HERINNERINGSCENTRUM KAMP WESTERBORK

HERINNERINGSCENTRUM KAMP WESTERBORK

JAARVERSLAG 2014

INHOUD

Woord vooraf

2

Beleid in een jaar

4

Beeld van een jaar

17

Uitgelicht

26

Achter de schermen

31

Organisatie

36

Cijfers

43

Zakelijke gegevens

48

Financiële partners

49

WOORD VOORAF ‘Erfgoed is geen objectieve categorie, het is geen samenhangend en onomstreden geheel van vormen en principes die ons de weg wijzen. De interpretatie en de betekenis wisselen nogal eens. Sommig erfgoed verliest zijn directe betekenis. (…). Ander erfgoed wint aan belang, zoals het terrein van het voormalig concentratiekamp Westerbork.’ Als er een sprekend voorbeeld van culturele dynamiek is, zoals hierboven door Warna Oosterbaan in zijn in 2014 verschenen boek Ons Erf. Identiteit, erfgoed, culturele dynamiek beschreven, dan is het wel de maatschappelijke plaats en toenemende interesse voor ‘Westerbork’. Dit uit zich bijvoorbeeld in een steeds grotere naamsbekendheid, zo blijkt onder meer uit onderzoek naar kunst- en cultuurparticipatie in Drenthe (Drents Panel, december 2014). Hieruit komt naar voren dat het percentage inwoners dat het Herinneringscentrum Kamp Westerbork kent in de periode 2008-2014 is gestegen van 80% naar 98%. Deze positieve dynamiek komt ook tot uitdrukking in het bezoekrecord in het verslagjaar: bijna 150.000 bezoekers. De toekenning van het European Heritage Label door de Europese Commissie, waaraan een advies van het kabinet ten grondslag lag, onderstreept nog eens het belang dat in toenemende mate aan ‘Westerbork’ wordt gehecht. Daarnaast vormt het een erkenning en waardering voor de wijze waarop het Herinneringscentrum de herinnering in leven weet te houden. In het eindrapport van de Commissie werd gesteld, dat kamp Westerbork enerzijds een deel van de geschiedenis belichaamt waarmee het naoorlogse Europa heeft willen afrekenen, anderzijds dat het de raison d’être van de Europese Unie symboliseert. Het Herinneringscentrum Kamp Westerbork wil in de toekomst meer verbindingen leggen en samenwerking ontwikkelen met andere Europese erfgoedsites. Hiermee wordt de Europese dimensie van de geschiedenis van Westerbork versterkt en kan die Europese context beter aan jongeren worden overgebracht. Naast het ontvangen van een record aantal bezoekers, waaronder ook de educatieve begeleiding van meer dan 30.000 leerlingen, werd ook in 2014 weer een uitgebreid jaarprogramma - met een nadruk op het thema Vluchtelingen - gerealiseerd, met wisselexposities, voorstellingen, lezingen, rondleidingen en tal van andere activiteiten. Van een geheel andere orde zijn de forse stappen die konden worden gemaakt in de verdere ontwikkeling en uitvoering van het project Historische plek. Zo is in de vorm van een pilot een deel van Barak 56 gereconstrueerd, kreeg de woning van de kampcommandant een glazen overkapping om deze duurzaam te behouden en werden twee originele goederenwagons in Duitsland aangekocht, die na restauratie op het kampterrein geplaatst werden. Meer achter de schermen, maar desondanks arbeidsintensief, waren de contacten met de overheden. Met de gemeente Midden-Drenthe betrof dit vooral een geheel van vergunningen ten behoeve van de gewenste wijzigingen op en rond het kampterrein. Het proces van enerzijds inhoudelijk gemotiveerde medewerking en anderzijds belemmerende en niet altijd ter zake doende regelgeving was boeiend en soms frustrerend. Met de provincie Drenthe is menig contact geweest, waarbij opviel hoezeer - in termen van inhoud en detaillering - de interesse vanuit die zijde is in hetgeen het Herinneringscentrum als professionele erfgoedinstelling doet en laat. In het verslagjaar werden de musea in Drenthe niet alleen geconfronteerd met een Visitatiecommissie maar ook met een uitgebreide Erfgoedverkenning. Dit naast de vigerende Provinciale Adviescommissie Cultuur die zich uit moet spreken over de invulling van het gesubsidieerde project ‘Zingeving Historische plek’ en de jaarlijks in te dienen begroting en de gebruikelijke inhoudelijke en financiële verantwoording. De noodzaak tot het aantonen van een adequate besteding van overheidsgeld is vanzelfsprekend, de behoefte aan (inhoudelijke) sturing vanuit de subsidiegever echter niet.

2

Met het Ministerie van VWS is het afgelopen jaar, samen met de herinneringscentra in Amersfoort, Vught en Bronbeek, veelvuldig gesproken over de essentie van de structurele subsidie en de daarbij behorende wijze van aanvraag en verantwoording. Format en praktijk blijken hier lastig met elkaar in overeenstemming te brengen. Daarnaast is veel aandacht en tijd besteed aan het realiseren van een verlenging van het Landelijk Steunpunt Gastsprekers WOII-Heden (LSG), dat bij het Herinneringscentrum Kamp Westerbork is ondergebracht en sinds 1999 door het Ministerie wordt gefinancierd. Reeds in 2013 zijn voorstellen tot meerjarige verlenging van dit op 31 december 2014 aflopend project door het Herinneringscentrum aangedragen. De ideeën die daarover op het departement leefden gaven echter een duidelijk andere richting aan dan de uitgangspunten van waaruit het LSG gastsprekers, die vertellen over ‘wat doet een oorlog met een mens’, bemiddelt naar leerlingen op basis- en voortgezet onderwijs. Uiteindelijk is het gelukt om onze visie hierop overeind te houden en vooreerst een nieuwe subsidiering voor het jaar 2015 te realiseren. Niet los van het voorgaande kan een toenemende samenwerking worden gezien tussen de musea, zowel op provinciaal als landelijk niveau. De paradox hierin is wel dat overheden als een voortdurende mantra spreken over de noodzaak van meer samenwerking, zonder overigens goed te kunnen onderbouwen waar de ‘winst’ daarvan dan wel ligt, maar zich daarin zo sturend opstellen dat erfgoedinstellingen hun bestaande samenwerkingsrelaties intensiveren maar zich in dat proces juist gaan afkeren van dezelfde overheid. Zo werken op provinciaal niveau Drents Archief, Hunebedcentrum, Gevangenismuseum en Herinneringscentrum al geruime tijd samen maar heeft de hierboven beschreven situatie geleid tot een gezamenlijk optrekken om serieus genomen te worden in de afzonderlijke en gemeenschappelijke taak en opdracht: die van kennisen cultuuroverdracht. Eenzelfde ontwikkeling is nationaal gaande waar de Stichting Musea en Herinneringscentra 40-45 zich sterk maakt voor de waarde en de (educatieve) betekenis van het erfgoed dat zij vertegenwoordigt en voor de toekomstige generaties wil borgen. En zich daarmee verzet tegen het rendementsdenken dat de overheid sterk in de greep houdt maar dat volledig voorbij gaat aan de gedachte dat niet cijfers maar inhoud de essentie van het werk is van een instelling als het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. In de publieksgerichte opdracht van het Herinneringscentrum is en blijft de wezenlijke leidraad om op afgewogen en verantwoorde wijze het verhaal van kamp Westerbork te vertellen. De ruimte daarvoor - evenzeer als de grenzen ervan - worden primair bepaald door morele en ethische overwegingen. We erkennen daarbij het belang van handhaving van wet- en regelgeving, van archeologische vondsten, van zeldzame beestjes en planten en van wetenschappelijke uitdagingen. En we houden evenzeer rekening met alle ideeën, overwegingen, taken, belangen en regels die verschillende belanghebbenden en betrokkenen aandragen. Maar dat alles betekent niet dat kamp Westerbork een wetenschappelijk onderzoeksterrein is of een plek die aan allerlei uniforme regelgeving kan worden onderworpen. Het kampterrein is eveneens niet bedoeld voor archeologische scherpslijperij, en de presentatie ervan aan het publiek is zeker niet gediend met het ijken van plannen en tekeningen aan reguliere eisen van welstand of regels van bouw- en woningtoezicht. Kamp Westerbork is een unieke plek in ons land. Het is ook een beladen plek. Uniek en beladen, en daarom horen genoemde belangen en eisen ondergeschikt te zijn aan een normerend kader. Het is geen ‘business as usual’ en van precedentwerking kan nooit sprake zijn. Kamp Westerbork staat namelijk voor de moord op meer dan 100.000 Joden, Sinti en Roma uit Nederland.

Hooghalen, juni 2015 Dirk Mulder directeur-bestuurder

3

BELEID IN EEN JAAR European Heritage Label In Brussel werd op 8 april aan het Herinneringscentrum Kamp Westerbork het Europees Erfgoedlabel toegekend. De glazen plaquette werd namens de Europese Commissie overhandigd door het Europees parlementslid Chrysoula Paliadeli uit Thessaloniki. Als dochter van een overlevende van Auschwitz vond zij het een bijzondere eer en ook een emotioneel moment, om deze nieuwe waardering van de Europese Commissie te mogen uitreiken aan het Herinneringscentrum. Het Herinneringscentrum Kamp Westerbork was één van de vier instellingen die het Europees Erfgoedlabel kregen overhandigd. Het Europees Erfgoedlabel (European Heritage Label) is een initiatief van de Europese Unie en werd voor het eerst uitgereikt. Met dit Label worden locaties uitgelicht die een sleutelrol hebben gespeeld in Europa en de totstandkoming van de Europese Unie. Locaties voorzien van het Europees Erfgoedlabel zijn ‘plaatsen van herinnering’ die met hun educatieve activiteiten het bewustzijn bij jongeren vergroten.

Ministerie van VWS Het Ministerie van VWS is een belangrijke partner van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Vanaf de oprichting wordt, op initiatief van de Tweede Kamer, een structurele subsidie ontvangen, de laatste periode binnen het beleidskader van de verantwoordelijkheid voor de vervolgingsplekken van de oorlog. Binnen deze relatie is er geregeld overleg en wordt er samengewerkt op verschillende terreinen. Om dit te onderstrepen bracht staatssecretaris Martin van Rijn op 7 januari een kennismakingsbezoek. Er was de nodige tijd ingeruimd om een goed beeld te krijgen van het functioneren, de werkzaamheden en prestaties van het Herinneringscentrum. Hieronder uiteraard ook de voortgang van de glazen overkapping van de woning van de kampcommandant, een project dat mogelijk is dankzij een substantiële ondersteuning van VWS. In februari 2015 kan directeur-generaal Kees van der Burg namens de staatssecretaris deze ‘grootste museumvitrine’ officieel onthullen. Naast de structurele subsidie wordt een jaarlijkse projectsubsidie verkregen voor het Landelijk Steunpunt Gastsprekers WOII-Heden (LSG) alsook voor de Kennisuitwisseling Potocari Memorial Center. Beide projecten liepen eind 2014 af. Om tot een continuering te komen van het LSG nadien is reeds in de tweede helft van 2013 een voorstel door het Herinneringscentrum gedaan. Gesprekken daarover vlotten evenwel weinig omdat er op het departement gedacht werd aan een inhoudelijke en organisatorische wijziging, en men daarover in het voorgestelde onvoldoende terugvond. Om hieraan tegemoet te komen, maar wel met als insteek behoud van de essentie - het persoonlijke verhaal over wat een oorlog met een mens doet, verteld op een verantwoorde pedagogisch-didactische wijze -, zijn er daarop volgend tal van gesprekken gevoerd, met name met het Nationaal Comité 4 en 5 mei en met andere stakeholders. Dit leidde wel tot nieuwe voorstellen maar niet tot resultaat. Aangezien de tijd begon te dringen - de medewerkers moest ontslag worden aangezegd - is de Kamer over de stand van zaken geïnformeerd en een ultieme poging ondernomen om tot een verlenging voor (voorlopig) 2015 te komen. In december kwam vervolgens het positieve bericht daarover. In 2015 zal moeten blijken of er een modus te vinden is om het werk van het LSG te continueren.

4

Een ander punt vroeg ook in dit verslagjaar weer veel aandacht: het probleem dat het subsidiekader dat het Ministerie van VWS hanteert zich niet goed verhoudt tot de eigen begroting. Met deze problematiek worstelen de andere herinneringscentra evenzeer. Om dit probleem op te lossen is in 2014 dan ook in gezamenlijkheid overleg gevoerd met het departement met als doel een modus te vinden om zowel te voldoen aan de uitgangspunten van het Rijksbrede subsidiekader, als aan de behoeften van de herinneringscentra om te kunnen werken met een realistische begroting. Het overleg zal in 2015 worden voortgezet. Doel van alle partijen is om een nieuwe systematiek te ontwikkelen die vanaf de begroting 2016 kan worden gehanteerd.

Provincie Drenthe De provincie Drenthe heeft besloten om het Herinneringscentrum Kamp Westerbork tot en met 2016 jaarlijks een vaste subsidie te verstrekken van € 100.000. Deze extra financiële impuls is bijzonder welkom om het kampterrein op een professionele manier te onderhouden, zeker nu geïnvesteerd is en wordt in markeringen, informatiedragers, ruimtelijke ingrepen en het beter presenteren van authentieke elementen. Met het groeien van de ambities hierin, groeit ook de beheers- en onderhoudslast. Provincie Drenthe heeft daarvoor oog en draagt aldus substantieel bij aan wat deze overheid ziet als een museum van provinciale betekenis. Naast deze structurele subsidie ontving het Herinneringscentrum ook projectsubsidies. Met name ook in het kader van het feit dat de provincie Drenthe in 2014 het landelijke startpunt voor de viering van de bevrijding op 5 mei was. Daartoe werden tal van activiteiten ontwikkeld waarin het Herinneringscentrum Kamp Westerbork een bijdrage leverde. Een bijzondere afsluiting van dit ‘Drentse bevrijdingsjaar’ en de relatie tussen provincie en Herinneringscentrum was de schenking en plaatsing van het kunstwerk Luisteren naar de vrijheid. Dit beeld was een opdracht van de provincie Drenthe aan beeldend kunstenaar Maria Koijck en stond vanaf april geplaatst in Assen.

Historische plek Waren de voorgaande jaren voor het project Historische plek vooral die van onderzoek en voorbereiding, in het verslagjaar werden de eerste resultaten daarvan zichtbaar, het meest pregnant in de ‘herplaatsing’ van barakdelen van Barak 56, de aankoop van een tweetal goederenwagons en bovenal de realisering van de glazen overkapping van de woning van de kampcommandant. Maar daarnaast werd veel tijd en energie besteed aan de voorbereiding van andere onderdelen, ook in overleg met derden, zoals buren, grondeigenaren en vergunningverleners. Aldus werden stappen gemaakt die in 2015 tot uitvoering moeten leiden, waaronder silhouetten, routing naar het kampterrein, realisering eerste entree, omlegging fietspad, aanpak Boulevard des Misères en publieksinformatie.

