HERINNERINGSCENTRUM KAMP WESTERBORK

HERINNERINGSCENTRUM KAMP WESTERBORK

JAARVERSLAG 2012

INHOUD

Woord vooraf

3

Beleid in een jaar

5

Beeld van een jaar

18

Uitgelicht

27

Achter de schermen

34

Organisatie

39

Cijfers

45

Zakelijke gegevens

51

Financiële partners

52

2

2

WOORD VOORAF Aan de vooravond van het 30-jarig bestaan van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork is er in het verslagjaar intern, zowel in vergaderingen van de staf, de Raad van Toezicht en de Raad van Advies, uitgebreid stilgestaan bij de vraag naar de troeven en uitdagingen van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork voor de komende jaren. Geconstateerd kan worden dat ‘de oorlog’ niet alleen diep geworteld is in de Nederlandse samenleving en, in het bijzonder de Holocaust, een moreel als ook sociaal en politiek ijkpunt is, maar dat de betekenis en zeggingskracht van de ‘sites of terror’ alleen maar zullen toenemen. Er zijn twee wezenlijke en directe intermediairs tussen heden en verleden: ooggetuigen en historische plekken. Met het verdwijnen van de oorlogsgeneratie zal de betekenis van een historische plek nog groter worden. En deze getuige - het landschap - is een blijvende getuige. Dit valt te constateren in het Belgische Ieper waar de Eerste Wereldoorlog bijna een eeuw later nog volledig ‘in leven’ is. Maar ook in het Franse Oradour-sur-Glane waar de inwoners in 1944 door de Duitse bezetter zijn uitgemoord en het dorp het verstilde leven vanaf dat moment laat zien en ervaren. De site Westerbork is verankerd in de samenleving. Deze plaats van herinnering is niet alleen door de rijksoverheid aangemerkt als een plek waarvoor zij verantwoordelijkheid neemt in de vorm van een structurele instandhoudingssubsidie, het geldt sinds 2012 ook voor de provinciale overheid van Drenthe. En in de Canon voor het geschiedenisonderwijs wordt met nadruk gewezen op het belang van een bezoek van leerlingen aan ‘lieux de memoires’. De opstellers van de Canon schrijven dat zij ‘groot voorstander (zijn) van zulke beleving van het verleden’. Om die reden zijn bij ieder venster excursiemogelijkheden en tips voor concreet bezoek aan plaatsen van herinnering opgenomen. Daarin neemt Westerbork een prominente plaats in. Dit sluit aan bij de daadwerkelijke beleving van leerlingen, zoals blijkt uit een in opdracht van het Ministerie van VWS door de SLO uitgevoerd onderzoek: leerlingen zijn erg onder de indruk van excursies. Hierbij worden met name het Anne Frankhuis en kamp Westerbork genoemd. Als kracht van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork wordt visie, creativiteit, inventiviteit en durf van de organisatie onderkend. Het wordt als vernieuwend gezien, ook internationaal. Dit niet alleen door de inhoud van de activiteiten die het ontwikkelt maar ook door de plekken waar deze worden uitgevoerd: niet alleen in het museum maar ook op de historische plek en zelfs elders, buiten de eigen ‘muren’. Met projecten als ‘De Oorlog dichtbij huis’, het Westerborkpad, de markering van Het Apeldoornsche Bosch en de Joodse Werkkampen of de regionale bijeenkomsten ‘De oorlog na 65 jaar’ maakt het Herinneringscentrum Kamp Westerbork de site Westerbork in geheel Nederland zichtbaar. Dit wordt versterkt door de Westerborkleerstoel aan de Vrije Universiteit Amsterdam, ook internationaal. Het Herinneringscentrum is hiermee niet alleen verzekerd van wetenschappelijke inbreng, op nationaal en Europees niveau, met experts op het terrein van educatie, erfgoed, archeologie en herinnering, maar leidt tegelijkertijd tot nieuwe samenwerkingsverbanden met Europese partners. En door de ondersteuning van en samenwerking met het Potocari Memorial and Cemetery in Bosnie-Herzegowina geeft en vraagt Westerbork ook aandacht voor andere genociden dan de Holocaust. Een fraaie onderkenning van de positie van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork is de nominatie voor het Europees Erfgoedlabel. Op advies van de Raad voor Cultuur heeft het kabinet in de persoon van de minister van OCW naast het Vredespaleis in Den Haag Westerbork voorgedragen bij de Europese Commissie. Het Europees Erfgoedlabel is bedoeld voor ‘sites’ die een sleutelrol in de geschiedenis van Europa hebben gespeeld en educatieve activiteiten

3

3

ontwikkelen, vooral op jongeren gericht. De Europese Commissie zal de eerste labels in 2014 uitreiken. Maar directie, staf, medewerkers, Raad van Toezicht en Raad van Advies zijn zich er ten volle van bewust dat, ondanks de sterke troeven de betekenis van Westerbork geen vanzelfsprekendheid hoeft te blijven. In dat opzicht geeft het ‘geformaliseerde overheidswantrouwen’ zorgen. In weerwil van hetgeen over de wenselijkheid van een terugtredende overheid en vermindering van regeldruk wordt gezegd, valt er eerder een tegengestelde richting te constateren: protocollen, formats, voorschriften, ze nemen in omvang toe en zijn exponenten van een controledrift die wordt verdedigd vanuit een zogenaamd streven naar transparantie en een zo doelmatig en efficiënt mogelijk inzetten van minder financiële middelen maar in wezen een verhulling is van het ontbreken aan visie en, daardoor, angst. Angst om fouten te maken, angst om daarop aangesproken te worden. Dat leidt tot een politiek van dichttimmeren: ieder risico dient vermeden te worden. En zo lijkt de overheid het publieke domein, waartoe ook Westerbork behoort, in essentie met wantrouwen tegemoet te treden. De (financiële) relatie is niet op vertrouwen gebaseerd maar op een geformaliseerd wantrouwen. En daardoor komt de verantwoording ver af te staan van de professionele functionaliteit. De lastendruk, zowel administratief als financieel, is een niet te onderschatten negatieve factor in de essentie van het functioneren: het in herinnering houden en overdragen van het verhaal van kamp Westerbork. Dit wordt in hoge mate versterkt door het door overheden (en andere partijen) gebezigde mantra van samenwerking. Hooghalen, mei 2013 Dirk Mulder directeur

4

4

BELEID IN EEN JAAR Overheden Ministerie van VWS Het Ministerie van VWS is een belangrijke partner van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Vanaf de oprichting wordt, op initiatief van de Tweede Kamer, een structurele subsidie ontvangen, de laatste periode binnen het beleidskader van de verantwoordelijkheid voor de vervolgingsplekken van de oorlog. Daarnaast wordt een jaarlijkse projectsubsidie verkregen voor het Landelijk Steunpunt Gastsprekers WOII-Heden alsook voor de Kennisuitwisseling Potocari Memorial Center. Regelmatig overleg vindt er plaats met de afdeling Oorlogsgetroffenen en Herinnering WOII van het Ministerie. In het verslagjaar hadden de contacten, met name met de verschillende financiële afdelingen en diensten, echter wel een bijzonder hoge frequentie, gevolg van enerzijds de toenemende administratieve lastendruk en aan de andere kant verschillen van opvatting binnen het departement over de verantwoordingswijze. Ten grondslag aan deze (nieuwe) discussie lag de vraag naar de aard van de structurele instellingssubsidie: is er sprake van een (basis)instandhoudingssubsidie of is deze subsidie complementair. Dit verschil van inzicht speelde zowel bij de vaststelling van de instellingssubsidie 2011 als bij de aanvraag voor dezelfde subsidie voor het jaar 2013. Het resultaat ervan was in ieder geval dat er door alle partijen veel tijd is gestopt in overleg, vergaderingen en correspondentie. Beide zaken zijn in het verslagjaar nog niet afgerond. Duidelijk is echter wel dat het Herinneringscentrum een aanmerkelijk hogere accountantsrekening krijgt dan die van voorgaande jaren. Met het Ministerie is eveneens regelmatig gesproken over de in Den Haag levende wens om te komen tot meer en concrete samenwerking tussen de vier herinneringscentra, te weten Nationaal Monument Kamp Amersfoort, Nationaal Monument Kamp Vught, Indisch Herinneringscentrum en Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Onder de paragraaf Samenwerking wordt hierop in het vervolg van dit hoofdstuk nader ingegaan. Provincie Drenthe Naast incidentele en projectmatige ondersteuning kent het Herinneringscentrum Kamp Westerbork een structurele financiële band met de provincie Drenthe daar waar het het beheer en onderhoud van de historische plek betreft, in het bijzonder het Nationaal Monument Westerbork. Hiervoor wordt sinds enkele jaren na de opening van het Herinneringscentrum jaarlijks een waarderingssubsidie verstrekt. In 2011 is in opdracht van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork een onderhoudsrapport opgesteld. Daaruit bleek dat het monument een groot onderhoud nodig had. Voor de financiering ervan is vervolgens een beroep op de provincie gedaan, uitgaande van de veronderstelling dat zij eigenaresse is. De provincie stelde zich evenwel op het standpunt dat zij weliswaar verantwoordelijkheid voelt voor de goede staat van het

5

5

monument, en daardoor ook geld voor de renovatie beschikbaar wil stellen, maar dat het eigendom niet bij haar ligt en dientengevolge ook niet de bekostiging van de totale som. Ook hier geldt dat er in het verslagjaar veel overleg heeft plaatsgevonden alsmede correspondentie is gevoerd. Het resultaat daarvan was dat er in goed overleg een oplossing is gevonden voor de uitvoering van het groot onderhoud op een wijze waarin het Herinneringscentrum participeert met eigen personele inzet. Realisatie zal in voorjaar 2013 plaatsvinden. Open is evenwel gebleven de vraag naar het eigendom. De archieven lijken daarop geen (duidelijk) antwoord te geven. Dat hoeft echter nog niet te betekenen dat de verantwoordelijkheid voor beheer en onderhoud niet valt te benoemen. Verder onderzoek zal dit hopelijk duidelijk maken. In het kader van het vaststellen van het nieuwe provinciale cultuurbeleid voor de jaren 2013-2016 heeft het Herinneringscentrum zich ingespannen om naast de (beperkte) waarderingssubsidie voor het monument een structurele instellingssubsidie te verkrijgen. Daartoe is door de CU een amendement ingediend welke in grote meerderheid door de Provinciale Staten is aangenomen. In afwijking van het door GS gewenste beleid van projectsubsidies voor de vier musea van provinciaal belang - Hunebedcentrum, Gevangenismuseum, Museum De Buitenplaats en Herinneringscentrum Kamp Westerbork - werd om redenen van zijn maatschappelijke betekenis een structurele instandhoudingsubsidie voor het HcKW vastgesteld. De tekst van het aangenomen amendement werd vervolgens in de definitieve tekst van de cultuurnota opgenomen. Deze slag was dan weliswaar gewonnen, de oorlog was er nog niet mee afgelopen omdat voorwaarden en hoogte van de subsidie later zouden moeten worden vastgesteld. Toen GS daarvoor van PS mandaat vroeg, was actie opnieuw geboden. Wederom nam de CU het initiatief en diende een volgend amendement in waarin een structurele instellingssubsidie van jaarlijks 100.000 euro werd vastgelegd. Ondanks dat het College van GS het amendement ontraadde werd dit, met als enige tegenstem die van de PVV-fractie, aangenomen. Historische plek Hoe kan het historische landschap van kamp Westerbork een sprekende getuige van het tragische verleden blijven? Om die vraag te beantwoorden is een plan opgesteld. Dit plan heet in de wandeling het project Historische plek maar is officieel Kamp Westerbork in ensemble getiteld. Deze titels maken samen duidelijk waarover het gaat: de wezenlijke sporen van kamp Westerbork, ook buiten het eigenlijke kampterrein, kenbaar te maken voor de bezoeker, en dat op een wijze dat er van een samenhang sprake is, ook tussen deze sporen en het museum. Het plan is opgedeeld in een groot aantal verschillende deelprojecten die in de komende jaren in fasen zullen worden uitgevoerd. Als eerste valt daaronder de woning van de kampcommandant, als laatste een uitbreiding van het museum. Naast eigen middelen is er financiële ondersteuning verkregen van onder meer het Ministerie van VWS, het Samenwerkingsverband Noord-Nederland (SNN) en de provincie Drenthe.

