Helen Vreeswijk – Eerwraak
‘Eerwraak is een jeugdboek, maar het behandelt een volwassen onderwerp. Tegelijk blijft het boek bijzonder toegankelijk. Daardoor kan de roman meer impact hebben dan tien taaie studies over het onderwerp. En dat is winst, want als je het eerprobleem niet begrijpt zul je het ook niet herkennen, al speelt het bij je buren.’ (Jacob Hoekman, Reformatorisch Dagblad 22 april 2009).
De aanleiding voor het behandelen van Eerwraak van Helen Vreeswijk was de RD-recensie van 22 april 2009. Deze leest u hieronder. Als u Eerwraak in de klas wilt behandelen, kunt u gebruik maken van de lessuggesties uit Jeugdliteratuur in praktijk waarnaar in deze lesbrief verwezen wordt. U treft in deze lesbrief een les aan die ingaat op literaire en ethische aspecten. Daarvoor moeten de leerlingen het gehele boek gelezen hebben. De verwerking kan individueel gemaakt worden als verslag voor een leesdossier, maar ook in groepen. De les is toegespitst op leerlingen die vertrouwd zijn met de christelijke normen en waarden.
‘Rauwe en realistische jeugdroman over eerwraak’. Het probleem van eerwraak in Nederland is lang onderschat geweest, en wordt dat nog. Aan politierechercheur Helen Vreeswijk zal het echter niet liggen. Haar nieuwste roman brengt het probleem rauwer en realistischer voor het voetlicht dan tien studies kunnen doen. Spannend van de eerste tot de laatste bladzijde. Dat is ”Eerwraak”. En als het ook nog eens een dik boek is –350 bladzijden mag je best dik noemen– moet je als schrijver zonder meer goed zijn. Helen Vreeswijk verstaat haar vak. Met grote vaart zet ze haar onderwerp neer, zonder dat het oppervlakkig wordt. ”Eerwaak” is de vijfde titel in een realityreeks die politierechercheur Vreeswijk het licht doet zien. De andere titels zijn al net zo kort en tegelijkertijd een tikkeltje sinister: ”Loverboys”, ”De stalker”, ”Overdosis” en ”Chatroom”. Nummer vijf is het verhaal van de 17-jarige Sam Visser, die smoorverliefd wordt op het Afghaanse meisje Levita. En dat is een brug te ver voor haar ouders en broers. Een kaaskop die aanpapt met hun dochter en zus, dat past niet in de zeer traditionele Afghaanse cultuur waarin Levita wordt grootgebracht. In eerste instantie wil Levita dan ook zelf de boot afhouden en probeert ze Sam te ontwijken, maar de liefde die ook zij voelt is sterker. Een periode van geheime ontmoetingen volgt, met altijd weer het gevaar van verraad. Uiteindelijk blijkt ontdekking onontkoombaar. Dat is een ramp, zeker als blijkt dat Levita zwanger is van Sam. Dat laatste is een ‘ongelukje’: de tieners hadden geen voorbehoedsmiddel gebruikt, terwijl abortus voor hen beiden geen optie is. Expliciet Dat het boek rauw en expliciet is –hoewel Vreeswijk haar personages nergens laat vloeken– komt vooral in dit soort scènes tot uiting. Het hebben van seks binnen een prille verkeringsrelatie geldt als totale vanzelfsprekendheid, en Vreeswijk windt geen doekjes om wat Sam en Levita samen uitspoken. Tegelijk is dat realisme op een ander vlak ook de kracht van het boek. Helen Vreeswijk weet waar ze over schrijft. Als rechercheur bij de politie zal ze haar onderwerp ongetwijfeld al eerder in de praktijk zijn tegengekomen. Haar boek geeft dan ook een onthutsend inzicht in eerwraakproblematiek waarvan