , z i j w o r d t dus v o o r het o v e r g r o o t e deel d o o r t u s s c h e n k o m s t v a n e i g e n o r g a n i s a t i e s — w e l k e , z o o a l s de W i e l r i j d e r s b o n d , v o o r dit doel w e e r g e s u b s i d i e e r d w o r d e n u i t de o p e n b a r e k a s s e n — b e t a a l d d o o r het m o t o r w e g v e r k e e r z e l f ; deze k o s t e n b e h o e v e n d a a r o m slechts v o o r een k l e i n , s c h i e r te v e r w a a r l o o z e n , p e r c e n t a g e o n d e r de o v e r h e i d s u i t g a v e n ten behoeve v a n het m o t o r w e g v e r k e e r g e b r a c h t te w o r d e n . E e n o v e r e e n k o m s t i g g e v a l doet z i c h v o o r bij de o p r i c h t i n g v a n t a n k i n s t a l l a t i e s , w a a r v o o r als r e g e l de b e n z i n e m a a t s c h a p p i j e n z o r g e n , w e l k e soms een r e t r i b u t i e b e t a l e n . W a t de v e r l i c h t i n g d e r ( b u i t e n ) w e g e n betreft, z o o behoeft i n deze r e k e n i n g h i e r v o o r n o g ' n i e t s aan het w e g v e r k e e r i n r e k e n i n g g e b r a c h t te w o r d e n , o m d a t i n 1935 d a a r v a n i n N e d e r l a n d n a u w e l i j k s s p r a k e w a s . I n de t o e k o m s t z a l de post w e l i n de d e b e t r e k e n i n g d i e n e n te v e r s c h i j n e n , z i j z a l z e l f s heel g r o o t w o r d e n . ) T e n s l o t t e v r a g e n n o g de k o s t e n v a n v e r k e e r s p o l i t i e ter c o n t r o l e van de f i s c a l e en a n d e r e o v e r h e i d s m a a t r e g e l e n (o.a. die ten o p z i c h t e v a n de v e i l i g h e i d ) de a a n d a c h t . E v e n z o o de u i t g a v e n d e r z . g . R i j k s v e r k e e r s i n s p e c t i e , w e l k e o.a. i n s o m m i g e g e v a l l e n concessies ( v e r g u n n i n g e n ) v o o r m o t o r w e g v e r k e e r verleent, en w e l k e t o t n u toe geheel door d e . . . . s p o o r w e g e n b e t a a l d w o r d e n , h o e w e l deze d a a r m e d e n a g e n o e g geen b e m o e i e n i s m e e r h e b b e n . O o k de k o s t e n d e r m o t o r v o e r t u i g e n - en v e r k e e r s s t a t i s t i e k e n dienen ten laste te k o m e n v a n het m o t o r w e g v e r k e e r . T e n o p z i c h t e der a n d e r e u i t g a v e n s p e l e n deze k o s t e n e v e n w e l geen b e l a n g r i j k e r o l . ) Z i j w o r d e n g e z a m e n l i j k ter a f r o n d i n g o v e r de b e s c h o u w d e 16 j a r e n op ƒ 18.652.000 g e s c h a t ; h i e r b i j heeft uit den a a r d der z a a k geen a f t r e k v o o r „ i n i t i a l e " k o s t e n plaats. D i t b e d r a g z a l w e l te l a a g . dus i n het v o o r d e e l d e r a u t o r e k e n i n g , geschat z i j n . V e r m e l d dient n o g te w o r d e n , dat de k r u i s i n g e n v a n s p o o r - en l a n d w e g e n d o o r de s p o o r w e g e n b e t a a l d w o r d e n . I n het v o l g e n d e w o r d t echter de helft d e r k o s t e n ten laste v a n het s p o o r w e g v e r k e e r , de a n d e r e helft ten laste v a n het a u t o v e r k e e r g e b r a c h t en w e l tot een b e d r a g v a n ƒ 2 8 . 0 0 0 . 0 0 0 , zijnde v o o r vroeger gedane u i t g a v e n . ) D e r e k e n i n g v a n het w e g v e r k e e r w o r d t d a n als v o l g t : 1 9
2 0
2 1
R i j k s w e g e n en b r u g g e n Provinciale wegen Tertiaire wegen Stadsgemeenten V e r k e e r s p o l i t i e enz Aandeel in spoorwegkruisingen
ƒ 179.693.000 „ 115.764.000 „ 43 200.000 „ 150.000000 „ 18.652.000 „ 28.000 000
(21) T o t a a l .. R o n .1 B =
..
ƒ 535.309.000 „ 535.000.000
) D i t is een v o o r b e e l d , hoe z i c h telkens w e e r n i e u w e p o s t e n z u l l e n a a n m e l d e n , w e l k e de w e g k o s t e n z u l l e n v e r h o o g e n . H e t w a r e v e r k e e r d o m — g e l i j k de S u b c o m m i s s i e v o o r de C . C . V . deed — aan te n e m e n , dat op z e k e r o o g e n b l i k z i c h een v e r z a d i g i n g s m o m e n t z o u v o o r d o e n , w a a r b i j de k o s t e n — h e t z e l f d e is met de i n e te n o e m e n i n k o m s t e n het g e v a l — g e l i j k z o u d e n b l i j v e n o f v e r m i n d e r e n . ) P r o f . D r . I n g . B l u m z e g t h i e r v a n i n z i j n pas v e r s c h e n e n b o e k : Die Entwicklung des Verkehrs, dat de ,,sehr h o h e ! " (het u i t r o e p t e e k e n is v a n B l u m ) k o s t e n d e r v e r k e e r s p o l i t i e o o k i n r e k e n i n g g e b r a c h t m o e t e n w o r d e n ( b l z . 1 6 8 ) ; z i e noot 14 v a n § 1 h i e r v o o r ( b l z . 15). ) E e n b e r e k e n i n g w e r d d o o r m i j g e g e v e n i n een a r t i k e l „ E e n der 1 0
2 0
a i
53
In het voorgaande werd niets vermeld over de kosten veroorzaakt door den aanleg van rijwielpaden. Dit komt, omdat het rijwielverkeer evenals dat van voetgangers, valt onder het begrip der „community use", dus begrepen is in den aftrekpost voor „initiale" uitgaven. Het motorverkeer maakte den aanleg van speciale rijwielwegen noodzakelijk. Ir. Mussert, de toenmalige hoofdingenieur der provincie Utrecht, thans leider der N.S.B. in Nederland, zei dienaangaande reeds in 1931 ) : ,,De verhouding tusschen de automobiel en het rijwiel, is die van hond tot kat cn het is de kat wel wat waard om den fox-terrier opgeborgen te weten." Hier wordt de meening geuit, dat het niet onbillijk is, dat de wielrijder voor zijn veiligheid betaalt aan autowegen. Een beslist standpunt nam de heer Mussert in deze kwestie niet in, hij opperde slechts een suggestie. Dr. Ir. J. Ringcrs, de tegenwoordige algemeen gemachtigde voor den Wederopbouw, schreef in 1937"): „Von 1920 hat sich der Einfluss des Kraftverkehrs im Strassenwesen immer starker geltend gemacht. Mit dem Anwachsen dieses Verkehrs haben sich die Anforderungen an das Strassensystem immer mehr erhöht. Wahrend der Kraftwagen anfangs nur staubfreie Strassen forderte, machte sich bald die Notwendigkeit starkere Decken fühlhar. Danach erwiesen sich Verbesserung in die Linienführung und zur Verbreiterung der Stras-en als erforderlich. Ferner wurde es mit der tsunehmenden Gcschwindigkeit der Kraftfahrzeuge immer gefahrlichcr, Antomobil und Fahrrad auf der gleichen Strasse verkchren zu lassen; hieraus ergab sich die Notwendigkeit, besondere Radfahrwege zu banen und die Strassen möglichst die Kraftfahrzeugen vorzubehalten." (Cursiveering van mij. R.). I n der daad verjoegen de auto's, eerst door de veroorzaakte stof, daarna door hun snelheid, de wielrijders van de gewone wegen, die tot dat tijdstip aan redelijke eischen voldeden. Hieruit volgt dat het motorwegverkeer dc door hem veroorzaakte kosten zal hebben te dragen. Alleen waar bij volkomen nieuwe wegen en bruggen een afzonderlijk rijwielpad aangelegd wordt (in de latere jaren soms zeer luxueus), zou er aanleiding toe kunnen bestaan dit kostendeel door de wielrijders te laten betalen, immers hier krijgen de wielrijders geheel nieuwe verkeersmogelijkbeden. In welke mate de wielrijder aan de uitgaven voor de wegverbetering etc. bijdroegen, zij hier buiten beschouwing gelaten, dit onderwerp komt hierna in e nog ter sprake. Reeds nu zij vermeld, dat de wetgever in 1926 om aan de voor wegenverbetering enz. noodige gelden te komen, onder verzet van een groot deel der Volksvertegenwoordiging, eerst een deel der opbrengst van de rijwielbelasting, daarna de geheele opbrengst in het Wegenfonds liet storten. Voorts dat in 1937, dus 11 jaar na de totstandkoming van de instelling van het Wegenfonds, sommige provinciën, bijv. Friesland, nog niets uitgegeven hadden om rijwielwegen aan te leggen. Zij waren hierin nalatig gebleven wegens geldgebrek, ontstaan door het voldoen aan de eischen van het autoverkeer en voorts omdat dit laatste verkeer „nog geen behoefte had om de wielrijders van den verkeersweg te houden". Ten overvloede zij hier er nogmaals op gewezen, dat de rijwielbelasting in 1940 kwam te vervallen. Waaruit ook blijkt, dat het rijwielverkeer tot de „community use" gerekend dient te worden. Immers anders zou de afschaffing geen zin gehad hebben. S2
Alvorens van de kostenrekening af te stappen zij aangeteekend, dat hieronder ook feitelijk behooren de innïngskosten der belastingen, dus van de baten van het verkeer. Teneinde niet op de onder e behandelde oorzaken van het spoorwegtekort", de kosten der overwegen a niveau" in de Meiafl. van De Economist, blz. 319; zie bij § 2 o.a. noot 4 (blz. 24). •-) Ir. A. A . Mussert. Vrij baan voor de toekomst, Utrecht. 1931. blz. 81. ) Drucksache no. 94 der Internationalen Handelskammer: Strassenverwaltung und Finanzierung in fünfzehn Landern (1937), blz. 80. 23
54
baten v o o r u i t te Ioopen, z i j n z i j d a a r g e n o e m d en afgetrokken b e t r e k k e l i j k e posten, hetgeen n a t u u r l i j k op de i n f v e r m e l d e k o m s t geen i n v l o e d uitoefent. e.
Inkomsten
nii het
v a n de einduit-
Wegenbeheer.
