Herdenking watersnood 1916-2016 ‘Waterland onder water’ Digitale lesbrief voor de bovenbouw van het basisonderwijs DOCENTENHANDLEIDING 1. INLEIDING Wat en voor wie? ‘Waterland onder Water’ is een compacte digitale lesbrief over de watersnood van 1916 die speciaal is ontwikkeld voor de bovenbouw van het basisonderwijs in de drie Waterlandse gemeenten en de Zeevang. De lesbrief wordt de scholen in de regio aangeboden door Stichting Dijk van een Kust in samenwerking met het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier. Achtergrond In januari 2016 is het honderd jaar geleden dat het gebied rond de Zuiderzee werd getroffen door een verwoestende stormvloed. In Waterland braken op meer dan tien plaatsen de dijken. Een groot gebied tussen Edam, de Zaan en het IJ overstroomde en stond maanden onder water. Op Marken verdronken zestien inwoners. De watersnood van 1916 was een ramp met grote gevolgen. Het versnelde de uitvoering van het eerste grote moderne watermanagementproject in ons land: de afsluiting van de Zuiderzee en de aanleg van de Afsluitdijk. 2016: herdenken en vieren De bijna vergeten watersnood van 1916 is de laatste grote overstromingsramp in Noord-Holland. Met een hele reeks evenementen en activiteiten herdenken we in 2016 in alle Waterlandse gemeenten de gebeurtenissen van toen. We vieren ook dat we in het grootste deel van Waterland al 100 jaar droge voeten hebben. De verbinding met de actualiteit wordt daarbij niet vergeten. Die verbinding maakt de watersnood ook voor kinderen begrijpelijk en herkenbaar: wonen in Laag Holland, onze ‘waterveiligheid’ nu en in de toekomst. Inhoud lesbrief Het leerlingenonderdeel van de lesbrief bestaat uit een interactieve ‘schoolplaat’, naar het model van de vensterplaten bij de geschiedeniscanon van Nederland Entoen.nu. De startpagina heeft aanklikbare elementen die de leerlingen leiden naar korte, verdiepende teksten, extra beeldmateriaal en bij het thema passende filmpjes. Voor de leerkracht staan instructies voor de begeleiding en lestips in deze handleiding. Toetsing In de pagina’s achter de startpagina zijn 10 vragen verborgen. Je bepaalt zelf of de leerlingen alle vragen maken en of ze dat mondeling of schriftelijk doen. Een printbaar antwoordblad en een antwoordmodel vind je als bijlage 1 en 2 bij deze handleiding. De leerlingen leveren het ingevulde antwoordblad in of je kijkt het samen met hen na.
2. DE INTERACTIEVE SCHOOLPLAAT - TOELICHTING De interactieve schoolplaat geeft in korte, toegankelijke teksten die de leerlingen zelf ontdekken uitleg over de watersnood van 1916. Teksten en beeldmateriaal verbinden de gebeurtenissen en verhalen van toen met de huidige tijd en de eigen woonomgeving van de kinderen. De schoolplaat wordt aangeboden in de vorm van een pdf en wordt gelezen met het programma Acrobat Reader. Bij het openen gebruik je de toetsencombinatie CTRL H om alle elementen rondom het centrale scherm leesbaar te maken. Bij de start van de applicatie krijgen de leerlingen drie korte inleidende teksten te zien, tegen de achtergrond van een foto van de Waterlandse Zeedijk. Na een klik op de knop ‘Start’ verschijnt dezelfde foto met zeven aanklikbare elementen (figuren en objecten) die de leerlingen ontdekken door de cursor over de pagina te bewegen. Elk element geeft toegang tot een onderliggend thema. Vanaf links met de klok mee: 1. Waterwolf 2. Marken 3. Vlieger 4. Dijk 5. Emmer 6. Schaap 7. Meisje
: : : : : : :
de strijd van de Hollanders tegen het water de watersnoodramp, de slachtoffers, het verhaal van Lijsje de storm, de dijkdoorbraken, de ondergelopen steden en dorpen sporen van vroegere rampen, dijkversterking, de afsluiting van de Zuiderzee het reddingswerk, verhalen van vluchtelingen, het herstel na de ramp dieren tijdens de watersnood wonen onder de zeespiegel anno nu, water als vriend en als vijand.