5

In de oorspronkelijke planning waren meerdere van de genoemde onderdelen in uitvoering voor 2014 gezien. De daarvoor benodigde procedure voor een bestemmingsplanwijziging leek eind 2013 zo goed als afgerond maar werd ‘opgehouden’ door een door de provincie gewenst archeologisch onderzoek dat moet leiden tot een waardenkaart voor het terrein van kamp Westerbork. Het onderzoek, dat gefinancierd wordt door provincie, gemeente Midden-Drenthe en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, en uitgevoerd door archeologisch onderzoeksbureau RAAP heeft in het verslagjaar plaatsgevonden. Het rapport zal begin 2015 worden gepresenteerd. Op basis daarvan moet de gemeente bepalen welke regels er gelden voor al dan niet archeologische begeleiding in geval van door het Herinneringscentrum gewenste ingrepen, en deze toevoegen aan het nieuwe bestemmingsplan. Verwacht wordt dat deze in de zomer 2015 operationeel zal worden. Aangezien dit betekent dat het Herinneringscentrum tot die tijd op een groot aantal terreinen geen verdere stappen zou kunnen maken, en daarmee in problemen zou kunnen komen met subsidiedeadlines, is de gemeente verzocht om in geval van Barak 56 vooruitlopend op het nieuwe bestemmingsplan een omgevingsvergunning af te geven voor eigen risico. In het hoofdstuk ‘Uitgelicht’ wordt uitvoeriger ingegaan op de ontwikkelingen binnen het project Historische plek in 2014.

Educatief werk Begeleide groepsprogramma’s In 2014 was opnieuw grote belangstelling van jeugd- en schoolgroepen voor een bezoek aan het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Een sprekend beeld van de omvang van het uitvoerende educatieve werk geeft een overzicht van het aantal begeleide groepsactiviteiten (film, inleiding, rondleiding, lezing extern). 2003 753 2004 812 2005 1.015 2006 916 2007 925 2008 1.119 2009 1.003 2010 1.096 2011 1.163 2012 1.058 2013 1.069 2014 1.065 Ook de openbare rondleidingen, gegeven van april tot en met oktober, konden rekenen op een zeer grote belangstelling. Pabo’s - Educatieve reizen Sinds 2006 organiseren het Herinneringscentrum Kamp Westerbork en het Landelijk Steunpunt Gastsprekers WOII- Heden educatieve reizen voor pabo-studenten naar het voormalige vrouwenconcentratiekamp Ravensbrück. Aan de reis wordt deelgenomen door telkens twee studenten van pabo-opleidingen in heel Nederland. De reis wordt begeleid door overlevenden van de kampen, het Comité Vrouwenconcentratiekamp Ravensbrück en door educatief medewerkers van het Herinneringscentrum en het Landelijk Steunpunt Gastsprekers WOII-Heden. Het contact met overlevenden vormt de kern van de reis. Tweede pijler van de reis wordt gevormd door opdrachten en workshops, begeleid door de medewerkers van het Herinneringscentrum en de Gedenkstätte Ravensbrück. In deze workshops staan de mogelijkheden centraal om de indrukken,

6

kennis en emoties van de reis in te zetten voor de klas. De leraren-in-opleiding krijgen handvaten aangereikt om de Tweede Wereldoorlog met leerlingen uit groep 7 en 8 in de klas te behandelen. In 2014 vond de reis voor de 9e keer plaats. Pabo’s - Expogé-prijs ‘Wat zou ik doen’ In het Utrechts Stedelijk Gymnasium is de ‘Wat zou ik doen-Verzet dat niet verdwijnt’-prijs 2014 uitgereikt aan Floor Bosscha, studente aan de Noordelijke Hogeschool Leeuwarden. Met de uitreiking van deze prijs wil het Herinneringscentrum Kamp Westerbork Pabo-studenten en beginnende leerkrachten stimuleren na te denken over de manier waarop ze lesgeven over de Tweede Wereldoorlog. Floor Bosscha heeft een lesopzet gemaakt voor drie lessen in de bovenbouw van het basisonderwijs, waarbij een centrale rol is weggelegd voor het bekende boek Oorlogsgeheimen van Jacques Vriens. De definitieve uitwerking van de prijswinnende les zal via de website van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork worden aangeboden aan leerkrachten en breed onder de aandacht worden gebracht. Elly van Kooten, directeur Maatschappelijke Ondersteuning bij het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, overhandigde de jaarlijkse prijs, bestaande uit een door Truus Menger-Oversteegen, oud-verzetsvrouw en beeldend kunstenaar, gemaakt bronzen beeld en een geldsom van € 250,-. Pabo’s - Workshops De coördinator educatie verzorgde op verschillende Pabo’s en lerarenopleidingen inleidingen en workshops over het educatieve werk van het Herinneringscentrum, of deze groepen werden binnen het Herinneringscentrum ontvangen. Drenthe – bevrijdingsprovincie * In 2014 vormde de provincie Drenthe het landelijke startpunt voor de viering van de bevrijding op 5 mei. Door Kunst en Cultuur Drenthe (K&C) werd het initiatief genomen tot een ‘kinderlezing’, tijdens de feestelijke viering van de bevrijding in theater De Nieuwe Kolk in Assen. De coördinator educatie begeleidde samen met de 5 mei coördinator van K&C en kinderboekenschrijver Chris Vegter de leerlingen die genomineerd waren om deze lezing te verzorgen. De 2e prijswinnaar sprak haar tekst uit tijdens de 4 mei herdenking bij het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. * De organisatie van Prinsessendag wil inwoners van Drenthe duurzaam verbinden met politici, bedrijven, kennisinstellingen en andere organisaties. In het kader van Drenthe bevrijdingsprovincie werden diverse activiteiten ondernomen door Prinsessendag. Daarbij werd het Herinneringscentrum Kamp Westerbork gevraagd materiaal en informatie aan te bieden voor lokale en provinciale politici die aan de leerlingen van groepen 7 van basisscholen in de hele provincie vertelden over de betekenis van vrijheid. Dit materiaal werd op maat ontwikkeld voor de verschillende gemeenten. * In het Herinneringscentrum vond op 13 maart de finale plaats van de gedichtenwedstrijd ‘Dichter bij 4 mei’, georganiseerd door het Nationaal Comité 4 en 5 mei, dit jaar met het Herinneringscentrum Kamp Westerbork als partner. Vier jonge Drentse dichters werden uitgekozen hun gedichten voor te lezen tijdens de 4 mei herdenkingen op de Dam in Amsterdam, het Nationaal Monument Kamp Amersfoort, het Nationaal Monument Kamp Vught en het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. * Op het Bevrijdingsfestival in Assen dat door premier Rutte werd geopend, verzorgde het

7

Herinneringscentrum een inhoudelijk programma waarbij jongeren, gastsprekers en politici met elkaar in gesprek gingen over oorlog, vrede en vrijheid. WesterborkPortretten en Stolpersteine * De WesterborkPortretten maakten op verschillende locaties in het land onderdeel uit van de betrokkenheid van leerlingen bij het plaatsen van Stolpersteine. In Assen werd daarbij samengewerkt met het dr. Nassau College - locatie Penta, de Stichting Stolpersteine Assen en het Drents Archief om via de website van het Drents Archief, annodrenthe.nu, op basis van de WesterborkPortretten wandelroutes door de stad te maken. * Het Herinneringscentrum Kamp Westerbork organiseerde drie keer een bijeenkomst voor het landelijk overleg Stolpersteine, in Kampen, Zwolle en Amersfoort. Tijdens het overleg worden voorbeelden van good practice besproken en oplossingen gezocht voor knelpunten. De oorlog dichtbij huis Met de verschillende vestigingen van het Dr. Nassaucollege wordt gewerkt aan bijzondere projecten. Zo verdiepen de leerlingen van het Dr. Nassau in Beilen en Assen zich in de levensverhalen van hun Joodse plaatsgenoten in het kader van een project rondom de Struikelstenen. De leerlingen van het Technasium van alle Drentse vestigingen ontwikkelen adviezen rondom de herinrichting van het kampterrein, gericht op 12-15 jarigen. Culturele mobiliteit Ook in het schooljaar 2013-2014 en 2014-2015 werd door het Herinneringscentrum Kamp Westerbork deelgenomen aan het project Culturele Mobiliteit, waarmee het voor leerlingen uit de bovenbouw van het basisonderwijs in Drenthe mogelijk werd met georganiseerd busvervoer een bezoek te brengen aan het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Drentse Cultuur Academie Het Herinneringscentrum Kamp Westerbork is samen met het Drents Museum, het Hunebedcentrum, Theater/bioscoop De Nieuwe Kolk, het Gevangenismuseum, Museum de Buitenplaats, het Drents Archief en Kunst en Cultuur Drenthe een samenwerkingsverband aangegaan onder de titel ‘Drentse Cultuur Academie’. Hierin wordt - met de gezamenlijke kennis en kunde - een doorgaande Drentse cultuurleerlijn ontwikkeld voor groep 1 tot en met groep 8, rondom thema’s die de instellingen met elkaar verbinden. Daarmee krijgt het culturele programma van de scholen een rode draad en kunnen alle instellingen een bijdrage leveren aan de inhoud van dit programma. Het programma is vanaf 2015 in gebruik in de pilotfase. Oktobermaand Kindermaand Thema van Oktobermaand Kindermaand was dit jaar ‘Kinderen in kamp Westerbork’. Aan de hand van dit onderwerp werden elk weekend diverse workshops, presentaties en rondleidingen voor kinderen verzorgd. Ook werd in samenwerking met Stichting Astron en Staatsbosbeheer een ‘Nacht van de Ontdekking’ georganiseerd, waarbij leerlingen op een avontuurlijke manier in contact kwamen met natuur, sterrenkunde en geschiedenis. Scholing Naast schoolgroepen ontving het Herinneringscentrum een diversiteit aan organisaties en verenigingen. * In februari werden de medewerkers van Drentse VVV’s ontvangen en volgden zij een programma over de toeristische mogelijkheden van het Herinneringscentrum.

8

* In mei vond het voorbereidingsseminar plaats van docenten die deelnamen aan een door Yad Vashem en de Anne Frank Stichting georganiseerde reis naar Yad Vashem in Jeruzalem. De deelnemende docenten brachten een dag door in het Herinneringscentrum Kamp Westerbork en volgden daar een rondleiding, een workshop en een gastles rondom het thema daders. * Het Herinneringscentrum ontving twee keer een groep van Joods Maatschappelijk Werk, bestaande uit nabestaanden die vaak voor de eerste maal een bezoek brachten aan Westerbork. * In oktober bezocht een groep jonge ambtenaren van de provincie Drenthe het Herinneringscentrum in het kader van bekendheid en betrokkenheid met de Drentse geschiedenis en cultuur. * In december werd een cursusweek georganiseerd voor Engelstalige rondleiders van het Potocari Memorial Center. De Tweede Wereldoorlog in 100 voorwerpen Het Herinneringscentrum Kamp Westerbork gaf op verschillende manieren ondersteuning aan het initiatief van het Nationaal Comité 4 en 5 mei om te komen tot de tentoonstelling ‘De Tweede Wereldoorlog in 100 voorwerpen’ die vanaf februari 2014 in de Kunsthal in Rotterdam te zien was. Vanuit educatie nam de coördinator Educatie zitting in de klankbordgroep educatie en in de werkgroep die de nationale educatieve conferentie die - op 11 maart 2014 in Rotterdam plaatsvond - voorbereidde. De Trein In 2014 werd het nieuwe educatief programma ontwikkeld voor groepen uit het voortgezet onderwijs die een bezoek brengen aan het Herinneringscentrum: De Trein. Het programma bestaat uit een nieuwe film waarin het verhaal verteld wordt van het meisje Noa, dat met haar schoolklas een bezoek brengt aan kamp Westerbork. Hier raakt ze op het spoor van het verleden en maakt kennis met het verhaal van een groep jonge mensen die in 1943 gevangen zat in kamp Westerbork. Door middel van 3Danimatie wordt het kamp zichtbaar gemaakt, zoals het in het najaar van 1943 gefunctioneerd heeft. De film geeft leerlingen de mogelijkheid zich een beeld te vormen van het kamp en biedt veel aanknopingspunten voor het begeleidende educatieve programma waarin de historische plek en authentieke voorwerpen centraal staan. De Trein zal in februari 2015 gepresenteerd worden aan het onderwijs.

Landelijk Steunpunt Gastsprekers WO II-Heden 15 jarig bestaan Landelijk Steunpunt Gastsprekers WO II-Heden Tijdens de landelijke dag in het Stedelijk Gymnasium in Utrecht is op 23 oktober het 15-jarig bestaan gevierd van het Landelijk Steunpunt Gastsprekers WO II-Heden. Bij het Steunpunt zijn ruim 220 ooggetuigen van oorlog aangesloten die hun ervaringen vertellen op scholen in het hele land. De sprekers ontvingen allemaal een sieraad als dank voor hun belangeloze inzet. Sinds 1999 hebben de ooggetuigen van oorlog via het Steunpunt tienduizenden leerlingen met hun verhalen bereikt. Ze vertellen over hun kampervaringen of onderduikperiode. Ook kinderen van

9

verzetsdeelnemers, Roma/Sinti, kinderen van politiek foute ouders en mensen die de oorlog in voormalig Nederlands-Indië meemaakten, burgerslachtoffers en jonge veteranen vertellen in de klas hun verhaal. Dat de verhalen onuitwisbare indruk maken blijkt uit de vele reacties die de gastlessen losmaken. Zo schrijven kinderen dat ze het dapper vinden dat ooggetuigen hun verhaal willen delen. Tijdens de bijeenkomst in Utrecht werd ook stilgestaan bij de toekomst; hoe wordt “de impact van oorlog” verder verteld? In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht zullen ooggetuigen van WOII nog tot ver in de jaren twintig als gastsprekers actief zijn. Het Landelijk Steunpunt Gastsprekers WO II-Heden ziet hierbij ook een belangrijke rol weggelegd voor de tweede generatie die het familieverhaal verder kan doorgeven. Resultaten

Aantal bereikte leerlingen 2000 – 2014




10

Collectie Een Naam en een Gezicht Met het Joods Historisch Museum wordt gewerkt aan een gezamenlijke lijst van vervolgingsslachtoffers, die de basisgegevens gaat leveren aan zowel het Digitaal Joods Monument als de database Een Naam en een Gezicht. Na een gezamenlijke controle van alle gegevens (naam, geboorte- en overlijdensdatum, geboorte- en overlijdensplaats) worden beide databases aangesloten op een nog te ontwikkelen nationale database vervolgingsslachtoffers, een centrale server. Zo ontstaat een betrouwbare slachtofferlijst, die bij Herinneringscentrum aangevuld wordt binnen Een Naam en een Gezicht en bij het Joods Historisch Museum de basis gaat vormen van zowel het Digitaal Joods Monument als de community site.