W e r d i n het v o r i g e o n d e r d e e l nagegaan hoeveel de totale kosten b e d r o e g e n v a n den aanleg, de v e r b e t e r i n g c n het o n d e r h o u d v a n de v e r k e e r s w e g e n o v e r het t i j d v a k v a n 1920 tot en met 1935, w a a r b i j het helaas n o o d z a k e l i j k w a s h i e r en d a a r v a n geschatte cijfers g e b r u i k te m a k e n , thans dient nagegaan te w o r d e n , w e l k e g e l d m i d d e l e n b i e r v o o r b e s c h i k b a a r g e s t e l d w e r d e n en w e l k deel d a a r v a n d o o r den auto, die de n i e u w e w e g e n n o o d i g m a a k t e en het k o s t b a a r d e r o n d e r h o u d v e r o o r z a a k t e , b e t a a l d w e r d . - ' ) O v e r de inkomsten b e s c h i k k e n we o v e r j u i s t e r e cijfers d a n o v e r de uitgaven. 4
.Men beeft w e l geredeneerd, dat v o o r de b e r e k e n i n g a l l e e n die b e d r a g e n g e r e k e n d m o g e n w o r d e n , w e l k e de w e t g e v e r d a a r v o o r u i t d r u k k e l i j k als „ d o e l b e l a s t i n g e n " ( b e s t e m m i n g s h e f f i n g e n ) heeft aang e w e z e n . D i t is n a t u u r l i j k met j u i s t , alleen reeds h i e r o m niet, o m d a t de w e t g e v e r o p p o r t u n i s t i s c h te w e r k g i n g ( b i j v o o r b e e l d t e n o p z i c h t e v a n de r i j w i e l b e l a s t i n g ) . P o c h ook o m andere redenen. In w e r k e l i j k h e i d betalen de a u t o b e z i t t e r s , z o o a l s h i e r o n d e r w o r d t a a n g e g e v e n , veel meer d a n hel b e d r a g , dat uit de W e g e n - en (later) u i t de M o t o r r i j t u i g e n b e l a s t i n g v e r k r e g e n w o r d t . W i l m e n de g e l d e l i j k e offers v a n dc bij het m o t o r w e g v e r k e e r d i r e c t g e ï n t e r e s s e e r d e n k e n n e n , d a n moet m e n , z o o a l s reeds v r o e g e r — i n b (zie b l z . 39) — b e t o o g d w e r d , w a a r alle u i t g a v e n 111 r e k e n i n g g e b r a c h t w o r d e n ( v e r m i n d e r d met de z.g. . . i n i t i a l e ' u i t g a v e n v o o r de . . c o m m u n i t y use", w e l k e m e t het a u t o v e r k e e r m e t s te m a k e n h e b b e n ) , o o k alle i n k o m s t e n u i t het m o t o r w e g v e r k e e r i n de r e k e n i n g o p n e m e n en niet het deel d a a r v a n , dat d o o r den wetgever speciaal daarvoor werd aangewezen. Z o o dacht de S u b c o m m i s s i e der C . C . V . er schijnbaar ook over Zij m a a k t e echter een a n d e r e fout, n.1. d o o r t o t a a l w i l l e k e u r i g een aftrek bij de b e l a s t i n g e n toe te passen v o o r hetgeen de O v e r h e i d , „ i n het algemeen i n soortgelijke omstandigheden v a n andere v o r m e n v a n bedrijf en o n t s p a n n i n g (?) heft", z o o d a t z i j alleen de z . g . „ m e e r d e r e " k o s t e n v a n het w e g v e r k e e r i n r e k e n i n g b r a c h t (zie het Rapport b l z . 12). P r i n c i p i e e l is dat o n j u i s t , o m d a t de S u b c o m m i s s i e der C . C . V . v a n het p r i n c i p e der volle k o s t e n d e k k i n g , v a n het s e l f s u p p o r t i n g s t e l s e l — zie sub * h i e r v o o r — afweek. E n p r a c t i s c h geheel v e r w e r p e l i j k , o m d a t het o n m o g e l i j k is bij het z o o g e d i f f e r e n t i e e r d e b e d r i j f s l e v e n en o n t s p a n n i n g s l e v e n ( ? ) een d e r g e l i j k e n c o ë f f i c i ë n t vast te s t e l l e n . W a t betaalde ,1e a u t o v o l g e n s den wetgever als d o c l b c l a s t i n g ? I n v e e l v r o e g c r e n tijd t o l g e l d e n . D e z e v a r e n v o o r dc R i j k s w e g e n reeds in 1900 afgeschaft; de provinciën, gemeenten, waterschappen p a r t i c u l i e r e e i g e n a r e n h a d d e n ze — althans t e n deele — g e h a n d h a a f d 0111 een gedeelte v a n het o n d e r h o u d der d o o r hen beheerde v e g e n te b e k o s t i g e n . A l l e e n d c p r o v i n c i e N o o r d - B r a b a n t had de t o l l e n reeds i n 1872 afgeschaft, d o c h tegelijk een p a a r d e n b e l a s t i n g i n g e v o e r d , w e l k e p e r I M e i 1008 v e r v a n g e n w a s d o o r een p r o v i n c i a l e w f eld b e l a s t i n g , w a a r o n d e r o o k dc m o t o r v o e r t u i g e n (en r i j w i e l e n ) v i e l e n . Ook- m G r o n i n g e n o n t s t o n d een d e r g e l i j k e b e l a s t i n g . I n het eerste deel dezer e e u w k a n m e n dus z e g g e n , dat de w e g k o s t e n v o o r de rijkswegen betaald verden door de algemeenc-belastingbetalers t e r w i j l de s e c u n d a i r e w e g e n b e k o s t i g d w e r d e n u i t dc t o l o p b r c n g s t e n , u i t de twee p r o v i n c i a l e w e g g e l d b e l a s t i n g e n , v o o r t s u i t de p r o v i n c i a l e • 2 . J V ' beweerd o o k de S u b c o m m i s s i e d e r C . C . V . heett z i c h d a a r a a n s c h u l d i g g e m a a k t — dat de o n d e r h o u d s k o s t e n i n de t o e k o m s t z o u d e n dalen. H e p r a c t i j k is h i e r m e d e i n t e g e n s p r a a k De z w a a r d e r e v o e r t u i g e n , de slijtage v a n het w e g d e k , de schade d o o r vorst de g e v o l g e n v a n sneeuw en ijzel en o p v r i e z i n g , de v e r l i c h t i n g d o e n de o n d e r h o u d s - en b e d i e n i n g s k o s t e n v o o r het l a n g e r e w e g e n n e t v o o r t d u r e n d stijgen, z o o w e l per k m als i n t o t a a l . E
r
V
C
e
e
n
s
55
algemeene middelen en, zooals we onder c zagen, soms ook uit de opbrengst van provinciale leeningen. Dit veranderde toen dc wet op het Wegenfonds tot stand kwam, n.1. in 1926. Als doclbelasting om de door het autoverkeer veroorzaakte kosten goed — althans gedeeltelijk goed — te maken, werden toen aangewezen de z.g. Wegenbelasting (berekend over het gewicht der voortuigen) en de Rij wiel belast ing. Een Rijkswegenplan-1026 werd opgemaakt; voorg€schreven werd dat ook provinciale wegenplannen moesten worden vastgesteld, waarbij goedkeuring door het Waterstaatsministerie moest plaats hebben. Aan de provinciën werd een zekere uitkeering gegeven, waar tegenover stond, dat de provinciale tollen zouden moeten worden opgeheven cn dat dc belastingen op het motorwegverkeer uit de twee provinciale w-eggcldvcrordcningen zouden vervallen (zie ook bij c van deze paragraaf). Nu had de Rijwielbelasting, welker opbrengst op ƒ 6.000.000 geschal werd —• welk bedrag echter door dc toename van het rijwielverkcer zelfs tot ƒ 9.000.000 in 1939 steeg — met het autoverkeer niets te maken en het is volkomen te begrijpen, dat omdat de opbrengst van de wegenbelasting indertijd ongeveer ƒ 12.000.000 's jaars en die der rijwielbelasting ƒ 7.000.000 bedroeg, deze verhouding door Prof. Dr. Ing. Carl Pirath „fast grotesk" genoemd werd. ) Hoe het zij, de Rijwielbelasting — welke in 1898 ingevoerd werd als onderdeel der Personeele belasting (een luxebelasting), in 1920 verdween, doch in [923 weder als algemeene belasting (onder grooten tegenstand der volksvertegenwoordiging, zij is altijd zeer impopulair gebleven) opnieuw verscheen en wel als „tijdelijke" crisisbelasting, om de landsbegrooting sluitend te krijgen. ) — werd in 1926 plotseling omgezet in een doelhelasting ten behoeve van het motorwegverkeer. Zij bleef als zoodanig voortbestaan tot zij in Mei 1941 bij Verordening van den Reichskommissar für die besetzten Nicderlandischen Gebieten zonder meer. onder algemeene instemming der Nederlandsche bevolking, opgeheven werd. Wat het motorwegverkeer van deze belasting op de rijwielen, welke sedert December 1027 van ƒ 3.— tot ƒ 2.50 per rijwiel \erlaagd werd,'-' ) geprofiteerd heeft, kan wel daaruit blijken, dat voor verbetering der rijwielpaden in het Rijkswegenplan9 3 ƒ 35.500.000 uitgetrokken was, d.w z. voor de periode 1032—19-47terwijl de inkomsten over hetzelfde tijdvak tot 25 X ƒ 7.000.000 ƒ 175.000.000 zouden stijgen, ongeacht den voortdurenden groei van die belasting (voor 1941 werd de opbrengst reeds op ƒ 10.800.000 getaxeerd). Het surplus, veel meer dan ƒ 140.000.000, was dus een subsidie van het rijwielverkcer aan het motorverkeer. Overigens wordt hier niet dieper op ingegaan, omdat in het navolgende de lasten op het motorwegverkeer in beschouwing worden genomen en die op rijwielen daar natuurlijk buiten vallen. Eloewcl de wetgever dus de Rijwielbelasting bestemde om daarmede de voor het motorwegverkeer anders niet te betalen kosten der wegenverbetering te dekken, zal in het volgende dus niet meer over de Rijwielbelasting, welke trouwens gelukkig tot het verleden behoort, gesproken worden. Een rijwiel is nu eenmaal geen auto en het gaat bij coördinatie vragen alleen om de door den auto veroorzaakte kosten en door hem betaalde bedragen. 35
38
7
T
2
Welke opbrengsten van het Wegenfonds — dus van het Rijk — uit het motorwegverkeer voortvloeiende, moeten dan, volgens de toenmalige onjuiste rcgecringsop\ atting, wèl in beschouwing genomen worden? In de eenige plaats, de z.g. Wegenbelasting, na omzetting in 1935 ) Verkehrseinhcit und Verkehrspolitik door Prof. Dr. Ing. Carl Pirath, 1934, blz. 18. - ) Zie in De Opbouw van Juni 1938, mijn artikel: ,,De Rijwielbelasting als bestemmingsheffing voor het motorsnelverkeer." (blz. 33). ) Over de mislukte poging der Regeering om de Rijwielbelasting van 1935 weder op ƒ 3.—• per rijwiel te brengen, maakte ik in noot 12 van deze paragraaf melding. 3ö
6
37
56
van het Wegenfonds in het Verkeersfonds „Motorrijtuigenbelasting" genoemd. De opbrengst hiervan was in het tijdvak van 1927 (datum van inwerking treden) tot het eind van het in beschouwing genomen tijdvak (1935) in ronde cijfers: 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935
ƒ „ „ „ „ „ » Totaal
6.545.000 7.884.000 9.444.000 10.887.000 12.108.000 12.816.000 13.429.000 14.335-000 20.737.000
ƒ 108.185.000
fbij de instelling van het Verkeersfonds in 1935 werd de belasting verhoogd). De inningskosten dezer belasting, zijnde 4%, behooren eigenlijk, zooals reeds in het slot van d (blz. 54 o.a.) werd opgemerkt, onder dc kostenopgave thuis, daar werd echter niet over het credit der rekening ' gesproken, zoodat zij voor beter overzicht hier afgetrokken zullen woorden, hetgeen de financieele uitkomst in ƒ natuurlijk niet beïnvloedtDe auto's droegen dus volgens den opzet van den wetgever bij voor 96% van ƒ 108.185.000 = rond ƒ 103.800.000. Bovendien had het autoverkeer in de provinciën Noord Brabant en Groningen gedurende de jaren 1920 tot en met 1926 moeten betalen een bedrag resp. van ƒ 1.786.000 + ƒ 920.755, verminderd met 4% perceptiekostem, of rond ƒ 2.600.000. Aan tolgelden op de provinciale wegen tot en met 1926 en op andere wegen van 1920 tot en met 1936 werd naar schatting van de Subcommissie der C.C.V. rond ƒ 8.600.000 geïnd. Rekenende op (hooge) perceptiekosten ad ƒ 3.600.000 mogen we de zuivere inkomst der tolheffing stellen op rond ƒ 5.000.000. Ten opzichte van de perceptiegelden van de twee provinciale weggeldheffingen (tot 1926) en van de tollen geldt betreffende den aftrek, hetzelfde voorbehoud als ten opzichte van die van de Wegenc.q. Motorrijtuigenbelasting genoemd. De vraag is nu: welke belastingbedragen bracht het motorwegverkeer in het in beschouwing genomen tijdvak 1920 tot en met 1935 in werkelijkheid verder op, welk bedrag aan de algemeene landsmiddelen ten goede kwam, doch waaruit men feitelijk den wegenaanleg etc. had moeten financieren. In de eerste plaats de Personeele Belasting (een luxebelasting naar de huurwaarde van huizen, waarde Van meubilair, aantal dienstboden, biljarten, rijpaarden, zeilvaartuigen en auto's — waarbij zakenauto's en autobussen volgens een lager tarief belast waren en vrachtauto's niet betaalden). De opbrengst van het gedeelte dat voor auto's betaald werd, bedroeg van 1920 tot en met 1935 rond ƒ 69.000.000, zoodat op de rekening na aftrek der inningskosten een netto bedrag van rond ƒ 66.000.000 gebracht mag worden. In belangrijke mate droeg voorts het motorwegverkeer in de landsinkomsten bij door de betaling van invoerrechten op motorrijtuigen en onderdeelen, een waarde vertegenwoordigende van rond ƒ 624.000.000. De bruto bijdrage der invoerrechten kon voor de periode 1920 tot en met 1935 op ƒ 51.000.000 genoteerd worden, de netto opbrengst alzoo op rond ƒ 49.000.000. In de derde plaats dient vermeld te worden, dat voor de ingevoerde benzine en olie rechten moesten betaald worden. Trekt men van het totaal af een bedrag, dat betrekking heeft op dat deel, dat voor luchtvaart, spoorwegen, stationnaire motoren enz. gebruikt wordt, dan büjft voor den auto over ƒ 28.200.000 der z.g. benzinebelasting of bij 4% inningskosten netto rond ƒ 27.000.000 (a). Als vierde bron van inkomsten is te noteeren de bijdrage uit het 57
(tijdelijke) z.g. „bijzondere" invoerrecht van de benzine, dat, als gevolg van de aanzienlijke prijsdaling der benzine, in 1931, 1032, *933, 1934 en 1935 (en daarna) geheven zou worden teneinde de algemeene landsmiddelen te versterken bij een besomming van 80% ten laste van het autoverkeer. ) Hiervoor kan op een inkomst van ƒ 83.500.000 gerekend worden. Netto alzoo rond ƒ 80.100.000 (b). In de vijfde plaats dient voor 1934 en 1935 gerekend te worden op een deel der in 1934 ingevoerde omzetbelasting of compenseerend invoerrecht — op den verkoop van auto's, benzine enz. n.1. op rond ƒ 3.000.000. Netto bedrag ƒ 2.900.000. Aan vergoedingen voor het gebruik der veren over de groote rivieren en kanalen werd in de periode 1920 tot en met 1935 door het autoverkeer ongeveer ƒ 40.000.000 betaald. De exploitatiekosten waren zóó hoog, dat hiervan slechts een klein bedrag als nettoinkomst uit het motorwegverkeer kan worden geboekt, ook omdat er kostelooze door de Overheid gesubsidieerde veerdiensten bestaan. Op grond van becijferingen kan deze schier te verwaarloozen post over 16 jaren op ƒ 3.000.000 netto gesteld worden; de Subcommissie der C.C.V. meende in 't geheel geen netto-opbrengst te moeten berekenen. Hetzelfde geldt voor de parkecrgclden, opbrengst van den verkoop van gras langs de nieuwe wegen, retributies voor tankinstallaties en het netto provenu der rij- en nummerbcwijzen van auto's, waarvoor tezamen ƒ 2.500.000 in rekening gebracht wordt. Hiermede zijn vrijwel alle inkomsten, ) welke de auto zoowel als doelbelasting als algemeene belasting opbracht, vermeld, zoodat we over 1920 tot en met 1935 de volgende opstelling krijgen (in netto bedragen): 28
.