6

6

Convenant Hanzehogeschool Groningen Het Herinneringscentrum Kamp Westerbork en Hanzehogeschool Groningen tekenden op 13 juni een convenant, waarin werd afgesproken dat excellente studenten gaan meewerken aan het project Historische plek. Speciaal voor deze extra getalenteerde en gemotiveerde studenten heeft de Hanzehogeschool Groningen diverse ‘honoursprogramma’s ontwikkeld. Studenten kunnen vanuit hun eigen opleiding, expertise en achtergrond meewerken en meedenken bij projecten van bedrijven en organisaties, zoals het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. De eerste groep studenten was in de tweede helft van het jaar reeds actief. Paviljoen woning kampcommandant Om het historische monument daadwerkelijk duurzaam veilig te stellen, zal er over de villa een glazen paviljoen worden geplaatst. Na een uitgebreide oriëntatie op architectenbureaus in geheel Nederland, selectie van vijftien bureaus en vervolgens marktinventarisatie is er op basis van de criteria bureaupresentatie, referenties, visie nieuwbouw, visie duurzaamheid en algehele indruk een keuze gemaakt van vier bureaus, die daarna zijn bezocht. Aan hen is gevraagd een definitief ontwerp te maken: - AXES Architecten (Assen) - Skets Architectuurstudio (Groningen en Amsterdam) - Jelle de Jong Architecten (Lemmer) - Oving Architecten (Groningen) Op 8 mei 2012 zijn de plannen door de architecten gepresenteerd. Unaniem is gekozen voor Oving Architecten in Groningen. Het ontwerp stond het meest dichtbij het pve. Daarop volgde veel overleg met de architect om van schets tot voorlopig ontwerp (vo) te komen. Een schets te maken voor een glazen overkapping is één, een ontwerp dat daadwerkelijk uitgevoerd kan worden is een ander verhaal. Dat is niet alleen een kwestie van constructie maar ook van architectuur –het gaat tenslotte niet om een loods- en van kosten (voor de stichtingskosten is 1,1 miljoen euro beschikbaar). Aangezien er niet terug kon worden gevallen op ervaringsgegevens –het is een uniek bouwwerk- moesten tal van praktische zaken, zoals temperatuur en vochtigheid aan een nadere studie worden onderworpen. Daaraan is met inschakeling van constructeur en klimaatdeskundigen veel aandacht besteed. Op basis hiervan kon een vo worden gepresenteerd. Deze is financieel vertaald maar bleek te duur. De verwachting is dat aanpassingen dit probleem niet zullen kunnen oplossen, en dat er een geheel nieuw ontwerp zal moeten worden gemaakt. Begin 2013 zal hierover duidelijkheid zijn. Op de in de zomer van 2011 plaatsgevonden expertmeeting is in juni 2012 een vervolg gegegeven. Uitgenodigd waren daarvoor op ambtelijk niveau alle betrokken partijen: gemeente MiddenDrenthe, provincie Drenthe, Monumentenzorg en Rijksdienst voor RCE. Belangrijkste doelstelling was om betreffendfe partijen op de hoogte te houden van de ontwikkelingen, de aanwezige expertise te benutten en commitment te houden. Dit is zeker geslaagd waarbij genoteerd mocht worden dat de RCE zijn grote waardering uitsprak voor de zorgvuldige wijze waarop het Herinneringscentrum dit project doet. Separaat is er regelmatig overleg geweest met SBB en met ASTRON, alsook met de gemeente Midden-Drenthe. 7

7

Archeologisch onderzoek Ten behoeve van de bouwvergunning voor het paviljoen is archeologisch onderzoek verplicht. Besloten werd om dit onderzoek uit te breiden naar de voormalige vuilnisstort, die de laatste anderhalf jaar regelmatig door plunderaars was bezocht. De opdracht hiertoe werd verstrekt aan het archeologisch onderzoeksbureau RAAP uit Leiden, dat als enige in ons land reeds ervaring heeft met Tweede Wereldoorlogarcheologie, onder meer in kamp Amersfoort en op de Grebbeberg. Dit onderzoek is in 2011 uitgevoerd. De rapportage is in 2012 afgerond. Hoewel de vondsten in en rond de commandantswoning niet spectaculair genoemd kunnen worden, zijn met name de gevonden bewonerssporen in de woning interessant. Het onderzoek van de vuilstort heeft aanmerkelijk meer vondstmateriaal opgeleverd: ca. 20.000 voorwerpen. Hoewel de eerste betekenis met name in de verwijzing naar het alledaagse leven ligt, hebben deze artefacten evenzeer een emotionele en symbolische betekenis. Westerbork Archeological Research Project De putten van de vuilnisstort bleven tot eind maart nog open. Dit om een internationale groep van archeologen, die ook als wetenschappelijk klankbordgroep dient, de gelegenheid te geven de plek te bezoeken en adviezen te geven. Deze Scientific Advisory Board bestaat uit: * prof.dr. Rob van der Laarse, hoogleraar Westerborkstoel ‘Erfgoed van de oorlog’ (VU) * prof.dr. Jan Kolen, hoogleraar Landschapsarcheologie en Erfgoedstudies en directeur CLUE (VU) * prof.dr. Koos Bosma, hoogleraar Architectuurgeschiedenis en Erfgoedstudies (VU) * prof.dr. Claudia Theune-Vogt, directeur Institut für Ur- und Frühgeschichte Universität Wien (O) * dr. Caroline Sturdy Colls, Forensic Archeology, Staffordshire (UK) * prof.dr. Marek Jasinski, directeur Institute of Archeology and Studies of Religion, Norwegian University of Science and Technology, Trondheim University (N) Met deze Scientific Advisory Board wordt een Europees samenwerkingsverband opgezet waarin universiteiten en herinneringscentra zullen samenwerken. Het archeologisch onderzoek in kamp Westerbork zal aldus in een bredere context worden geplaatst. Een dergelijk samenwerking biedt - naast het uitwisselen van kennis – ook perspectief op Brusselse subsidies, die het mogelijk maken het archeologisch onderzoek uit te breiden tot het kampterrein zelf en andere plekken in de directe omgeving ervan, die van historisch belang zijn. Markering spoortracé Een onderdeel van het project Historische plek dat prioriteit heeft is de markering van het spoortracé vanaf het kampterrein tot aan de spoorlijn bij Hooghalen. Dit zal gebeuren met staande spoorbielzen waarvan het aantal correspondeert met het aantal transporten. Op de bielzen wordt informatie gegeven, in een aantal gevallen ook met foto´s. Nabij het kampterrein zijn de eerste bielzen geplaatst, onthuld bij de officiële presentatie van het Westerborkpad op 27 januari 2012. In 2013 zal het gehele tracé op deze wijze zichtbaar moeten zijn gemaakt. Het grondradaronderzoek dat over het gehele traject is uitgevoerd heeft overigens niet tot bijzondere meldingen geleid.

8

8

Boulevard des Misères / verkeersknooppunt Belangrijk is dat zowel SBB als ASTRON akkoord zijn gegaan met het ‘afsluiten’ van de Boulevard des Misères als doorgaand fietspad en weg voor werkverkeer. Het ‘verkeersknooppunt’ zoals dat nu bij de ingang van het kampterrein is, zal een paar honderd meter in de richting van het Herinneringscentrum opgeschoven worden. Dat zal het eindpunt zijn van het gemotoriseerd vervoer, dus ook de bus. Vanaf dat punt zal de geasfalteerde weg tot voorbij het monument er uit worden gehaald. Een nieuw fietspad aan de oostzijde van het terrein moet voor de doorgaande verbinding zorgen. Dit fietspad sluit dan weer aan op het nieuwe verkeersknooppunt. Informatievoorziening Er is veel onderzoek gedaan naar digitale vormen van informatieoverdracht op het kampterrein. Ook zijn daarover meerdere gesprekken gevoerd met TNO, met Paradox en met het VU-Spinlab. Los van de problematiek van de storingsvrije zone van ASTRON zijn de ontwikkelingen op dit terrein dusdanig in beweging –en de exploitatiekosten niet gering- dat nog geen besluit is genomen over de wijze waarop het totaal aan informatievoorziening op de historische plek moet worden ingevuld. NSB-graven Het was bekend dat in de periode dat het kamp als Interneringskamp functioneerde overleden gevangenen in de nabijheid van het kamp zijn begraven. In de periode november 1945 – december 1947 werden hier 10 personen ter aarde besteld waarvan één lichaam later door de familie elders werd herbegraven. Met de opheffing van het interneringskamp werd ook de begraafplaats gesloten. In 1960 blijkt dat de graven in dusdanig slechte toestand zijn dat door de verantwoordelijke instanties besloten wordt tot ruimen. Of hieraan uitvoering is gegeven viel uit de archieven niet op te maken. Maar wel was bekend dat er tot 1990 kruizen hebben gestaan. Deze stonden en lagen er zeer verwaarloosd bij en het gebied was inmiddels door de natuur in beslag genomen: van een zichtbare begraafplaats was absoluut geen sprake meer. Om definitief antwoord te krijgen of er nog stoffelijke overschotten lagen, is er contact gezocht met de Gravendienst/Bergings- en Identificatiedienst van de Koninklijke Landmacht. In september werd de opgraving uitgevoerd en werden negen stoffelijke overschotten gevonden. De overblijfselen zijn voor nader onderzoek naar Soesterberg overgebracht. Dit onderzoek en naspeuringen door het Herinneringscentrum moeten niet alleen antwoord geven op de vraag wie wie is maar ook waar er herbegraven dient te worden: naar wens van (mogelijke) nabestaanden of op de Duitse militaire begraafplaats in Ysselstein. Dit is nog gaande. Educatief werk Begeleide groepsprogramma’s In 2012 was opnieuw grote belangstelling van jeugd- en schoolgroepen voor een bezoek aan het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Een sprekend beeld van de omvang van het uitvoerende educatieve werk geeft een overzicht van het aantal begeleide groepsactiviteiten (film, inleiding, rondleiding, lezing extern). 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

753 812 1.015 916 925 1.119 1.003 1.096 9

9

2011 2012

1.163 1.058

Ook de openbare rondleidingen, gegeven van april tot en met oktober, konden rekenen op een grote belangstelling. Het team van rondleiders werd daarom wederom uitgebreid. Educatieve reizen Sinds 2006 organiseren het Herinneringscentrum Kamp Westerbork en het Landelijk Steunpunt Gastsprekers WOII- Heden educatieve reizen voor pabo-studenten naar het voormalige vrouwenconcentratiekamp Ravensbrück. Aan de reis wordt deelgenomen door telkens twee studenten van vrijwel alle pabo-opleidingen in Nederland. De reis wordt begeleid door overlevenden van de kampen, het Comité Vrouwenconcentratiekamp Ravensbrück en door educatief medewerkers van het Herinneringscentrum. Het contact met de overlevenden vormt de kern van de reis. Tweede pijler van de reis wordt gevormd door opdrachten en workshops, begeleid door de medewerkers van het Herinneringscentrum en de Gedenkstätte Ravensbrück. In deze workshops staan de mogelijkheden centraal om de indrukken, kennis en emoties van de reis in te zetten voor de klas. De leraren-in-opleiding krijgen handvaten aangereikt om de Tweede Wereldoorlog met leerlingen uit groep 7 en 8 in de klas te behandelen.

In opdracht van het Nationaal Comité 4 en 5 mei, dat de reis in dit jaar financieel mede mogelijk maakte, heeft didacticus Cees van der Kooij in 2012 een onderzoek gedaan naar de effectiviteit van de Ravensbrückreizen 2006-2012. Uitkomst van zijn onderzoek is dat deelname aan de reis en het educatieve programma voor studenten een duidelijke en betekenisvolle meerwaarde heeft in hun verdere loopbaan voor de klas. Het project Wat zou ik doen vormde onderdeel van de voorbereiding op de pabo’s en het programma van de reis. WesterborkPortretten en Stolpersteine De WesterborkPortretten maakten op verschillende locaties in het land onderdeel uit van de betrokkenheid van leerlingen bij het plaatsen van Stolpersteine. In Assen werd daarbij samengewerkt met het Dr. Nassau College – locatie Penta, de Stichting Stolpersteine Assen en het Drents Archief om via de website van het Drents Archief, annodrenthe.nu (winnaar van de Geschiedenis Online Prijs 2012), op basis van de WesterborkPortretten wandelroutes door de stad te maken. Het Herinneringscentrum Kamp Westerbork nam van de Stichting Synagoge Enschede de organisatie over van het landelijk overleg Stolpersteine. Zij komen twee keer per jaar bijeen voor overleg en voorbeelden van good practice. Een aparte website voor de Stolpersteine wordt voorbereid, bedoeld voor mensen die willen weten waar al Stolpersteine zijn gelegd en voor wie, en voor mensen die graag binnen hun gemeente deze monumentjes willen plaatsen. 10

10

Groeten van Leo, een kind in kamp Westerbork Met uitgeverij Leopold en Martine Letterie werden afspraken gemaakt voor de totstandkoming van een jeugdboek over kamp Westerbork op basis van het verhaal van Leo Meijer. Het boek is bedoeld voor kinderen vanaf 8 jaar en verschijnt in 2013. In 2012 vond de onderzoeksperiode plaats, waarbij de gehele afdeling educatie betrokken was. Culturele mobiliteit Ook in het schooljaar 2011-2012 en 2012-2013 werd door het Herinneringscentrum Kamp Westerbork deelgenomen aan het project Culturele Mobiliteit, waarmee het voor leerlingen uit de bovenbouw van het basisonderwijs in Drenthe mogelijk werd met georganiseerd busvervoer een bezoek te brengen aan het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Praktijkonderwijs In 2012 vond met leerlingen van het Winkler Prins College in Veendam een pilot plaats voor een nieuwe vorm van kijkwijzers voor leerlingen uit het Praktijkonderwijs, te gebruiken tijdens een bezoek aan het Herinneringscentrum. Oktobermaand Kindermaand Oktobermaand Kindermaand begon dit jaar al in september met gezamenlijke kinderactiviteiten van ASTRON, Staatsbosbeheer en het Herinneringscentrum, ter gelegenheid van de heropening van het Melkwegpad. Daarnaast werden in oktober elk weekend diverse workshops, presentaties en rondleidingen voor kinderen verzorgd. Westerborkpad In januari 2012 werd het Westerborkpad, een samenwerkingsproject van het Herinneringscentrum met de KNBLO, gepresenteerd. Het betreft een lange afstandswandeling van de Hollandsche Schouwburg in Amsterdam naar het terrein van kamp Westerbork. Langs de 336 kilometer lange route wordt de bezoeker gewezen op historische locaties die te maken hebben met de Jodenvervolging. De afdelingen educatie, collectie en het Landelijk Steunpunt Gastsprekers WO II-Heden verzamelden de verhalen langs de route voor in de wandelgids en op de website. Deze input is ook gebruikt voor het bijbehorende WesterborkLuisterpad dat onderdeel is van de bezinningswandeling Westerborkpad. Het Luisterpad is vormgegeven door het bureau Hummel & de Boer. De oorlog dichtbij huis  Leerlingen van de eindexamenklas VWO van het Brederode Lyceum in Amsterdam deden onderzoek naar Joodse buurtgenoten uit Amsterdam-Noord en stelden een lespakket samen bij de reizende expositie Sobibor, die op hun school te zien was.  Leerlingen van de technasia van het Dr. Nassau College in Assen, Gieten, Beilen en Norg besteedden in een project aandacht aan de geschiedenis van kamp Westerbork en de herinrichting van het kampterrein. ‘Opdrachtgever’ was de Grontmij.  Voor het haalbaarheidsonderzoek naar een museum in het voormalige Joodse werkdorp in de Wieringermeer maakte de afdeling educatie een programmavoorstel.  De afgelopen tien jaar werd het Herinneringscentrum door alle basisscholen in de gemeente Lochem bezocht. Hieraan werd aandacht besteed in een jubileumproject.  Voor het platform Drentse Musea werden verhalen geschreven over authentieke voorwerpen uit kamp Westerbork, ter plaatsing op de algemene website.  In oktober vond een bustocht plaats langs enkele voormalige Joodse werkkampen, die inhoudelijk werd voorbereid door de afdelingen collectie en educatie

11

11



Met Geopark de Hondsrug en studenten van de Stenden Hogeschool - pabo werd lesmateriaal ontwikkeld over de eigen omgeving, voor leerlingen vanaf groep 5