Het aantal vragen naar informatie over personen blijft nog ieder jaar stijgen. Afgelopen jaar werden meer dan 3.000 vragen beantwoord. De groep nabestaanden en betrokkenen vormt hierbij nog steeds de grootste categorie. Het aantal vragen in het kader van onderzoek en publicaties neemt ook sterk toe. Zo levert het Herinneringscentrum bijvoorbeeld aanvullende gegevens over naar Nederland gevluchte Duitse Joden aan het Bundesarchiv in Berlijn voor een online Gedenkbuch. Stolpersteine en monumenten Ook is er een stijging van vragen die te maken hebben met Stolpersteine en monumenten. Veel initiatiefgroepen uit zowel Nederland als Duitsland laten de gegevens door het Herinneringscentrum controleren. Met name voor de Duitse Stolpersteine kan in veel gevallen gedetailleerd uitsluitsel worden gegeven over de lotgevallen van naar Nederland gevluchte Joodse stads- en dorpsgenoten, die uiteindelijk via Westerbork zijn gedeporteerd. Een ander voorbeeld is het kindermonument in Rotterdam. Niet Weggooien. De actie Niet Weggooien werd dit jaar weer op twee data gehouden. Naast de traditionele 3 mei ook op 14 augustus. Deze laatste datum om ook meer aandacht te besteden aan het Indisch erfgoed uit de Tweede Wereldoorlog. In het algemeen was het aantal schenkingen dit jaar zeer divers: van brieven en briefkaarten, foto’s en tekeningen tot gebruiksvoorwerpen. De schenkingen betreffen zowel 1939-1945 als de naoorlogse periode. In totaal werden 65 recente aanwinsten aan de collectie toegevoegd waaronder een aantal bijzondere schenkingen. In mei mocht het Herinneringscentrum een uitgebreide schenking ontvangen van de familie Meijer van foto’s uit hun familie-archief, met vele tot nu toe onbekende foto’s van Leo Meijer.

11

Deze zullen gebruikt worden in het educatieve programma rondom Leo. Daarnaast ontving het Herinneringscentrum een originele tekening van Werner Löwenhardt. Afgebeeld is de kampbegrenzing, een deel van het huis van de kampcommandant en huis 1. Bijzonder was ook de schenking van briefkaarten en foto’s van het Joodse werkkamp Beugelen, waar tot dan toe geen object van bekend was, het kamp Wittebrink, Schaarshoek en Ruinen. Daarnaast een foto en een aantal bijzondere brieven geschreven door S.G Italië vanuit het Joodse werkkamp Vledder. Het meest bijzonder was de schenking van Ruth David dat onder andere bestond uit een fotoalbum van in het kamp Westerbork gemaakte foto’s, tekeningen en een houten eend op wielen, in de speelgoedmakerij van kamp Westerbork gemaakt. Ook de schenking van twee in kamp Westerbork gebruikte rugzakken van de familie Slager valt onder de categorie bijzonder. Oral history Ook dit jaar zijn vele verhalen professioneel op film vastgelegd. Het ging om acht overlevenden van kamp Westerbork en een Indische Nederlander die tussen november 1950 en maart 1951 in Schattenberg heeft gewoond. Daarnaast zijn de verhalen van twee omstanders vastgelegd in het kader van In het spoor van Anne Frank, die iets wisten vertellen over binnenkomende en vertrekkende transporten. Joodse werkkampen Het ontwerp voor de Joodse werkkampenmarkering is klaar en kan worden uitgevoerd. In 2014 zijn we echter niet verder gekomen met het plaatsen ervan. Wel was het Herinneringscentrum betrokken bij herstellingswerkzaamheden en archeologisch onderzoek bij het voormalig Joodse werkkamp De Beetse, waar de voormalige beheerderswoning onder andere werd gerestaureerd. Er zal in de toekomst een vaste opstelling worden gerealiseerd. Daarnaast zijn er besprekingen gaande met werkgroepen in Nunspeet en Hummelo voor het plaatsen van een markering. Het is echter voor deze groepen moeilijk de financiering ervan te realiseren. De eerste markeringen zullen waarschijnlijk in 2015 worden onthuld.

ICT In 2014 is kritisch gekeken naar alle facetten van onze ICT-infrastructuur. Hier is een gespecialiseerd adviesbureau bij betrokken. De aanleiding hiervoor was tweeledig. Enerzijds de ambitie om veel meer onze gegevens en collectie langs digitale kanalen bij het publiek te brengen. Anderzijds het gegeven dat een deel van onze hardware en ook software op het gebied van kantoorautomatisering aan het eind van de levensduur is en niet meer op alle punten voldoet, hetgeen ook om nieuwe keuzes en investeringen vraagt. Al die dingen hangen met elkaar samen, 12

en dus was het opstellen van een geïntegreerd plan van aanpak op dit thema nodig. Naast meer technische analyses hebben ook twee workshops met alle medewerkers plaatsgevonden om de wensen en behoeften te bespreken. Dit alles heeft geleid tot een ‘spoorboekje IT-strategie 2015-2017’. Belangrijke aanbevelingen hierin waren: het scheiden van ons relatiemanagement-systeem met de collectieregistratie, het dichter bij elkaar brengen van ‘collectie’ en de data van Naam en Gezicht, het ontwerpen van een nieuw datamodel voor de collectieregistratie om de vindbaarheid te verbeteren, het vernieuwen van een deel van de kantoorautomatisering, het beter inrichten van het functioneel beheer binnen de organisatie en het expliciteren van ons beleid ten aanzien van openbaarheid van gegevens. Om hieraan gevolg te kunnen geven is binnen de organisatie meer capaciteit vrijgemaakt voor ICT en is een glasvezelverbinding gelegd vanuit Astron naar zowel de woning van de kampcommandant, als naar de SBB-schuur en het Herinneringscentrum.

Onderzoek Beelden bevrijding kamp Westerbork In samenwerking met beeldresearcher Gerard Nijssen is een start gemaakt met een project om beelden te vinden van de bevrijding van kamp Westerbork en materiaal te traceren dat na de terugtocht van de bezetter in Duitsland is beland. De zoektocht is gericht op buitenlandse archieven en collecties, met name in Canada en Duitsland. Er heeft dit jaar een uitgebreide deskresearch plaatsgevonden van plaatsen en mensen die nader onderzocht moeten worden. In het najaar van 2013 hebben de herinneringscentra Vught en Amersfoort zich bij het initiatief aangesloten en zijn begonnen met eigen inventarisaties. Een zoektocht in het buitenland wordt gestart als er vanuit de drie centra gezamenlijk volgende concrete aanwijzingen zijn. In 2014 is dit overleg voortgezet. Daarnaast is er onderzoek gedaan naar de bevrijding van kamp Westerbork en alles wat met voedsel in het kamp te maken heeft. Beide onderzoeken zullen leiden tot een publicatie. In het spoor van Anne Frank/Auf dem Weg von Anne Frank Samen met de gemeente Oldambt en Landkreis Leer (Dld) werd in de periode 2012 tot begin 2015 het project ‘In het spoor van Anne Frank’ uitgevoerd. Binnen het kader van dit project is de renovatie van De 102.000 Stenen naar tevredenheid uitgevoerd en afgerond. De Nederlandse en Duitse werkzoekenden die hier met veel inzet aan hebben gewerkt werden tijdens een afsluitende bijeenkomst op 8 december gecomplimenteerd met het resultaat. Fotograaf Sake Elzinga heeft dit project gedocumenteerd. Het resultaat daarvan is vastgelegd in het fotoboek 102.000 Stenen, dat toen ook werd gepresenteerd. Ook interviewde conservator Guido Abuys 14 Nederlandse en 5 Duitse getuigen die woonden of werkten langs het spoortracé waarlangs de transporten vanuit kamp Westerbork liepen. Deze interviews gaven nieuwe informatie, onder meer over de plekken waar briefjes de treinen uitgeworpen werden.

13

Ook werd duidelijk dat omstanders heel goed wisten dat in deze treinen Joden zaten die werden weggevoerd. De emoties daarover kwamen in een aantal interviews terug. De interviews, waarvan een compilatie te zien is op de website www.opdewegvanannefrank.nl, vormden tevens de basis van de tentoonstelling Getuigen langs het Spoor, die in juli voor het eerst te zien was in het Duitse Leer. In die tentoonstelling wordt het verhaal verteld van de transporten, ook in de vorm van de persoonlijke levensgeschiedenis van een aantal Joden die in deze treinen zaten en door of via hun geboorteplaats werden weggevoerd. De tentoonstelling is een reizende expositie, en deed na Leer ook Assen, Weener, Winschoten, Zuidbroek en het Herinneringscentrum zelf aan. Ook in 2015 zal de expositie nog worden vertoond in diverse gemeenten in de regio Drenthe, Friesland en Oldenburg. Tot slot werden op 2 april op 3 Duitse en 4 Nederlandse stations (Leer, Weener, Bunde, Winschoten, Bad Nieuweschans, Zuidwolde, Hoogezand) onder de noemer ‘Route van de Vervolging’ markeringszuilen aangebracht bij de stations waarlangs de transporten reden. Deze markeringen laten foto’s van gedeporteerden zien, de briefjes die uit de trein werden geworpen, een historische foto van het betreffende station en de stationsnamen van het eerste deel van de deportatieroute. Ook is een QR-code aangebracht, die leidt naar onze website met meer informatie over de mensen achter de portretten en de briefjes, de transporten en het tracé. Het ligt in de bedoeling deze ‘Route van de Vervolging’ de komende jaren verder te ontwikkelen, en daar ook andere significante plekken in ons land aan te verbinden, zoals Joodse werkkampen en onderduikplekken.

Westerborkleerstoel Er is in het verslagjaar intensief samengewerkt met prof.dr. Rob van der Laarse, bijzondere leerstoelhouder van de door het Herinneringscentrum bij de Vrije Universiteit Amsterdam ingestelde Westerborkleerstoel. Meerdere onderzoeken, referaten en scripties door studenten werden vanuit het Herinneringscentrum ondersteund en vaak ook mede-begeleid. Dit geldt ook voor enkele promotie-onderzoeken, waarvan die naar de gelaagde geschiedenis van de kampen Amersfoort, Vught en Westerbork door Iris van Ooijen naar verwachting in 2015 tot afronding zal komen. Jaarlijks komen de studenten die ‘erfgoed van de oorlog’ volgen onder leiding van de hoogleraar voor een studiedag naar Westerbork. Een wezenlijke opdracht van de leerstoel is om Europese samenwerking tussen universiteiten en herinneringscentra/oorlogsmusea te stimuleren door het opzetten van grote internationale onderzoeksprojecten. Daaraan neemt het Herinneringscentrum steeds deel. In 2015 zal de vijfjarige periode van deze leerstoel aflopen. De intentie van zowel de VU als het Herinneringscentrum is om voor een tweede periode te gaan, en daarin ook de Universiteit van Amsterdam te betrekken.

Kennisuitwisseling Potocari Memorial Center Het door het Ministerie van VWS gesubsidieerde samenwerkingsproject ‘Kennisuitwisseling Potocari Memorial Center’ (PMC) in Srebrenica is in 2008 begonnen, zou oorspronkelijk twee jaar duren maar kreeg in 2010 een vervolg tot en met 2014. De voortgang van het project liep aanmerkelijk trager dan gepland en gehoopt. De factoren daarvoor lagen geheel in de politiekbestuurlijke constellatie en verhoudingen in Bosnië-Herzegovina waardoor processen uiterst moeizaam verliepen en soms zelfs stil lagen.

14

In de uitvoering van het project, waarin nauw werd samengewerkt met PAX (vh IKV/Pax Christi), heeft als gevolg hiervan de nadruk gelegen op de kennisondersteuning van bestuur en directie. Daartoe zijn tal van bezoeken en workshops in Nederland en in Bosnië-Herzegovina gehouden. Gemiddeld vonden deze drie keer per jaar plaats. Vast onderdeel in de contacten was onze aanwezigheid op de herdenking van de val van de enclave op 11 juli, altijd gecombineerd met overleg en vergaderingen. Deskundigheidbevordering kan op vele wijzen worden ingevuld. Soms geeft dat kenbare resultaten, vaak is het resultaat niet direct zichtbaar omdat het immers vooral om kennisoverdracht en ervaringen opdoen gaat. Maar toch, hoe zien en horen ook resultaat in een kennisuitwisseling kunnen hebben geeft het volgende voorbeeld. In januari 2010 was een delegatie van het PMC op werkbezoek in Nederland. Het was in de periode van De 102.000 Namen lezen. De Bosnische collega’s hebben dat niet alleen gezien en gehoord maar er ook zelf aan bijgedragen. Deze ervaring heeft ertoe geleid dat met ingang van 11 juli 2011 tijdens de herdenking en begrafenis de namen en leeftijd van alle slachtoffers die dan ter aarde worden besteld publiekelijk uitgesproken worden. Belangrijk onderdeel was het leggen en onderhouden van contacten met Dutchbatters. Dit onder meer ten behoeve van het Fotoproject alsook om de kennis ter plekke te vergroten. Zo zijn een tweetal werkbezoeken afgelegd met een aantal van hen om bestuur, directie en organisaties als ICMP te ondersteunen in hun kennisvermeerdering van wezenlijke historische sporen. In de verslagperiode zijn ook meerdere ontmoetingen georganiseerd tussen overlevenden en Dutchbatters. Een heel belangwekkend resultaat daarvan was de uiteindelijke vindplaats op de compound van Dutchbat van de resten van drie slachtoffers, waaronder een baby. Deze stoffelijke resten zijn tijdens de herdenking en begrafenis op 11 juli 2013 ter aarde besteld. De beste wijze om deskundigheidsbevordering te realiseren is de praktijk: in gezamenlijkheid een wisselexpositie te ontwikkelen en presenteren waarin alle aspecten aan de orde komen. Hiertoe diende de dubbelexpositie Alle tranen zijn bitter en zout. Deze was het resultaat van een intensieve samenwerking tussen het PMC, het Herinneringscentrum Kamp Westerbork en de vooraanstaande fotografen Taric Samarah (BiH) en Sake Elzinga (NL). De eerste had de 4 meiherdenking in Westerbork en de tweede de 11 juli-herdenking in Srebrenica met de camera vastgelegd. Met ondersteunende deskundigheid vanuit het Herinneringscentrum zijn in 2013 de beide UNblocks (opschrift: UN Dutchbat), die de entree van de compound aangaven, gerenoveerd en beschermd voor de toekomst.