29
Wegen- later Motorrijtuigenbelasting Provinciale weggeldheffingen (1920 t/m Tolgelden (voor provinciale wegen van 1926 en voor tertiaire wegen van 1920 Personeele belasting Invoerrechten op auto's en onderdeden Invoerrechten op benzine (a) Tijdelijk bijzonder invoerrecht op benzine Omzetbelasting Veergelden Parkeergelden, enz
ƒ 103.800.000.— 1926) . . „ 2.600.000.— 1920 t/m t/m 1935) „ 5.000.000.— „ 66.000.000.— „ 49.000.000.— ,, 27.000.000.— (b) . . . „ 80.100.000.— 2.900.000.— 3.000.00O.— „ 2.500.000.— n
ƒ 341900.000.— Of afgerond naar boven A = ƒ 342.000.000.—. f. Finantiëel Tekort. In d werd voor de kosten aan de wegen veroorzaakt door het motorwegverkeer gedurende het tijdvak 1920 t'm 1935 een bedrag van ƒ 535-000.000 gevonden, in e als inkomsten uit het motorwegverkeer over dezelfde periode een bedrag van rond ƒ 342.000.000, zoadat de gewone belastingbetaler het motorwegverkeer subsidieerde met (B — A . zie b, blz. 39 — ƒ 535.000.000 —• ƒ 342.000.000 — ƒ 193.000.000 of met rond ƒ 12.co0.00o per jaar. ) Publicatie van de z.g. Algemeene Nederlandsche Verkeersfederatie — de spreekbuis der olicbelangen'— (=, Oct. 19^4) cn opgave van den toenmaligen Voorzitter van 'den A . N . W . B . . den heer Edo Bergsma. 28
) Natuurlijk brengt het motorwegverkeer indirect baten voor de schatkist op; als voorbeeld noem ik de inkomstenbelasting en de personeele belasting van autozaken, welke te dien opzichte in dezelfde positie verkceren als andere bedrijven. Deze belastingopbrengsten dienen tot dekking der algemeene landsuitgaven; betzelfde geldt ook 20
58
D i t tekort a d ƒ 193.000.000 o v e r 16 j a r e n , w a a r b i j n o g n i e t eens g e r e k e n d w e r d op de i n d i r e c t e d o o r d e n w e g e n a a n l e g v e r o o r z a a k t e k o s t e n als w i j z i g i n g e n i n s p o o r - en v a a r w e g e n t o e s t a n d e n — a l d r o e g het w e g v e r k e e r d a a r i n een deel bij — , n o o d z a k e l i j k g e w o r d e n d o u a n e u i t b r e i d i n g , k o s t e n v o o r de defensie enz., staat w e l i n s c h r i l l e t e g e n s t e l l i n g tot het d o o r de S u b c o m m i s s i e der C . V . V . , als g e v o l g o.a. v a n het i n e d e r e k e n e n v a n de k o s t e n , v e r o o r z a a k t d o o r het o n d e r de „ c o m m u n i t y use' vallende rijwielverkeer, hare foutieve opvattingen van de „ i n i t i a l e k o s t e n " en der z . g . g e n o r m a l i s e e r d e belastingen, o n g e m o t i v e e r d e en niet met e l k a a r v e r b a n d h o u d e n d e aftrekpercentages z o o w e l bij de lasten als bij b a t e n enz. — b e r e k e n d e overschot v a n ƒ 31.000.000 ( b l z . 119 v a n h a a r R a p p o r t ) . W a s de b e c i j f e r i n g v a n de S u b c o m m i s s i e d e r C . V . V . j u i s t geweest, d a n z o u N e d e r l a n d het eenige l a n d ter w e r e l d geweest z i j n , w a a r het a u t o v e r k e e r niet alleen de d o o r h e m v e r o o r z a a k t e k o s t e n dekte, d o c h z e l f s n o g een z e k e r o v e r s c h o t te z i e n gaf. H e l a a s ! E e n d e r g e l i j k r e s u l t a a t z o u a l te m o o i geweest z i j n ! 1
I m m e r s : P r o f . D r . A . F . N a p p - Z i n n b e r e k e n d e i n Eisenbahn und Kraftwagen (1931) v o o r de j a a r l i j k s c h e w e g k o s t e n i n D u i t s c h l a n d een b e d r a g v a n 500.000.000 R e i c b s m a r k (na aftrek v a n w a t i k n o e m d e „ i n i t i a l e k o s t e n " ) tegen 210.000.000 R e i c h s m a r k aan i n k o m s t e n u i t b e l a s t i n g e n , hetgeen a l z o o beteekent een t e k o r t van 290.000.000 R e i c h s m a r k per j a a r ( b l z . 153). Dr. A . S a r t e r v e r m e l d d e i n de u i t g a v e „ V c r k e h r s m i t t e l unter e i n a n d e r " , dat i n H e f t 36 en 37 v a n de Verkehrstechnische Woche 1931 v e r s c h e e n , dat i n 1927, 1928 en 1929 a l l e e n i n P r u i s e n v o o r de het d o o r g a a n d v e r k e e r dienende w e g e n 1.362.000.coo R e i c h s m a r k u i t g e g e v e n w e r d , w a a r v a n 360.000.000 R e i c h s m a r k v o o r n i e u w e w e g e n . H i e r v a n w e r d slechts 2 4 % d o o r het a a n d e e l i n de K r a f t f a h r z e u g s t e u e r g e d e k t ; d i t b e d r a g w a s niet eens t o e r e i k e n d v o o r o n d e r h o u d s k o s t e n . C o l s o n b e r e k e n t i n z i j n Cours d'Economie Politique, deel V I op b l z . 73 en 363, dat i n F r a n k r i j k , alleen i n 1929. dc k o s t e n der w e g e n alle b a t e n m e t niet m i n d e r dan 1 m i l l i a r d francs o v e r t r o f f e n , d . w . z . i n een tijd toen aan een i n t e n s i e v e m o d e r n i s c e r i n g v a n het w e g e n n e t i n dat l a n d n o g niet g e d a c h t w e r d . I n B e l g i ë w e r d i n 1933 d o o r dc h e e r e n R u l o t en J a d o t i n een b r o c h u r e Spoor tegen 11'eg a a n g e t o o n d , w elke e n o r m e sommen j a a r l i j k s aan dc w e g e n ten k o s t e g e l e g d w e r d e n , z o n d e r dat deze bij b e n a d e r i n g gedekt w e r d e n u i t de i n k o m s t e n u i t het a u t o v e r k e e r . I n latere g e s c h r i f t e n heeft R u l o t d i t z e l f d e r e s u l t a a t n a d e r t o e g e l i c h t . D e „ S a l t e r C o m m i s s i o n " k w a m i n 1932 v o o r E n g e l a n d tot een j a a r l i j k s c h t e k o r t op dc w e g k o s t e n v a n 60.000.000 p o n d s t e r l i n g , dat feitelijk d o o r het m o t o r v e r k e e r g e d r a g e n z o u m o e t e n w o r d e n (§ 52 op b l z . 17 v a n het Report of the Conference on Rail and Road Transport). E l e t E i d g e n o s s i s c h e r S t a t ist ischcr A m t b e r e k e n d e o v e r de p e r i o d e v a n 193]—1935 als g e m i d d e l d j a a r l i j k s c h t e k o r t op de r e k e n i n g e n v a n . . K a n t o n e n " en . . G e m e m d e n " de s o m v a n 94.576.000 Z w i t s e r s c h e francs ( z o n d e r g e m e e n t e l i j k e k o s t e n v o o r s i g n a l e n en v e r k e e r s r e g e l i n g , e v e n w e l o o k z o n d e r aftrek v a n . . i n i t i a l e k o s t e n " ) ; z i e Die öffentlichen Ausgaben l ïtr die Schicei eerst russen i
59
in de 10 jarige periode eindigende met 1934 (waarvan alleen 59.360.000 do ars in het jaar 1934, 24.000.000 in hetzelfde jaar en 63.868.000 dollars in 1936 —, terwijl bijv. in Missouri gerekend werd, „dat de gewone belastingbetaler jaarlijks 27.44 dollar voor eiken i!4 ton truck, 409,06 dollar voor eiken 5 ton truck, 680.33 dollar voor eiken 9 ton truck en 615 dollar voor eiken zwaarderen wagen moest betalen." Deze voorbeelden wijzen allen op hetzelfde verschijnsel dat zich in alle landen ter wereld — behalve dan volgens professor De Vrier, — waar berekeningen opgesteld werden, demonstreerde: „Zuschusswirtschaft . Natuurlijk zou de berekening, zooals deze in d en c werd opgezet, voortgezet hebben kunnen worden over de jaren 1936 tot en met 1939, zijnde het laatste jaar, waarover de cijfers - met hetzelfde voorbehoud als voor de voorafgaande jaren gemaakt is — beschikbaar zijn. Hiertoe zal echter niet overgegaan worden, omdat, al wijzigden zich enkele factoren, toch tot hetzelfde resultaat gekomen zou zijn n.1. een groot tekort. Over die wijzigingen nog het een en ander. Ten eerste dat in 1916 begonnen werd met den zeer kostbaren aanleg van speciale autosnelwegen (als eerste stonden op het programma de wegen U t r e c h t Amsterdam en Amsterdam—Den Haag). Ten tweede, dat in 1937 door het Rijk tot een eenigszins gewijzigde financieringsmethode werd overgegaan, n.1. door een deel der uitgaven ten laste van den kapitaalsdienst van het Verkeersfonds te brengen. Deze methode werd vroeger ook reeds bij het Wegenfonds toegepast voor de voorschotten welke uit s Rijks schatkist werden verstrekt ten behoeve van den bruggenbouw en voor den (versnelden) wegenbouw. In de jaren 1935, 1936 en 1937 werden volgens de begrootingen voor het Wegenrespectievehjk Verkeersfonds geen voorschotten verstrekt doch werd gewerkt met bedragen uit het z.g. Werkfonds (resp. ƒ 70.000, j 2.075.000 en ƒ 7.272.000). Ten derde, dat men de bruggen over dc groote rivieren in nog meer versneld tempo dan vroeger het geval was — zie de schuld van ƒ 13.547.000 van het Wegenfonds — wilde bouwen. Dit werd mogelijk na de totstandkoming van de wet van 5 Juni 1936. Oorspronkelijk, n.1. in 1933, had de Nederlandsche Regecring het doel willen bereiken door een naamlooze vennootschap „Versnelde Bruggenbouw" op te richten; de Staat zou deelnemen in het aandeelenkapitaal en rentegevende voorschotten geven aan een onderneming, welke concessie voor tolheffing op de bruggen zou krijgen. Dit voorstel kon niet de instemming van de Tweede Kamer der Staten-Generaal verkrijgen. Hetzelfde lot was beschoren aan een ander voorstel, waarbij het recht van tolheffing op de bestaande en te bouwen bruggen aan een ander lichaam, de Nederlandsche Bruggen Exploitatie Maatschappij, welke het benoodigde geld aan den Staat zou leenen, zou worden verstrekt. Pas in Juni 1936 kwam de bovengenoemde wet „tot financiering van den versnelden bruggenbouw door verhooging der tijdelijke heffing van het bijzonder invoerrecht op benzine" tot stand, waarbij geheel van de tolheffing werd afgezien en de noodige geldmiddelen verkregen werden door tijdelijke heffing van het bijzonder invoerrecht op benzine, welke daardoor van ƒ 8.— op ƒ 8.60 per 100 kg gebracht werd. ) De meeropbrengst 30