in Nederland –ook binnen politiekringen– te lang is gedaan alsof het niet bestond. Zeker in het recente verleden, en soms nog, was de inspanning van de politie bij eerkwesties vaak gericht op verzoening. Maar dat is het laatste wat bij eerwraak aan de orde kan zijn, omdat in traditionele eerculturen verzoening nauwelijks een rol speelt. Het enige wat telt is de eer –meestal de seksuele eer, in het Arabisch de ”ardh”– die gered moet worden. En daarvoor is geen verzoening nodig, maar vergelding. Minderjarige broer Voor een doorsnee-Nederlander is dat onbegrijpelijk. Waarom moet de eer van de vader gered worden als zijn dochter – vrijwillig!– een relatie met een jongen aangaat? Dat onbegrip tekent Vreeswijk meesterlijk in haar beschrijving van de reactie van Sams familie. Lange tijd houden zijn ouders vol dat het allemaal wel meevalt, omdat ze zich niet kunnen voorstellen dat de familie van Levita haar wérkelijk wat zal aandoen. Maar dat gebeurt wel degelijk, want Levita zou zich volgens hen letterlijk moeten ”doodschamen” vanwege haar gedrag. En omdat ze dat niet doet, mag ze daar best een handje mee geholpen worden. Een minderjarige broer –die voor de rechter immers lichter gestraft zal worden dan een volwassene– mag het vuile werk opknappen en zijn zus een lesje leren. En ook Sam is zijn leven niet zeker. Die gang van zaken is uit het leven gegrepen. Het lijkt op het drama op een school in Veghel in 1999, waar een 17-jarige Turkse jongen in opdracht van zijn vader een 19-jarige medeleerling doodschoot omdat de laatste een relatie had met zijn zusje. (…) N.a.v. ”Eerwraak”, door Helen Vreeswijk; uitgeverij Manteau, Antwerpen, 2008; ISBN 978 90 223 2330 4; 350 blz.; € 16,95.
Het tijdschrift Jeugdliteratuur in praktijk ,waarop veel scholen geabonneerd zijn, bevat complete lessen bij het boek Eerwraak van de hand van Ger van Hoek. Ze zijn bestemd voor derdeklassers havo en vwo en voor de bovenbouw van het vmbo. De doelstelling van deze lessen is vooral inhoudelijk: leerlingen verdiepen zich in het fenomeen eerwraak.
In deze lesbrief wordt het boek beoordeeld op literaire en ethische aspecten. Dat kan nadat de leerlingen het hele boek gelezen hebben. De vragen kunnen in kleine groepjes gemaakt worden.
Opdracht en titel 1. Het verhaal heeft een opdracht: Dit verhaal draag ik op aan meisjes als Letiva die gevangen zitten tussen twee culturen. Wat bedoelt de schrijfster daarmee? 2. Leg de titel Eerwraak uit.
Personages 1. Er zijn drie soorten personages: typen, flat characters en round characters. In Eerwraak laat Vreeswijk je vooral typen zien. Nadat je het boek gelezen hebt, kun je met een enkele zin de volgende personen typeren: a. Letiva Harchaougoz en Sam Visser b. Vader Hamid. moeder Nergiz, zoon Ahmad, broer Tarkan, neef Nourdin c. vriend Ed en vriendin Zeynep.
2. Er is een groot verschil tussen Nederlanders en Afghanen. Noteer vijf duidelijke verschillen.
Verhaallijnen en perspectief 1. Er zijn ten minste drie verhaallijnen. De eerste lijn is zonder meer het verhaal van Sam en Letiva. Welke twee andere lijnen zie je nog? 2. Wat is het verband tussen de lijnen? 3. Door wisselingen in het perspectief weet je soms meer dan de personages. Geef daarvan enkele voorbeelden. Wat doet dat met de spanning van het verhaal?