15

Weliswaar moesten dus noodgedwongen sommige geplande activiteiten en programma’s worden opgeschoven, anderzijds hebben alle inspanningen in de afgelopen jaren een belangwekkend resultaat gekregen, dat te zien is als een vervolg op dit project waardoor niet alleen continuïteit is gewaarborgd maar er ook (meer) zichtbare resultaten zullen komen: het project ‘De Nederlandse bijdrage tot de tweede fase van het Potocari Memorial Center’ dat door het Ministerie van Buitenlandse Zaken wordt gefinancierd en gecoördineerd door de Nederlandse Ambassade in Sarajevo. Aan PAX en Herinneringscentrum is gevraagd voor de invulling van deze bijdrage een voorstel te maken. Het projectplan daartoe is eind juni 2014 geaccordeerd door de ambassade. De kick-offmeeting hiervan vond, in aanwezigheid van alle relevante partners in BiH, op 9 september in Sarajevo plaats. Het project bestaat uit vier onderdelen - restauratie van het vroegere hoofdkwartier van Dutchbat; reconstructie van beeldbepalende objecten (wachttoren, OP Foxtrot); museale invulling van het Dutchbat hoofdkwartier en capacity building. Het Herinneringscentrum neemt de laatste beide onderdelen inhoudelijk voor zijn rekening. Voor wat betreft de deskundigheidsbevordering is in december een studieweek in Nederland georganiseerd voor de Engelstalige rondleiders.

16

BEELD VAN EEN JAAR Holocaust Memorial Day-Binnen de Poorten In het kader van de jaarlijkse Holocaust Memorial Day op 27 januari, speelde Eric Borrias het verhaal Binnen de Poorten in het museum. Deze solovoorstelling is gebaseerd op het verhaal van Jules Schelvis, die op 1 juni 1943 samen met zijn vrouw Rachel en haar familie vanuit Westerbork naar Sobibor werd gedeporteerd. Het stuk is een mengvorm van spel, vertelling en Jiddische muziek. 100ste geboortedag Etty Hillesum 15 januari 2014 zou Etty Hillesum 100 jaar zijn geworden. Ze was 26 toen de oorlog begon en minder dan een jaar later begon ze een dagboek te schrijven, dat nog altijd wereldwijd in vele vertalingen wordt gelezen. Over het leven in kamp Westerbork schreef ze meerdere, zeer aangrijpende brieven. Eind 1943 werd ze vermoord in AuschwitzBirkenau. Ze was toen 29 jaar oud. Het Herinneringscentrum organiseerde verschillende activiteiten in het kader van haar 100ste geboortedag waaronder de voorstelling Denkend hart door Julika Marijn op 2 februari, geluidsfragmenten over Etty die te beluisteren waren op het kampterrein en themarondleidingen tijdens de voorjaarsvakantie.

In het puin van het getto – Concentratiekamp Warschau De eerste maanden was de in 2013 geopende expositie In het puin van het getto te zien. Deze tentoonstelling beschreef het onbekende concentratiekamp Warschau, dat in 1943 op de ruïnes van het verwoeste getto van Warschau werd opgericht. Op 16 februari waren de auteurs van het bij de expositie verschenen boek In het puin van het getto, Pauline Broekema en Helma Coolman, te gast om een voordracht te houden.

Leo, een jongetje in kamp Westerbork Het gehele jaar was een speciale voor kinderen ontwikkelde expositie te zien: Leo, een jongetje in kamp Westerbork. Aan de hand van foto’s, tekeningen en gedichten van Leo, en (niet-authentieke) voorwerpen werd daarin een beeld gegeven van het leven van de 9-jarige Leo in kamp Westerbork. Aan de hand van opdrachten konden de bezoekende kinderen zelf een levensschets van Leo maken.

De Tweede Wereldoorlog in 100 voorwerpen Op dinsdag 4 februari opende koning Willem-Alexander de tentoonstelling De Tweede Wereldoorlog in 100 voorwerpen in de Kunsthal Rotterdam. Een introductie op de tentoonstelling werd gegeven door gastcurator Ad van Liempt. Eenmalig waren honderd van de meest bijzondere voorwerpen uit 25 oorlogs- en verzetsmusea in Nederland samengebracht en te zien in de Kunsthal. Van Liempt had uit de collectie van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork vier voorwerpen uitgekozen, waaronder een kort daarvoor geschonken ‘schuldig bestek’. Het verzilverd bestek was in de oorlog geroofd door een jodenjager wiens jongste dochter, geboren in 1945, er pas een paar jaar geleden achter kwam welke geschiedenis het bestek had waar ze jaren mee gegeten had. Na die ontdekking besloot ze het bestek te geven aan Westerbork. 17

De tentoonstelling was het resultaat van een samenwerkingsverband tussen het Nationaal Comité 4 en 5 mei en de Stichting Musea en Herinneringscentra 40-45, waarvan het Herinneringscentrum lid is.

Geheim Op 9 maart stond Leoni Jansen op het podium met de voorstelling Geheim. Ze vertelde over haar vader. Hij was 'fout' in de oorlog. Wat is goed en fout, toen en nu? Een indrukwekkend verhaal in woord, beeld en muziek.

Gedeeld verleden Het weekend van 21 t/m 23 maart stond in het teken van woonoord Schattenberg. Zo waren de documentaire Woonoord Schattenberg (RTV Drenthe) en de film Gedeeld Verleden, Gedeelde Verhalen (Daan & Laan 2012) te zien, en waren er op 22 en 23 maart Molukse rondleidingen. Op 23 maart vond de boekpresentatie Kazernekind van Marlies Mielekamp plaats. Op dezelfde dagen waren er vergelijkbare activiteiten in Amersfoort en Vught en het Indisch Herinneringscentrum.

Poolse tranen Op 6 april vertelde Miriam Guensberg over de achtergronden van haar roman Poolse tranen: over de filosofie, over het schrijfproces én over het lot van de soldaten van de Eerste Poolse Pantserdivisie. Zij waren onder meer verantwoordelijk voor de bevrijding voor grote delen van Nederland. Miriam Guensberg heeft zich laten inspireren door de bewogen, spannende geschiedenis van haar PoolsJoodse vader. Toch schuilt de overtuigingskracht van haar roman in het hier en nu. De jonge pianiste Maxime Snaterse speelde passende muziek bij de lezing: Janacek, Chopin en Mendelssohn.

Kom vanavond met verhalen Theatergroep de Kern speelde 13 april de voorstelling Kom vanavond met verhalen voor de derde keer in het Herinneringscentrum. De verhalen van Edith van Essen vormden de rode draad in deze voorstelling. Edith was 13 jaar toen zij in 1938 in haar dagboek begon te schrijven.

Berookte Beelden De expositie Berookte Beelden van Ron Glasbeek was een thematentoonstelling over Sinti & Roma toen en nu en werd op 18 april door Commissaris van de Koning Jacques Tichelaar geopend. Deze expositie werd georganiseerd in het kader van de start van de Nationale Viering Bevrijding in Drenthe en vanwege de 70-jarige herdenking van het zogenaamde Zigeunertransport op 19 mei 1944. De expositie was tot en met 1 juni te zien.

18

Educatieve reis naar kamp Ravensbrück Op 29 april vertrokken 38 studenten van de meeste pabo-opleidingen voor een educatieve werkweek naar het voormalige vrouwenconcentratiekamp Ravensbrück. Met hen reisden 4 overlevenden van dit kamp mee. De reis werd voor de negende keer georganiseerd door het Herinneringscentrum Kamp Westerbork, in samenwerking met het Landelijk Steunpunt Gastsprekers WOII-Heden, het Comité Vrouwenconcentratiekamp Ravensbrück en de Gedenkstätte Ravensbrück. Deze reis werd mede mogelijk gemaakt dankzij financiële ondersteuning door het Nationaal Comité 4 en 5 mei.

Actie Niet weggooien 'Niet weggooien!’ is het motto van de gezamenlijke jaarlijkse actie van 17 museale en archivale oorlogsinstellingen. In 2014 vond deze actiedag op 2 en/of 3 mei plaats. De instellingen willen voorkomen dat op het eerste gezicht onbelangrijk geachte originelen uit de oorlogsjaren verloren gaan en het publiek bewust maken van het belang dit materiaal als erfgoed van de oorlog te bewaren. De actie werd gecoördineerd door het Herinneringscentrum. Deze actiedag werd herhaald op 14 augustus om speciaal aandacht te vragen voor het behoud van historisch materiaal uit de Tweede Wereldoorlog in Nederlands-Indië. Op deze dag werd de documentaire De Koffer vertoond en aansluitend vond de workshop Familieherinneringen plaats.

Dodenherdenking Ook dit jaar waren er weer duizenden belangstellenden bij de herdenking op 4 mei op het terrein van kamp Westerbork. Het feit dat de oorlogsjaren steeds verder in het verleden komen te liggen doet geen afbreuk aan de betrokkenheid van velen bij de geschiedenis van deze beladen plek, integendeel zelfs. Ook dit jaar begon de herdenking met een stille tocht vanaf de ingang van het voormalig kampterrein naar het Nationaal Monument Westerbork. Tijdens het herdenkingsprogramma vertelden Ellen ElielWallach, haar dochter Miriam Eliel en haar kleindochter Linda van Keimpema in het driegeneratiegesprek hoe de oorlog hun leven getekend heeft. Kampoverlevende Mirjam Weitzner-Smuk sprak een overdenking uit. Muzikale bijdragen waren er van Maarten Peters, begeleid door Co Vergouwen en Christan Grotenbreg. Vast onderdeel is de bijdrage van één van de deelnemers van het Dichter bij 4 mei-project. Dit jaar werd dat ingevuld door de 18-jarige Mauricio Plat uit Nieuw-Buinen. Het Kaddish werd uitgesproken door Joop Waterman, die in kamp Westerbork werd geboren. Scholieren uit Assen en Westerbork lazen namen van omgekomen kinderen en legden bloemen.

Provincie Drenthe start Nationale Viering Bevrijding In 2014 was Drenthe de ‘bevrijdingsprovincie’ van Nederland. Assen was op uitnodiging van het Nationaal Comité 4 en 5 mei de gastheer voor de start van de landelijke 5 mei viering en de maand april had in Drenthe het label ‘Maand van de vrijheid’ gekregen. Het Herinneringscentrum Kamp Westerbork was hierbij nauw betrokken en leverde bijdragen aan meerdere activiteiten. Zo was het de gastheer van de finale van de gedichtenwedstrijd Dichter bij 4 mei van het Nationaal Comité 4 en 5 mei op 13 maart. Ook verschillende eigen activiteiten werden in het kader van de ‘startprovincie’ 19

ontwikkeld, zoals de genoemde expositie Berookte Beelden, die financieel mogelijk werd gemaakt door de provincie Drenthe.

Bevrijdingsdag In het genoemde kader maar tevens om aandacht te vragen voor het feit dat 75 jaar geleden het Centraal Vluchtelingenkamp Westerbork werd gebouwd, wilde het Herinneringscentrum Kamp Westerbork een hedendaagse koppeling aanbrengen tussen vieren en herdenken. Zonder 4 mei immers geen 5 mei. In samenwerking met jeugdtheatergroep NiznO werd aldus de reizende voorstelling Bagage ontwikkeld: een klein autootje bepakt met koffers reed door de provincie en stopte op brinken en schoolpleinen. Daar gingen de koffers open en bleken ze liedjes, verhalen, voorwerpen en instrumenten te bevatten. Herinneringen die op diverse manieren tot leven kwamen. De auto waarin de acteurs reden symboliseerde de tocht van een vluchteling, die op zijn vlucht steeds meer spullen moet achterlaten. De bagage die achtergelaten werd, stond voor de bagage van het leven die verzameld wordt… Elke koffer staat voor een verhaal… Bagage reed van 9 april tot en met 5 mei door Drenthe en speelde onder meer op 5 mei, 22 juni en 9 november in het Herinneringscentrum. Op 5 mei werd tijdens de Start van de Bevrijding voor het eerst een kinderlezing gehouden. De verschillende jeugdige kandidaten werden door het Herinneringscentrum begeleid bij het voorbereiden van hun verhaal en de wijze van voordracht. Uiteindelijk werden er twee kinderen uitgekozen: één die een bijdrage gaf aan de Start van de Bevrijding in De Nieuwe Kolk in Assen en één die op 4 mei een bijdrage gaf aan ons herdenkingsprogramma. In de meivakantie werden op alle dagen extra activiteiten georganiseerd, waaronder rondleidingen en lezingen door ooggetuigen.

Bevrijdingsfestival Op 5 mei heeft het Herinneringscentrum Kamp Westerbork een rol gespeeld in de programmering van het Bevrijdingsfestival Drenthe. De samenwerking startte in 2012 en wordt de komende jaren geïntensiveerd. Zo leverde het Herinneringscentrum ook dit jaar een bijdrage aan de lesbrief voor de gastlessen, gegeven door vertegenwoordigers uit het openbaar bestuur, voor groep 7 van de basisscholen in Drenthe. Voor iedere gemeente werd een gastles voorbereid met een verhaal van veteranen. Ook kende het Bevrijdingsfestival een grotere inhoudelijke bijdrage van het Herinneringscentrum dan in de voorgaande jaren. Zo werd er een jongerendebat georganiseerd waaraan ook ooggetuigen (oorlogsoverlevenden en veteranen) deelnamen. Premier Rutte nam eveneens deel aan dit debat.

70-jarige Herdenking transport Roma en Sinti Dit jaar was het zeventig jaar geleden dat de Sinti en Roma vanuit kamp Westerbork op transport werden gesteld. Daarom werd op 18 mei een herdenking gehouden. Het herdenkingsprogramma bij De 102.000 Stenen, in het bijzonder de 213 stenen met een vlammetje, bestond uit overdenkingen, gebeden en muziek.

20

Bootvluchtelingen; De tragische tocht van de St. Louis, 1939 Vanaf 20 juni tot en met 31 augustus was de expositie Bootvluchtelingen; De tragische tocht van de St. Louis, 1939 te zien in het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Op 13 mei 1939 verliet het passagiersschip de St. Louis de haven van Hamburg. Het grootste gedeelte van de ruim 900 passagiers bestond uit Duitse Joden. Zij hoopten via de Cubaanse hoofdstad Havanna geldige visa voor de Verenigde Staten te krijgen. Cuba weigerde echter toelating en de VS gaven geen visa af. De St. Louis moest onverrichterzake terugkeren. Koortsachtig overleg leidde ertoe dat Frankrijk, Engeland, België en Nederland bereid waren hen op te nemen. De in ons land opgevangen vluchtelingen kwamen later bijna zonder uitzondering in kamp Westerbork terecht. De expositie vertelde dit verhaal aan de hand van interviews, documenten en foto’s.

Op zoek naar de Jongens Op 22 juni vertelde Bertien Minco het unieke verhaal over haar zoektocht naar ‘de Jongens’, onder begeleiding van cellist Bart van Rosmalen. Gefascineerd door de foto in het huis van haar oma, begon Minco aan haar zoektocht naar de twee afgebeelde jongens.

The Undying Flame Op zondag 24 augustus gaf de Joods Amerikaanse folk-gitarist Jerry Silverman een eenmalig Europees concert in het Herinneringscentrum onder begeleiding van Duo NIHZ. Silverman is wereldwijd erkend als specialist in Holocaust-muziek. Hij bracht The Undying Flame, Ballads and Songs of the Holocaust uit op cd en als bladmuziek in 16 talen.