) Dat de benzineprijs door de in den loop der jaren plaats gehad hebbende verhooging niet abnormaal hoog was, blijkt uit het volgendeDe benzineprijs in Nederland bedroeg bijv. in 1937 — dus na de laatste belastingverhooging — netto 673 ct + 7'A ct = 14 cent per liter, tegen bijv. 10 ct in de Vereenigde Staten, 11H ct in Roemenië, I7Ü ct in Hongarije, 20K ct in Oostenrijk, 21 ct in Frankrijk' 23 ct in Ned. Oost-Indië, 26 ct in Bulgarije, 28 ct in Duitschland' en 33 ct in Turkije (alle gemiddelden). De gemiddelde wereldnettoprijs was ïo.34 ct per liter, die der accijns 6.45 ct, de brutoprijs ex-pomp dus 16.79 cent (gegevens van midden 1937). 30
60
d e z e r v e r h o o g i n g z o u a a n d e algemeene l a n d s m i d d e l e n t e n goede komen, waartegenover de R e g e e r i n g de v e r p l i c h t i n g op z i c h n a m j a a r l i j k s ten behoeve v a n d e n v e r s n e l d e n b r u g g e n b o u w ƒ 2.250.000 i n het V e r k e e r s f o n d s te s t o r t e n . U i t deze b e d r a g e n , v e r h o o g d m e t eenige g e m e e n t e l i j k e en p r o v i n c i a l e b i j d r a g e n , z o u d e n de g e s c h a t t e k o s t e n v a n ƒ 60.000.000 n o o d i g v o o r d e n b r u g g e n b o u w , bij g e l i j k tijdige a f s c h a f f i n g v a n bestaande v e e r - e n b r u g g e l d e n , b e t a a l d m o e t e n w o r d e n . D e z e n i e u w e b e l a s t i n g o p de b e n z i n e , w e l k e d e prijs m e t K cent p e r l i t e r v e r h o o g d e , z o u v o o r l o o p i g tot J a n u a r i 1944 v a n k r a c h t zijn. D e b r u g g e n b o u w z o u u l t i m o 1941 g e r e e d w e z e n . T h a n s , nu d o o r d e n o o r l o g z o o v e e l b r u g g e n v e r n i e l d z i j n en h e r s t e l l i n g e n b e h o e v e n , i s de opzet — evenals die v o o r het V e r k e e r s f o n d s — geheel g e w i j z i g d , z o n d e r d a t er . n o g bepaalde r i c h t l i j n e n v o o r de t o e k o m s t zijn a a n g e g e v e n , a l t h a n s b e k e n d z i j n . O o k m o g e er n o g op g e w e z e n w o r d e n , dat per 1 J a n u a r i 1042 de P e r s o n e e l e B e l a s t i n g op d e a u t o ' s k w a m te v e r v a l l e n . O v e r deze niet zeer d r u k k e n d e d o c h w e l o n p o p u l a i r e b e l a s t i n g z i e het a r t i k e l „ D e d r u k der personeele b e l a s t i n g , i n z o n d e r h e i d die op de m o t o r r i j t u i g e n " d o o r i r . J . M . I. R e i t s m a i n lh Economist v a n S e p t . 1937, b l z . 615 e n 800. B o v e n w e r d sub e reeds v e r m e l d , dat de R i j w i e l b e l a s t i n g p e r 1 M e i 1941 k w a m te v e r v a l l e n , z o o d a t o o k deze i n k o m s t — een d e r pijlers w a a r o p het W e g e n f o n d s - 1 9 2 6 en het V e r k e e r s f o n d s - 1 9 3 5 w a r e n g e b o u w d — w e g v i e l . O o k is i n 1939 de M o t o r r i j t u i g e n b e l a s t i n g o p d i e s e l a u t o ' s m e t 100% ( i n 4 é t a p p e s v a n 2 5 % per j a a r ) v e r h o o g d , o m d a t de b r a n d s t o f — z w a r e o l i e . w e l k e o o k d o o r i n d u s t r i e , r a i l o n d e r n e m i n g e n , scheepvaart w e r d g e b r u i k t — niet, g e l i j k b e n z i n e , d o o r een i n v o e r recht z o u w o r d e n g e t r o f f e n . T e n slotte is n o g te v e r m e l d e n , dat i n 1934 de z . g . „ T e r t i a i r e W e g e n C o m m i s s i e " op v e r z o e k v a n de V e r e e n i g i n g „ H e t Nederlandsche W e g e n c o n g r e s " een o n d e r z o e k instelde n a a r d c ' f i n a n c i e r i n g van de v e r b e t e r i n g d e r t e r t i a i r e w e g e n . H e t u i t g e b r a c h t e Rapport leidde tot ecu w i j z i g i n g d e r bestaande „ W e t tot i n s t e l l i n g v a n een V e r k e e r s f o n d s " en der „ M o t o r r i j t t t i g e n h e l a s t i n g w c t " . E i n d 1936 w e r d n.1. een o p d a t Rapport gebaseerd w e t s o n t w e r p i n g e d i e n d , dat o . m . s t r e k t e o m g e l d u i t het V e r k e e r s f o n d s b e s c h i k b a a r te stellen t e r v e r b e t e r i n g v a n 6.000 k m l e r t i a i r c n w e g , n.1. v a n dat deel w a a r o p b e l a n g r i j k m o t o r v e r k e e r plaats h a d ; tot n o g toe diende, z o o a l s reeds i n het v o o r g a a n d e w e r d a a n g e g e v e n , het V e r k e e r s f o n d s de b e l a n g e n d e r p r i m a i r e c n s e c u n d a i r e w e g e n . E i n d D e c e m b e r 1937 w e r d d i t o n t w e r p wet. H i e r i n w e r d bepaald, dat a l l e p r o v i n c i e s een T e r t i a i r W e g e n p l a n m o e s t e n o p s t e l l e n , v o o r t » , dat de p r o v i n c i e s g e z a m e n l i j k v o o r de tohrije s e c u n d a i r e w e g e n 3 5 % v a n het , deel d e r o p b r e n g s t v a n de M o t o r r i j t u i g e n - en R i j w i e l b e l a s t i n g en v o o r d e t o l v r i j e t e r t i a i r e w e g e n 10% v a n het /a deel v a n het v o o r de p r o v i n c i e b e s t e m d e aandeel d e r o p b r e n g s t v a n de M o t o r r i j t u i g e n - en R i j w i e l b e l a s t i n g z o u d e n o n t v a n g e n . V e r d e e l i n g d e r o p b r e n g s t z o u plaats h e b b e n naar i n de w e t g e n o e m d e m a a t s t a v e n . D e wet bracht dus geen v e r m e e r d e r i n g v a n de b e l a s t i n g o p b r e n g s t , d o c h slechts een verschuiving d e r bestaande baten u i t het m o t o r w e g v e r k e e r (en r i j w i e l v e r k c e r ) . I n het financieele k a d e r v a n deze b e s c h o u w i n g e n z o u d e w e t s w i j z i g i n g d a a r o m b u i t e n b e s c h o u w i n g hebben k u n n e n b l i j v e n , w a r e het niet, dat de v e r m e l d i n g doet z i e n , dat de p r o v i n c i ë n het iets r u i m e r k r e g e n , w a a r v a n de tot n o g toe m i s d e e l d e t e r t i a i r e wegenbeheerders zouden profiteeren. Voor de o v e r s c h i e t e n d e 12.000 k m tertiaire 7
7
weger. — o o k w e l a a n g e d u i d als s e m i - t e r t i a i r e w e g e n werd van R i j k s w e g e niets b e s c h i k b a a r gesteld, d e o n d e r h o u d s p l i c h t i g e n z u l l e n d a a r v o o r m o e t e n b l i j v e n z o r g e n , het m o t o r w e g v e r k e e r d r a a g t d a a r t o e niets b i j , b e h a l v e , s p o r a d i s c h , hij a a n w e z i g h e i d v a n t o l l e n . H i e r b i j z i j aangeteekend, dat de k o s t e n d e r v e r b e t e r i n g d e r 6000 k m t e r t i a i r e n w e g v o l g e n s r a m i n g ƒ 72.000.000 z u l l e n b e d r a g e n ( ƒ 12.000 p e r k m ) , t e r w i j l per j a a r ƒ 1.200 ,000 of ƒ 200 p e r k m n o o d i g geacht w e r d v o o r o n d e r h o u d . W a t d i t laatste betreft dient m e n niet te v e r g e t e n , d a t de o n d e r h o u d s p l i c h t i g e n n o g i m m e r v o o r o n d e r h o u d g e m i d d e l d ƒ 250 61
per k m j a a r l i j k s z u l l e n h e b b e n bij te d r a g e n . D i t laatste b e d r a g w a s echter te l a a g geschat. N u is het d u i d e l i j k , dat — g e l i j k de S u b c o m m i s s i e der C . V . V . deed — m e n o n d e r a a n v a a r d i n g v a n de fictie, dat geen w i j z i g i n g e n z o u d e n i n t r e d e n i n den toestand, z o o a l s deze u l t i m o 1935 w a s , dus n o c h i n de k o s t e n der w e g e n , n o c h i n de o p b r e n g s t der b e l a s t i n g e n als g e v o l g van t o e n a m e v a n het a a n t a l m o t o r r i j t u i g e n , h y p o t h e t i s c h e bedragen v o o r i n k o m s t e n en v o o r u i t g a v e n k a n c o n s t r u c e r e n tot aan het j a a r 1951, w a a r i n gedacht w e r d , dat de a a n l e g en v e r b e t e r i n g d e r R i j k s w e g e n a f g c l o o p e n z o u z i j n . M a a r d a n w i j k t m e n zeer v e e l v a n de w e r k e l i j k h e i d af. T e m e e r n o g , w a n n e e r de S u b c o m m i s s i e der C . V . V . hij de b e r e k e n i n g o v e r de p e r i o d e 1936 t o t 1951 dezelfde f o u t e n m a a k t e als v o o r de p e r i o d e 1926—1935, n.1. d o o r i n v o e r i n g v a n het v e r k e e r d e b e g r i p der . . c o m m u n i t y use", v a n de w i l l e k e u r i g e a f t r e k k e n v a n dc o p b r e n g s t e n der b e l a s t i n g e n , enz. D e s l o t s o m v a n de S u b c o m m i s s i e der C . C . V . w a s , dat zelfs bij l e c n i n g v a n g e l d e n v o o r d e n r i j k s w e g e n b o u w , v a n w e l k e l e e n i n g s g c l d e n r e n t e en a f l o s s i n g z o u m o e t e n b e t a a l d w o r d e n , de r e k e n i n g v o o r d e j a r e n 1936 t o t en m e t 1951 — het j a a r , w a a r i n , o p t i m i s t i s c h gedacht, de geheele w e g e n v e r b e t e r i n g z o u z i j n a f g c l o o p e n — z o u a a n w i j z e n ƒ 495.000.000 aan u i t g a v e n t e n behoeve v a n en ƒ 564.000.000 aan i n k o m s t e n u i t het m o t o r w e g v e r k e e r , z o o d a t er een v o o r d e e l i g s a l d o z o u v e r s c h i j n e n v a n ƒ 69.000.000, w e l k e t e z a m e n met de b o v e n b e c i j f e r d e ƒ 31.000.000 o v e r s c h o t o v e r het t i j d v a k 1920 tot en m e t 1935 een t o t a a l o v e r s c h o t aan i n k o m s t e n u i t het m o t o r w e g v e r k e e r v a n ƒ 100.000.000 z o u g e v e n . D e z e m c e n i n g is g e c o n c l u d e e r d u i t f o u t i e v e o n d e r s t e l l i n g e n en o n t beert e i k e n g r o n d ; het i s d r o e v i g te constateeren, d a t deze u i t k o m s t in Nederland critiekloos aanvaard is (behalve door den oudt h e s a u r i e r - g e n e r a a l M r . D r . A . v a n D o o r n i n c k en d o o r m i j ) . B i j a l l e vi l o r k o m e n d e gelegenheden! b e r o e p e n de b i j het motorwegverkeer betrokken belangengroepen z i c h op de u i t k o m s t v a n de foutieve b e r e k e n i n g e n d e r S u b c o m m i s s i e v a n de C . C . V . ; de R e g e e r i n g w i s t h i e r niets t e g e n i n te b r e n g e n . N a de g e l e v e r d e c r i t i e k z a l de c o n c l u s i e niet v e r b a z e n , dat de bedoelde s l o t s o m w a a r t o e de S u b c o m m i s s i e der C . V . V . k w a m , g r a u w e t h e o r i e i s en n o g w e l f o u t i e v e g r a u w e t h e o r i e D i t b l i j k t o o k d a a r u i t w e l , o m d a t de S u b c o m m i s s i e d e r C . C . V . de geheele r e n t e p o s t v o o r geleende g e l d e n meende te m o g e n v e r w a a r l o o z e n . Z e e r terecht m e r k t e d a n o o k het l i d der C . V . V . M r . D r . v a n D o o r n i n c k , dc eenige, die de cijfers en b e w e r i n g e n d e r S u b c o m m i s s i e v a n de C . V . V . c r i t i s c h b e z i e n had, o p : , , E e n v o o r b e e l d , h o e v e r een op t h e o r e t i s c h e o v e r w e g i n g e n opgezet c o n t o f i n t o v a n de r e a l i t e i t afstaat, l e v e r t de b e s c h o u w i n g der s u b c o m m i s s i e der C . V . V . op p a g . 