De Trein In 2012 werd de eerste opzet uitgewerkt van een nieuw programma voor de begeleiding van groepen uit het voortgezet onderwijs in het museum en op het voormalig kampterrein onder de werktitel De Trein. In 2013 is de fondsenwerving voor dit project gestart. Landelijk Steunpunt Gastsprekers WO II-Heden In 2012 zijn weer meer gastlessen (1402) bemiddeld dan in het jaar daarvoor (1105). Een forse stijging waaruit geconcludeerd kan worden dat het gastsprekerschap van ooggetuigen door het onderwijs wordt gezien als een belangwekkend pedagogisch en didactisch middel. De website van het Landelijk Steunpunt Gastsprekers (LSG) www.steunpuntgastsprekers.nl heeft een nieuwe inrichting gekregen waardoor de gastsprekers achter de schermen kunnen inloggen en daar informatie kunnen delen. Bijeenkomsten Het LSG organiseerde in oktober haar jaarlijkse Gastspreker-bijeenkomsten en wel in Bevrijdingsmuseum Groesbeek (4 oktober), Anne Frankhuis (10 oktober), Historisch Centrum Overijssel in Zwolle (15 oktober) en in de synagoge van de Liberaal Joodse Gemeente in Rotterdam (18 oktober). Op 15 december werd er een bijeenkomst voor Dutchbatters georganiseerd in het Herinneringscentrum. Tijdens de bijeenkomsten kwam ook de nieuwe workshop Het interview centraal ter sprake. Het Bredero Lyceum in Amsterdam had daarvan de primeur. Leerlingen van de bovenbouw van het VWO verdiepten zich in het onderwerp Sobibor en interviewden gastsprekers die ook betrokken zijn geweest bij het Demjanjukproces. De nieuwe workshop is inmiddels ook op de pabo in Utrecht verzorgd. Het Steunpunt is daar, net als op veel andere pabo’s in Nederland, te gast geweest om workshops te geven. Media Gastsprekers werden ook dit jaar weer veelvuldig gevraagd mee te werken aan diverse verzoeken die het Steunpunt ontving van bijvoorbeeld radio- en televisieprogramma’s (w.o. NOS, NTR, Wereldomroep, Jeugdjournaal, Schooltv weekjournaal) en verschillende regionale omroepen, tijdschriften en kranten (w.o Trouw, Haarlems Dagblad), individuele scholieren en studenten, plaatselijke 4 meicomités. Ook verleenden ze medewerking aan projecten van derden, zoals het Rotterdamse project Anne Frank spreekt Turks. In deze bijzondere leesvoorstelling gaat het om de dialoog en kennisoverdracht (hoe spreek je mensen aan die buiten Nederland en zonder de Tweede Wereldoorlog zijn opgegroeid?). Uit deze praktijkvoorbeelden bleek ook weer de kracht van de gastles als wapen tegen vooroordelen, racisme, antisemitisme en stereotypering. Verder heeft het Steunpunt zich beziggehouden met de inzet van de tweede generatie. Er is een aanzet gemaakt met het beantwoorden van de centrale vraag hoe zij de verhalen verder kunnen doorgeven.

12

12

Collectie Een Naam en een Gezicht De cartotheek van het Apeldoornsche Bosch bevindt zich in het stadsarchief van de gemeente Amsterdam. Het Herinneringscentrum heeft scans gekregen om te koppelen aan de database van Een Naam en een Gezicht. In samenwerking met de Stichting Joods Apeldoorn zal het Herinneringscentrum komen tot een definitieve namenlijst die in januari 2013 tijdens de 70-jarige herdenking zal worden voorgelezen. De koppeling van de CEC-kaarten (Centraal Europese Cartotheek) is afgerond. Gekeken wordt welke relevante archieven verder aan de database kunnen worden gekoppeld om de informatievoorziening te verbeteren. Er is een begin gemaakt met een grote controle van persoonsgegevens. Het gaat hier om de juiste schrijfwijze van namen, maar ook geboortedata en overlijdensgegevens. Met het Joods Historisch Museum wordt onderzocht hoe het Digitaal Joodse Monument en de Database Een Naam en een Gezicht kunnen worden geïntegreerd tot een grote database. Uitgangspunt is dat het Herinneringscentrum voor de basis zal zorgen en het Joodse Historisch Museum zich zal toeleggen op de Community Site. Het aantal vragen dat binnenkomt, is elk jaar nog stijgende. Afgelopen jaar werden meer dan 2.000 vragen beantwoord. De groep nabestaanden en betrokkenen vormen hierbij nog steeds de grootste categorie. Het aantal vragen in het kader van onderzoek en publicaties neemt echter toe. Stolpersteine Ook is er een stijging van vragen die te maken hebben met Stolpersteine. Zowel vanuit educatie als collectie was het Herinneringscentrum nauw betrokken bij het project Stolpersteine in Enschede. De eerste werden onthuld op 13 september tijdens de herdenking van de razzia in Twente. Niet Weggooien. De actie Niet Weggooien werd voor het eerst op twee data gehouden. Naast de traditionele 3 mei nu ook op 14 augustus. Deze laatste datum om ook meer aandacht te besteden aan het Indisch erfgoed uit de Tweede Wereldoorlog. Het Herinneringscentrum kreeg op die dag een unieke collectie aan voorwerpen gemaakt in de kampen Tjideng, Tangerang en Adek. De schenkster is van Joodse afkomst. In 2013 zal hier in het kader van de actie Niet Weggooien een expositie aan worden besteed. In het algemeen was het aantal schenkingen dit jaar zeer divers: van brieven en briefkaarten, foto’s en tekeningen tot gebruiksvoorwerpen. Vooral het grote aantal tekeningen van de bekende kamptekenaar Leo Kok was zeer opvallend. De schenkingen betreffen zowel 1939-1945 als de naoorlogse periode. In totaal werden 168 recente aanwinsten aan de collectie toegevoegd. Oral history Ook dit jaar zijn vele verhalen professioneel vastgelegd, ook op film. Het ging om 13 oudkampgevangenen, 1 Molukker, 2 Indische Nederlanders, 1 over een Joods werkkamp en een voormalig militair. In het kader van In het Spoor van Anne Frank werden 11 omstanders geïnterviewd. Joodse werkkampen Het ontwerp voor de Joodse werkkampenmarkering is klaar en kan worden uitgevoerd. In 2013 zal het Herinneringscentrum de betreffende gemeenten benaderen en per gemeente een plan van aanpak opstellen. 13

13

Wetenschappelijk onderzoek In het NWO-onderzoeksprogramma ‘Dynamiek van de herinnering’ van de Vrije Universiteit en de Universiteit van Amsterdam participeert het Herinneringscentrum in twee onderzoeken. In Betwiste plekken wordt door Iris van Ooijen promotie-onderzoek gedaan naar de gelaagde geschiedenis van Amersfoort, Vught en Westerbork. Het project Plaatsen van Terreur moet leiden tot conferenties en publieksuitingen in de vorm van tentoonstelling(en). Hieraan nemen ook deel het Centrum voor Holocaust- en Genocidestudies, RUL en UM. Volgend uit de Westerborkleerstoel zijn er door prof.dr. Rob van der Laarse een tweetal internationale onderzoeken geïnitieerd. Naast Landscapes of war, trauma and occupation. Painful heritage and the dynamics of memory in post-1989 Europe is er een Europese samenwerking van universiteiten en herinneringscentra inzake archeologisch onderzoek. Onderdeel hiervan is het Westerbork Archeological Research Project. Tenslotte is er een samenwerking met het NIOD/Centrum voor Holocaust- en Genocidestudies dat moet leiden tot een geschiedenis van kamp Westerbork op basis van verschillende generaties van getuigenissen in de vorm van egodocumenten. Dit onderzoek wordt gedaan door Eva Moraal. Verwacht wordt dat zij in 2013 hierop zal kunnen promoveren. Samenwerking Hoewel ook in andere hoofdstukken van dit jaarverslag samenwerkingsverbanden en –projecten worden genoemd, betreft de hierna volgende opsomming de meest wezenlijke ervan. Het credo ‘samenwerking’ wordt niet alleen door overheden maar ook door (andere) subsidiënten hoog in het vaandel gevoerd. Herinneringscentra De vier door de rijksoverheid (mede) gesubsidieerde herinneringscentra kennen een structureel overleg en werken regelmatig samen in projecten. In het verslagjaar betrof dit met name het project Gedeeld Verleden, Gedeelde Verhalen, een project over de gemeenschappelijke Molukse geschiedenis - mogelijk gemaakt door het vfonds – dat jaarlijks zal terugkeren. Voor 2015 is een groot project ‘Plaatsen van Terreur’ gepland. Deze samenwerking heeft in het verslagjaar een verdieping gekregen door het verzoek van het Ministerie van VWS om met concrete voorstellen te komen die richting geven aan een vorm van samenwerking tussen de herinneringscentra. In de toekenningsbrief voor de instellingssubsidie 2012 was opgenomen om ‘(…) in het kader van de subsidieverlening na te denken over concrete voorstellen voor samenwerking met de andere herinneringscentra. Deze samenwerking zou kunnen leiden tot meer inhoudelijke synergie, bestuurlijke slagkracht, financiële veerkracht of efficiëntere bedrijfsvoering.’ In de beleidsbrief aan de Tweede Kamer werd later een nadere invullling gegeven. Hoewel onderling heel verschillend, ‘(…) toch is het noodzakelijk dat zij hun krachten bundelen. Vier directeuren, vier salarisadministraties, vier educatieve diensten: op termijn is meer samenwerking noodzakelijk. De herinneringscentra zijn uitgenodigd aan een intensievere samenwerking vorm te geven.’ De herinneringscentra hebben naar aanleiding hiervan het initiatief genomen om een breed onderzoek door een externe en deskundige partner te laten uitvoeren naar de meerwaarde van de samenwerking: waar, op welke wijze en in welke mate valt er winst te halen op de door het Ministerie aangegeven punten. Hierbij zou kunnen worden voortgebouwd op enkele interessante conclusies in het onderzoek Tonen van de Oorlog, Toekomst voor het museale erfgoed van de Tweede Wereldoorlog (2011). Specifieke vraag in deze is wat de betekenis van de herinneringscentra zijn in het totale erfgoed van de oorlog, waar de mogelijkheden tot 14

14

positionering zich bevinden en hoe dat kan leiden tot een bredere samenwerking, op basis van de unieke positie. Het Ministerie wilde hiervoor evenwel niet kiezen en kwam daarop volgend met het verzoek mee te werken aan een door Cap Gemini uit te voeren onderzoek naar samenwerkingsmogelijkheden op het terrein van de bedrijfsvoering. Hoewel de herinneringscentra daarnaar zelf al eerder onderzoek hadden gedaan en tot de conclusie waren gekomen dat er van werkelijke synergievoordelen geen sprake zou zijn, hebben zij actief meegewerkt. Het werd een tijdrovend onderzoek dat begin 2013 zal worden afgerond. Stichting Musea en Herinneringscentra 40-45 In 2011 hebben negen musea en herinneringscentra die zich richten op de periode 1940 -1945 de handen ineen geslagen. Naast de hiervoor genoemde vier herinneringscentra betreffen dit Airborne Museum, Hollandsche Schouwburg, Nationaal Oorlogs- en Verzetsmuseum, Nationaal Bevrijdingsmuseum 1944-1945 en het Verzetsmuseum Amsterdam. Mede gevoed door externe ontwikkelingen ontstond de behoefte om minder vrijblijvend dan voorheen de krachten te bundelen en via samenwerking de belangen te behartigen. Daartoe is de Stichting Musea en Herinneringscentra 40 - 45 (afgekort SMH 40 - 45) opgericht. Het Nationaal Fonds voor Vrijheid en Veteranenzorg (vfonds) ondersteunt de stichting met een financiële bijdrage. Eind 2012 heeft de SHM 40-45 het beleidsplan Waarden Delen gepresenteerd waarin de toekomstplannen nader werden toegelicht. Missie en visie zijn gericht op versteviging van de maatschappelijke positie van de aangesloten musea en herinneringscentra door verbreding van het publieksbereik en actualisering van het aanbod alsmede vergroting van de efficiency en effectiviteit van deze instellingen. Deze doelen moeten worden gerealiseerd via vijf ‘programmalijnen’ waarbinnen de samenwerking en concrete projecten vorm krijgen: beleidsbeïnvloeding, fondsenwerving, professionalisering, productontwikkeling en kennisdeling.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Met het Nationaal Comité wordt op vele terreinen en al zeer lang samengewerkt. Dit betreft structurele projecten zoals ‘Dichter bij 4 mei’ of de inzet van gastsprekers. In het verslagjaar is veel overleg geweest over nut en noodzaak van bezoeken aan vervolgingsplekken, toegespitst op de educatieve pabo-reis die het Herinneringscentrum jaarlijks organiseert. Niet alleen heeft het NC de reis in 2012 mede financieel mogelijk gemaakt, ook is in haar opdracht een didactisch onderzoek verricht. In oktober organiseerde het Nationaal Comité 4 en 5 mei in samenwerking met de vier herinneringscentra een tweedaagse conferentie. Samen met de directies van herinneringscentra, oorlogs- en verzetsmusea en enkele andere organisaties uit ‘het veld’ zijn de belangrijkste gemeenschappelijke inhoudelijke beleidsvragen voor de middellange termijn geagendeerd. Daarnaast is inspiratie opgedaan en zijn vooral kennis en expertise uitgewisseld. Ook is op deze bijeenkomst stilgestaan bij de voortgang van de gezamenlijke communicatiecampagne De oorlog in 100 voorwerpen. Een campagne in het voorjaar 2014 in de vorm van een grote tentoonstelling met als doel de positie van de organisaties die zich richten op