Westerbork-Theresienstadt Op 4 september werd de expositie Westerbork-Theresienstadt, het transport van 4 september 1944 geopend. Op deze dag vertrokken bijna 2.100 mannen, vrouwen en kinderen naar Theresienstadt. De trein was het laatste en zevende transport van kamp Westerbork naar Theresienstadt met als code 24/VII. Verhalen van overlevenden van dit transport zijn in een samenwerkingsverband van het Herinneringscentrum en de Radboud Universiteit in Nijmegen op camera vastgelegd. Op deze bijeenkomst werd ook het publieksboek waarop Eva Moraal was gepromoveerd gepresenteerd: Als ik morgen niet op transport ga… Kamp Westerbork in beleving en herinnering. Vele overlevenden waren daarbij aanwezig, een aantal van hen was voor het eerst in Westerbork terug.

De oorlog van twee kanten Op 7 september was er een lezing met publieksgesprek door Martine Letterie en Rinke Smedinga De oorlog van twee kanten. Een gesprek over goed en fout, toen en nu, tussen de vrouw uit een communistisch verzetsgezin en haar man wiens vader een overtuigd national-socialist was.

21

Getuigen langs het Spoor De basis van de tentoonstelling Getuigen langs het spoor waren interviews met 14 Nederlandse en 5 Duitse getuigen die woonden of werkten langs het spoortracé waarlangs de transporten vanuit kamp Westerbork reden. De reizende tentoonstelling was voor het eerst te zien in Leer (D) en deed nadien Assen, Weener (D), Winschoten, Zuidbroek en het Herinneringscentrum zelf aan. Ook in 2015 zal de expositie nog worden op diverse plaatsen worden opgesteld. De tentoonstelling vormde een onderdeel van het samenwerkingsproject ‘Op de weg van Anne Frank’.

Vluchtelingen van alle tijden – Vluchtelingen toen en nu Van 9 oktober tot en met 4 januari 2015 was de expositie Vluchtelingen van alle tijden – Vluchtelingen toen en nu in het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. In tenten voor het Herinneringscentrum werd de bezoeker geconfronteerd met de actuele vluchtelingenproblematiek. Met koffers in het museum en foto’s op het kampterrein werd het verhaal verteld van vluchtelingen in de jaren dertig en het ontstaan en de bouw van het Centraal Vluchtelingenkamp Westerbork.

Kamp Westerbork Wandeltocht De jaarlijkse Kamp Westerbork Wandeltocht vond dit jaar voor de 9e keer plaats, deze keer op 13 september.

Open Monumentendag Conservator Guido Abuys gaf tijdens de Open Monumentendag op 13 september een bijzondere rondleiding. Met een camera op zijn hoofd liep hij door het huis van de kampcommandant. Dankzij een draadloze verbinding met een groot scherm dat buiten de woning stond, nam hij de bezoekers als het ware mee naar binnen.

Oktobermaand Kindermaand De maand oktober staat in Drenthe sinds vele jaren in het teken van Oktobermaand-Kindermaand. Het Herinneringscentrum organiseerde verschillende activiteiten voor kinderen in de leeftijd van 8-12 jaar. Samen met Staatsbosbeheer en Stichting Astron organiseerde het op 18 oktober De Nacht van de Ontdekking voor avontuurlijke kinderen tussen 8 en 13 jaar. Nieuw was in deze maand Gekleurd Grijs: activiteiten voor senioren.

22

Opstand in Sobibor Het Herinneringscentrum Kamp Westerbork organiseerde verschillende activiteiten in het kader van de herdenking van de opstand in Sobibor op 14 oktober 1943. Op 11 oktober was er de ooggetuigenlezing van Yehudith Heymans-Gudema en op zondag 12 oktober van Lies Caransa-de Hond. Heel bijzonder was het concert Er reed een trein naar Sobibor, uitgevoerd door Jules Schelvis en het Nationaal Symfonisch Kamerorkest onder leiding van Jan Vermaning, op maandagavond 13 oktober in theater De Nieuwe Kolk in Assen. Dit eenmalige concert, op initiatief van en georganiseerd door De Nieuwe Kolk en het Herinneringscentrum, trok een uitverkochte zaal.

Het Gebeurde De voorstelling Het gebeurde door Thea Rijswijk vond plaats op 2 november. Het was een indringende monoloog op basis van de autobiografische verhalen van schrijfster Marga Minco, in het bijzonder uit haar boek Het bittere kruid.

Keramiekinstallatie Op 4 november werd een keramiekinstallatie met 201 unieke vazen, gemaakt door de NederlandsIsraëlische kunstenares Annette Rosen-Apotheker, gepresenteerd in het Herinneringscentrum. De vazen staan symbool voor meer dan 200 naaste familieleden van de moeder van de kunstenares, die zijn omgekomen in Auschwitz en Sobibor. Deze expositie werd georganiseerd in samenwerking met de Israëlische ambassade en de Stichting Stolpersteine in Beilen.

Reichskristallnacht Het Herinneringscentrum Kamp Westerbork organiseerde diverse activiteiten op 9 november 2014: de voorstelling Bagage symboliseerde de tocht van een vluchteling. Ooggetuige Mirjam Weitzner-Smuk vertelde over het kindertransport. In de expositie Getuigen langs het spoor riepen omstanders herinneringen op aan de transporten waarmee de vluchtelingen vanaf 1942 naar het oosten werden gedeporteerd, nadat het vluchtelingenkamp Westerbork een doorvoerkamp was geworden.

Luisteren naar de vrijheid Een bijzondere afsluiting van het gegeven dat Drenthe de startprovincie was voor de Nationale Viering van de Bevrijding alsook van de speciale relatie tussen provincie en Herinneringscentrum was de schenking en plaatsing van het kunstwerk Luisteren naar de vrijheid. Dit beeld was een opdracht van de provincie Drenthe aan beeldend kunstenaar Maria Koijck en stond vanaf april geplaatst in Assen. Het werd op 14 november door gedeputeerde Henk van de Boer namens de Commissaris van de Koning, Jacques Tichelaar, onthuld.

23

Ooggetuigen Het Herinneringscentrum is dankbaar dat het nog steeds een groot beroep mag doen op oor- en ooggetuigen die het verhaal van kamp Westerbork willen uitdragen. Ook in 2014 werkten vele oudkampgevangenen en andere overlevenden mee aan het programma, in de regel in samenwerking met het Landelijk Steunpunt Gastsprekers WOII-Heden. Maar ook ooggetuigen uit de andere bewoningsperiodes van kamp Westerbork of actuele vluchtelingen voor oorlog en vervolging waren regelmatig in het museum om hun levensverhaal te vertellen. Belangstelling voor deze bijzondere lezingen was er volop. Hans Aussen Felix Bakker Alphons Katan Lies Caransa-de Hond Uri Coronel Max Degen Ebel Dijkman Ellen Eliel-Wallach Lies Fresen-Ferron Micha Gelber Yehudith Heymans-Gudema Harry Koopman Beppie Ottenbros-Bosboom Selma van der Perre Greet Roodveldt-van Kampen Margrit Rustow Micha Schliesser Rachel Smitsloo-Lobe Ernst Verduin Virry de Vries Robles Mirjam Weitzner-Smuk Joop Waterman Zoni Weisz In een aantal gevallen werden deze ooggetuigenlezingen gecombineerd met bijdragen van auteurs. Zoals tweede generatiekind Marjoleine Oppenheim-Spangenberg. Zij vertelde haar verhaal over haar moeder en haar boek Over zij en ik. Helma Coolman en Pauline Broekema verzorgden in het kader van de expositie In het puin van het getto een lezing. Eva Moraal vertelde over haar promotieonderzoek ‘Over beleving en herinnering van ingezetenen van doorgangskamp Westerbork’. Marcel Prins vertelde over zijn onderzoek naar ‘Andere Achterhuizen’.

Publicaties Bedoeld voor een breed publiek zijn de toegankelijk geschreven en rijk geïllustreerde boekjes die het Herinneringscentrum Kamp Westerbork uitgeeft bij wisseltentoonstellingen en herdenkingen. Het Apeldoornsche Bosch In 2014 verscheen in dit kader een publicatie over Het Apeldoornsche Bosch van de hand van Christel Tijenk.

24

In de nacht van 21 op 22 januari 1943 werd deze Joods-psychiatrische inrichting door de nazi’s ontruimd en werden de patiënten en een deel van het verplegend personeel weggevoerd naar Auschwitz. Niemand van dit transport heeft het kamp overleefd. In De ontruiming van Het Apeldoornsche Bosch wordt de rijke geschiedenis van de instelling beschreven, met een focus op de laatste weken voor de ontruiming. De publicatie past binnen het beleid van het Herinneringscentrum om ‘vergeten’ plekken met een relatie tot de Jodenvervolging te belichten. iBook Westerbork 1939-1945 De publicatie Westerbork 1939-1945 - Het verhaal van vluchtelingenkamp en Durchgangslager Westerbork, uitgegeven in 2008, is digitaal en interactief gemaakt. De makers van het interactieve iBook Textbook hebben veel foto's, film- en audiomateriaal geïmplementeerd dat nooit eerder is gepubliceerd. Met Engelstalige teksten, historisch beeldmateriaal en muziek, samengebracht in een interactief Ibook, wordt het verhaal van kamp Westerbork nu wereldwijd verteld. Als ik vanavond niet op transport ga… Hoe beleefden kampbewoners kamp Westerbork? Op welke wijze deden zij daarvan verslag in brieven, dagboeken en persoonlijke verslagen? En hoe herinneren ze dit verblijf na de oorlog? Eva Moraal onderzocht voor haar promotieonderzoek de beleving en herinnering van ingezetenen van doorgangskamp Westerbork. Een publieksversie hiervan, uitgegeven door De Bezige Bij, verscheen in 2014.

Bruikleenexposities Kampenserie Westerbork - Auschwitz - Birkenau De expositie stond in het begin van het jaar 4 weken bij het Sondervickcollege in Veldhoven. Daarna stond de expositie van 1 april tot en met 2 mei respectievelijk op een school in Steenwijk en het stadhuis in Almere. Kampenserie Westerbork - Sobibor Deze bruikleenexpositie stond in januari in de synagoge in Elburg, van half april tot eind mei in het Historisch Museum in Ede en op 14 oktober in De Nieuwe Kolk in Assen. Het weeshuis van kamp Westerbork In het Elisabeth Weeshuismuseum in Culemborg was deze specifieke tentoonstelling van 21 november tot en met mei 2015 te zien. Het Poppenkind Deze expositie over het Joodse meisje Marianne Sophia de Jong in verschillende kampen in Nederlands-Indië stond van maart tot eind juni in Museum Bronbeek in Arnhem.

Media-aandacht Voor de activiteiten van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork was veel media-aandacht. Een aantal daarvan werd breed gecoverd: - de uitreiking van het Europees Erfgoedlabel - de museale inrichting van het Dutchbat hoofdkwartier in Srebrenica - de start van de bouw van de overkapping over de woning van de kampcommandant - de aankoop van twee wagons in Duitsland Daarnaast werden alle activiteiten genoemd in de regionale media en soms ook in de landelijke media. 25

UITGELICHT Historische plek De voorgaande jaren waren voor het project Historische plek vooral jaren van onderzoek en voorbereiding, in 2014 daarentegen werden de eerste resultaten zichtbaar, het meest pregnant in de ‘herplaatsing’ van barakdelen van Barak 56, de aankoop van een tweetal goederenwagons en bovenal de realisering van de glazen overkapping over de woning van de kampcommandant. Maar er werd eveneens veel tijd en energie besteed aan de voorbereiding van andere onderdelen, vooral ook met overleg met derden als buren, grondeigenaren en vergunningverleners. Aldus werden stappen gemaakt die in 2015 tot uitvoering moeten leiden, waaronder silhouetten, routing naar het kampterrein, realisering eerste entree, omlegging fietspad, aanpak Boulevard des Misères en publieksinformatie.

Barakken De demontage in Zelhem in 2010 leverde geen complete barak op, maar barakdelen. Daarom zijn op plekken waar de originele houten barakdelen verloren zijn gegaan, andere materialen gebruikt: nieuw hout, fotodoek en foto in glas. Om de lengte van de barak aan te kunnen geven is in de vorm van een talud de laatste veertig meter aangegeven. Op 3 april kon aldus dit barakgedeelte aan de pers worden gepresenteerd. Niet geheel onbegrijpelijk kreeg het veel aandacht in de media; immers, de discussie over het omgaan met het oorlogserfgoed, in het bijzonder van de vervolgingsplekken, is actueel. Al dan niet plaatsen van reconstructies speelt daarin een belangrijke rol. De plaatsing ervan, met nieuwe constructie en fundamenten, was nadrukkelijk bedoeld als een proef. Op deze manier moest duidelijk worden hoe barakdelen een goede plek kunnen krijgen op de historische plek van kamp Westerbork. Ten behoeve van definitieve beslissingen is in de periode apriljuli 2014 uitgebreid onderzoek gedaan naar de ervaringen, zowel van individuele bezoekers, educatieve medewerkers en schoolgroepen. Daarnaast zijn in deze periode nogmaals werkbezoeken gebracht aan de kampen Neuengamme, Ravensbrück, Sandbostel en Auschwitz-Birkenau.

26

Uit de inventarisatie van de eigen en publiekservaringen is een duidelijk beeld ontstaan voor het vervolg. Er is in algemene zin, en dat geldt zeker voor de bezoekers die vaker op het kampterrein komen, veel instemming met de plaatsing van de barak, en met de weloverwogen wijze waarop het Herinneringscentrum het proces aanpakt. Kinderen en jongeren, die het kampterrein voor de eerste keer bezoeken, uitten in meerderheid de wens om het verhaal van de barak te horen en een idee te krijgen van de ruimtelijke ordening van het kamp. Aan het einde van het jaar is besloten om als volgt met Barak 56 verder te gaan: - de open gaten worden opgevuld met origineel hout - waar geen oorspronkelijk hout meer is zullen foto’s in glas worden geplaatst - in de barak zullen enkele voorwerpen en luisterfragmenten worden geplaatst - de barak wordt verlengd met de beschikbare authentieke wanddelen, tot ongeveer de oorspronkelijke helft. De spanten zijn gelijk aan de huidige - het einde van de barak zal met silhouetten worden gemarkeerd Tevens is besloten om: - van ‘de Vijftigers’ de barakken 55, 57 en 58 voor een klein deel met silhouetten aan te geven - aan de andere kant van de weg dit ook met ‘de Zestigers’ te doen - zandpad en greppel zullen voor deze barakken worden aangelegd Met het weghalen van de bovenkant van de op dit moment nog doorgaande weg en dit oppervlakte te vervangen door zand, zal er in combinatie met bovengenoemde ingrepen op een deel van het kampterrein een duidelijker beeld verkregen worden.