100 o v e r de rente. D e m o e i l i j k h e i d o m v a n het r e n t e b e d r a g , w a a r m e d e het c o n t o f i n t o belast z o u m o e t e n w o r d e n , een c e n i g s z i n s b e t r o u w b a r e r e k e n i n g te m a k e n , heeft er de s u b c o m m i s s i e toe g e l e i d m e t de rente h e e l e m a a l geen r e k e n i n g te h o u d e n . N a a r zij m e e n t is d i t o o k niet n o o d i g , d a a r de i n k o m s t e n v a n het c o n t o f i n t o h o o g e r zijn d a n de u i t g a v e n . H o e z e e r de w e r k e l i j k h e i d a n d e r s is leert ons de M e m o r i e v a n T o e l i c h t i n g op de begroot i n g v a n het V e r k e e r s f o n d s v o o r 1938, w a a r i n de v o r i g e M i n i s t e r v a n W a t e r s t a a t heeft uiteengezet, dat dc a f w e r k i n g v a n het R i j k s w c g e n p l a n i n de p e r i o d e 1 9 3 7 ' I 9 5 2 n o g ƒ 245 m i l l i o e n z a l k o s t e n . I n 1938 z a l w o r d e n v e r w e r k t r o n d ƒ 26 m i l l i o e n w a a r v a n ƒ 20 m i l l i o e n bij g e b r e k aan g e w o n e m i d d e l e n t e n laste v a n den kapitaalsdicnst wordt gebracht. In die Memorie wordt verder becijferd dat bij een accres v a n dc b e l a s t i n g o p b r e n g s t m e t 5% 's j a a r s b o v e n de o p b r e n g s t v a n 1(136, i n 1952 de s c h u l d v a n het V e r k e e r s f o n d s t e r z a k e v a n deze a f w e r k i n g z a l z i j n gestegen met ƒ 130 a ƒ 140 m i l l i o e n . B i j een a f l o s s i n g i n T5 j a r e n en een rentevoet v a n 4% z a l de d e l g i n g v a n deze s c h u l d v a n a f 1952 ƒ 12 m i l l i o e n per j a a r k o s t e n , t e r w i j l het o n d e r h o u d v a n het v o l t ooi dc w c g e n p l a n ƒ 2,5 a ƒ 3 m i l l i o e n z a l v o r d e r e n , z o o d a t v a n a f 1952 het aandeel v a n het R i j k s w e g e n p l a n i n dc o p b r e n g s t der m o t o r - en r i j w i c l b e l a s t i n g , w e l k 62
aandeel i n m i d d e l s tot ƒ 15 m i l l i o e n z a l z i j n gestegen, g e d u r e n d e de eerstvolgende 15 j a r e n t e n v o l l e b e n o o d i g d z a l z i j n alleen voor b e t a l i n g v a n rente en a f l o s s i n g v a n s c h u l d en o n d e r h o u d . B i j een r e n t e v o e t v a n 3% o f 3%% is n a t u u r l i j k de u i t k o m s t iets g u n s t i g e r , m a a r u i t de b o v e n s t a a n d e c i j f e r s b l i j k t t o c h w e l d u i d e l i j k , w e l k e e n v e r k e e r d beeld m e n k r i j g t o m t r e n t de k o s t e n v a n het w e g e n p l a n , i n d i e n d e r e n t e f a c t o r w o r d t v e r w a a r l o o s d " (punt 4 v a n het Minderheidsrapport d e r C . V . V . , b l z . 132). H i e r m e d e b e v e s t i g d e de o u d - t h e s a u r i e r - g e n e r a a l , d i e w e l g e w e n d w a s m e t f i n a n c i e e l e cijfers o m te g a a n , w a t h i j i n De Economist v a n 1937 h a d g e s c h r e v e n (zie noot 3 bij o v a n deze p a r a g r a a f o p b l z . 3 4 ) . O v e r het g e b r u i k v a n de w i l l e k e u r i g e a f t r e k k e n v a n k o s t e n ' en i n k o m s t e n v a n het m o t o r w e g v e r k e e r , w a a r o v e r i n het b o v e n s t a a n d e den staf g e b r o k e n w e r d , o o r d e e l d e de heer v a n D o o r n i n c k , d i e l i d v a n de C C V . w a s , i n p u n t 3 v a n z i j n Minderheidsrapport ( b l z . 132) al e v e n v e r n i e t i g e n d als s c h r i j v e r dezes i n het v o o r g a a n d e .
§ 5. Perspectieven. W a t blijft er n a al het v o o r g a a n d e v a n de z e l f g e n o e g z a a m h e i d s theorie v a n professor-de V r i e s over? N i e t veel! W a n t als men dc spoorwegen ontlast v a n de ten o n r e c h t e d a a r o p d r u k k e n d e lasten, z i j n z i j i n N e d e r l a n d s e l f - s u p p o r t i n g , e i g e n w i r t s c h a f t h c h , z e l f g e n o e g z a a m . L a a t m e n de lasten ten o n r e c h t e o p hen rusten, d a n k r i j g t m e n z e l f s n a w e g w e r k i n g v a n bet , , r e o r g a n i s a t i e t e k o r t " , dat telkens w e e r o p de balans d e r N . S . v e r s c h i j n t en geen r e k e n i n g h o u d t met het z i e k t e p r o c e s u i t het v e r l e d e n , een „ b e d r i j f " , een „ o n d e r n e m i n g " , dat ( d i e ) n o o i t e i g e n w i r t s c h a f t l i c h is te m a k e n . T e n z i j m i s s c h i e n 111 a b n o r m a l e o f h o o g c o n j u n c t u u r j a r e n . D e l u c h t v a a r t z a l w e l tot i n lengte v a n d a g e n g e s u b s i d i e e r d moeten w o r d e n en e r is geen d e n k e n a a n o m v a n de b i n n e n s c h e e p v a a r t een r e m u n e r a t i e te e i s c h e n , w e l k e i n r e d e l i j k e v e r h o u d i n g staat tot de k o s t e n , v e r o o r z a a k t bij de r i j k s k a n a l e n , r i v i e r e n en h a v e n s . l i e t w e g e n b e h e e r v a n de O v e r h e i d is d u u r , de k o s t e n « o r d e n bij l a n g e n a met g e d e k t d o o r het v e r k e e r , dat o v e r het w e g e n n e t p l a a t s heeft en het laat z i c h a a n z i e n , dat de k o s t e n eerder een tendenz z u l l e n v e r t o o n e n o m o m h o o g te g a a n d a n te dalen, t e r w i j l het m o e i l i j k z a l zijn het a u t o v e r v o e r h o o g e r te belasten d a n n u reeds het g e v a l i s ; w e l l i c h t is d i t o o k niet w e n s c h e l i j k . D e t o e k o m s t z i e t e r dus niet r o o s k l e u r i g u i t , w a n n e e r m e n v a s t h o u d t aan de theorie, dat m e t . . i n d i r e c t e v o o r d e d e n " , v o o r t s p r u i t e n d e u i t een g o e d v e r k e e r s w e z e n , niet g e r e k e n d m a g w o r d e n en dat de b a l e n tegen de o n k o s t e n , evenals b i j elke . o p e n b a r e o n d e r n e m i n g " e l k a n d e r m o e i e n k u n n e n d e k k e n . D i t z o u b e d u i d e n een v e r m e e r d e r i n g v a n i n k o m s t e n door hoogere tarieven - v o o r a l bij de b i n n e n v a a r t en het m o t o r w e g v e r k e e r - - o m d a t de a r b e i d s v o o r w a a r d e n en l o o n e n er t o t v o o r k o r t a l l e r s c h a n d e l i j k s t w a r e n , g e i l a a r d g a a n d e met een t e r u g b r e n g i n g d e r v e r k e e r s b e d i e n m g tot een veel l a g e r n i v e a u . Z o n d e r te w i l l e n o n t k e n n e n dat n a a r beide r i c h t i n g e n -— h o o g e r e loonen en a f s n i j d i n g v a n v e r k e e r s l u x e — w e l eenige stappen g e d a a n z o u d e n k u n n e n w o r d e n , g e p a a r i l g a a n d e met v e r b e t e r i n g d e r s o c i a l e p o s i t i e v a n bet personeel z o o is d a a r v a n geen v o l k o m e n s a n e e r i n g te v e r w a c h t e n , n a a r b o v e n niet o m d a t i n liezen tijd v a n v e r a r m i n g p r i j s o p d r i j v i n g d o o r h o o g e r e v r a c h t e n z o o g o e d als u i t g e s l o t e n is. n a a r beneden niet. o m d a t m e n het p a d d e r b e z u i n i g i n g reeds v e r is o p g e g a a n en h e l i n w e g e n (en m a t e r i a a l ) g e s t o k e n k a p i t a a l niet v o o r d r a s t i s c h e v e r m i n d e r i n g v a t b a a r is L a n g s den w e g der tarifieering naar „ E i g e n w i r t s c h a f t l i c h k e i t " der o v e r h e i d s b e m o e i i n g o p bet g e b i e d v a n hel v e r k e e r s w e z e n te s t r e v e n — en d a a r d o o r n a a r „ c o ö r d i n a t i e " — is m o n n i k e n w e r k . Het heeft n o g nergens l o t e e m g t a s t b a a r resultaat g e l e i d . V a n d a a r bet i n § 1 g e n o e m d e p o g e n o m de vaste lasten — a l t h a n s een deel d i e r lasten — v o o r r e k e n i n g d e r
63