15

15

de herinnering van WOII te ondersteunen, te versterken en nadrukkelijk onder de aandacht van het publiek te brengen. Joods Historisch Museum/Hollandsche Schouwburg Al langere tijd is er overleg over meer samenwerking, in de eerste plaats gericht op de beide monumentale bestanden: Digitaal Joods Monument en Een Naam en een Gezicht. Er is tussen het Joods Historisch Museum en het Herinneringscentrum overeenstemming bereikt over het ‘samenvoegen’ van deze bestanden en daarmee publiekelijk te komen tot een digitaal monument. De taakverdeling zal zijn dat het JHM de publieksgerichte en community-zijde onder zijn hoede neemt en dat het Herinneringscentrum zorgdraagt voor het actualiseren van de achterliggende bestanden. Als eerste stap zal een pilot worden uitgevoerd om niet alleen inzicht te krijgen in de (technische) problemen die moeten worden overwonnen, maar ook in de hoeveelheid tijd die nodig is om tot een werkelijk betrouwbare lijst van alle Joodse slachtoffers te komen. Deze overeenstemming, maar ook projecten als het Westerborkpad, zijn stimulans voor structurele samenwerking. Deze zal projectmatig worden ingevuld. Zo ligt er reeds de afspraak om in 2015 het De 102.000 Namen lezen gezamenlijk te doen. SyNeON Het SyNeON is een informeel overleg van de synagogen in Noord- en Oost-Nederland. Het betreft twintig instellingen en organisaties die zich bezighouden met Joods erfgoed en een museale en educatieve functie hebben. De belangrijkste hieronder zijn Enschede, Elburg, Dieren, Lochem, Dalfsen, Borculo, Winterswijk, Etty Hillesumcentrum Deventer, Zuidlaren, Winsum en Groningen. Het Herinneringscentrum Kamp Westerbork heeft hierin een coördinerende functie, gericht op ondersteuning en meer samenwerking. (Joods) Werkkamp De Beetse’ (Sellingerbeetse) Het Herinneringcentrum Kamp Westerbork en de gemeente Vlagtwedde hebben de intentie uitgesproken om in gezamenlijkheid ‘De Beetse’ te ontwikkelen tot ‘site of remembrance’. Het bijzondere hier is dat niet alleen de contouren van het kamp zeer goed traceerbaar zijn maar dat er ook nog een authentieke barak op het terrein staat. De ontwikkeling is gericht op het zichtbaar maken en (informatief) markeren van het terrein alsook op een conserverende restauratie van de barak met een museale invulling. Nadrukkelijk onderwerp van gesprek is ook de toekomstige beleidsen beheersmatige constructie, en het al dan niet participeren daarin van het Herinneringscentrum. Joods werkdorp Wieringermeer De vraag naar de mate van betrokkenheid of zelfs zeggenschap geldt ook het authentieke hoofdgebouw van het Joodse werkdorp in de Wieringermeer waarbij aan een culturele bestemming wordt gedacht. Hier ligt de zaak gecompliceerder dan in Sellingerbeetse omdat het monument in private handen is. In opdracht van de (nieuwe) gemeente Hollands Kroon werd in 2012 een onderzoek verricht naar de haalbaarheid van verschillende varianten. Duidelijk is wel dat er een breed draagvlak is om in ieder geval de geschiedenis van deze plek een permanente plaats te geven. Daarvoor is het Herinneringscentrum Kamp Westerbork gevraagd niet alleen een voorstel voor een invulling te maken maar ook om in de toekomst participant te zijn.

16

16

Joodse werkkampen Het Herinneringscentrum heeft het initiatief genomen om alle Joodse werkkampen te markeren; ca. 40 minus een zevental waar reeds in het verleden een monument of informatiepaneel is geplaatst. Een in eigen beheer ontwikkeld concept en ontwerp hiervoor is klaar. De gedachte is om in samenwerking met de historische verenigingen, bestaande werkgroepen en de betreffende gemeenten dit te realiseren zodat er sprake is van lokaal draagvlak. Deze markeringen zullen eigendom blijven van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork maar het beheer en onderhoud moet worden ondergebracht bij de gemeenten. Het is een vergelijkbare constructie als met de informatiepanelen die door het Herinneringscentrum op het terrein van het vroegere Het Apeldoornsch Bosch zijn geplaatst. In het spoor van Anne Frank/Auf dem Weg von Anne Frank Dit driejarige project, gestart in de zomer van 2012, is een Nederlands-Duitse samenwerking tussen Landkreis Leer, Arbeitskreis Schule Rauderfehn, Samtgemeinde Hesel, Stadt Weener, gemeente Oldambt en het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Het wordt mede mogelijk gemaakt dankzij financiële steun in het kader van INTERREG IV A-Programma NederlandDuitsland met middelen uit het Europese Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO), van Land Niedersachsen en provincie Drenthe, en met begeleiding van de Eems-Dollard Regio. De kern van het project is het groot onderhoud van De 102.000 stenen. Dit wordt uitgevoerd door een vijftiental Duitse en Nederlandse langdurige werkzoekenden. Vanuit deze basis is een inhoudelijk project geformuleerd dat de spoorlijn vanuit kamp Westerbork naar Nieuweschans en vervolgens Landkreis Leer als rode draad heeft. Een wezenlijk onderdeel daarin is het op beeld en geluid vastleggen van ooggetuigen aan beide kanten van de grens. Deze getuigenissen zullen worden gebruikt voor tentoonstellingen en documentaires. Onderdeel is ook een uitbreiding van het Westerborkpad alsmede markeringen langs de spoorlijn. Voor het onderwijs zal een theaterstuk worden ontwikkeld.

17

17

BEELD VAN EEN JAAR Westerborkpad Op vrijdag 27 januari werd de laatste sticker geplakt die de route aangeeft van het Westerborkpad, een door het Herinneringscentrum Kamp Westerbork en de KNBLO samengestelde lange afstandswandeling van de Hollandsche Schouwburg in Amsterdam naar het terrein van kamp Westerbork. Daarmee kwam een einde aan het meerdaagse openingsprogramma van de wandelroute, waarbij op verschillende locaties bijzondere aspecten van het pad onder de aandacht werden gebracht. De start was op 24 januari in de Hollandsche Schouwburg in Amsterdam met onder meer Ed van Thijn. Daarop volgden officiële momenten in kasteel Vanenburg en het voormalig Joods werkkamp in Putten (25 januari), en op 26 januari in het voormalige Gymnasium Celeanum, verzamelplaats voor de Zwolse Joden met gastspreker Wil Cornelissen. Rode draad van het pad wordt gevormd door de persoonlijke verhalen van slachtoffers en ooggetuigen van de Jodenvervolging. Deze zijn beschreven op de website en in de wandelgids.

Langs het traject Nijkerk-Harderwijk werden door Hummel & de Boer creatieve mediaproducties persoonlijke herinneringen vastgelegd op de plek waar de gebeurtenissen zich hebben afgespeeld. Overlevenden, mensen die langs de route woonden en getuige waren, verzetsmensen, vrienden van Joodse slachtoffers, mensen die Joodse onderduikers onderdak boden; allen vertellen hun persoonlijke verhaal. Zoals bij de synagoge in Harderwijk, waar een gedenkplaat is aangebracht met daarop de namen van de Joodse Harderwijkers die in de oorlog vermoord werden. De vele geluidsfragmenten zijn te beluisteren via de website www.westerborkpad.nl onder WesterborkLuisterpad. Het laatste deel van de route loopt van het voormalige station Hooghalen naar het terrein van kamp Westerbork, het tracé van de spoorlijn die tot in het kamp liep. Op 27 januari werden de eerste markeringen geplaatst waarmee de spoorlijn weer zichtbaar gemaakt zal worden: manshoge bielzen die de wandelaar door middel van foto‟s, citaten en briefkaarten vertellen over alle transporten uit kamp Westerbork. Eind november heeft een vertegenwoordiger van de Europese Commissie zich op de hoogte gesteld van de uitwerking van het Westerborkpad. Er was grote tevredenheid over dit project. Het pad is overigens genomineerd voor de Wandelroute van het Jaar 2013.

18 18

Tragedies to remember Op 5 februari werd de tentoonstelling Tragedies to remember geopend, een gedichtenproject geschreven door Edjo Frank, in zowel het Engels als het Nederlands, ingebed in een multimediale tentoonstelling. Edjo Frank (1949) schreef poëzie die is gebaseerd op de geschiedenis van zijn Joodse grootouders. Het is een serie sobere en scherp getekende kleine gedichten in de Haiku vorm. De expositie bestond uit een documentaire met zestien „oude‟ en „nieuwe‟ Nederlanders, die ieder een gedicht voordragen, gecombineerd met filmbeelden uit het Rotterdam van voor 1940 en uit de eerste oorlogsjaren. In een video-installatie waren de poëzie van Frank en linosneden van de Dordtse beeldend kunstenares Diana van Hal samengebracht. Foto‟s en documenten uit het familiearchief van Frank completeerden deze bijzondere tentoonstelling Ik ben er nog Op 19 februari en 6 mei vond de solovoorstelling Ik ben er nog van Debby Petter plaats. Het verhaal dat haar moeder na al die jaren kon vertellen ging over schuld en schaamte, over levenslange schade maar ook over (door)leven met vreugdes die kinderen en kleinkinderen geven. Een verhaal van alle tijden, over toen en nu. De oorlog na 65 jaar Op 15 maart was in Norg de bijeenkomst De oorlog na 65 jaar georganiseerd, in samenwerking met de Historische Vereniging Norch. Aan deze bijeenkomst werkten onder anderen kinderboekenschrijfster Martine Letterie (kleinkind van een verzetsstrijder) en haar man Rinke Smedinga, die uit een politiek „fout‟ gezin komt, mee. Fanny Heymann en Karin Bruggeman gaven een (verkorte) duogastles, en Willy Munneke werd geïnterviewd. Het Verdwenen Elftal In kamp Westerbork werd in het voorjaar van 1943 begonnen met een voetbalcompetitie tussen elftallen met Joodse gevangenen. Voetbal gaf afleiding in een tijd die bepaald werd door de hoop en wanhoop. Het was ook een middel om te overleven in de concentratiekampen die na Westerbork kwamen. Dit voetballen in kamp Westerbork stond centraal in de tentoonstelling Het Verdwenen Elftal. De presentatie van het openingsprogramma op 19 april was in handen van Jacques J. d‟Ancona. Frits Barend interviewde Avraham de Vries (zoon van Juda de Vries), Simon Hornman en Simon Lampie. Filmmateriaal was er te zien over het voetballen in kamp Westerbork en over Han Hollander. De inhoud van de expositie werd door journalist, publicist en tv-programmamaker Ad van Liempt in zijn lezing in het bredere kader van voetballen in de Tweede Wereldoorlog geplaatst. 19 19

Het gelijknamige boekje portretteert onder meer oud-kampvoetballers zoals Simon Hornman, Sam Stern, Juda de Vries en voetbalverslaggever Han Hollander Weggegooid – Vondsten uit de vuilstort van kamp Westerbork In december 2011 onderzochten archeologen van RAAP Archeologisch Adviesburo, in opdracht van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork, de vuilstort die vanaf 1939 tot in de jaren vijftig werd gebruikt. De tentoonstelling Weggegooid liet niet alleen een deel van de soms bijzondere vondsten zien, maar gaf ook een beeld van het archeologische werk. Educatieve reis naar kamp Ravensbrück Op 29 april vertrokken 45 studenten van verschillende pabo-opleidingen voor een educatieve werkweek in het voormalige concentratiekamp Ravensbrück. Met hen reisden vier overlevenden van dit kamp mee. De reis werd voor de zevende keer georganiseerd door het Herinneringscentrum Kamp Westerbork en het Landelijk Steunpunt Gastsprekers WOII-Heden, in samenwerking met het Comité Vrouwenconcentratiekamp Ravensbrück en de Gedenkstätte Ravensbrück. Als afsluiting woonden de studenten de Dodenherdenking op 4 mei op het kampterrein bij, waaraan een aantal van hen een bijzondere bjjdrage leverde. Deze reis werd mede mogelijk dankzij financiële ondersteuning door het Nationaal Comite 4 en 5 mei. Actie Niet weggooien 'Niet weggooien!‟ is het motto van de gezamenlijke jaarlijkse actie van 16 museale oorlogsinstellingen. In 2012 vond deze actiedag op 3 mei plaats. Zij willen voorkomen dat op het eerste gezicht onbelangrijk geachte originelen uit de oorlogsjaren verloren gaan en het publiek bewust maken van het belang dit materiaal als erfgoed van de oorlog te bewaren. De actie werd gecoördineerd door het Herinneringscentrum. Dodenherdenking Het programma van de Dodenherdenking kende eenzelfde opbouw als in voorgaande jaren. De driegeneratiebijdrage kwam van Fred Mouw, zijn dochter Mariëtte Mouw en kleindochter Chloé van der Made. Fred maakte als kind van een Joodse vader en niet-Joodse moeder de bevrijding mee in kamp Westerbork. De overdenking werd uitgesproken door oud-vice-president van de rechtbank Amsterdam en oudkinderrechter Anita Leeser-Gassan. Als gevolg van verraad kwam er een eind aan haar onderduik en kwam ze in kamp Westerbork terecht. Van daaruit werd ze op transport gezet naar concentratiekamp Bergen-Belsen. Samen met haar moeder overleefde ze de verschrikkingen van dit kamp. Naast Maarten Peters leverde ook Syb van der Ploeg een muzikale bijdrage. De in kamp Westerbork geboren Joop Waterman sprak het kaddisj uit en één van de Dichter bij 4 mei-winnaars haar gedicht. 20 20

Bevrijdingsfestival Op 5 mei was het Herinneringscentrum Kamp Westerbork partner op het Bevrijdingsfestival in Assen. Invulling kreeg dit onder meer met een clip, grote fotodoeken en een wedstrijd via qr-code. Deze alliantie is aangegaan voor een aantal jaren om ons en het Bevrijdingsfestivalbestuur de kans te geven een goede inhoudelijke invulling te ontwikkelen. In de meivakantie werden op alle dagen extra activiteiten georganiseerd, waaronder rondleidingen en lezingen door ooggetuigen. Herdenking Sinti en Roma Op 19 mei vond bij De 102.000 Stenen de herdenking plaats voor de gedeporteerde Roma en Sinti. Er waren enkele honderden aanwezigen tijdens het programma. Staatssecretaris van VWS, Marlies Veldhuijzen van Zanten sprak een overdenking uit. Tijdens het informele samenzijn nadien werd het boekje Settela in kamp Westerbork – het meisje tussen de wagondeuren gepresenteerd.