Overkapping woning kampcommandant Waar meer dan drie jaar voorbereiding voor nodig was, was in drie maanden gerealiseerd: de glazen overkapping over de woning van de kampcommandant. In december kon deze worden opgeleverd, in februari 2015 zal de officiële onthulling plaatsvinden. Om de historische houten commandantwoning uit 1939 zo goed mogelijk te behouden maakte Oving Architekten een innovatief ontwerp voor een glazen constructie. Bouwgroep Dijkstra Draisma had er drie maanden voor nodig om het ontwerp uit te voeren. De overkapping is 12 meter hoog en beschermt de woning tegen invloeden van buitenaf. Onder de glazen behuizing is een ruimte gerealiseerd die plaats biedt aan meer dan 100 mensen. De ruimte zal worden gebruikt voor activiteiten waarbij de woning van de kampcommandant als decor kan dienen. Omdat de houten woning zeer kwetsbaar is, wordt deze niet toegankelijk voor het publiek. Dit rijksmonument heeft door de bijzondere bouwstijl, het materiaalgebruik en de zeldzaamheid ook architectuurhistorische waarde. De houten villa is nog vrijwel in oorspronkelijke staat maar is tientallen jaren lang nauwelijks onderhouden. Nu de bouw van de glazen behuizing is afgerond zal de conservering en consolidatie van dit rijksmonument ter hand worden genomen. Zo zal de huidige staat van de woning gewaarborgd blijven en wordt verder verval voorkomen. 27

Een punt van reeds langer onderzoek en gedachtenvorming is de wijze waarop de bezoekersinformatie over de woning kan worden gegeven, daarbij eventueel gebruikmakend van de glazen oppervlaktes van de overkapping. In het Open Monumentenweekend is een proef gedaan met het van binnen naar buiten brengen van de informatie die de woning geeft. Op die dagen kregen de bezoekers de gelegenheid de woning te bekijken zonder de woning te betreden. Conservator Guido Abuys gaf een rondleiding door de woning met een camera op zijn hoofd. Dankzij een draadloze verbinding met een groot scherm dat buiten de woning stond, nam hij de bezoekers als het ware mee naar binnen. Doordat deze ‘live videotour’ ook was opgenomen konden de bezoekers nadien de rondleiding continu bekijken. Een eerste evaluatie heeft uitgewezen dat deze methode uitstekende mogelijkheden geeft om de bezoekers de woning permanent te laten zien. Dit zal een definitieve uitwerking krijgen nadat de overkapping is gerealiseerd. Hierin zullen studenten van het Honeurs College van de Hanzehogeschool Groningen een belangrijke rol spelen.

Wagons Waar tot voor kort steeds gesproken werd van één wagon hebben we het nu, na een jaar van uitvoerig onderzoek, over zes wagons, waaronder een personenrijtuig. Het opsporen van een authentieke wagon was niet alleen een arbeidsintensief proces, maar ook een pad vol teleurstellingen. Er zijn vele mogelijke vindplaatsen onderzocht in Nederland, België, Duitsland, Polen en zelfs Macedonië maar het resultaat was steeds onacceptabel. Hoe in eerste instantie ook leek dat de gevonden wagon voldeed aan het criterium van ouderdom, bij nadere inspectie bleek de leeftijd steeds een struikelblok. Een belangrijk keerpunt is geweest om dé internationale deskundige op het terrein van de nazi-deportatietreinen, dr. Alfred Gottwaldt, hoofd Schienenverkehr van het Technikmuseum in Berlijn, in te schakelen. Zijn advies om het onderzoek te richten op Duitse Eisenbahnmusea en verenigingen van treinliefhebbers en zijn intermediaire rol heeft er in de zomer van 2014 toe geleid dat twee goederenwagons in Butzbach en drie in Stassfurt zijn getraceerd die de gewenste ouderdom hebben: gebouwd vóór 1940. Tevens is er een personenrijtuig gevonden welke eveneens als symbool kan dienen (60% van de deportatietreinen bestond uit personenrijtuigen). Deze treinstellen vallen onder de noemer ‘wagons als deze zijn gebruikt voor de deportaties’. Meer zekerheid kan niet worden verkregen. 28

Het Ministerie van Defensie was bereid de Koninklijke Landmacht in te zetten om het vervoer van de wagons vanuit Duitsland te regelen. Begin december 2014 kwamen de beide uit Butzbach afkomstige wagons in Coevorden aan. Het Regionaal Militair Commando Noord leverde niet alleen transportcapaciteit maar ook opslag en plaats voor restauratie: het militair complex in Coevorden. Pas toen kon werkelijk invulling worden gegeven aan het proces van consolideren, renoveren of restaureren. Ten behoeve daarvan waren werkbezoeken gebracht aan de kampen Neuengamme, Ravensbruck, Sandbostel en Auschwitz-Birkenau om de daar gepresenteerde wagons te bekijken. Ook het Spoorwegmuseum in Utrecht en het Technikmuseum in Berlijn waren inspiratiebronnen. Duidelijk was wel geworden dat conserveren of restaureren een problematisch gegeven is, in de zin dat de te nemen beslissingen bepalend zijn voor het beeld dat de bezoekers krijgt. Als ‘afschrikwekkend’ voorbeeld geldt de wagon in Mechelen, het Belgische Westerbork. De aldaar geplaatste wagon is zo ‘goed’ gerestaureerd dat het ding er glimmend en blakend van nieuwheid uitziet. Het is het resultaat van zeer welwillende treinfanaten die echter geen kaas gegeten hebben van restauratie-ethiek en –techniek.

De beschikbare informatie vooraf over onze wagons was beperkt en pas tijdens de werkzaamheden zal duidelijkheid worden verkregen over de werkelijke staat waarin ze zich bevinden. Ongetwijfeld zal het komende proces zich kenmerken door het opdoemen van steeds nieuwe dilemma’s, van steeds weer keuzes moeten maken en zeker ook van steeds bijstellingen in het gedachte plan. De planning is er echter wel op gericht om op 12 april 2015 in elk geval een wagon geplaatst te hebben.

29

De in dit hoofdstuk afgebeelde artists impressions zijn in opdracht van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork gemaakt door Robin de Krijger, Grontmij.

30

ACHTER DE SCHERMEN Bijzondere bezoeken •

•

•

Op 7 januari bracht de staatssecretaris van VWS, Martin van Rijn, zijn eerste werkbezoek aan het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Op 8 januari was de Duitse ambassadeur in Nederland, Franz Josef Kremp, op kennismakingsbezoek. Hij heeft een rondleiding over het kampterrein en door de expositie gekregen. Uiteraard was er ook de nodige aandacht voor het Nederlands-Duitse samenwerkingsproject ‘In het spoor van Anne Frank’. Op Bevrijdingsdag werd Timothy M. Broas, de Amerikaanse ambassadeur in Nederland, ontvangen. Hij heeft zich uitgebreid laten informeren en bracht een bezoek aan het kampterrein en het museum.

Representatie, conferenties en lezingen •

•

•

• •

De directeur, hoofd Organisatie, conservator en/of de projectcoördinator Landelijk Steunpunt Gastsprekers WO II-Heden hebben het Herinneringscentrum en het Landelijk Steunpunt Gastsprekers op de meeste van de in ons land gehouden herdenkingen en vieringen vertegenwoordigd, waaronder de Auschwitzherdenking (26 januari), de ‘Nooit meer Auschwitz-lezing’ (23 januari), de Februaristaking herdenking op 25 februari, de herdenkingen van de kampen Ravensbrück en Mauthausen, de Nationale Viering Bevrijding op 5 mei, de herdenking van de bevrijding van Nederlands-Indië op 15 augustus, de jaarlijkse Expogé-herdenking, de Dag van het Verzet en de jaarlijkse bijeenkomst van het Verenigd Verzet. Ook bij vele tentoonstellingsopeningen, boekpresentaties is acte de presence gegeven. Op 17 januari was José Martin aanwezig bij de presentatie in Harderwijk van een boek over de Joodse inwoners van die plaats, van de hand van Anton Daniëls. Dirk Mulder heeft voor dit boek een voorwoord geschreven. José Martin was in Dortmund bij een herdenkingsbijeenkomst in het kader van de internationale Holocaust Memorial Day. De bijeenkomst werd gepresenteerd door Botschafter der Zukunft, jonge mensen die zich tot taak hebben gesteld om de geschiedenis van de Holocaust te blijven vertellen. Niels Pohl heeft over zijn keuzes voor ASF en Westerbork verteld. Conservator Guido Abuys gaf in februari twee lezingen, een in de synagoge in Emmen over Joodse werkkampen en een in het Airborne museum in Arnhem, over de opzet van interviews. Op 11 maart was de afdeling educatie aanwezig bij de nationale onderwijsconferentie ‘Leren van de oorlog’, gekoppeld aan de tentoonstelling De Tweede Wereldoorlog in 100 voorwerpen

31

• • • •

•

•

• • •

• •

in de Kunsthal in Rotterdam. Het Herinneringscentrum en haar materialen werden in verschillende presentaties voor het voetlicht gebracht en Gemma Groot Koerkamp verzorgde een workshop m.b.t. gastsprekers in de klas. De coördinator educatie was lid van de werkgroep die het programma van de studiedag vorm en inhoud gaf. In Brussel heeft Dirk Mulder op 8 april voor het Herinneringscentrum Kamp Westerbork het Europees Erfgoedlabel in ontvangst genomen. De volgende dag nam hij deel aan een debat daarover, georganiseerd door en in het Vredespaleis in Den Haag, de andere Nederlandse EHL-ontvanger. Op 3 mei stond in het Dagblad v/h Noorden een uitgebreid portret van directeur Dirk Mulder. Op 1 juli organiseerden PAX en ProDemos een publieke avond over de vraag hoe het na 1995 de Dutchbatters is vergaan. Dirk Mulder nam plaats in een panel met deskundigen die deze ervaringen in een bredere context plaatsten. Zoals elk jaar was ook dit jaar Dirk Mulder op 11 juli weer aanwezig bij de herdenking van de val van Srebrenica in Bosnië, samen met Ellen van der Waerden, Erik Guns en Monique Brinks. Op zondag 27 juli werd de Fakkel van de Vrede van de Internationale Federatie van Verzetsstrijders (FIR) tijdens een bijeenkomst op het kampterrein aangeboden aan Jan de Graaf. Het geheel stond in het teken van de herdenking van 70 jaar na dato - bevrijding van het nazisme in 2015. Op 31 juli gaf Guido Abuys een toespraak bij de herdenking van Loods 24 in Rotterdam. Op 1 oktober gaf Guido Abuys een toespraak in Weener bij de opening van de expositie Getuigen langs het spoor. Dirk Mulder was op 18-19 november in Berlijn waar een door het Nationaal Comité 4 en 5 mei georganiseerde startconferentie werd gehouden. Deze vond plaats op de Nederlandse ambassade in aanwezigheid van beide kanten elk 10 vooraanstaande instituten die, van Nederlandse zijde, al nodige samenwerking doen. Tijdens de opening van de expositie Het weeshuis van kamp Westerbork op 21 november in het Elisabeth Weeshuismuseum in Culemborg hield, Guido Abuys een toespraak. Op 2 december bezochten de vrijwillige rondleiders en de afdeling educatie de Gedenkstätte Bergen-Belsen met als thema ‘rondleiden op een lege plek’, waarbij uitwisseling plaatsvond tussen de ervaringen van Duitse en Nederlandse gidsen.

Presentatie •

•

Het Herinneringscentrum kreeg er aan het einde van het jaar twee nieuwe social media pagina’s bij ten behoeve van De 102.000 Namen Lezen. Dit om tijdens het Namen Lezen foto’s en verhalen te delen van de persoon achter de gelezen naam. Ook werden mensen opgeroepen hun eigen verhalen te delen via deze kanalen. Het Herinneringscentrum is sinds 2014 ook te vinden op de fotoblogs Pinterest en Instagram.

32

Advisering en ondersteuning •

•

•

•

• • •

•

•

• •

•

Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft het Algemeen Pedagogisch Studiecentrum gevraagd om voor het onderwijs doorgaande leerlijnen te ontwikkelen over het lesgeven over de Tweede Wereldoorlog. Christel Tijenk heeft zitting in de werkgroep, die al verschillende keren bijeen is geweest. De directeur maakte deel uit van de jury van het jaarlijkse ‘Dichter bij 4 mei’-project van het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Leerlingen uit het voortgezet onderwijs werden opgeroepen een gedicht te schrijven ten behoeve van 4 mei. De winnaar leest het gedicht voor op De Dam in Amsterdam tijdens de 4 meiherdenking. Daarnaast worden drie gedichten uitgekozen voor de herdenkingen in Amersfoort, Vught en Westerbork. De coördinator educatie heeft als secretaris van het Landelijk Overleg Struikelstenen drie keer een bijeenkomst georganiseerd voor comité’s en stichtingen die zich bezighouden met het plaatsen van herdenkingsstenen in Nederland: op 5 maart in Zwolle, op 11 juni in Kampen en op 24 november in Amsterdam. De directeur van het Herinneringscentrum heeft zitting in het Comité van Aanbeveling van het Etty Hillesum Centrum in Deventer, het Comité van Aanbeveling van de stichting Stolpersteine in Assen, van het Comité van Aanbeveling van de stichting Stolpersteine in Beilen. Tevens is hij Ambassadeur van de Stichting Sobibor. In 2014 is daaraan toegevoegd lid van het Comité van Aanbeveling voor ‘The Final Push’, het concert ‘Er reed een trein naar Sobibor’, de Werkgroep Struikelstenen Deventer alsook Stolpersteine Zwijndrecht. De coördinator educatie was secretaris van het landelijk educatief overleg oorlogs- en verzetsmusea en herinneringscentra. De conservator is coördinator van de jaarlijkse actie ‘Niet weggooien’ waarin door 17 museale en archivale oorlogsinstellingen wordt deelgenomen. De directeur is lid van de Ronde Tafelconferentie bestrijding antisemitisme op verzoek van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Er is bijeengekomen op 11 juni en 13 november. De kennis en ervaring van het Herinneringscentrum verspreidt zich steeds meer over Europa. De directeur is gevraagd voor de wetenschappelijke adviesraad voor de ontwikkeling van de KZ Gedenk- und Begegnungsstätte Ladelund (D). Dit om ‘Ihre Erfahrung und Kompetenz aus der Arbeit im Erinnerungszentrum Lager Westerbork ebenso wie aus dem deutschniederländischen Erinnerungskontext in unser Projekt ein zu bringen’. Dit oudste herinneringscentrum in Schleswig-Holstein behoeft nodig modernisering. Er is een duidelijke link met Nederland: de Puttense mannen werden naar dit satellietkamp van Neuengamme gedeporteerd. Ca. 505 van hen vonden er de dood. De directeur was daarnaast adviseur bij de ontwikkeling van verschillende projecten: - Potocari Memorial Center (Bosnië-Herzegowina) - Masterplan Sobibor (Polen) - nieuw Joods Museum voor Deportatie en Verzet in Mechelen (België) - nieuwe herinrichting van het terrein en uitbreiding Nationaal Monument Kamp Amersfoort De directeur vertegenwoordigde Nederland in de Memorial and Museums Working Group van de International Holocaust Remembrance Alliance (voorheen ITF). In 2014 zijn de plannen om het vroegere Joodse werkdorp in de Wieringermeer als museum in te richten nieuw leven ingeblazen. Het Herinneringscentrum is opnieuw gevraagd mee te denken in het informeren van de bezoekers over de historische betekenis van deze plek. In 2014 is de gerestaureerde barak in het vroegere (Joodse) werkkamp De Beetse nabij Sellingen officieel geopend. Het is het begin van een verdere ontwikkeling en markering van dit werkkamp. Het Herinneringscentrum Kamp Westerbork is hierbij nauw als adviseur betrokken en is nu gevraagd een permanente tentoonstelling in de barak samen te stellen en een educatief programma te ontwikkelen.