g e m e e n s c h a p l e b r e n g e n . M e n z a g d a a r b i j af v a n een v o l l e k o s t e n d e k k i n g o m h e i l te z o e k e n bij een p a r t i e e l e r e n t a b i l i t e i t . T e r l o o p s m a k e n m e e r d e r e s c h r i j v e r s er m e l d i n g v a n . D e eenige, die na lange a a r z e l i n g v a n de v o l l e k o s t e n d e k k i n g afstapte en een b e p a a l d s v s t e e m v a n „ p a r t i e l l e R e n t a b i l i t a t " a a n b e v a l , w a s P r o f . D r . I n g . C a r l P i r a t h . B i j het lezen z i j n e r g e s c h r i f t e n z i e n w e , dat hij o o r s p r o n k e l i j k als alle goede verkeerseconomen v a s t h o u d t aan de E i g e n w i r t s c h a f t l i c h k e i t v a n de o v e r h e i d s b e m o e i e n i s o p v e r k e e r s g e b i e d , h o e w e l hij beter weet dan wde o o k , dat die E i g e n w i r t s c h a f t l i c h k e i t n o o i t bestaan heeft en i n de t o e k o m s t o o k n o o i t bestaan z a l . D a n k o m t de twdjfel: . . V e r l a n g e n die h ö h e r e n G e s i c h t s p u n k t e d e r G e s a m t w i r t s c h a f t s p o l i l i k ein A b w e i c h e n v o n den G r u n d s a t z e n der E i g e n w i r t s c h a f t l i c h k e i t d e r V e r k e h r s m i t t e l , so w i r d die d a n n n o t w e n d i g w e r d e n d e f i n a n z i e l l e E n t l a s t u n g der V e r k e h r s w i r t s c h a f t a u c h allen l e b e n s w i c h t i g e n V e r k e h r s m i t t e l n z u k o m m e n m u s s e n " . A l d u s i n 1934 op b l z . 248 v a n Die Grundlagen der Verkehr sieiriseliaft. O n g e v e e r g e l i j k t i j d i g schreef de S t u t t g a r t e r h o o g l e e r a a r , n l . i n de Verkehrslechmsehe U'oche v a n 7 M a a r t 1934 ( b l z . 135), i n een a r t i k e l g e t i t e l d „ D a s n a t i o n a l e T r a n s p o r t s y s t e m u n d die R e i c h s a u t o b a h n e n " , dat het H i t l e r s c h e d e n k b e e l d der r i j k s a u t o b a h n e n g e b o r e n w a s d o o r den n o o d d e r tijden en dat het r i j k s a u t o b a n e n n e t alleen r e n d a b e l z o u k u n n e n zijn als het geheele s p o o r w e g v e r v o e r op de a u t o s t r a d a ' s z o u o v e r g a a n . D e r e t r i b u t i é n v o o r het g e b r u i k w i l hij l a g e r stellen d a n de z e l f k o s t e n , z o o d a t slechts een deel d e r k o s t e n gedekt w o r d t . „ E s ist n i c h t a u s g e s c h l o s s c n . dass u n t e r d e m Z w a n g der A r b e i t s n o t in a l l e n L a n d e r n u n d i m Interesse e i n e r o r g a n i s c h e n V e r k e h r s e i n h e i t f ü r a l l e V e r k e h r s m i t t e l e i n e r V o l k s w i r t s c h a f t a u f die V e r z i n s u n g des A n l a g e k a p i t a l s des U n t e r b a u s des V c r k e h r s w e g s s o w o h l f ü r die E i s e n bahnen, w i e f ü r das X e t z der R e i c h s a u t o b a h n e n u n d der K a n a i e v e r z i c h t e t w o r d u n d l e d i g h c h d i e E r h a l t u n g der F a h r b a h n u n d die U n t e r h a l t u n g des g e s a m t e n W e g e k ö r p e r s k o s t e n m i i s s i g d e m V e r k e h r z u L a s t e n geschrieben w i r d und v o n i h m getragen werden muss. D a m i t w ü r d e für alle V e r k e h r s m i t t e l m i t kunstbenen V e r k e h r s w e g e n eine n a h e z u g l e i c h e E n t l a s t u n g f ü r die F i n a n z w i r t s c h a f t d e r V e r k e h r s u n t e r n e h m u n g e n eintreten u n d die b i s h e r bei den E i s e n b a h n c n ü b l i c h e v o l l e S e l b s t k o s t e n d e c k u n g d u r c h V e r k e h r s e i n n a h m e n a u c h f ü r sie einer besseren w i r t s c h a f t l i c h e n L a g e u n d Z e i t ü b e r l a s s e n w e r d e n k ö n n e n ' ( b l z . 137). D a t is dan de „ S c h i c k s a l s g e m e i n s c h a f t der l e b e n s w i c h t i g e n V e r k e h r s mittel". H e t d e n k b e e l d der „ p a r t i e l l e R e n t a b i l i t a t " w o r d t v e r d e r u i t g e w e r k t i n een t w e e t a l t i j d s c h r i f t a r t i k e l e n „ V e r k e h r s e i n h e i t u n d V e r k e h r s p o l i t i k " (1934 b l z . 18) en v o o r a l i n ...Staat u n d V e r k e h r i m W a n d e l der Z e i t e n " , dat i n H e f t 2 v a n den J a a r g a n g 1936 v a n het Zeitschrift für ( crkehrsieissenschaft verscheen ( b l z . 33). T e n e i n d e bet g r o o t s t m o g e l i j k e e c o n o m i s c h e nut uit het v e r k e e r s a p p a r a a t te t r e k k e n z a l m e n de z e l f k o s t e n slechts gedeeltelijk behoeven te d e k k e n , aldus P i r a t h op b l z . 33 v a n den O v e r d r u k v a n b o v e n g e n o e m d .artikel. ..Das ist der W e g e i n e r U e b e r n a h m e b e s t i m m t e r K o s t e n d e r V e r k e h r s w i r t s c h a f t d u r c h den S t a a t " . D a a r o m beveelt hij i n b e p a a l d e o m s t a n d i g h e d e n aan o m de S l a a t — „ o d e r i n die l l a u p t s a c h e die A l l g e m e i n h e i t " — ..die K o s t e n fiir die V c r z i n s u n g u n d u n t e r U m s t a n len a u c h f ü r die A b s c h r e i b u n g des A n l a g e k a p i t a l s für die b a u l i c h e n u n d o r t s g e b u n d e n e n A n l a g e n der E i s e n b a h n c n , W a s s e r s t r a s s e n u n d S t r a s s e n " te laten o v e r n e m e n : „ d i e A l l g e m e i n h e i t w ü r d e a l l c r d i n g s u n g e f a h r 20 bis 5 0 % der g e s a m t e n a u f den E i s e n b a h n e n , S t r a s s e n und k ü u s t l i c h e n \ \ asserstrassen b e i m T r a n s p o r t ontstellenden K o s t e n bei Z u g r u n d e l e g u n g eines n o r m a l e n B e s c h a f t i g u n g s g r a d c s d u r c h S t e u e r m i t t e l a u f z u b r i n g e n haben. D a s a b s o l u t e , p r i v a t w i r t s r h a f t l i c h e R e n t a b i l i t a t s p r i n z i p , w i e es b i s h e r d u r c h w e g f ü r die E i s e n b a h n u n t e r n e h m u n g e n G r u n d s a t z w a r , w i r d d u r c h ein p a r t i e l l e s R e n t a b i l i t a t s p r i n z i p f ü r die V e r k e h r s u n U r 64
n e h m u n g e n im Interesse der V o l k s w i r t s c h a f t crsetzt w e r d e n m ü s s e n " A l d u s de S t u t t g a r t e r H o c h s c h u l p r o f e s s o f . M e n kan hiertegen gewichtige bezwaren aanvoeren. P r o f e s s o r P i r a t h heeft dit zeer g o e d g e v o e l d . D e b e l a s t i n g , w e l k e h i e r d o o r op den S t a a t z a l k o m e n te d r u k k e n , noemt hij d a n o o k een , v ö l l i g netten schwerwtegenden F a k l o r i n die s t a a t l i c h e Finanzwirtschaft" Hii schrijft: ' „ D e r Staat w o r d i n d e m B e s t r e b e n , d u r c h besondere V e r k e h r s s t e u e r n a u f die t a t s a c h l i c h e n V e r k e h r s l e i s t u n g e n seine A u f w e n d u n g e n f ü r den V e r k e h r b i s z u e i n e m g e w i s s e n G r a d z u d e c k e n u n d dies als M i t t e l z u r A b s t e c k u n g der G r e n z e n der B e t a t i g u n g der verschiedenen V e r k e h r s m i t t e l z u b e n u t z e n , der j e w e i l i g e n L a g e der A l l g e m e i n w i r t schaft u n d einer m ö g l i c h s t e n E n t l a s t u n g der W i r t s c h a f t d u r c h T r a n s p o r t k o s t e n i m Interesse eines l e i c h t e r e n A r b e i t s a u s g l e i c h s R e c h n u n g t r a g e n m u s s e n . 1-ur die ( erkehrsbetriebe e r g i b t sich die N o t w e n d i g k e i t sparsamster und geschicktester bctriebswirtschaftlicher M a s s n a h m e n urn bei g u t e r V e r k e h r s b e d i e n i n g die T r a n s p o r t k o s t e n , f ü r die sie noch' die V e r a n t w o r t u n g h a b e n , so n i e d r i g w i e m ö g l i c h z u h a l t e n Die Allgemeinheit w i r d der neuen L a g e d a d u r c h R e c h n u n g t r a g e n m ü s s e n dass a l l e u b e r die N o t w e n d i g k e i t e n v o n S t a a t , V o l k u n d W i r t s c h a f t hinausgehenden Wünsche mach übertriebener Verkehrsgüte oder V e r k e h r s l u x u s z u r ü c k t r e t c n m ü s s e n , urn der V e r k e h r s w i r t s c h a f t die L ö s u n g ihrer schwierigen Aufgabe zu erleichtern." N u is niet te v e r g e t e n , dat o o k b i j het g e d e e l t e l i j k l o s l a t e n v a n het s e l f s u p p o r t i n g s t e l s e l de d r a n g n a a r v e r k e e r s l u x e o n d a n k s de w a a r s c h u w i n g e n v a n P i r a t h o n v e r m i n d e r d z a l b l i j v e n b e s t a a n en dat b o v e n d i e n — w i j l de w e g k o s t e n bij dc v e r s c h i l l e n d e v e r k e e r s s o o r t e n niet e v e n r e d i g h o o g d r u k k e n — de m a a t r e g e l een o n g e m o t i v e e r d e b e v o o r d e e l i n g v o o r die b e d r i j v e n z o u beteekenen, w e l k e met de laagste v a r i a b e l e k o s t e n , d o c h d a a r o m n o g niet het meest e c o n o m i s c h w e r k e n v e r v o e r s v e r s c h u i v i n g e n z u l l e n plaats hebben, w a a r a a n v o o r de v e r k e e r s s o o r t e n en de d a a r i n w e r k z a m e b e d r i j v e n , g r o o t e r i s i c o ' s v e r b o n d e n z i j n I n het s y s t e e m - P i r a t h w o r d t r e k e n i n g g e h o u d e n m e t het i n v o e r e n v a n een v e r k e e r s b e l a s t i n g . V a n d e r g e l i j k e b e l a s t i n g e n ben i k i n het a l g e m e e n geen v o o r s t a n d e r . T o e g e g e v e n w o r d t , dat de i n k o m s t e n d a a r u i t v o o r den S t a a t een t e g e m o e t k o m i n g k u n n e n z i j n v o o r de k o s t e n v e r o o r z a a k t d o o r de o v e r n a m e v a n de vaste k o s t e n v a n den w e g (of een deel d a a r v a n ) . D e b e l a s t i n g op de v r a c h t e n v o o r p e r s o n e n en g o e d e r e n — w e l k e bij het e i g e n v e r v o e r , het w e r k v e r k e e r , h o o g e r z o u d e n k u n n e n zijn d a n bij het o p e n b a r e b e r o e p s v e r v o e r — beteekent echter h e t z e l f d e als een v r a c h t v e r h o o g i n g o m l o t s e l f s u p p o r t i n g te k o m e n , al w o r d t d a d e l i j k toegegeven, dat de t o e p a s s i n g g e m a k k e l i j k e r te c o n t r o l e e r e n z a l z i j n , d a n de h e f f i n g v a n vastgestelde, hoogere v r a c h t e n zij het dat deze laatste m e e r passen i n een waardetariefstelsel, dat bet meest „ g e m e i n w i r t s c h a f t l i c h " is. O m de a a n g e v o e r d e redenen k a n i k v o o r een p a r t i e c l e k o s t e n d e k k i n g z o o a l s deze d o o r P r o f e s s o r P i r a t h b e d o e l d w o r d t , n o g m i n d e r v o e l e n d a n v o o r t o e p a s s i n g v a n het b e g i n s e l der v o l l e k o s t e n d e k k i n g Z i j m a a k t het t o c h reeds z o o m o e i l i j k e v r a a g s t u k n o o d e l o o s n o g i n g e w i k k e l d e r E e n v e r d e r b e z w a a r tegen d o o r v o e r i n g v a n de b e g i n s e l e n ontstaat w a n n e e r een d e r v e r k e e r s s o o r t e n reeds s e l f - s u p p o r t i n g is, z o o a l s bij de D m t s c h e R e i c h s b a h n en bij de N e d e r l a n d s c h e S p o o r w e g e n i n wezen reeds het g e v a l is. Z e l f s al w a s het j u i s t w a t p r o f e s s o r P i r a t h w e l b e w e e r t m a a r niet J e w i j s t , dat de k o s t e n v e r m i n d e r i n g v o o r alle v e r k e e r s s o o r t e n een g e l i j k o f o n g e v e e r g e l i j k p e r c e n t a g e d e r op de ten laste der v e r k e e r s s o o r t e n v a l l e n d e k o s t e n is, d a n k r i j g t m e n alleen m a a r een v e r s c h u i v i n g der c o n c u r r e n t i e en dus der m o e i l i j k h e d e n n a a r beneden. A l s c o ö r d i n a t i e i a c t o r z a l de m a a t r e g e l geen succes k u n n e n a a n w i j z e n ; a l l e e n is het n a t u u r l i j k j u i s t , dat het v e r v o e r o v e r de geheele lijn ten koste v a n den belastingbetaler goedkooper zal worden. H o e m e n de z a a k o o k w e n d t o f keert, z o o w e l bij de v o l l e als bij de 65