Spring Op zondag 3 juni werd de literaire voorleesvoorstelling Spring gespeeld door Hella de Jonge en haar man Freek. De zaal was uitverkocht. Gedeeld Verleden, Gedeelde Verhalen Op donderdag 21 juni organiseerden de vier herinneringscentra (Amersfoort, Vught, Indisch Herinneringscentrum en Westerbork) in samenwerking met Bureau Tuhuteru het project Gedeeld Verleden, Gedeelde Verhalen. Op die dag in 1951 kwam het laatste schip met Molukse KNILmilitairen aan. Zij werden met bussen naar Amersfoort gebracht om van daaruit verspreid te worden over de woonoorden, waaronder Lunetten (Vught) en Schattenberg (Westerbork). Dit is het gedeelde verleden van deze drie kampen. Op 21 juni was er ‟s morgens een bijeenkomst in Amersfoort, 21 21

‟s middags in Vught en Westerbork, met inleidingen, interviews, film en muziek. Daarna vertrokken vanuit deze drie herinneringscentra bussen naar Bronbeek waar in het Indisch Herinneringscentrum een eindmanifestatie werd gehouden. Op deze en volgende dagen waren er Schattenbergrondleidingen op het kampterrein. Enduring Srebrenica Het was in juli zeventien jaar geleden dat de enclave Srebrenica viel. De sporen die dit drama bij alle betrokkenen, zowel in Bosnië als in Nederland, heeft achtergelaten zijn enorm. Fotografe Claudia Heinermann heeft, met steun van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork en IKV/Pax Christi, in de afgelopen jaren deze sporen indringend vastgelegd, zowel op beeld als in interview. In het fotoproject Enduring Srebrenica werd duidelijk dat het drama van toen nog steeds aanwezig is. Op 7 juli werd de expositie geopend door Bert Bakker, voorzitter van de parlementaire enquêtecommissie Srebrenica (2002/2003). Bij de opening vertelden Satko Mujagic, overlevende uit het concentratiekamp Omarska, en Dutchbat III-veteraan Wim Dijkema hun persoonlijke verhalen. Het Groninger vrouwenkoor Mrs. Johnson zorgde voor de muzikale omlijsting. Ook werd het gelijknamige boek van Claudia Heinermann gepresenteerd. Good luck, hold on Op 8 juli werd in het kader van de herdenking van de val van Srebrenica de monoloog Good luck, hold on door Dutchbat-veteraan Wim Dijkema gespeeld. Herdenking ‘Het Eerste Transport’ uit kamp Westerbork Ter herinnering aan het eerste transport dat vanuit kamp Westerbork vertrok, 15 juli 1942, werd op diezelfde dag zeventig jaar later een herdenking gehouden op de plek waar de treinen vertrokken. Dit in aanwezigheid van minister-president Mark Rutte, die ook een overdenking uitsprak. Van honderd van de gedeporteerden uit het eerste transport zijn foto‟s bewaard gebleven. Deze waren te zien bij het monument van De 102.000 Stenen op de voormalige appèlplaats. In het museum was de expositie „Westerbork – Auschwitz-Birkenau‟ opgesteld. Tijdens de expositieperiode waren er speciale rondleidingen, waarin Het Eerste Transport centraal stond. In Uitgelicht wordt apart aandacht besteed aan deze herdenking. Vrede Express Van 16 juli tot 10 september stond op het parkeerterrein de Vrede Express geparkeerd. Deze tentoonstellingsbus was speciaal voor jongere bezoekers.

22 22

Actie Niet weggooien In het kader van de Indië-herdenking werd op 14 augustus de actie „Niet weggooien‟ voor de tweede maal dit jaar georganiseerd waarbij nu de aandacht werd gevraagd voor het behoud van historisch materiaal uit de Tweede Wereldoorlog in Nederlands-Indië. In het kader van deze speciale actiedag vertelde Marianne Sophia in ‟t Anker-de Jong hoe het was om als Joodse Nederlander op te groeien in bezet Nederlands-Indië. Kamp Westerbork Wandeltocht De jaarlijkse Kamp Westerbork Wandeltocht vond dit jaar plaats op 8 september. De routes waren aangepast, de reacties hierop waren positief. Bustocht Joodse werkkampen De bustocht langs Joodse Werkkampen op 3 oktober was een geslaagde middag. Deze cultuurhistorische excursie voerde langs sporen van Joodse werkkampen in Drenthe en Overijssel. Vier locaties van voormalige kampen bij Dalfsen en in Staphorst werden bezocht, en ter plekke werden inleidingen en/of voordrachten gegeven. Oktobermaand Kindermaand De maand oktober staat in Drenthe sinds vele jaren in het teken van Oktobermaand-Kindermaand. Het Herinneringscentrum organiseerde verschillende activiteiten voor kinderen in de leeftijd van 8-12 jaar. Het koffertje van Ida Onder deze activiteiten onder meer de theatervoorstelling Het koffertje van Ida op 21 oktober. Ida Vos zat tijdens de bezetting als jong meisje ondergedoken. Later werd ze kinderboekenschrijfster en vertelde op veel scholen haar verhaal. Haar zoon Bert verwerkte dit verhaal van zijn moeder tot de voorstelling. Alles ging aan flarden De 32-jarige Klaartje de Zwarte-Walvisch werd in maart 1943 met haar man opgepakt. Vanaf die dag hield zij een dagboek bij. Klaartje schrijft in haar dagboek: “Ik hoop vurig dat alles wat ik hierin heb geschreven nog eens de buitenwereld zal bereiken”. Met de theatervoorstelling Alles ging aan flarden werd Klaartjes verhaal verteld op 4 november in het Herinneringscentrum.

23 23

Merantau Na het succes van eerdere voorstellingen werd op 18 november Merantau voor de vijfde keer uitgevoerd in het Herinneringscentrum. Het is een voorstelling door en over de Molukkers in Nederland. Het gaat over de spanningen en verbondenheid tussen verschillende generaties, tussen het individu en de plek binnen de gemeenschap, tussen Nederlanders en Molukkers. De voorstelling toont zo een kleurrijk en aangrijpend verhaal van een gemeenschap gemangeld door de loop van de geschiedenis en politiek. Ooggetuigen De voorname rol die het Herinneringscentrum in zijn werk geeft aan oor- en ooggetuigen is bekend. Ook dit jaar droegen vele oud-kampgevangenen en andere overlevenden bij aan het programma, in de regel in samenwerking met het Landelijk Steunpunt Gastsprekers WOII-Heden. Maar ook ooggetuigen uit de andere bewoningsperiodes van kamp Westerbork of actuele vluchtelingen voor oorlog en vervolging waren regelmatig in het museum om hun levensverhaal te vertellen. Belangstelling voor deze lezingen was er volop. Op velen kon een beroep worden gedaan. Hen in dit verband te vermelden is meer dan alleen vastlegging, het geldt ook als een woord van dank. Miel Andriesse Peter Arad Rudie Cortissos Max Degen Wim Dijkema Ellen Eliel-Wallach Paul Glaser Marco de Groot Rob Fransman Fanny Heymann Simon Hornman Rolf Kamp Alphons Katan Lex Kater Wolfgang Kotek Simon Lampie Joop Lefrandt sr. Satko Mujagic Marianne Sophia in ‟t Anker-de Jong Eveline Stad-van der Werf Virry de Vries Robles Eva Weyl Joop Waterman Tanja van der Woud In een aantal gevallen werden deze ooggetuigenlezingen gecombineerd met bijdragen van auteurs zoals Bert Jan Flim, historicus en auteur van het boek Onder de klok.

24 24

Publicaties Bedoeld voor een breed publiek zijn de toegankelijk geschreven en rijk geillustreerde boekjes die het Herinneringscentrum Kamp Westerbork uitgeeft bij wisseltentoonstellingen en herdenkingen. In 2012 werden er drie gepubliceerd. Het Verdwenen Elftal. Voetbal in kamp Westerbork Op 19 april werd het boekje Het Verdwenen Elftal. Voetbal in kamp Westerbork gepresenteerd tijdens de opening van de gelijknamige expositie. Het boekje, dat speciaal is uitgegeven door het Herinneringscentrum, portretteert oud-kampvoetballers, zoals onder anderen Louis de Wijze, Simon Hornman, Sam Stern, Juda de Vries en voetbalverslaggever Han Hollander. Settela in kamp Westerbork – het meisje tussen de wagondeuren Op 19 mei 1944 werden 245 Sinti en Roma vanuit kamp Westerbork naar het vernietigingskamp AuschwitzBirkenau gedeporteerd. Slechts 30 van hen overleefden de oorlog. Op 19 mei werd het boekje Settela in kamp Westerbork – het meisje tussen de wagondeuren gepresenteerd. Het Eerste Transport Ter herinnering aan de tragedie van de Jodenvervolging, nog maar zeventig jaar geleden, is het boekje Het Eerste Transport uitgegeven. Hierin wordt stilgestaan bij het vertrek van de eerste trein naar Auschwitz vanuit kamp Westerbork. Bruikleenexposities Kampenserie Westerbork - Auschwitz-Birkenau Op 27 januari werd de expositie Westerbork - Auschwitz-Birkenau in het kader van de „Nooit meer Auschwitzlezing‟ in Amsterdam officieel gepresenteerd en geopend door burgemeester Eberhard van der Laan. Daarna was deze te zien tijdens de Auschwitz-herdenking en vervolgens op verschillende scholen, die zijn betrokken bij het HEEP (Holocaust Education in European Perspective) project. Deze expositie is tot stand gekomen in samenwerking met de Anne Frank Stichting en het museum Auschwitz-Birkenau. In 2013 zal er een docentenhandleiding worden ontwikkeld en een tweede laag aan de expositie worden toegevoegd: zeven koffers met persoonlijke verhalen. Westerbork - Bergen-Belsen In de zomermaanden stond de bruikleenexpositie Westerbork - Bergen-Belsen in de Synagoge in Groningen. Vanaf begin oktober tot en met de kerstvakantie was deze geplaatst in het Herinneringscentrum. Westerbork - Sobibor Deze bruikleenexpositie stond een aantal weken in het Bredero College in Amsterdam-Noord, CSG Eekeringe in Steenwijk, Dorpshuis de Snikke in Oude Pekela en gedurende de zomermaanden in de synagoge in Groningen. Vanaf begin oktober tot de kerstvakantie stond de expositie opgesteld in de wisselexpositieruimte van het Herinneringscentrum.

25 25

Media-aandacht Voor de activiteiten van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork was veel media-aandacht. Een aantal daarvan werden breed gecoverd: - opening van het Westerborkpad - tentoonstelling Het Verdwenen Elftal. Voetbal in kamp Westerbork - 4 meiherdenking - 70-jarige herdenking Eerste transport - ontdekking en opgraving van 9 stoffelijke resten op de „NSB-begraafplaats‟

26 26

UITGELICHT 15 juli 1942 – 15 juli 2012 Herdenking Het Eerste Transport Op 15 juli 1942 vertrok uit kamp Westerbork de eerste trein: 1.132 mensen op transport naar Auschwitz. Het was het begin van de deportatie van meer dan 100.000 Joodse mannen, vrouwen en kinderen, 245 Sinti en Roma en enkele tientallen verzetsstrijders. Van hen keerden slechts 5.000 gedeporteerden terug. „Het zijn allemaal mannen uit Amsterdam, bleek van emotie en vermoeidheid. Gisteren thuis afscheid genomen, vannacht in een trein gestapt, vanuit Hooghalen vijf kilometer gelopen, met rugzak en dekenrol, daarna de registratie. Dan horen ze dat ze direct terug naar de trein moeten. Sommigen hadden gedacht dat ze eerst nog in Westerbork zouden blijven.‟ In zijn oorlogsdagboek Treinen op dood spoor beschrijft kampgevangene Fred Schwarz de aankomst van honderden Amsterdamse Joden, die met het eerste transport naar Auschwitz werden gedeporteerd. Veel belangstellenden, onder wie overlevenden en nabestaanden, woonden op 15 juli 2012 bij de Rampe op het kampterrein het herdenkingsprogramma bij. „U, als overlevenden, bent onze belangrijkste gasten.‟ directeur Dirk Mulder in zijn welkomstwoord De bezoekers luisterden naar persoonlijke herinneringen aan 15 juli 1942 in de vorm van fragmenten uit brieven en dagboeken, gelezen door nabestaanden van de gedeporteerden van het eerste transport. Er was muziek en de filmbeelden van een transport uit Westerbork waren te zien. Rabbijn Ies Vorst, geboren in kamp Westerbork, bad het Jizkor, een gebed voor de zielenrust van de overledenen. Door de persoonlijke getuigenissen ontstond een sobere maar indrukwekkende bijeenkomst. Tegelijkertijd vormde de herdenking een moment van ontmoeting, herinnering en herkenning. „Ik denk altijd met weemoed aan Salo Carlebach terug. Hij was waarschijnlijk de beste vriend die ik ooit heb gehad. Ik zal nooit vergeten dat we een lang gesprek hadden in de nacht dat het eerste transport uit Westerbork vertrok. Het ging over de vraag of ik met het transport moest meegaan, want er gingen ook kinderen mee. Hij zei tegen me: “Leo, jij hebt je vader hier en je moeder woont in Amsterdam, jij moet hier blijven. Mijn moeder is in Engeland en ik heb niemand in Nederland. Ik ben voor de kinderen gekomen, er zijn hier ook kinderen uit het weeshuis bij. Ik ga met ze mee, we zien wel wat ervan komt.” Op de avond voor het transport toen de 27

27

deportatielijst al gereed gemaakt was, gingen we samen naar de grote zaal waar het transport samengesteld werd. Daar zat SS-Sturmbannführer Deppner. Salo ging naar hem toe en zei: “Herr Kommandant, ik wil mee naar het Oosten”. Deppner vroeg: “Waarom?” Carlebach zei: “Omdat ik bij de kinderen wil zijn. Waar de kinderen zijn, daar wil ik ook zijn.” Deppner vroeg toen: “Waarom wilt u dat per se?” Hij antwoordde: “Omdat dat belangrijk voor mij is.” Toen kreeg hij toestemming om mee te gaan.‟ Leo Blumensohn in: Willy Lindwer, Kamp van hoop en wanhoop, p. 76 Minister-president Mark Rutte was bij deze herdenking aanwezig en sprak een overdenking uit. „Het is nauwelijks voorstelbaar hoeveel leed zich in kamp Westerbork heeft afgespeeld. En hoe angstig de mensen zijn geweest die hier korte of langere tijd zaten opgesloten. Elke volgende dinsdag, elke volgende trein was levensbedreigend. Een bijna zeker doodvonnis, weten wij achteraf. Voor jezelf, je man je vrouw, zoon of dochter, vader of moeder.(…) Want wat hier is gebeurd en het lot van de mensen die vanuit Westerbork naar de kampen werden gedeporteerd, gaat ons verstand ver te boven. En juist daarom moeten wij dat verleden onder ogen blijven zien. Om niet te vergeten.‟ „Woensdagmorgen vroeg waren we in Westerbork en vrijdagavond kwamen we in Birkenau aan. Onze trein stopte nergens. Toen we in Birkenau aankwamen werd ons het bevel gegeven onze bagage weg te gooien. Er waren veel SS-ers, die een Sperre om ons heen vormden. De mannen en vrouwen waren toen al gescheiden. De mensen met kinderen moesten naar voren komen. De kinderen werden weggebracht en kwamen later terug met opengeslagen hoofden. Vervolgens gingen de vrouwen naar Auschwitz en de mannen naar Birkenau.‟ Getuigenis van Karina Lewenhoff-Kotowski Van honderd van de gedeporteerden van het transport van 15 juli 1942 zijn foto’s bewaard gebleven. Deze foto’s waren ter gelegenheid van de herdenking geplaatst te midden van De 102.000 Stenen op de voormalige appèlplaats. Naast deze open air-‘tentoonstelling’ was er in het museum de expositie Westerbork – AuschwitzBirkenau te zien. In de zomermaanden werden er twee maal daags speciale rondleidingen over het kampterrein gegeven waarin het eerste transport centraal stond.