33

• •

Het Herinneringscentrum Kamp Westerbork was als adviseur betrokken bij het in 2014 opgerichte Oorlogsinformatiecentrum Drenthe (OICD). Van 15 tot en met 19 december bracht een groep rondleiders van het Potocari Memorial Center een trainingsbezoek aan Nederland. Zij volgden een door het Herinneringscentrum Kamp Westerbork samengesteld programma met workshops, gesprekken en bezoeken.

P&O •

• • •

De functies van de Stichting Faciliteiten zijn in 2014 geherwaardeerd. In januari vond het jaarlijkse studieweekend plaats. Er werden werkbezoeken gebracht aan het Junior Verzetsmuseum en het Rijksmuseum in Amsterdam. De volgende dag werd het nieuwe Verzetsmuseum in het Fries Museum bezocht. Op 15 april en op 8 oktober vond er een medewerkersbijeenkomst plaats. Deze bijeenkomsten stonden in het teken van de ontwikkelingen op de historische plek. Met de jaarlijks door het Nederlands Auschwitz Comité georganiseerde reis naar de kampen in Polen zijn drie medewerkers mee geweest: Jantien Grit, Patricia Lübbers en Floor Oostra.

Beheer en bedrijfsvoering •

•

Tijdens het groot onderhoud in januari is de basistententoonstelling op verschillende plekken aangepast. Zo is bij de entree van het museum een kast geplaatst met verhalen van kinderen in kamp Westerbork en zijn in koffers de persoonlijke geschiedenissen van vijf kinderen nader uitgelicht. Hieraan gekoppeld waren nieuwe kijkwijzers, waarin bijzondere aandacht wordt besteed aan deze vijf kinderen. Ook in 2014 hebben we aandacht moeten schenken aan het probleem dat het subsidiekader dat het ministerie van VWS hanteert zich niet goed verhoudt tot onze begroting, waarin niet alleen inkomsten en uitgaven vanuit de reguliere exploitatie, maar ook projectinkomsten en -uitgaven voorkomen. Het opnemen van deze laatste soort inkomsten en uitgaven, waarvan de daadwerkelijke realisatie niet altijd gegarandeerd is, is voor het ministerie van VWS problematisch. Echter: het niet in de begroting opnemen van projecten betekent in feite dat onze begroting de realiteit niet weerspiegelt en dus in de praktijk voor onszelf geen instrument kan zijn bij het voeren van regie op onze inkomsten en uitgaven. Alle herinneringscentra hebben hier last van. Om dit probleem op te lossen is in 2014 dan ook in gezamenlijkheid overleg gevoerd met het ministerie met het doel een modus te vinden om zowel te voldoen aan de uitgangspunten van het Rijkbrede subsidiekader, als aan de behoeften van de herinneringscentra om te kunnen werken met een realistische begroting. Ook zou in de subsidiesystematiek meer gelegenheid moeten worden geboden om financiële reserves op te bouwen, iets dat nu ook niet goed mogelijk is. Het overleg zal in 2015 worden

34

•

•

voortgezet. Doel van alle partijen is om een nieuwe systematiek te ontwikkelen die vanaf de begroting 2016 kan worden gehanteerd. In 2014 is kritisch gekeken naar alle facetten van onze ICT-infrastructuur. Hier is een gespecialiseerd adviesbureau bij betrokken. De aanleiding hiervoor was tweeledig. Enerzijds de ambitie om veel meer onze gegevens en collectie langs digitale kanalen bij het publiek te brengen. Anderzijds het gegeven dat een deel van onze hardware en ook software op het gebied van kantoorautomatisering aan het eind van de levensduur is en niet meer op alle punten voldoet, hetgeen ook om nieuwe keuzes en investeringen vraagt. Al die dingen hangen met elkaar samen, en dus was het opstellen van een geïntegreerd plan van aanpak op dit thema nodig. Naast meer technische analyses hebben ook twee workshops met alle medewerkers plaatsgevonden om de wensen en behoeften te bespreken. Dit alles heeft geleid tot een ‘spoorboekje IT-strategie 2015-2017’. Belangrijke aanbevelingen hierin waren: het scheiden van ons relatiemanagement-systeem met de collectieregistratie, het dichter bij elkaar brengen van ‘collectie’ en de data van Naam en Gezicht, het ontwerpen van een nieuw datamodel voor de collectieregistratie om de vindbaarheid te verbeteren, het vernieuwen van een deel van de kantoorautomatisering, het beter inrichten van het functioneel beheer binnen de Herinneringscentrum Kamp Westerbork-organisatie en het expliciteren van ons beleid ten aanzien van openbaarheid van gegevens. Om hieraan gevolg te kunnen geven is binnen de organisatie meer capaciteit vrijgemaakt voor ICT en is een glasvezelverbinding gelegd vanuit Astron naar zowel de woning van de kampcommandant, als naar de SBB-schuur en het Herinneringscentrum. Deze snelle internetverbinding, die in 2015 in gebruik zal worden genomen, vormt een enorme verbetering op de ADSL-lijnen waarmee tot nu toe moest worden gewerkt. In 2015 zullen we het verbetertraject verder ter hand nemen, iets waarvan we moeten verwachten dat het ons veel nieuwe mogelijkheden gaat bieden, maar ook de komende jaren een fors beroep zal doen op onze aandacht en middelen. Het museumcafé heeft in 2014 een metamorfose ondergaan en oogt rustig, strak en eigentijds met nieuwe tafels, stoelen en lampen.

35

ORGANISATIE Raad van Toezicht De Raad van Toezicht was op 1 januari 2014 als volgt samengesteld: prof. dr. D.F.J. Bosscher, Groningen B.G.H. Jacobse MBA, Groningen mr. M.R. Gans, Groningen mw. S.J. Schmitz, Molenend mr. S.W. Mouw, Schaarsbergen

- voorzitter

De Raad van Toezicht, waarin zich geen wijziging voordeed, kwam - steeds in aanwezigheid van de directeur-bestuurder - vier maal bijeen. Daarnaast is er nog een gezamenlijke bijeenkomst geweest met de Raad van Advies inzake de toekomst van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Naast structurele agendapunten kwamen aan de orde begroting en jaarrekening en vooral het meerjarenproject Historische plek.

Raad van Advies De Raad van Advies bestond op 1 januari 2014 uit de volgende personen: mw. drs. P. Huitsing, MCM, Haarlem dr. I.B.H. Abram, Amsterdam mw. M.W. Brink-Massier mw. A. Emmens-Knol, Castricum B. van der Ham, Amsterdam mw. drs. J. van Kranendonk, Amsterdam A. van Liempt, Nieuwegein mw. mr. H. Neppérus, ’s Gravenhage mr. E.J. Numann, ’s Gravenhage dr. F. Peters, Leiderdorp mw. J. G. Vlietstra, Winschoten A. A. Westerlaken, Culemborg P.J. Wolthers, Den Haag

- voorzitter

Naast de Raad van Toezicht kent het Herinneringscentrum ook een maatschappelijk breed samengesteld adviescollege. De Raad kwam in het verslagjaar drie keer bijeen, waarvan eenmaal samen met de Raad van Toezicht). In deze bijeenkomsten werd uitgebreid gesproken over de Shoahbusiness in Westerbork en over de museale inrichting van het Dutchbat hoofdkwartier in Srebrenica. De samenstelling van de Raad van Advies bleef ongewijzigd.

36

Directie en medewerkers De personeelsbezetting, met respectievelijk de omvang van de functie en de datum van indiensttreding, was op 1 januari 2014 als volgt. Betaalde medewerkers drs. Dirk Mulder directeur 1,05 Guido Abuys conservator 1,0 mw. Henriëtte Dekker jr. receptiemedewerker opr. mw. Wendy Doorten directiesecretaresse 1,0* mw. Gemma Groot Koerkamp (project)coördinator LSG 0,89 mw. Ettie Henstra medewerker secretariaat 1,0 mw. Carolien van der Kooij-Geertsema personeelsadviseur 0,56 Sjaak Kortenhoeven beheerder 1,11 Bas Kortholt MA medewerker educatie/onderzoeker 1,0 mw. Marijke Kortholt-Zwikker medewerker educatie 0,67 mw. Hillie van der Let sr. receptiemedewerker/mdw. financiën 1,0 mw. Patricia Lübbers** (project)medewerker LSG 1,0 mw. José Martin medewerker collectie 0,6 Marius Mulder MA projectmedewerker opr. mw. Tanja Oostenbrink-de Groot sr. receptiemedewerker/mdw. secr. 1,0 Patrick Prinsen medewerker educatie 1,0 mw. Dorte Rasmussen junior receptiemedewerker opr. Gerard Rossing medewerker collectie 1,0 mw. Karin Schaap-Kapteijn sr. receptiemedewerker 0,6 Michiel Smit medewerker educatie 1,0 mw. Marian van der Spek sr. receptiemedewerker 0,5 mw. drs. Christel Tijenk coördinator publieksbegeleiding 1,0 mw. Lidia Vedder medewerker PR 0,67 mw. drs. Ellen van der Waerden hoofd Organisatie 0,89 Marla Wessels jr. receptiemedewerker opr.

010186 010692 260113 011104 010408 100510 010809 160511 010106 010408 010190 181113 010700 010612 011192 230902 010512 011190 090106 010402 010511 010704 090312 011112 270111

* Wendy Doorten werkt m.i.v. 1-1-2011 feitelijk 0,89 fte (32 uur) i.v.m. opname ouderschapsverlof. ** Patricia Lübbers is m.i.v. 1-4-2014 24 uur per week gaan werken (0,67 fte).

37

De volgende contracten zijn in 2014 geëindigd: Dorte Rasmussen op 5 januari Marla Wessels op 5 januari Lidia Vedder op 31 maart Patricia Lübbers op 18 november Henriëtte Dekker op 30 november Nieuw benoemd werden mw. Marla Wessels mw. Dorte Rasmussen Sipke Witteveen mw. drs. Sandra van Lune mw. Floor Oostra Erik Guns

jr. receptiemedewerker jr. receptiemedewerker (project)medewerker LSG (project)medewerker LSG medewerker PR projectcoördinator PMC

Additioneel Wim Duinkerken* Jaap Kooistra** Shirin Beland*** Solveig Ketelsen*** Gert-Jan Wormmeester****

medewerker onderhoud medewerker ICT projectmedewerker LSG projectmedewerker LSG project leer-werkatelier

opr. opr. 1,0 1,0 0,67 0,22

190414 260414 100314 070414 010514 010914

1,0 0,56 1,0 1,0 0,1

210604 150413 180913 180914 010914

Shirin Beland is gestopt per 30 augustus 2014. Solveig Ketelsen is in dienst gekomen per 18 september 2014. Gert-Jan Wormmeester is per 1 september 2014 op detacheringsbasis begonnen. * ** *** ****

loonkostensubsidie via Alescon, begeleiding via Stam BV (Re-integratie Begeleid Werken) loonkostensubsidie en begeleiding via Iederz Arbeidsintegratie detachering Aktion Sühnezeichen/Friedensdienste (Duitsland) detachering Hanzehogeschool Groningen

Stage Matthijs Kalkman

HBO Commerciële Economie 0,2

171114

Freelance Rienk Kamer

communicatieadviseur

010911

0,2

Directieadviseurs Sake Elzinga Albert Gilbert prof.dr. Rob van der Laarse Harold Veldkamp

Geassocieerde wetenschappelijke onderzoekers dr. Ria van den Brandt wetenschappelijk onderzoeker Theresienstadt i.s.m. Radboud Universiteit Nijmegen dr. Frank van Riet wetenschappelijk onderzoeker Bewaking en ordehandhaving in kamp Westerbork

38

Vrijwilligers mw. Els van Ardenne mw. Marijke Bakker-van der Veen Jolle Balsma Marcel Benjamins mw. Marja Beuker mw. Marjolein Bijmolt mw. Frouwke Booij-Doornbos Meindert Bos mw. Foep Bosscha-Law Jan Briggeman mw. Nanette Cohen mw. Ria Cohenno Albert van Dalen Kees Daling mw. Grietje Deuring mw. Marije Eizenga Albert Eleveld Joost Faber Sake Foekens Wim Geerling Gert Goor Jan de Graaf mw. Tineke Grimminck-Nauta mw. Willy Hartman Herman Heikens Johan Heikens Mike Henderson Henk Hoejenbos Jan Jansen Harry Janssen Henk Jolmers mw. Sien Klingenberg Jan Kolkman mw. Annemiek van der Kooij mw. Mary Anne Koster Arend Kreuze mw. Diana Lammertink-Nijhuis Harm Lampe Rens de Leeuw Rinus Loman Herman Mous mw. Truus Mous mw. Reina Mulderij Harry de Munck Henk Nijdam René Nijs Ben Plasman Michael Povel mw. Marjan Puite Fokko Ronda Hilbrant Schuiling Anne Sinnema

rondleider opr. project Naam & Gezicht 0,2 buschauffeur 0,2 rondleider opr. rondleider opr. medewerker collectie 0,1 alg. museummedewerker 0,1 buschauffeur 0,2 rondleider opr. buschauffeur 0,2 project Naam & Gezicht opr. project Naam & Gezicht 0,2 buschauffeur 0,1 buschauffeur 0,2 alg. museummedewerker 0,4 project Naam & Gezicht 0,1 rondleider opr. alg. museummedewerker 0,3 project Naam & Gezicht 0,2 onderhoudsmedewerker 0,2 buschauffeur 0,2 rondleider opr. rondleider opr. project Naam & Gezicht 0,2 medewerker collectie opr. medewerker collectie opr. onderhoudsmedewerker 0,2 project Naam & Gezicht/rondleider 0,2 buschauffeur 0,2 buschauffeur 0,1 buschauffeur 0,1 medewerker bijzondere activiteiten opr. buschauffeur 0,2 medewerker educatie opr. project Naam & Gezicht 0,2 buschauffeur/ project LSG 0,4 buschauffeur 0,1 medewerker technische dienst opr. onderhoudsmedewerker/buschauffeur 0,2 rondleider opr. collectiemedewerker 0,4 collectiemedewerker 0,4 rondleider opr. rondleider opr. buschauffeur 0,1 financieel adm. medewerker 0,2 onderhoudsmedewerker 0,2 rondleider opr. project Naam & Gezicht 0,2 rondleider opr. rondleider opr. rondleider opr.