p a r t i e e l e k o s t e n d e k k i n g z u l l e n de v r a c h t e n v a n het w e g - en w a t e r v e r k e e r h o o g e r k o m e n te l i g g e n d a n bij de g e s a n e e r d e s p o o r w e g e n . W e r d n a a r een z e k e r e p a r i t e i t , g e b a s e e r d op de z e l f k o s t e n der v e r s c h i l l e n d e v e r v o e r s s o o r t e n g e s t r e e f d , dan z o u dit slechts k u n n e n plaats hebben d o o r öf de s p o o r w e g i n k o m s t e n — dus de s p o o r w e g t a r i e v e n — o n n o o d i g h o o g te h o u d e n , 6 f d o o r een s u b s i d i e e r i n g aan s c h e e p v a a r t en w e g verkeer. O v e r deze b e z w a r e n k a n m e n heenstappen, z a l m e n z e l f s moeten heenstappen. H e t g e e n m o g e l i j k is n u de v e r v o e r s s o o r t e n i n d w a n g o r g a n i s a t i e s zijn s a m e n g e v o e g d en een v r a c h t e n p o l i t i e k g e v o e r d k a n w-orden, w a a r b i j de v e r n i e t i g e n d e p r i j s o n d e r b i e d i n g v e e l m o e i l i j k e r z a l z i j n d a n v o o r h e e n . B i j voldoende controle is het z e l f s niet o n m o g e l i j k te achten, dat m e n bij het v e r k e e r s w e z e n tot een r a t i o n e e l e en e c o n o m i s c h j u i s t e v r a c h t e n m a r k t k o m t , die niet behoeft te l e i d e n tot een v o o r de a l g e m e e n h e i d sebailelitke a f b r a a k v a n een d e r v e r k e e r s s o o r t e n . E v e n a l s v o o r h e e n alle o n d e r l i n g e a f s p r a k e n , alle c o ö r d i n a t i e m o g e l i j k heden a f s p r o n g e n d o o r de o n g e b o n d e n h e i d v a n het w e g - en w a t e r v e r k e e r , z o o z u l l e n die m o e i l i j k h e d e n z i c h o o k i n t e r n i n de d w a n g o r g a n i s a l i e s v o o r d o e n . H i e r m e d e k o m i k tot een heel m o e i l i j k p r o b l e e m : v r i j h e i d o f g e b o n d e n h e i d i n het w a t e r - en m o t o r w e g v e r k e e r . B l i j k e n s zijn l e z i n g op 14 M a a r t 1 9 4 2 ' ) v o o r het V c r v o e r s f r o n t z o e k t de heer F . D . B r a n d s de o p l o s s i n g i n de v r i j h e i d bij een v e e l h e i d v a n b e d r i j v e n . I n t h e o r i e m a g d i t m o o i z i j n , de p r a c t i j k wijst i n het geheele p r o d u c t i e p r o c e s — v o o r a l b i j het v e r k e e r s w e z e n — n a a r c o n c e n t r a t i e . Z o o z a l het o o k h i e r g a a n en z o o z a l het o o k z i j n bij het P i r a t h s c h e b e g i n s e l of n a a r het mijne, w a a r b i j r e g e e r i n g s s t e u n a f h a n k e l i j k z a l zijn v a n de te b e r e i k e n . , i n d i r e c t e v o o r d e d e n " . E n w e l o m d a t i n het geheele v e r k e e r s w e z e n alles wijst op een t o e n e m i n g der v e r k e e r s l u x e , een l u x e , w e l k e alleen een r e m z o u k u n n e n w o r d e n bij „ r ü c k s i c h t s l o s e " d o o r v o e r i n g van het o n m o g e l i j k toe te passen s e l f - s u p p o r t i n g s t e l s d v a n p r o f e s s o r de V r i e s . P i r a t h beveelt — z i e b o v e n — z e l f b e p e r k i n g bij de b e t r o k k e n o n d e r n e m e r s en b e s t u u r s i n s t a n t i e s a a n . U i t de p r a c t i j k w e t e n we, dat d a a r o p niet te r e k e n e n is, n e r g e n s ter w e r e l d . Teekenend is dit k o r t geleden gedemonstreerd door professor D r . O . M o s t i n een a r t i k e l i n den 17en j a a r g a n g (1941) v a n bet Zeitschrift für I ' c t k c h r s w i s s e n s c h a t t , g e t i t e l d „ F r e i h e i t u n d B i n d u n g i m K r a f t v e r k e h r u n d B i n n e n s c h i f f a h r t " ( b l z . 188 e.v.). H o e h o o g hij de v r i j h e i d der o n d e r n e m e r s i n het a u t o b e d r i j f o o k aanslaat, toch acht hij een g r o o t e r e a a n e e n s l u i t i n g n o o d z a k e l i j k . „ E s l i e g t a u f die H a n d . dass g e r a d e i n einer s o l c h e n O r g a n i s a t i o n jene Synthese von Freiheit mul Bindung, v o n der e i n g a n g s die R e d e w a r , m i t g r ö s s t e r S o r g f a l t z u p f l e g e n ist. O b dies v o l l g e l i n g t , w i r d weit gekend abhangig sein von der Selbstdisziplin der Uuternekmer (cursiveering van mij R.) V e r s a g t sie, w i r d die alte F r a g e n a c h E i n f ü h r u n g cines Kraftwagenverkehrsmonopols w i e d e r a k u t w e r d e n " ( b l z . 189). M e t vele v o o r b e e l d e n w i j s t p r o f e s s o r M o s t er op, w e l k een i n d i v i d u e e l g e o r g a n i s e e r d v e r k e e r s m i d d e l de b i n n e n s c h e e p v a a r t is, „ d i e B e t e i l i g u n g des S t a a t s als T J n t e r n e h m e r i n der deutschen B i n n e n s c h i f f a h r t ist h c u t e s c h o n s e h r b e r i e u t e n d " ( b l z . 197). „ M ö g e die Freiheit stets solche A u s n u t z u n g f i n d e n . dass ü b e r m a s s i g e Bindung vermeidbar bleibt" ( b l z . 199). P r o f e s s o r M o s t m e e n t dat een d e r g e l i j k e w e n s c h in v e r v u l l i n g moge gaan. V e l e a n d e r e v e r k e e r s e c o n o m e n — i k b e n het d a a r m e d e geheel eens — staan h i e r t e g e n o v e r zeer s c e p t i s c h . S p e c i a a l w a t w i j i n N e d e r l a n d met de „ w i l d e b u s s e n " m e e g e m a a k t h e b b e n wijst er op, dat bij de v r o e g e r e geestelijke „ i n s t e l l i n g " „ E i g e n n u t z " v o o r „ G e m e i n n u t z " z a l gaan. E r is geen e n k e l teeken, w e l k e er op w i j s t , dat het e g o i s m e i n a l t r u i s m e z a l o m s l a a n en dat we i n een betere w e r e l d z u l l e n ' g a a n l e v e n . Is het r) F . D . B r a n d s . Beschouwing over dc ordening van het Verkeerswezen. ( R e d e u i t g e s p r o k e n op 14 M a a r t 1942 ter g e l e g e n h e i d v a n het e e n j a r i g bestaan v a n bet V e r v o e r s f r o n t ) . 66
i n dit o p z i c h t niet teekenend. dat de ( ï e m a c h t i g d e v u u r de P r i j z e n , den 19en A u g u s t u s 1Q42, dus pas heel k o r t geleden en nadat de d w a n g ö r g a n i s a t i e s w a r e n i n g e s t e l d , i n een p e r s b e r i c h t moest s c h r i j v e n : „ D e p r i j z e n , die o n d e r n e m e r s v a n l i j n - en b o d e d i e n s t e n aan h u n v e r l a d e r s berekenen, geven g e d u r e n d e den laatsten tijd i n t o e n e m e n d e m a t e a a n l e i d i n g tot e r n s t i g e k l a c h t e n . D e v e r v o e r d e r s m a k e n z i c h i n vele g e v a l l e n s c h u l d i g aan g r o v e w i l l e k e u r en negeeren geheel c n al de In p a l i n g e n v a n het V e r v o e r p r i j s b e s l u i t v a n 13 D e c e m b e r 1940. „ E r z i j n thans stappen gedaan, o m aan d e z e n ^ o n t o e l a a t b a r e n toestand een einde te m a k e n . D e G e m a c h t i g d e v o o r de * P r i j z e n deelt mede, dat op k o r t e n t e r m i j n een a l g e m e e n b i n d e n d t a r i e f v o o r het g o e d e r e n v e r v o e r d o o r m i d d e l van b o d e - en lijndiensten k a n w o r d e n tegemoet gezien." I n p r i n c i p e is P r o f e s s o r M o s t dus een v o o r s t a n d e r v a n v r i j h e i d . W i e z o u dit niet z i j n ? D e a a r d v a n den m e n s c h b r e n g t echter mede, dat hij alleen i n g e b o n d e n h e i d k a n l e v e n . M i s s c h i e n w i j s t dit i n de v e r r e t o e k o m s t n a a r „ V e r s t a a t l i c h u n g " , z e k e r echter i n de naaste t o e k o m s t n a a r s a m e n v o e g i n g i n g r o o t e r e g e m e e n s c h a p p e n ; dus n a a r c o n c e n t r a t i e . B e h a l v e dat bij die g r o o t e r e g e m e e n s c h a p p e n g e m a k k e ' l i j k e r tot o v e r e e n s t e m m i n g is te k o m e n , is o o k de c o n t r o l e op dc u i t v o e r i n g der besluiten cn overeenkomsten gemakkelijker, terwijl — en dit is geen g e r i n g v o o r d e e l — de n a l e v i n g der s o c i a l e v e r p l i c h t i n g e n ten o p z i c h t e v a n het i n b e d r i j f w e r k z a m e personeel beter v e r z e k e r d is. IToe d r o e v i g w a s het o n d e r de toestanden v ó ó r 1940 i n dit o p z i c h t g e s t e l d bij de k l e i n e , j a z e l f s m i d d e l g r o o t e b e d r i j v e n . Summa
summarum!