28

28

29

29

30

30

31

31

32

32

33

33

ACHTER DE SCHERMEN Bijzondere bezoeken  In maart kwamen vertegenwoordigers van Landkreis Bremen op bezoek in verband met de rol van de Bremer Polizei tijdens de deportaties naar Westerbork en Auschwitz. Onderzoeker Frank van Riet en Guido Abuys gaven samen een inleiding.  Op de Sinti- en Romaherdenking op 19 mei was de staatssecretaris van VWS, Marlies Veldhuijzen van Zanten aanwezig.  Minister-president Mark Rutte was aanwezig bij de 70-jarige herdenking van het eerste transport, 15 juli.  In juli bezocht de directie van het Genocide Memorial Center in Kigali, Rwanda het Herinneringscentrum. Alle drie zijn overlevenden van de massamoord die Hutu’s op de Tutsi’s hebben gepleegd in 1994. Ontmoetingen als deze zijn zinvol omdat ze de blik verruimen. In dit museum wordt overigens ook aandacht besteed aan Westerbork. Representatie, conferenties en lezingen  

 



    

Op 12 januari was Gemma Groot Koerkamp aanwezig op een partnerbijeenkomst van ASF in ’s Gravenhage. Op 24 januari sprak prof.dr. Rob van der Laarse zijn oratie uit en aanvaardde daarmee officieel zijn bijzonder hoogleraarschap op de Westerborkleerstoel aan de Vrije Universiteit Amsterdam, ingesteld door het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Zijn rede ‘Nooit meer Auschwitz? Erfgoed van de oorlog na Europa’s eeuw van de kampen’ zal door het Herinneringscentrum worden uitgegeven. Op 25 januari bij de presentatie Westerborkpad in Vanenburg gaf Guido Abuys een inleiding over de Joodse werkkampen. Op 29 januari was Guido Abuys aanwezig tijdens een symposium. Centraal stond de overdracht van een digitale kopie van de Cartotheek van de Joodse raad en de rol van het Rode Kruis tijdens de oorlog. Op 11 april ging in Wijhe het toneelstuk over Hertha Aussen in première. Guido Abuys, Christel Tijenk, Patrick Prinsen en Michiel Smit waren hierbij aanwezig. Op 13 april bij de onthulling van de gedenkstenen Katan in Leeuwarden waren Sipke Witteveen en Dirk Mulder aanwezig. Op 13 april gaf Dirk Mulder een lezing over Srebrenica op de Bosnië-conferentie van de Radboud Universiteit Nijmegen. Op 15 april hield Dirk Mulder een openingstoespraak bij de expo/project ‘Sofia’s wereld’, georganiseerd door het Groninger Forum. Op 16 april was Guido Abuys aanwezig bij de presentatie in Den Haag van portretfilms, die in opdracht van de Oorlogsgravenstichting zijn gemaakt. Op 9 mei was Christel Tijenk in Lochem om het Herinneringscentrum te vertegenwoordigen bij de viering van 15 jaar ‘Westerbork-project’. In het kader van dit project hebben bijna 6.000 leerlingen uit Lochem, Borculo en Ruurlo kamp Westerbork bezocht.

34 34

   

  

   

Christel Tijenk heeft een recensie geschreven over het door Dienke Hondius geschreven boek Oorlogslessen. Onderwijs over de oorlog sinds 1945. Deze bespreking is verschenen in het eerste nummer van ‘Onderzoek uitgelicht’ (mei 2012), een uitgave van het NC 4 en 5 mei. Op 15 juni waren Christel Tijenk en Wendy Doorten aanwezig bij de opening van de synagoge in Elburg. Op 30 juni was Gemma Groot Koerkamp in Ysselsteyn in verband met het 30-jarig bestaan van het Jeugdontmoetingscentrum bij de Duitse militaire begraafplaats aldaar. Op 11 juli was wederom een delegatie van het Herinneringscentrum in Bosnië, niet alleen om de 17-jarige herdenking in Srebrenica bij te wonen maar ook om overleg te hebben met verschillende organisaties, in het bijzonder de collega’s van het Potocari Memorial and Cemetery. Deze keer maakte Gemma Groot Koerkamp deel uit van de delegatie. Op 13 september sprak Dirk Mulder een overdenking uit tijdens de herdenking van de razzia in Twente. Guido Abuys en Christel Tijenk waren ook hierbij aanwezig. Guido Abuys heeft op 3 oktober ter gelegenheid van de presentatie van een boek over de drie Joodse werkkampen in Staphorst aldaar een lezing gehouden. Op 24 oktober was Dirk Mulder aanwezig bij de onthulling Monument voor de moord op de Europese Sinti en Roma in Berlijn, alwaar Zoni Weisz een indrukwekkende toespraak hield. Later op die dag heeft Dirk Mulder de staatssecretaris van VWS, Marlies Veldhuijzen van Zanten ontvangen in Ravensbrück waar we haar met het Comité Vrouwenconcentratiekamp Ravensbrück hebben verteld over de jaarlijkse educatieve paboreis. Op 29 oktober heeft Gemma Groot Koerkamp een bijdrage geleverd aan een congres over terrorisme in Den Haag. Op 1 november heeft Gemma Groot Koerkamp een overdenking uitgesproken op de herdenking van het Kindermonument in Amsterdam. Op 19 november waren Christel Tijenk en Dirk Mulder aanwezig bij het Drents Museum Congres. De directeur en/of conservator en/of de projectcoördinator Landelijk Steunpunt Gastsprekers WO II-Heden hebben het Herinneringscentrum en het Landelijk Steunpunt Gastsprekers op de meeste van de in ons land gehouden herdenkingen en vieringen vertegenwoordigd, waaronder de Auschwitzherdenking (25 januari), de ‘Nooit meer Auschwitz-lezing’ (27 januari), de Februaristakingherdenking op 25 februari, de herdenkingen van de kampen Ravensbrück en Mauthausen, de Nationale Viering Bevrijding op 5 mei, de herdenking van de bevrijding van Nederlands-Indië op 15 augustus, de jaarlijkse Expogé-herdenking, de Dag van het Verzet en de jaarlijkse bijeenkomst van het Verenigd Verzet.

35 35

Presentatie     



In het kader van het 10-jarig bestaan had het Dagblad van het Noorden (DvhN) tien dagen lang een andere gasthoofdredacteur. Ook Dirk Mulder heeft een dag de scepter gezwaaid over het DvhN. De krant van 5 april heeft zijn stempel gedragen. Bij de kassabon voor de entree ontvangen bezoekers sinds juni een ‘informatiekaartje’ met gegevens over de bereikbaarheid van het kampterrein en de rondleidingen. De vormgeefster van het Herinneringscentrum, Maria Heikens, heeft nog meer zaken vernieuwd. Zo is er een nieuwe vriendenwervingsfolder gekomen alsook nieuwe gratis entreekaarten voor zowel kinderen als volwassenen. De grote bus is gespoten en beplakt met de info-graphics, resultaat van een ontwerpwedstrijd onder studenten van de Academie Minerva in Groningen. De website van het Herinneringscentrum is aangemeld voor de jaarlijkse Geschiedenis Online Prijs. Naast het publiek wijst ook een vakjury een winnaar aan. Criteria waarop beoordeeld wordt zijn toegankelijkheid, gebruiksvriendelijkheid, betrouwbaarheid en originaliteit. De prijs wordt in 2013 uitgereikt. Ook op sportieve wijze werd het Herinneringscentrum onder de aandacht van derden gebracht. Samen met Dutchbatters werd deelgenomen aan de 4 Mijl van Groningen.

Advisering en ondersteuning 

   



De afdeling educatie en LSG hebben als klankbordgroep gefunctioneerd voor het educatieve materiaal bij de film Süskind. In deze film wordt stilgestaan bij de rol van Walter Süskind, namens de Joodse Raad hoofd van de Hollandsche Schouwburg tijdens de bezetting, en betrokken bij de smokkel van Joodse kinderen uit de crèche. Met de synagoge in Enschede is een landelijk overleg Stolpersteine opgezet ter bevordering van de uitwisseling tussen de verschillende plaatselijke comités. Op de website van het Herinneringscentrum komt een overzicht van Stolpersteine in Nederland. Op 30 januari heeft Dirk Mulder deelgenomen aan een door de staatssecretaris van VWS belegde bijeenkomst in Elburg waarin in een open sfeer is gesproken over het herdenken in de toekomst. De afdeling educatie en LSG participeren in het pilot-project van de gemeente Amsterdam om leerlingen met antisemitische of juist rechts-extreme denkbeelden in een project te confronteren met hun eigen denkbeelden. Het Westerborkpad maakt deel uit van dit project. De directeur van het Herinneringscentrum heeft zitting in het Comité van Aanbeveling van het Etty Hillesum Centrum in Deventer, en van het Comité van Aanbeveling van de stichting Stolpersteine in Assen.  De coördinator educatie maakt deel uit van de werkgroep ‘Ieder kind op kampbezoek’ een initiatief van het COVVS om het onderwijs over de Tweede Wereldoorlog te verdiepen en te verbreden.  De coördinator educatie was secretaris van het landelijk educatief overleg oorlogs- en verzetsmusea en herinneringscentra. De conservator is coördinator van de jaarlijkse actie ‘Niet weggooien’ waarin door 16 museale en archivale oorlogsinstellingen wordt deelgenomen.

36 36







  

Het samenwerkingsproject met het Potocari Memorial Center in Srebrenica kent allerlei componenten en is zeer breed. Zo heeft het Herinneringscentrum mede aan de basis gestaan van een verheugend bericht dat eind juli bekend werd. Na een zoektocht van zeven jaar zijn graven gevonden op de compound van Dutchbat (nu het terrein van het Potocari Memorial Center). Tijdens de eerste Terugkeerreis voor Dutchbatters in 2007 die het Herinneringscentrum samen met het IKV/Pax Christi organiseerde, kwam voor het eerst publiekelijk naar voren dat Dutchbatters op de compound overleden moslims (natuurlijke dood of zelfmoord) aldaar hadden begraven. Vanzelfsprekend was er bij de nabestaanden grote behoefte aan meer informatie en onderzoek. Daarmee is toen begonnen, en dat was geen eenvoudige zaak. Herinneringen spraken elkaar tegen en het ministerie van Defensie wilde niet meewerken. Er is in de afgelopen jaren twee keer ‘gegraven’ maar zonder resultaat. Dankzij de inzet en volhardendheid van Dutchbatter Dave Maat zijn in een ultieme poging nog eens alle mogelijke gegevens (w.o. luchtfoto’s die in het bezit zijn van het Joegoslaviëtribunaal) bijeengebracht. En op basis daarvan heeft het onderzoek nu resultaat gehad. De kennis en ervaring van het Herinneringscentrum verspreidt zich steeds meer over Europa. Dirk Mulder is gevraagd voor de wetenschappelijke adviesraad voor de ontwikkeling van de KZ Gedenk- und Begegnungsstätte Ladelund. Dit om ‘Ihre Erfahrung und Kompetenz aus der Arbeit im Erinnerungszentrum Lager Westerbork ebenso wie aus dem deutschniederländischen Erinnerungskontext in unser Projekt ein zu bringen’. Dit oudste herinneringscentrum in Schleswig-Holstein behoeft nodig modernisering. Er is een duidelijke link met Nederland: de Puttense mannen werden naar dit satellietkamp van Neuengamme gedeporteerd. Ca. 505 van hen vonden er de dood. De directeur was daarnaast adviseur bij de ontwikkeling van verschillende projecten: - Margraten Memorial Center - Potocari Memorial Center (Bosnië) - Masterplan Sobibor (P) - Nieuw Joods Museum voor Deportatie en Verzet in Mechelen (B) De directeur had zitting in de expertgroup voor de ontwikkeling van een masterplan Sobibor. De directeur vertegenwoordigde Nederland in de Memorial and Museums Working Group van de International Task Force on Holocaust Cooperation. Aan de ITF-conferenties in 2012 in België (Mechelen en Luik) nam hij deel. Er zijn plannen het vroegere Joodse werkdorp in de Wieringermeer als museum in te richten. Tussen 1937 en 1941 werden Joodse vluchtelingen daar opgeleid tot Palestina-pioniers. Het Herinneringscentrum is gevraagd mee te denken in het informeren van de bezoekers over de historische betekenis van deze plek.

Onderzoek 

De promovendi Iris van Ooijen en Eva Moraal werden vanwege hun Westerborkonderzoek uitgebreid ondersteund en geadviseerd.

P&O 



In januari vond het jaarlijkse studieweekend plaats. Er werden werkbezoeken gebracht aan het Watersnoodmuseum in Ouwerkerk en aan het Oorlogs- en Verzetsmuseum Rotterdam en een rondleiding gevolgd in de omgeving van Loods 24 in Rotterdam. Ook kasteel Amerongen werd aangedaan. De afdeling educatie heeft een cursus Duitse spreekvaardigheid gevolgd.

37 37





Op 17 april en 16 oktober vond een medewerkersbijeenkomst plaats. Op deze bijeenkomst kwamen recente projecten en nieuwe ontwikkelingen aan de orde. De tweede bijeenkomst stond in het teken van de plannen over het paviljoen van de woning met een toelichting van architect Francine Oving. Met de jaarlijks door het Nederlands Auschwitz Comité georganiseerde reis naar de kampen in Polen zijn als altijd twee medewerkers mee geweest: Sandra van Lune en Marian van der Spek.