Aan de hand van tekst en beeld achter de aanklikbare elementen ontdekken de leerlingen hoe de dijkdoorbraken in januari 1916 ontstonden, wat de watersnood betekende voor volwassenen en kinderen in de getroffen steden en dorpen en hoe de Zuiderzee-/IJsselmeerkust sindsdien veiliger is gemaakt. 3. VOORBEREIDING • • • • • •
Probeer de navigatie van de interactieve schoolplaat zelf vooraf uit om de leerlingen zo nodig aanwijzingen te geven. Kopieer voor de leerlingen het antwoordblad voor de 10 verborgen vragen. Foto’s en verhalen over de watersnood in de diverse Waterlandse steden en dorpen en aanvullende informatie vind je op de website van WaterKustLand: http://www.waterkustland.nl . Kijk ook eens op de speciale watersnood-pagina’s van het Waterlands archief. Je vindt hier foto’s uit verschillende steden en dorpen van dezelfde plekken toen en nu: http://waterlandsarchief.nl/actueel/52-nieuws-onder-actueel/989-de-watersnoodramp-van-1916 . Het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen heeft voor het basisonderwijs de digitale fotogalerij ‘Droge voeten’ ingericht, met eenvoudig te downloaden beeldmateriaal: http://www.zuiderzeemuseum.nl/759/fotogalerijdrogevoeten/ Een grote collectie kopieerbare historische foto’s - ook over de watersnood in de kleinere kernen en dorpen - vind je met de zoekterm ‘watersnood 1916’ +
in de beeldbank van het Geheugen van Nederland: http://www.geheugenvannederland.nl/?/nl/zoekresultaten/pagina/1/watersnood%201916/%28cql. serverChoice%20all%20watersnood%20%20AND%201916%29/&colcount=0&wst=watersnood%201916.
4. UITVOERING MET DE GROEP De interactieve schoolplaat biedt mogelijkheden om een les over de watersnood flexibel in te vullen, al naar gelang het niveau en de belangstelling van de leerlingengroep en je eigen stijl van lesgeven. Vertel de leerlingen vooraf kort waar de les over gaat en wat je gaat doen. • • •
Je zet de plaat als ‘ontdekplaat’ direct op het digibord en verkent hem met de hele groep. De leerlingen beantwoorden de vragen - mondeling of schriftelijk, naar je eigen inzicht - terwijl je zelf door de pagina’s klikt of dat laat doen door één of twee leerlingen die je benoemt tot webmaster. De leerlingen ontdekken de plaat zelfstandig of in groepjes op een pc of tablet. Ze maken ter controle de vragen schriftelijk op het antwoordblad. Je geeft hen aanwijzingen en feed back. Je gebruikt de plaat als vertelplaat en vertrekpunt voor je eigen verhaal. In de paragraafn ‘Voorbereiding’ staan suggesties voor het vinden van materiaal waarmee je de les kunt toespitsen op de watersnood in je eigen stad of dorp.
Excursies • De interactieve lesbrief biedt de leerlingen een goede voorbereiding op de evenementen en activiteiten in het herdenkingsjaar. Kijk voor het programma-overzicht op www.waterkustland.nl, of meld je via [email protected] aan voor de digitale nieuwsbrief. Tip: • Alle lokale Waterlandse musea besteden in 2016 met eigen tentoonstellingen en activiteiten aandacht aan de watersnood. Zij kunnen speciale rondleidingen voor schoolklassen verzorgen. Ook het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen, het Waterlands Archief in Purmerend en verschillende openbare bibliotheken bieden activiteiten aan. Kijk voor informatie, adressen en de actuele agenda op www.waterkustland.nl.
5. PRAKTISCHE GEGEVENS Indicatie lesduur: 1,5 - 2 klokuren Werkvorm: In de klas; klassikaal/in groepjes Benodigdheden Internetaansluiting, digibord of pc/ tablet Leerlingen: pen en antwoordblad (pdf, bijlage 1 bij deze handleiding ) Leerdoelen Aan het einde van de les: • Kunnen de leerlingen de watersnood van 1916 plaatsen in de tijd; • Kennen de leerlingen de inhoud van begrippen als ‘wonen onder zeeniveau’, ‘Zuiderzee’, ‘waterwolf’, ‘stormvloed’, ‘dijkdoorbraak’, ‘waterveiligheid’; • Kunnen de leerlingen verwoorden wat het voor de bewoners van toen betekende om te vluchten voor het water; • Kunnen de leerlingen de watersnood verbinden met de aanleg van de Afsluitdijk en de plannen voor de Zuiderzeewerken; • Kunnen de leerlingen verschillen en overeenkomsten noemen met de waterveiligheid toen en nu. Aansluiting bij de kerndoelen De lesbrief sluit aan bij de volgende kerndoelen voor het primair onderwijs: • Nederlands - kerndoelen 4, 6 en 12: ‘De leerlingen leren informatie te achterhalen in informatieve en instructieve teksten, waaronder schema’s, tabellen en digitale bronnen’; ‘De leerlingen leren informatie en meningen te ordenen bij het lezen van school- en studieteksten en andere instructieve teksten, en bij systematisch geordende bronnen, waaronder digitale bronnen’; ‘De leerlingen verwerven een adequate woordenschat en strategieën voor het begrijpen van voor hen onbekende woorden’. • Oriëntatie op jezelf en de wereld - algemeen: ‘Leerlingen oriënteren zich op de natuurlijke omgeving en op verschijnselen die zich daarin voordoen. Leerlingen oriënteren zich ook op de wereld, dichtbij, veraf, toen en nu en maken daarbij gebruik van cultureel erfgoed’ . Kerndoelen 48 (Ruimte), 51 en 52 (Tijd): ‘Kinderen leren over de maatregelen die in Nederland genomen worden/werden om bewoning van door water bedreigde gebieden mogelijk te maken’; ‘De leerlingen leren gebruik te maken van eenvoudige historische bronnen en leren aanduidingen van tijd en tijdsindeling te maken’; ‘De leerlingen leren over kenmerkende aspecten van de volgende tijdvakken: (…) tijd van de wereldoorlogen; tijd van televisie en computer’.