010313 080206 050704 010412 010806 010811 010999 011112 250601 230110 010109 010613 010604 010114 150799 290507 010798 090903 241104 010512 011210 010189 140411 010302 210211 210211 010711 152104 010313 270111 010107 011112 270111 011111 011210 150206 010107 011113 011113 010806 120802 011198 010399 010313 010107 010107 010512 010806 011113 140411 010412 010806

39

Hans Smits Jan Snater mw. Ank Spencer Derk Talens mw. Richelle Tetteroo Fons van Tol Gerard Veerkamp mw. drs. Trieneke Veldman Kees Visschedijk Lolke Vos Sijtse Wagenmakers Dirk Wiggerink Gerard Wortmann mw. Elizabeth Zeilstra

project De oorlog dichtbij huis onderhoudsmedewerker alg. museummedewerker buschauffeur project LSG collectiemedewerker redacteur publicaties alg. museummedewerker/rondleider project Naam & Gezicht rondleider alg. museummedewerker onderzoek collectie rondleider rondleider

Uitbreiding van vrijwilligers vond plaats met Jaap Koeling buschauffeur Gerard Nienhuis buschauffeur Hans Piek educatie Eelco Lelieveld collectiemedewerker

opr. 0,4 opr. 0,2 0,1 0,4 opr. opr. 0,2 opr. 0,1 opr. opr. opr.

011206 010796 150998 010107 010811 010806 250607 010301 010813 010806 090910 010806 010811 140411

0,2 0,2 opr. 0,4

010414 010914 011114 121114

In 2014 is er afscheid genomen van Albert Eleveld (i.v.m. overlijden) Dirk Wiggerink Hans Smits Trieneke Veldman

Museumcafémedewerkers* mw. Jannita Bos mw. Jantien Grit-Vos Dhiraj Kootstra Daan de Kruijf mw. Cobi Lesterhuis mw. Janneke Muthert mw. Diana Nanning mw. Cora Kamman mw. Rosanne Rozeboom mw. Ria van Weers

afwasmedewerker museumcafémedewerker museumcafémedewerker afwasmedewerker museumcafémedewerker museumcafémedewerker coördinator museumcafé museumcafémedewerker afwasmedewerker museumcafémedewerker

opr. 0,84 opr. opr. 0,4 opr. 0,84 0,5 opr. opr.

010511 130202 010511 010511 220609 160906 010508 140208 010511 010511

Nieuw benoemd werden mw. Nienke Boekeloo mw. Ellen Hoogeveen

afwasmedewerker afwasmedewerker

opr. opr.

010714 010714

* Deze medewerkers zijn in dienst bij de Stichting Faciliteiten Herinneringscentrum Kamp Westerbork

40

Dienstverlening De samenwerking met Stichting Herstelling uit Amsterdam werd dit jaar gecontinueerd. In november is er een groep van 6 personen met begeleiding een week aan het werk geweest met snoeiwerkzaamheden op het kampterrein, de parkeerplaats en de museumtuin. Met ingang van september 2012 is een groep van ongeveer 15 Duitse en Nederlandse langdurig werkzoekenden 3 dagen per week werkzaam ten behoeve van de renovatie van De 102.000 Stenen. Dit in het kader van het project In het spoor van Anne Frank/Auf den Weg von Anne Frank, een langdurig samenwerkingsverband tussen Landkreis Leer, gemeente Oldambt en het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. In december kon het werk opgeleverd worden.

Personele bezetting (1 januari 2014) aantal medewerkers

2014

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

in dienst Herinneringscentrum additioneel vrijwilliger in dienst Faciliteiten*

25 3 66 10 ___ 104

25 2 60 10 ___ 97

24 2 59 13 ___ 98

21 2 48 9 ___ 80

22 3 47 9 ___ 81

33 3 47

32 3 46

31 3 46

29

___ 83

___ 81

___ 80

totaal

39

72

* m.i.v. 2010 is bij de telling in dienst een splitsing gemaakt tussen stichting HcKW en stichting Faciliteiten

41

aantal fte

2014

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

fulltime 60-90% 40-60% < 40%

15 8 5 76 ___ 36,2

16 9 5 67 ___ 37,6

17 6 11 64 ___ 34,5

17 5 12 46 ____ 32,7

15 8 12 46 ____ 32,3

15 4 15 48 ____ 35,3

17 3 11 47 ____ 32,3

17 3 12 51 ____ 31,3

17 2 14 40 ___ 29,9

totaal fte

42

CIJFERS Vrienden Specificatie van de categorieën Vrienden op 31 december 2014 laat het volgende zien.

Sympathisanten Vriend Donateur Begunstiger Bijz. begunstiger

< € 25 > € 25 > € 75 > € 300 € 2.000 eenmalig

2014 186 2.643 996 35 100

3.960

Bedrijfsvriend Bedrijfsdonateur Bijzonder bedrijfsdonateur Bedrijfsbegunstiger Bijzonder bedrijfsbegunstiger

2013 190 2.624 1.011 35 101

Sympathisanten Vriend Donateur Bijz. donateur Begunstiger

< € 20 > € 20 > € 30 > € 55 > € 275

Bijz. begunstiger

€ 2.000 eenmalig

3.961

2012 199 2.665 657 363 34

2011 198 2.673 656 368 32

2010 208 2.734 670 636 31

101

97

94

4.019

4.024

4.373

2014

2013

2012

2011

2010

2009

100,-) 240,-) 500,-)

3 4 2

3 4 2

3 4 2

3 4 2

6 3 2

7 2 2

(> € 1.000,-) (> € 2.500,-)

-

1

1

1

1

1

9

10

10

10

12

12

(> € (> € (> €

In 2013 zijn voorbereidingen getroffen voor een brede aanpak van Bedrijfsvriendenwerving. Deze heeft helaas in 2014 nog geen uitvoering gekregen, maar wordt in 2015 uitgevoerd. Legaten In het verslagjaar mocht het Herinneringscentrum legaten ontvangen van mw H. van Wermeskerken de Vries dhr J.M.J. de Groot mw M.E. Haanen-Rosier mw W. de Voogd- van der Goot Fonds op Naam Een mogelijkheid tot steun die aan belangstelling wint is het vormen van een Fonds op Naam. Zo beheert het Herinneringscentrum sinds 2008 het Mieke Meijer Educatie Fonds. Dankzij dit Fonds kunnen jaarlijks educatieve projecten worden gerealiseerd die kinderen bagage voor de toekomst meegeven. In 2014 werd uit het fonds een deel van de kosten voor de ontwikkeling van het nieuwe educatief programma De Trein, bedoeld voor groepen uit het voortgezet onderwijs, met name het VMBO gebruikt. Een ander deel uit het fonds is gebruikt voor onderzoek voor het jeugdboek Eenzaam in de oorlog, een boek dat Martine Letterie gaat schrijven voor het Herinneringscentrum Kamp Westerbork.

43

Bezoekerswaardering Sinds jaren is het Herinneringscentrum Kamp Westerbork deelnemer in de Museummonitor. Dit is een continu onderzoek onder de bezoekers naar hun waardering op tal van onderdelen. Op basis van vergelijking tussen meerderde jaren kan van een redelijk stabiel beeld worden gesproken. In het verslagjaar zijn naast de reguliere vragen een aantal open vragen geformuleerd. Hieruit komt sterk naar voren dat bezoekers graag meer willen zien op het kampterrein. Met het project Historische plek komt het Herinneringscentrum aan deze wens tegemoet.

Bezoekersaantallen 2014

2013

2012

2011

2010

2009

2008

Betalend Januari Februari Maart April Mei Juni Juli Augustus September Oktober November December

1.604 4.834 6.673 16.663 15.371 12.719 10.892 16.477 7.534 10.533 4.689 3.737

1.643 4.841 6.760 9.876 20.625 11.107 11.572 15.041 7.632 8.703 5.814 3.238

2.429 6.132 6.264 12.456 16.540 9,977 13.416 14.129 7.295 7.816 5.036 3.675

471 4.747 7.971 7.181 19.724 12.025 13.666 13.515 7.981 7.517 4.523 3.361

509 5.714 5.132 9.709 20.808 10.946 12.852 16.510 9.698 9.728 5.154 2.632

967 6.170 6.538 11.708 17.732 12.999 13.594 16.269 9.435 8.441 5.141 3.651

1.211 6.123 5.445 9.377 15.795 8.277 11.902 13.520 7.001 8.922 3.992 4.830

TOTAAL

117.726

106.862

105.165

102.682

109.392

112.645

96.655

2014

2013

2012

2011

2010

2009

2008

70 932 737 3.063 12.029 2.835 3.883 6.676 2.770 3.188 403 194

178 349 614 2.725 4.292 2.538 4.156 4.683 1.663 3.699 243 180

375 285 161 1.664 4.026 2.589 5.801 4.545 1.465 2.469 120 179

20 235 270 3.399 6.314 2.749 3.869 4.703 769 2.568 117 2.809

1.335 276 176 3.654 10.074 1.872 3.947 5.863 1.138 2.764 311 195

36 476 533 1.785 8.515 1.985 3.781 5.328 1.421 2.245 331 126

67 338 488 1.373 6.956 1.526 3.851 4.780 822 1.894 188 322

36.780

25.320

23.679

27.910

31.605

26.562

22.605

148.506

132.182

128.844

130.592

140.997

139.207

119.260

Gratis* Januari Februari Maart April Mei Juni Juli Augustus September Oktober November December

TOTAAL

* betreft Vrienden van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork, deelnemers aan de rondleidingen en (kinder)activiteiten, en aanwezigen bij herdenkingen. ** in mei 2014 zijn voor het eerst de aanwezigen aan de 4 mei herdenking meegeteld

44

Het Herinneringscentrum Kamp Westerbork kan terugkijken op een goed bezoekjaar met een record aantal bezoekers. Naar schatting bezochten, naast het museum, minstens 250.000 mensen het kampterrein. Hiermee behoort ‘Westerbork’ tot één van de drukst bezochte museale plekken in ons land.

Virtueel Januari Februari Maart April Mei Juni Juli Augustus September Oktober November December TOTAAL

2014

2013

2012

2011

2010

15.088 18.934 21.005 28.326 37.912 17.885 19.108 24.909 19.163 23.527 16.868 21.641

15.307 16.152 19.086 30.325 41.001 16.970 17.208 19.031 14.857 18.187 12.743 10.868

17.750 14.327 15.285 23.139 25.778 16.329 18.819 14.908 14.268 16.030 12.427 10.880

11.145 11.484 13.313 17.189 24.126 12.656 15.031 13.784 10.724 12.351 11.316 12.297

24.754* 15.125* 17.708* 21.033* 18.321 8.893 9.709 ** 10.672 12.679 9.767 6.628

264.366 231.735 199.940 165.416 155.289

* met ingang van 12 april 2010 heeft het Herinneringscentrum Kamp Westerbork een nieuwe website en worden de bezoekers op een andere manier bijgehouden, vandaar het verschil in de aantallen. ** in verband met een storing konden de bezoekersaantallen in de maand augustus niet worden bijgehouden.















45


Overig Groepen Rondleidingen Buspassagiers enkel Buspassagiers retour Buspassagiers gratis Ooggetuigen Lezingen extern

2014

2013

2012

2011

2010

2009

2008

27.901 24.231 26.573 55.490 248 1.445 1.361

26.649 18.267 23.695 48.679 114 679 1.272

26.992 17.320 24.362 45.663 31 1.085 481

26.778 16.075 23.560 42.545 55 1.011 276

27.576 16.982 19.794 35.755 110 587 232

29.627 15.402 19.562 33.175 23 440 249

26.475 13.577 16.730 28.403 46 720 196

46

In 2014 was het aantal begeleide (school)groepen iets lager dan in het jaar daarvoor, het aantal deelnemers per groep evenwel steeg. Een sprekend beeld van de omvang van het uitvoerende educatieve werk geeft een overzicht van het aantal begeleide groepsactiviteiten (film, inleiding, rondleiding, lezing extern). 2003 753 2004 812 2005 1.015 2006 916 2007 925 2008 1.119 2009 1.003 2010 1.096 2011 1.163 2012 1.058 2013 1.069 2014 1.065 Ook de openbare rondleidingen, gegeven van april tot en met oktober, konden rekenen op een grote belangstelling. In februari en maart werden speciale rondleidingen gehouden in het kader van de 100e geboortedag van Etty Hillesum.

47

Zakelijke gegevens Bezoek- en postadres Herinneringscentrum Kamp Westerbork Oosthalen 8 9414 TG Hooghalen T (0593) 592600 F (0593) 592546 E [email protected] I www.kampwesterbork.nl F www.facebook.com/kampwesterbork T www.twitter.com/kampwesterbork

Openstelling 25 januari t/m 30 december 2014 maandag t/m vrijdag 10.00-17.00 uur za en zo april-augustus 11.00-17.00 uur za en zo september-maart 13.00-17.00 uur feestdagen(weekeinden) 11.00-17.00 uur Tweede Kerstdag 13.00-17.00 uur

Toegangsprijzen tot 8 jaar 8-18 jaar + CJP groep (min. 15 pers.) incl. introductie incl. rondleiding incl. intro + rondl.

gratis € 3,-€ 2,75 € 3,50 € 4,75 € 5,50

18 jaar en ouder groep (min. 15 pers.) incl. introductie incl. rondleiding incl. intro + rondl.

€ € € € €

6,50 6,-7,50 9,75 11,--

Vrienden (min. € 25,-- jaarlijks) gratis Rekeningen Rabobank Rabobank (vrienden)

NL 48 RABO 030.65.22.101 NL 28 RABO 030.65.84.832

48

Financiële partners Het Herinneringscentrum Kamp Westerbork wordt door velen en op zeer verschillende wijze ondersteund in zijn werkzaamheden. Vrijwilligers, adviseurs, Vrienden, media, bedrijven, organisaties, instellingen en overheden dragen allen bij aan het functioneren. Onder hen zijn een aantal die structureel of op projectbasis in het verslagjaar belangrijke financiële steun hebben gegeven.

Ministerie van VWS

Provincie Drenthe

Gemeente Midden-Drenthe

Samenwerkingsverband Noord-Nederland (SNN)

Essent

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Vfonds

EDLI Foundation

49

SNS Reaal Fonds

VSBfonds

Eems Dollard Regio/ Ems Dollart Region

Euregio

INTERREG Deutschland Nederland

INTERREG Grenzregionen gestalten Europa

Programma Europa voor de Burger - Actief Europees Gedenken

50