Beheer   



In de loop van 2012 werd gestart met energielevering door biogasopwekking van de firma Lammertink. De bestaande cv-ketel blijft; deze kan functioneren in geval van calamiteiten. Er is een nieuwe koelinstallatie geïnstalleerd die nodig is om het klimaat, in het bijzonder in het depot, constant te houden. Het Nationaal Monument Westerbork is veertig jaar oud en heeft twintig jaar geleden een groot onderhoud gehad. Dat is nu weer nodig. Grontmij heeft in opdracht van het Herinneringscentrum een plan daartoe, met financiële onderbouwing opgesteld. In 2012 is veel tijd besteed aan de benodigde financiering. Aan het einde van het jaar kon dit worden afgerond zodat in 2013 de uitvoering van het groot onderhoud kan plaatsvinden. Ook De 102.000 Stenen behoefden groot onderhoud. Het probleem is hier het loslaten van de sterretjes op de kop van de steen. Dit gebeurt in een omvang dat dagelijks beheer niet meer voldoende is. Met behulp van vele vrijwilligers is in het voorjaar in de avonduren en in de weekenden een eerste renovatie uitgevoerd. Voortvloeiend uit de samenwerking met Landkreis Leer en de Arbeitskreis Schule Rauderfehn bij de demontage van de Zelhembarak is het project In het spoor van Anne Frank-Auf dem wege von Anne Frank ontstaan, waarin ook Samtgemeinde Hesel, Stadt Weener en de gemeente Oldambt participeren, en dat gefinancierd wordt met Interreggelden, subsidies van de provincies Groningen en Drenthe en van de deelstaat Niedersachsen. De basis hiervan is de inzet van Duitse werklozen om het groot onderhoud van De 102.000 Stenen uit te laten voeren. Vanuit deze basis is een project gegroeid dat de spoorlijn vanuit kamp Westerbork naar Nieuweschans en vervolgens Landkreis Leer als rode draad heeft.

38 38

ORGANISATIE Raad van Toezicht De Raad van Toezicht was op 1 januari 2012 als volgt samengesteld: prof. dr. D.F.J. Bosscher, Groningen B.G.H. Jacobse MBA, Groningen mr. M.R. Gans, Groningen mw. S.J. Schmitz, Molenend mr. S.W. Mouw, Schaarsbergen

- voorzitter

Met ingang van 2012 is de bestuurlijke structuur van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork gewijzigd. Met de invoering van het Raad van Toezicht-model is Dirk Mulder directeur-bestuurder geworden. Voorzitter van de nieuwe Raad van Toezicht is Doeko Bosscher. De zittende bestuursleden mr. Martin Gans, Bix Jacobse MBA, mr. Fred Mouw en Sally Schmitz zijn eveneens toegetreden tot de Raad van Toezicht. De RvT kwam, steeds in aanwezigheid van de directeurbestuurder, drie maal bijeen. Naast structurele agendapunten kwamen aan de orde begroting en jaarrekening, en vooral het meerjarenproject Historische plek. Raad van Advies De Raad van Advies bestond op 1 januari 2012 uit de volgende personen: mw. drs. P. Huitsing, MCM, Haarlem dr. I.B.H. Abram, Amsterdam mw. M.W. Brink-Massier mw. A. Emmens-Knol, Castricum B. van der Ham, Amsterdam mw. drs. J. van Kranendonk, Amsterdam A. van Liempt, Nieuwegein mw. mr. H. Neppérus, ’s Gravenhage mr. E.J. Numann, ’s Gravenhage dr. F. Peters, Leiderdorp mw. J. G. Vlietstra, Winschoten A. A. Westerlaken, Culemborg

- voorzitter

Naast de Raad van Toezicht kent het Herinneringscentrum ook een maatschappelijk breed samengesteld nieuw adviescollege. Voorzitter van deze Raad van Advies werd Puck Huitsing. De Raad kwam in het verslagjaar een keer bijeen. In deze bijeenkomst werd uitgebreid gesproken over de inrichting van de RvA.

39 39

Directie en medewerkers De personeelsbezetting, met respectievelijk de omvang van de functie en de datum van indiensttreding, was op 1 januari 2012 als volgt. Betaalde medewerkers drs. Dirk Mulder directeur 1,05 Guido Abuys conservator 1,0 mw. Henriëtte Dekker junior receptiemedewerker opr. mw. Wendy Doorten directiesecretaresse 1,0* mw. Gemma Groot Koerkamp (project)coördinator LSG 0,89 mw. Ettie Henstra medewerker secretariaat 1,0 mw. Carolien van der Kooij-Geertsema personeelsadviseur 0,44* Sjaak Kortenhoeven beheerder 1,05* Bas Kortholt MA medewerker educatie 1,0* mw. Marijke Kortholt-Zwikker medewerker educatie 1,0* mw. Hillie van der Let sr. receptiemedewerker/mdw. financiën 1,0 mw. drs. Sandra van Lune (project)medewerker LSG 1,0 mw. José Martin medewerker collectie 0,6 mw. Tanja Oostenbrink-de Groot sr. receptiemedewerker/mdw. secr. 1,0 Patrick Prinsen medewerker educatie 1,0 Rosika Prinsen junior receptiemedewerker opr. mw. Margreet Roevros-Couprie hoofd bedrijfsvoering 1,0 Gerard Rossing medewerker collectie 1,0 mw. Karin Schaap-Kapteijn sr. receptiemedewerker 0,6 Michiel Smit medewerker educatie 1,0 mw. Marian van der Spek sr. receptiemedewerker 0,5 mw. drs. Christel Tijenk coördinator publieksbegeleiding 1,11 Marla Wessels junior receptiemedewerker opr. Sipke Witteveen (project)medewerker LSG 1,0

010186 010692 270111 011104 010408 100510 010809 160511 010106 010408 010190 010311 010700 011192 230902 270111 010410 011190 090106 010402 010511 010704 270111 011210

* Wendy Doorten werkt m.i.v. 1-1-2011 feitelijk 0,89 fte (32 uur) i.v.m. opname ouderschapsverlof, Marijke KortholtZwikker werkt m.i.v. 14-2-2011 feitelijk 0,67 fte (24 uur) i.v.m. opname ouderschapsverlof, na haar ouderschapsverlof is zij m.i.v. 14-8-2012 contractueel 0,67 fte (24 uur) gaan werken en Bas Kortholt werkt m.i.v. 1-1-2012 feitelijk 0,89 fte (34 uur) i.v.m. opname ouderschapsverlof. Sjaak Kortenhoeven is m.i.v. 16-05-12 1,11 fte (40 uur) gaan werken en Carolien van der Kooij is met ingang van 1-6-2012 0,56 fte (20 uur) gaan werken, beiden i.v.m. urenuitbreiding.

Beëindigde contracten Het contract van Henriëtte Dekker is beëindigd op 30 april 2012. Het contract van Margreet Roevros is beëindigd op 31 juli 2012. Het contract van Rosika Prinsen is beëindigd op 31 oktober 2012.

40 40

Nieuw benoemd werden mw. Lidia Vedder mw. Dorte Rasmussen* Marius Mulder MA mw. drs. Ellen van der Waerden

medewerker PR junior receptiemedewerker projectmedewerker hoofd organisatie

0,56* opr. opr. 0,89

090312 010512 010612 011112

* Lidia Vedder is m.i.v. 01-10-12 0,67 fte (24 uur) gaan werken Dorte Rasmussen heeft naast haar werkzaamheden als junior receptionist van april tot en met juni als oproepkracht de afdeling educatie versterkt.

Additioneel Wim Duinkerken* mw. Julia Brosy** Niels Pohl**

medewerker onderhoud projectmedewerker LSG projectmedewerker LSG

1,0 1,0 1,0

210604 190911 200912

Julia Brosy is gestopt per 30 augustus 2012.

* **

loonkostensubsidie via Alescon, begeleiding via Stam BV (Re-integratie Begeleid Werken) detachering Aktion Sühnezeichen/Friedensdienste (Duitsland)

Freelance Rienk Kamer

communicatieadviseur

0,2

010911

Directieadviseurs Sake Elzinga Albert Gilbert prof.dr. Rob van der Laarse Harold Veldkamp Geassocieerde wetenschappelijke onderzoekers dr. Ria van den Brandt wetenschappelijk onderzoeker Theresienstadt i.s.m. Radboud Universiteit Nijmegen dr. Frank van Riet wetenschappelijk onderzoeker Bewaking en ordehandhaving in kamp Westerbork Vrijwilligers mw. Marijke Bakker-van der Veen Jolle Balsma mw. Marja Beuker mw. Marjolein Bijmolt Freek Blokzijl mw. Frouwke Booij-Doornbos mw. Foep Bosscha-Law Jan Briggeman mw. Nanette Cohen Albert van Dalen mw. Grietje Deuring mw. Marije Eizenga Albert Eleveld

project Naam & Gezicht buschauffeur rondleider medewerker collectie medewerker exposities alg. museummedewerker rondleider buschauffeur project Naam & Gezicht buschauffeur alg. museummedewerker project Naam & Gezicht rondleider

0,2 0,2 opr. 0,1 opr. 0,1 opr. 0,2 opr. opr. 0,4 0,1 opr.

080206 050704 010806 010811 011110 010999 250601 230110 010109 010604 150799 290507 010798 41 41

Joost Faber mw. Lida Feunekes Sake Foekens Gert Goor Jan de Graaf mw. Tineke Grimminck-Nauta mw. Willy Hartman Herman Heikens Johan Heikens Mike Henderson Henk Hoejenbos mw. Margriet Jansen Harry Janssen Johan Janssen Henk Jolmers Jan Kolkman mw. Annemiek van der Kooij mw. Mary Anne Koster Arend Kreuze mw. Diana Lammertink-Nijhuis Rinus Loman Herman Mous mw. Truus Mous mw. Reina Mulderij Henk Nijdam René Nijs Coen Oosterveld Michael Povel Henk Roevros Fokko Ronda Anne Sinnema Hans Smits Jan Snater mw. Ank Spencer Derk Talens mw. Richelle Tetteroo Fons van Tol Henk Veenstra Gerard Veerkamp mw. drs. Trieneke Veldman Geert Visser Lolke Vos Sijtse Wagenmakers Dirk Wiggerink Gerard Wortmann mw. Elizabeth Zeilstra

alg. museummedewerker financieel-administratief medewerker project Naam & Gezicht buschauffeur rondleider rondleider project Naam & Gezicht medewerker collectie medewerker collectie onderhoudsmedewerker project Naam & Gezicht/rondleider rondleider buschauffeur project Srebrenica buschauffeur buschauffeur medewerker educatie project Naam & Gezicht buschauffeur/ project LSG buschauffeur rondleider collectiemedewerker collectiemedewerker rondleider buschauffeur buschauffeur project Srebrenica rondleider medewerker fondsenwerving rondleider rondleider project De oorlog dichtbij huis onderhoudsmedewerker alg. museummedewerker buschauffeur project LSG collectiemedewerker conducteur redacteur publicaties alg. museummedewerker/rondleider financieel-administratief medewerker rondleider alg. museummedewerker onderzoek collectie rondleider rondleider

Uitbreiding van vrijwilligers vond plaats met Marcel Benjamins rondleider Hilbrant Schuiling rondleider Wim Geerling onderhoudsmedewerker Ben Plasman onderhoudsmedewerker Meindert Bos buschauffeur

0,3 0,2 0,2 0,2 opr. opr. 0,2 opr. opr. 0,2 0,2 opr. 0,1 0,2 opr. 0,1 opr. 0,2 0,4 0,2 opr. 0,4 0,4 opr. 0,2 0,2 opr. opr. opr. opr. opr. opr. 0,4 opr. 0,2 0,1 0,4 0,4 opr. opr. 0,2 opr. 0,1 opr. opr. opr.

090903 030402 241104 011210 010189 140411 010302 210211 210211 010711 152104 010806 270111 010608 010107 270111 011111 011210 150206 010107 010806 120802 011198 010399 010107 010107 110808 010806 010311 140411 010806 011206 010796 150998 010107 010811 010806 150500 250607 010301 150699 010806 090910 010806 010811 140411

opr. opr. 0,2 0,2 0,2

010412 010412 010512 010512 011112 42 42

Sien Klingenberg

medewerker bijzondere activiteiten

opr.

011112

afwasmedewerker museumcafémedewerker museumcafémedewerker museumcafémedewerker afwasmedewerker museumcafémedewerker museumcafémedewerker coördinator museumcafé museumcafémedewerker museumcafémedewerker museumcafémedewerker afwasmedewerker museumcafémedewerker

opr. 0,84 opr. opr. opr. 0,4 opr. 0,84 opr. 0,5 opr. opr. opr.

010511 130202 290610 010511 010511 220609 160906 010508 230608 140208 270310 010511 010511

In 2012 is er afscheid genomen van Freek Blokzijl Lida Feunekes Margriet Jansen Henk Roevros Geert Visser Museumcafémedewerkers* mw. Jannita Bos mw. Jantien Grit-Vos mw. Jannie Klaassens-Smit Dhiraj Kootstra Daan de Kruijf mw. Cobi Lesterhuis mw. Janneke Muthert mw. Diana Nanning mw. Denise Okken mw. Cora Oost-Kamman mw. Niki Radix mw. Rosanne Rozeboom mw. Ria van Weers In 2012 is er afscheid genomen van Jannie Klaassens Niki Radix Denise Okken * Deze medewerkers zijn in dienst bij de Stichting Faciliteiten Herinneringscentrum Kamp Westerbork

Dienstverlening Vanuit de Reclassering Nederland (Arrondissement Assen) zijn in 2012 geen werkgestraften in het kader van de dienstverlening geplaatst. Het Herinneringscentrum Kamp Westerbork is tevens plaatsingsinstelling voor het Bureau Taakgestraften en Bureau Halt zodat jongeren tussen 12 en 18 jaar bij het Centrum voor hun opgelegde taakstraf werkzaamheden konden verrichten. In 2012 hebben 2 jongeren hun opgelegde straf hier uitgevoerd. De samenwerking met Stichting Herstelling uit Amsterdam werd dit jaar gecontinueerd. Met ingang van september 2012 is een groep van ongeveer 15 Duitse en Nederlandse langdurig werkzoekenden 3 dagen per week werkzaam ten behoeve van de renovatie van De 102.000 Stenen. Dit in het kader van het project In het spoor van Anne Frank/Auf den Weg von Anne Frank, een langdurig samenwerkingsverband tussen Landkreis Leer, gemeente Oldambt en het Herinneringscentrum Kamp Westerbork.