BIJLAGE 1 ANTWOORDBLAD VERBORGEN VRAGEN In de vensters van de interactieve schoolplaat over de watersnood zitten 10 vragen verborgen. Heb je ze gevonden? Noteer de antwoorden op dit antwoordblad. Vraag 1 1a …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 1b …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… Vraag 2 2a …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 2b …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… Vraag 3 ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… Vraag 4 ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… Vraag 5 ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… Vraag 6 6a……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 6b …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… Vraag 7 ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… Vraag 8 ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… Vraag 9 ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… Vraag10 ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
Vraag 1 1a Waarom werd de Zuiderzee een waterwolf genoemd? Antwoord De Zuiderzee werd een waterwolf genoemd omdat het water bij dijkdoorbraken steeds weer grote stukken land opslokte, als een hongerige wolf. ○1b Gerrit Jan Honig zegt dat we in Nederland altijd waakzaam moeten blijven (goed moeten opletten). Waarom? Antwoord Gerrit Jan Honig zegt dat we in Nederland waakzaam moeten blijven omdat er altijd een gevaar blijft bestaan voor nieuwe overstromingen. Vraag 2 2a Hoe heette de koningin die Marken tijdens de watersnood kwam bezoeken? Antwoord De koningin die Marken tijdens de watersnood kwam bezoeken heette koningin Wilhelmina. ○2b Was zij de grootmoeder of de overgrootmoeder van koning Willem Alexander? Antwoord Koningin Wilhelmina was de overgrootmoeder van koning Willem Alexander. Vraag 3 Waarom werden de mensen in Waterland voor het water gewaarschuwd door het luiden van de kerkklokken? Antwoord De mensen in Waterland werden in 1916 voor het water gewaarschuwd door het luiden van de kerk- klokken omdat een goed waarschuwingssysteem ontbrak. Vraag 4 Waarom moest de dijk na 1916 hoger en sterker worden gemaakt? Antwoord De dijk moest na 1916 hoger en sterker worden gemaakt omdat bij de watersnood duidelijk was geworden dat hij te laag en te zwak was om een volgende grote stormvloed te doorstaan. Vraag 5 Tussen welke plaats in Noord-Holland en welke plaats in Friesland loopt de Afsluitdijk? Antwoord De Afsluitdijk loopt tussen Den Oever in de provincie Noord-Holland en Zurich (alternatief goed antwoord: Kornwerderzand) in de provincie Friesland. Vraag 6 Even rekenen. Bij de watersnood van 1916 stroomde tweehonderd miljoen kubieke meter zeewater het land in. ○ 6a Schrijf het aantal kubieke meters op in cijfers. Antwoord 200.000.000 m3 ○ 6b In één kubieke meter gaat 1000 liter. Schrijf ook het totale aantal binnen gestroomde liters water op in cijfers. Antwoord 200.000.000.000 (200 miljard) liter
Vraag 7 Wat betekent de uitdrukking ‘lenig gauw de nood’ in de tweede regel van het rijmpje? Antwoord De uitdrukking ‘de nood lenigen’ betekent: de nood van iemand verzachten, verminderen Vraag 8 Waarom brengen de boeren uit het ondergelopen gebied hun koeien juist naar de kerken? Antwoord De boeren uit het ondergelopen gebied brengen hun koeien juist naar de kerken omdat die vanouds werden gebouwd op de hoogste - en dus de meest droge - plek van het dorp of de stad. Vraag 9 Waarom is het water in Nederland soms onze vijand? Noem twee redenen. Antwoord Het water is in Nederland soms onze vijand omdat: • Zware stormen in ons lage land dijkdoorbraken en overstromingen kunnen veroorzaken. • Mensen en dieren bij een watersnood kunnen verdrinken en hun huis kwijt raken. Vraag 10 Noem drie redenen waarom het water in Nederland onze vriend is. Antwoord Het water is in Nederland onze vriend omdat: • de zee en de rivieren in ons land belangrijke transportwegen zijn / belangrijk zijn voor onze welvaart (handel, scheepvaart) • we in/op/bij het water kunnen zwemmen, schaatsen en spelen (recreatie) • we altijd voldoende water hebben om schoon drinkwater uit de kraan te krijgen • we uit de zee en de rivieren een deel van ons voedsel halen (visserij)