M e n z a l u i t het b o v e n s t a a n d e g e z i e n h e b b e n , dat de e i s c h v a n , , s e l f - s u p p o r t i n g " g e m a k k e l i j k e r i s te s t e l l e n d a n h e m i n v e r v u l l i n g te b r e n g e n . N e e m t m e n aan, dat „ i n d i r e c t e v o o r d e d e n " d o o r g o e d e v e r k e e r s m i d d e l e n w e r k e l i j k b e r e i k t k u n n e n w o r d e n , d a n z a l het d u i d e l i j k z i j n , w a a r o m i k a a n de „ z e l f g e n o e g z a a m h e i d " v o o r de practijk geen waarde toeken. D a t m e t het b e g r i p t o c h a l t i j d n o g z o o g e c o q u e t t e e r d w o r d t , m e e n i k d a a r a a n te m o e t e n t o e s c h r i j v e n , dat i n de l i t e r a t u u r n i e t g e n o e g o n d e r s c h e i d w o r d t g e m a a k t t u s s c h e n de v o l k o m e n r e n t a b i l i t e i t , w e l k e i n de p r a c t i j k n i e t k a n en o o k n i e t b e h o e f t te w o r d e n nagestreefd, en h e t z e l f d e b e g r i p v o o r z o o v e r het dient v o o r de b e r e k e n i n g v a n de f i n a n c i e e l e c o n s e q u e n t i e s bij n i e u w a a n te l e g g e n v e r b i n d i n g e n en ter b e r e k e n i n g v a n de f i n a n c i e e l e b e d r a g e n , w e l k e v e r b a n d h o u d e n met de z . g . i n d i r e c t e v o o r d e d e n , die d o o r de gemeenschap gedragen zullen worden. M.a.w. financieele „zelfg e n o e g z a a m h e i d " , „ E i g e n w i r t s c h a f t l i c h k e i t " , i n het v e r k e e r s w e z e n z i j geen doel m a a r slechts een middel. A l s z o o d a n i g heeft het niets v a n haar w a a r d e ingeboet. O m het f i n a n c i e e l e v e r s c h i l t u s s c h e n v o l l e k o s t e n d e k k i n g en de i n w e r k e l i j k h e i d v e r k r e g e n u i t k o m s t e n te k u n n e n b e o o r d e e l e n , z a l m e n dus — z o o a l s i n de p a r a g r a a f 4 ten opzichte van het m o t o r v e r k e e r , z o o n a u w g e z e t a l s m a a r m o g e l i j k w a s , is g e s c h i e d — g r o n d i g m o e t e n n a g a a n , w e l k e b a t e n d c v e r k e e r s s o o r t e n v o o r de o p e n b a r e k a s s e n m e t z i c h m e d e b r e n g e n en w e l k e l a s t e n z i j v e r o o r z a k e n ; n i e t a l l e e n a a n het R i j k , m a a r o o k a a n de p r o v i n c i e s , g e m e e n t e n , w a t e r s c h a p p e n , enz. P a s w a n n e e r deze b e d r a g e n v o l l e d i g b e k e n d z i j n z a l „ o r d e n i n g " en het v o e r e n v a n een d o e l b e w u s t e p o l i t i e k m o g e l i j k z i j n . T e r w i j l o m deze b e d r a g e n te k e n n e n , v o o r a f o r d e n i n g n o o d z a k e l i j k z a l w e z e n v a n het w e g e n ( e n k a n a l e n ) b e h e e r , a l s m e d e v a n de f i n a n c i e r i n g s - en b o e k h o u d i n g s m e t h o d e n d e r l a g e r e o p e n b a r e l i c h a m e n en de r e g e l i n g v a n het z . g . ,,eigen v e r k e e r " . N a d o o r v o e r i n g der h i e r v o o r n o o d i g e m a a t r e g e l e n z a l het i n v o o r k o m e n d e g e v a l l e n t o c h a l t i j d een z e e r m o e i l i j k v r a a g s t u k b l i j k e n o m na te g a a n o f de s t e u n u i t de o v e r h e i d s k a s s e n a a n v e r k e e r s 67
o v e ^ n t Z ^ ' - " S ™ « - " h a f t I i c h " b l i j k e n te z i j n , e e n i g s z i n s o v e r e e n k o m t m e t de w a a r d e v a n het te b e r e i k e n „ v o l k s w i r t s c h a f t hche , politieke en m i l i t a i r e nnt, dat deze a f w e r p e n . O o k i n h o e v e r r e het w e n s c h e h j k ,s o r d e n e n d o p te t r e d e n d o o r het heffen e e n e r v e r k e e r s b e l a s t i n g a l s b o v e n o m s c h r e v e n o f d o o r een v a s t s t e l l i n g v a n toe te p a s s e n v r a c h t e n , d a n w e l i n p e r k i n g c q u i t b r e i d i n g v a n het b e s c h i k b a r e v e r k e e r s a p p a r a a t . A a n de k e n n i s en het d o o r hnole -" , O ^ i f ™ Wj d<= l e i d i n g d e r v e r k e c r s p o l i t i e k hooge eischen g e s t e l d m o e t e n w o r d e n , w i l l e n niet, z o o a l s v o o r h e e n v e r k c e r s l u x e en k a p i t a a l v e r s p i l l i n g o p g r o o t e s c h a a l ten k o s t e v a n d e n b e l a s t i n g b e t a l e r p l a a t s h e b b e n . H e t is d a a r o m z o o j a m m e r dat de s t u d i e d e r v e r k e e r s e c o n o m i e i n N e d e r l a n d a l t i j d z o o v e r w a a r l o o s d is g e w o r d e n c n dat het v a k aan geen enkele N e d e r l a n d s c h e u n i v e r s i t e i t o f h o o g e s c h o o l g e d o c e e r d w o r d t , b e h a l v e d a n i n zeer r u d i m e n t a i r e n v o r m aan de N e d e r l a n d s c h e E c o n o m i s c h e H o o g e s c h o o l te R o t t e r d a m . n
i e
e i
i r t
t
V <
i
d
z
u
l
1
V o o r s t a n d e r s v a n het „ E i g e n w i r t s c h a f t l i c b k e i t s p r i n z i p " en v a n het „ p a r t i e l l e R e n t a b i l i t a t s p r i n z i p " , z o o a l s z i j dit i n de practijk willen zien toegepast, zullen opmerken, dat o o k i n de h i e r o n t w i k k e l d e t h e o r i e m e t - m e e t b a r e f a c t o r e n z u l l e n v o o r k o m e n en dat ZJ u i m . " " g ™ »
e
r
h
l
v
i
n
T e n e i n d e h i e r t o e te k o m e n , w e r d i n het v o o r g a a n d e v o o r N e d e r l a n d een b i j d r a g e g e l e v e r d , w a a r b i j i n § 2 w e r d a a n g e g e v e n dat o n d a n k s de z . g . s p o o r w e g t e k o r t e n het s p o o r w e g w e z e n z e k e r emenw i r t s c h a f t l i c h " w a s en is, d a t z u l k s bij de b i n n e n s c h e e p v a a r t , " l u c h t v a a r t en k u s t v a a r t n o g m e t het g e v a l w a s , t e r w i j l u i t v o e r i g w e r d b e r e k e n d , dat — i n t e g e n s t e l l i n g m e t de g a n g b a r e m e e n i n g — het m o t o r w e g v e r k e e r bij l a n g e na zijn k o s t e n niet d r a a g t . Of de financieele steun aan het motorwegverkeer en de andere verkeerssoorten verleend, in evenredigheid slaat tot het Ie bereiken ..gcmclnwirlschaftüche" nut. zij hier buiten beschouwing gelaten Daarover moet de Regeering beslissen. Wat echter vast staat' is dat deze verleende steun nimmer mag dienen om. zooals tol nu toe het geval was. het feitelijk economisch gezonde spoorwegverkeer een kostbaar nationaal bezit_ op onredelijke wijze aan Ie vallen en — wat erger ts — af te breken. M e n z a l o p m e r k e n , dat de t a a k v a n den t o e k o m s t i g e V e r k e e r s m i n i s t e r een h a a s . b o v e n m e n s c h e l i j k e z a l z i j n . Ik z a l dit niet o n t k e n n e n ; t r o u w e n s w e l k e l e i d e r v a n een a n d e r e tak v a n e c o n o m i e z a l het w é l g e m a k k e l i j k hebben? H e t l e i d e r s c h a p z a l het intellect, de w e r k k r a c h t en de toewndiug van de geheele p e r s o o n eischen. M a a r de tijd is v o o r b i j dat men G o d s w a t e r o v e r G o d s a k k e r k o n laten l o o p e n , .le tijd is v o o r b i j , d a t - z o o a l s eenige j a r e n g e l e d e n — e e n M i n i s t e r v a n W a t e r s t a a t o n d e r m e n bet v e r k e e r ressorteerde, bij de b e h a n d e l i n g v a n de w a t e r s t a a t s b e g r o o t m g , m i n o f meer k l a g e l i j k v e r z u c h t t e , dat „ z o o v e e l o v e r bet v e r k e e r g e s p r o k e n w e r d " . D e l e i d e r v a n bet v e r k e e r z a l moeten b o u w e n en r e m m e n i n de p e r i o d e v a n v e r a r m i n g , w e l k e we i n de naaste t o e k o m s t z u l l e n moeten d o o r m a k e n , er is geen s p r a k e v a n dat hij bij de p a k k e n k a n n e e r z i t t e n . M a a r d a a r staat t e g e n o v e r dat de t a a k boe z w a a r o o k , o n n o e m e l i j k veel l i c h t e r z a l zijn dan die v a n den f u n c t i o n a r i s , die g e l e i d d o o r de b e g i n s e l e n v a n „ E i g e n w i r t s c h a f t l i c h Keit , „ s e l f s u p p o r t i n g n e s s , „ f i n a n c i e e l e z e l f g e n o e g z a a m h e i d " v a n de 63
overheidsbemoeiing in het verkeerswezen, zich voor de onmogelijke taak gesteld zal zien, ordening in den chaos te brengen, welke door het vasthouden aan die beginselen ontstaan is en zal blijven bestaan. Men zal, wil men iets bereiken, altijd van reëele beginselen moeten uitgaan en beginnen onhoudbare leuzen over boord te werpen. Kathederwijsheid is uit den booze. Alleen wanneer men van de werkelijkheid uitgaat, kan, om met onzen grooten Jan Pieterszoon Coen te spreken, in het verkeerswezen iets groots verricht worden. Voor de jongeren m de verkeerswereld is hier een groote taak weggelegd. § 6. Samenvatting. Het voorafgaande samenvattende worden de volgende conclusiën getrokken: 1. Alle overheidsbemoeiing met het verkeer moet geschieden volgens het algemeen geldende beginsel om een zoo groot mogelijk nuttig effect te bereiken bij een minimum van opofferingen. 2. Het selfsupportingstelsel, zooals dit door professor de Vries ten onzent, als beheersprincipe bij overheidsbemoeiing met het verkeer, gewenscht wordt, is in de practijk niet te verwezenlijken en heeft om die reden als grotidslag voor een mogelijke coördinatie van het verkeer geen waarde. 3. Het gedeeltelijke rentabiliteitsprincipe, zooals dit door Pirath is aangeduid, opent voor de doorvoering eener doeltreffende coördinatie weinig verlokkende perspectieven. Dat van de Subcommissie van de Centrale Commissie van Advies voor het Verkeersfonds (C.C.V.), neergelegd in het Rapport van de Kosten van den Weg, is geheel waardeloos. 4. Het stelsel van volledige rentabiliteit heeft als theoretischer! grondslag voor dc berekening der rentabiliteit van nieuw aan te leggen werken groote beteekenis, evenals voor de berekening van de financieele consequenties van het totaal der z.g. „indirecte voordeden". 5. De in 4 genoemde „indirecte voordeden" mogen niet als slagwoord aangevoerd worden om het sub 1 vermelde in gevaar te brengen. 6. In strijd met Nederland feitelijk dit niet hel geval andere onderdeden
de gangbare opvattingen zijn de spoorwegen in selfsupporting; bij het motorwegverkeerswezen is (uitvoerig in § 4 toegelicht), zoo min als bij de van bet verkeer.
7. Beschouwt men — ten onrechte — bet bestaan van een „eereschuld" van den Staat aan de in vroeger jaren door hem geplunderde spoorwegen niet aanwezig, dan is de toestand zoo, dat alle verkeersbedrijven met tekorten werken, waarvan de grootte soms niet gekend wordt. 8. Oneconomische concurrentie is in elk geval te weren; dit zal alleen kunnen geschieden door coördinatie der verkeerssoorten. mogelijk gemaakt door gedwongen tarievenvaststelling, waarbij 69
r e k e n i n g g e h o u d e n w o r d t met den a a r d der v e r k e e r s s o o r t e n „indirecte
voordeden",
geld waardeerbare
door
v a n het v e r k e e r s a p p a r a a t , voeren
binding
mogelijkheid
zooveel mogelijke
en met
de
g e l i j k m a k i n g der
op
« e t t e l i j k e v e r p l i c h t i n g e n en desnoods d o o r i n p e r k i n g der
opent.
waartoe
particuliere N a a r mijne
den enkelen o n d e r n e m e r
de h u i d i g e en n o g v e r d e r bedrijven
in
door
dwangorganisaties
meening z a l daarbij
de v r i j h e i d
meer en m e e r i n g e p e r k t m o e t e n
worden,
te de
van hoe
m e n dit ook, h i s t o r i s c h g e z i e n , m o g e b e t r e u r e n
en z a l bet z . g . „ e i g e n
vervoer'
„beroepsvervoer"
in
het
b r e i d e l i n g moeten 9.
belang
van
het
onmisbare
ondergaan.
O m de o r d e n i n g i n het v e r k e e r s w e z e n g o e d te k u n n e n
z a l het n o o d i g z i j n eerst o r d e te b r e n g e n de b o e k h o u d i n g der o p e n b a r e i n k o m s t e n t r e k k e n uit het
70
een
organen,
verkeer.
doorvoeren
i n het beheer, z o o n e l als in
welke uitgaven
doen
voor
en
\ Een goed vakman wj B \ houdt zich op de hoogte van Yl • \ zijn vak, door het lezen van 'n y
|goed • A 1|\
Vakblad!\l
Het eenige NIEK,
\ » \
\f§||\
V a k b l a d voor TECH-
ECONOMIE
en ADMINI-
\\ \
STRATIE o p het g e b i e d v a n het railverkeer i s :
Spoor- en Tramwegen
\\M
. 14-daagsch Tijdschrift, opgericht Vwfflj door de Directies van de Nederl. Spoorwegen, de Staatsspoor- en \™w Tramwegen in N e d . Indië, de N e d . \ m Ind. Spoorweg Mij., de Deli Spoor- V W O weg Mij., de Samarang-Joana- \ « •RA Semarang-Cheribon, Oost-Java-en \ Serajoedal Stoomtram Mijen ^ ««A HOOFDREDACTEUR : S. A . REITSMA \ A \\ SftA M \
\
5 0 0 blz. p e r jaar, njkgeillustr.
\
S » \ Abonnementsprijs voor Personeel der Y \ | MwA Spoor- en Tramwegen in Nederland V
m
slechts f 4.21
>
SftA Personeel der Nederlandsche Spoor- \wS B \ \ wegen kan dit abonnementsgeld laten Yw BMA afhouden van het salaris in gedeelten Y \ 8 M \ van 8 ct (per week) of 36 ct (per maand). \
\MA
voor
Indië
zes gulden
ft\ A b o n n e m e n t e n w o r d e n a a n - VHj §A g e n o m e n bij d e R e d a c t i e Vw i \ \ U t r e c h t M o r e e l s e l a a n 7 o f b i j d e \\f
I\
K 1090
Uit
^
eefster:
V
y N.V. M o o r m o n ' Periodieke PersV\ A Z w a r t e w e g 1, Den Haag \ 5