43 43

Personele bezetting op 1 januari 2012 aantal medewerkers

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

in dienst Herinneringscentrum 24 additioneel 2 vrijwilliger 59

21 2 48

22 3 47

33 3 47

32 3 46

31 3 46

29 4 39

31 7 36

in dienst Faciliteiten*

13 ___

9 ___

9 ___

___

___

___

___

___

totaal

98

80

81

83

81

80

72

74

* m.i.v. 2010 is bij de telling in dienst een splitsing gemaakt tussen stichting HcKW en stichting Faciliteiten

aantal fte

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

fulltime 60-90% 40-60% < 40%

17 6 11 64 ___ 34,5

17 5 12 46 ___ 32,7

15 8 12 46 ___ 32,3

15 4 15 48 ____ 35,3

17 3 11 47 ____ 32,3

17 3 12 51 ____ 31,3

17 2 14 40 ____ 29,9

15 5 15 38 ____ 30,1

totaal fte

44 44

CIJFERS Vrienden Specificatie van de categorieën Vrienden op 31 december 2012 laat het volgende zien.

Sympathisanten Vriend Donateur Bijzonder donateur Begunstiger Bijzonder begunstiger

Bedrijfsvriend Bedrijfsdonateur Bijzonder bedrijfsdonateur Bedrijfsbegunstiger Bijzonder bedrijfsbegunstiger

(< € 20) (> € 20) (> € 30) (> € 55) (> € 275) ( € 2.000 eenmalig)

2012

2011

2010

2009

2008

199 2.665 657 363 34 101

198 2.673 656 368 32 97

208 2.734 670 636 31 94

220 2.746 672 630 30 97

237 2.735 695 637 29 100

4.019

4.024

4.373

4.395

4.433

2012

2011

2010

2009

2008

(> € 100,-) (> € 240,-) (> € 500,-)

3 4 2

3 4 2

6 3 2

7 2 2

8 3 1

(> € 1.000,-) (> € 2.500,-)

1

1

1

1

1

10

10

12

12

13

In het verslagjaar is een nieuwe indeling van categorien gemaakt: Vriend vanaf € 25 Donateur vanaf € 75 Begunstiger vanaf € 300 Bijzondere begunstiger eenmalig € 2.500 Voorbereidingen zijn getroffen voor een brede aanpak van Bedrijfsvriendenwerving. Deze moet in 2013 uitvoering krijgen. Legaten Steeds vaker komt het voor dat aan het Herinneringscentrum wordt gelegateerd. Uiteraard moet dit testamentair worden vastgelegd. De afgelopen periode mochten wij een legaat ontvangen van mevrouw Brilleman-Mok. Fonds op Naam Een mogelijkheid tot steun die aan belangstelling wint is het vormen van een Fonds op Naam. Zo beheert het Herinneringscentrum sinds 2008 het Mieke Meijer Educatie Fonds. Dankzij dit Fonds kunnen jaarlijks educatieve projecten worden gerealiseerd die kinderen bagage voor de toekomst meegeven. In 2012 werd uit het fonds de kinderboekenschrijfster Martine Letterie gefinancierd voor onderzoek voor haar boek Groeten van Leo, een kind in kamp Westerbork. Schrijfster Martine Letterie baseert zich voor het verhaal op de briefjes, tekeningen en foto’s van Leo Meijer, die op 9-jarige leeftijd in Auschwitz werd vermoord. De vader van Leo wist de werkstukjes van zijn zoon uit kamp Westerbork te smokkelen. Hij is een van de weinige kinderen van wie tastbare

45 45

herinneringen bewaard zijn gebleven. Groeten van Leo, een kind in kamp Westerbork zal in 2013 verschijnen. Bezoekerswaardering Sinds jaren is het Herinneringscentrum Kamp Westerbork deelnemer in de Museummonitor. Dit is een continu onderzoek onder de bezoekers naar hun waardering op tal van onderdelen. Op basis van vergelijking tussen meerdere jaren kan van een redelijk stabiel beeld worden gesproken. In 2012 is door TNS/Nipo, die het onderzoek uitvoert, een scan naar inzichten op hoofdlijnen gemaakt door de deelnemende musea met elkaar te vergelijken. De uitkomsten voor het Herinneringscentrum laten het volgende beeld zien.  Het Herinneringscentrum heeft een landelijke aantrekkingskracht: bezoekers komen vanuit heel Nederland.  Relatief de meeste bezoekers komen uit Z-Holland, N-Holland, Gelderland en Brabant.  Naar leeftijdscategorie verdeeld heeft het Herinneringscentrum een jonger publiek dan het gemiddelde cultuurhistorisch museum: 21-40 jaar 35% 41-60 jaar 43% 61 jaar en ouder 20% Aangezien schoolbezoeken hierin niet zijn meegeteld is in werkelijkheid het verschil met collega-instellingen nog groter.  Het Herinneringscentrum trekt relatief veel bezoekers met mbo-niveau (30%).  Bezoekers komen voornamelijk dankzij mond-tot-mondreclame.  Bezoekers komen meestal een keer, het herhaalbezoek is relatief laag. Men komt met name voor het vaste aanbod waarin tijdelijke tentoonstellingen nauwelijks een rol spelen.  Het Herinneringscentrum scoort lager op ‘algemeen oordeel’ en ‘opnieuw kiezen’ dan de benchmark.  In vergelijking met andere cultuurhistorische musea wordt het Herinneringscentrum interessanter gevonden. Dit is met name vanwege het vaste aanbod. Ook is het Herinneringscentrum boeiender, deskundiger en laagdrempeliger.  Het museum springt er verder uit met het tonen van de informatie over het tentoongestelde. In het verslagjaar zijn naast de reguliere vragen een aantal specifieke op het Herinneringscentrum Kamp Westerbork gerichte vragen gesteld. Deze betroffen de belangstelling naar sporen in het landschap en het markeren daarvan. Uit dit onderzoek blijkt dat 89% van de museumbezoekers ook het kampterrein bezoekt. Onder hen is veel potentie voor herhaalbezoek in geval bezoekers langs historische sporen worden geleid, zoals het spoortracé.

46 46

Bezoekersaantallen

Betalend Januari Februari Maart April Mei Juni Juli Augustus September Oktober November December

Gratis* Januari Februari Maart April Mei Juni Juli Augustus September Oktober November December

TOTAAL

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2.429 6.132 6.264 12.456 16.540 9,977 13.416 14.129 7.295 7.816 5.036 3.675

471 4.747 7.971 7.181 19.724 12.025 13.666 13.515 7.981 7.517 4.523 3.361

509 5.714 5.132 9.709 20.808 10.946 12.852 16.510 9.698 9.728 5.154 2.632

967 6.170 6.538 11.708 17.732 12.999 13.594 16.269 9.435 8.441 5.141 3.651

1.211 6.123 5.445 9.377 15.795 8.277 11.902 13.520 7.001 8.922 3.992 4.830

1.066 4.523 4.345 7.784 19.645 10.548 12.892 13.226 7.563 9.276 3.114 2.794

1.214 3.705 3.582 8.616 13.849 9.204 11.227 14.166 7.891 7.730 3.218 2.818

401 3.852 4.939 8.501 22.568 11.447 13.128 14.453 6.286 7.815 3.469 1.902

105.165 102.682 109.392 112.645

96.655

96.776

87.220

98.761

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

375 285 161 1664 4026 2589 5801 4545 1465 2469 120 179

20 235 270 3.399 6.314 2.749 3.869 4.703 769 2.568 117 2.809

1.335 276 176 3.654 10.074 1.872 3.947 5.863 1.138 2.764 311 195

36 476 533 1.785 8.515 1.985 3.781 5.328 1.421 2.245 331 126

67 338 488 1.373 6.956 1.526 3.851 4.780 822 1.894 188 322

31 517 125 1.026 5.651 1.472 4.113 4.881 684 1.765 129 166

64 113 123 455 6.300 989 1.988 3.626 406 1.269 92 101

1.746 1.128 128 4.081 7.890 719 2.241 3.286 335 1.103 101 200

23.679

27.910

31.605

26.562

22.605

20.560

15.526

22.958

128.844 130.592 140.997 139.207 119.260 117.336 102.746 121.719

* betreft Vrienden van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork, deelnemers aan de rondleidingen en (kinder)activiteiten, en aanwezigen bij herdenkingen.



Het Herinneringscentrum Kamp Westerbork kan terugkijken op een goed bezoekjaar. Naar schatting bezochten, naast het museum, minstens 250.000 mensen het kampterrein. Hiermee behoort ‘kamp Westerbork’ tot één van de drukst bezochte museale plekken in ons land.

47 47

Virtueel Januari Februari Maart April Mei Juni Juli Augustus September Oktober November December TOTAAL

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

17.750 14.327 15.285 23.139 25.778 16.329 18.819 14.908 14.268 16.030 12.427 10.880

11.145 11.484 13.313 17.189 24.126 12.656 15.031 13.784 10.724 12.351 11.316 12.297

24.754* 15.125* 17.708* 21.033* 18.321 8.893 9.709 ** 10.672 12.679 9.767 6.628

18.550 17.325 21.281 21.267 21.601 17.857 18.958 15.702 12.823 15.043 15.085 12.299

18.862 19.196 21.536 30.024 27.190 17.219 19.036 18.151 16.418 18.884 17.811 15.370

18.681 19.800 23.482 28.277 33.036 19.480 21.028 18.706 16.025 18.712 15.853 12.703

18.018 17.943 26.210 30.706 29.395 17.444 15.594 17.819 15.299 19.951 18.596 13.968

51.277 26.387 29.425 53.333 38.841 20.446 15.314 14.645 13.809 16.843 16.726 14.969

199.940 165.416 155.289 207.791 239.697 245.783 240.943 312.015

* met ingang van 12 april 2010 heeft het Herinneringscentrum Kamp Westerbork een nieuwe website gekregen en worden de bezoekers op een andere manier bijgehouden, vandaar het verschil in de aantallen. ** in verband met een storing zijn de bezoekersaantallen niet bijgehouden in de maand augustus.

Overig Groepen Rondleidingen Buspassagiers enkel Buspassagiers retour Buspassagiers gratis Ooggetuigen Lezingen extern

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

26.992 17.320 24.362 45.663 31 1.085 481

26.778 16.075 23.560 42.545 55 1.011 276

27.576 16.982 19.794 35.755 110 587 232

29.627 15.402 19.562 33.175 23 440 249

26.475 13.577 16.730 28.403 46 720 196

23.356 13.413 17.100 45.093 917 1.839 480

22.825 7.160 16.460 24.588 2 1.595 652

28.996 7.138 17.251 25.331 19 1.605 940

48 48





In 2012 was het aantal begeleide (school)groepen lager dan in het jaar daarvoor, het aantal deelnemers steeg evenwel licht. Een sprekend beeld van de omvang van het uitvoerende educatieve werk geeft een overzicht van het aantal begeleide groepsactiviteiten (film, inleiding, rondleiding, lezing extern). 2003 753 2004 812 2005 1.015 2006 916 2007 925 2008 1.119 2009 1.003 2010 1.096 2011 1.163 2012 1.058 Ook de openbare rondleidingen, gegeven van april tot en met oktober, konden rekenen op een grote belangstelling. Het team van rondleiders werd daarom wederom uitgebreid.

49 49

Ontwikkeling hoeveelheid groepsbezoeken 2003-2012 per maand voorjaar

najaar



De opvallende stijging van het aantal bezoeken in juli/augustus is toe te schrijven aan de late zomervakantie in de regio Noord, waardoor de schoolbezoeken tot ver in juli bleven doorgaan. De stijging in juli compenseert de daling van het aantal schoolbezoeken in de maanden april, mei en juni grotendeels.

50 50

Zakelijke gegevens Bezoek- en postadres

Openstelling

Toegangsprijzen

Herinneringscentrum Kamp Westerbork Oosthalen 8 9414 TG Hooghalen T (0593) 592600 F (0593) 592546 E [email protected] I www.kampwesterbork.nl

27 januari t/m 30 december 2012 maandag t/m vrijdag 10.00-17.00 uur za en zo april-augustus 11.00-17.00 uur za en zo september-maart 13.00-17.00 uur feestdagen(weekeinden) 11.00-17.00 uur Tweede Kerstdag 13.00-17.00 uur

tot 8 jaar 8-18 jaar + CJP groep (min. 15 pers.) incl. introductie incl. rondleiding incl. intro + rondl.

gratis € 3,-€ 2,75 € 3,50 € 4,75 € 5,50

18 jaar en ouder groep (min. 15 pers.) incl. introductie incl. rondleiding incl. intro + rondl.

€ 6,50 € 6,-€ 7,50 € 9,75 € 11,--

Vrienden (min. € 25,-- jaarlijks) gratis Rekeningen

Rabobank 30.65.22.101 Rabobank (donateurs) 30.65.84.832

51 51

Financiële partners Het Herinneringscentrum Kamp Westerbork wordt door velen en op zeer verschillende wijze ondersteund in zijn werkzaamheden. Vrijwilligers, adviseurs, Vrienden, media, bedrijven, organisaties, instellingen en overheden dragen allen bij aan het functioneren. Onder hen zijn een aantal die structureel of op projectbasis in het verslagjaar belangrijke financiële steun hebben gegeven.

Ministerie van VWS

Provincie Drenthe

Edli Foundation

Samenwerkingsverband Noord-Nederland (SNN) Projecten: Nationaal Comité 4 en 5 mei

Vfonds

Ems Dollart Region

Euregio

INTERREG Deutschland Nederland

52 52

INTERREG Grenzregionen gestalten Europa

Programma Europa voor de Burger - Actief Europees Gedenken DELA Fonds

SKAN fonds

Stichting DOEN Prins Bernhard Cultuurfonds Gelderland Overijssel Drenthe Noord-Holland Van den Berch van Heemstede Stichting Subsidienten: Provincies: Noord-Holland Utrecht Gelderland Drenthe Gemeenten: Amsterdam Weesp Baarn Amersfoort Nijkerk Putten Zwolle Meppel De Wolden Hoogeveen Midden-Drenthe 53 53