Jouw mening: 1. Wat vind jij van een gemengde relatie zoals bij Sam en Letiva? Kies je voor de kijk van Sam en Letiva of voor die van hun ouders? 2. Er wordt veel gelogen in dit verhaal. Geef vijf voorbeelden en bespreek die met elkaar. Wat had jij gedaan in dezelfde situatie? 3. Elif, de nicht van Letiva, bezoekt de discotheek. Afgezien van de vraag of dat goed is, ze gooit er net als de andere moslims de hoofddoek af. Wat vind je daarvan? Neem jij ook afstand van wat je thuis is geleerd in andere omstandigheden? 4. Kun jij begrip opbrengen voor een huwelijk dat door de vader van de jongen en het meisje geregeld is? Waarom wel of niet? 5. Door zijn verkering met Letiva zet Sam zijn toekomst op het spel. Zijn ouders denken er ook zo over. Wat vind jij belangrijk?
Maatschappij 1. Met het verhaal maak je tegelijk kennis met enkele maatschappelijke verschijnselen. Nadat Hamid besloten heeft dat Letiva niet meer naar school mag, legt een leerplichtambtenaar een huisbezoek af. Wat is een leerplichtambtenaar? Welke taak heeft deze? Hoe kan hij/zij optreden tegen overtredingen? 2. Erg in het oog springend is de recherche. Beschrijf wat je weet van de recherche op grond van Eerwraak. 3. Letiva mag niet zomaar weglopen; ze is minderjarig. Wie haar tegen de zin van de ouders onderdak verleent, is strafbaar. Blijf-van-mijn-lijf-huizen zijn een vrijplaats voor wie zich bedreigd wordt. Zoek op internet op wat zulke huizen bieden.
Passages 1. Vergelijk het gesprek dat Van Buren voert met Nourdin (blz. 42-49) met het gesprek met Sam (blz. 87-90). Wat is een duidelijk verschil? 2. Lees blz. 20. Je leest over een eerdere verkering van Sam. Herken je het probleem dat hij beschrijft? Hoezo? 3. Lees blz. 48-49. Wat vind jij van drugshandel? Wie loopt er het meeste risico? Wat vind je ervan dat de handelaren zich niets bekommeren om de klanten? 4. Lees blz. 222-223. Er wordt over seksueel verkeer geschreven. Vind je dat Vreeswijk dat acceptabel beschrijft? Hoe beoordeel je het gedrag van de jongelui? Motiveer beide antwoorden.
Taal 1. In het boek wordt niet gevloekt; wel staan er enkele bastaardvloeken in. Viermaal (blz. 9, 25 en 31) kom je het woord ‘verdorie’ tegen. Wat betekent dat woord? Wat vind je van het gebruik van ‘jasses’ (blz. 23)? Op blz. 231. staat: ‘allemachtig’ en op blz. 147 ‘donder op’. Op blz. 260 lees je over ‘naar de hel lopen’. Waarom kun je die woorden beter niet gebruiken? Had Vreeswijk deze woorden weg kunnen laten? Kun je haar alternatieven bieden? 2. Je bent bij het lezen veel woorden ‘van de straat’ tegengekomen. Tot welke hoofdgroepen zijn die woorden te rekenen? Je vindt ze op de bladzijden 9, 10, 43, 48, 49, 780, 75, 78, 79, 109, 153, 159, 171. 3. Wat vind je ervan dat een schrijver deze woorden opschrijft? Had ze ook een andere keuze kunnen maken om hetzelfde te zeggen? Zo ja hoe? 4. Wat vind je ervan dat jij als lezer deze woorden (moet) lezen of hebt gelezen? Motiveer je reactie. 5. Waar liggen de grenzen voor bespreking op school? Reageer op de stellingen. Waar kies je voor en waarom? - Het boek is een duidelijk weergave van de maatschappij; grof taalgebruik moet dus ook grof geschreven worden. - Het boek brengt me in aanraking met een wereld die ik helemaal niet wil kennen; ik had het liever ongelezen gelaten. - Het boek geeft weliswaar een goede weergave van wat er zich vandaag de dag afspeelt, maar dat betekent niet dat alles maar opgeschreven moet worden.
6. In een goed boek verwacht je goed – en liefst ook origineel – taalgebruik. In dit boek staan clichés, uitgesleten formuleringen. Verzin een betere formulering voor de volgende drie zinnen. Ed richtte zich met een valse grijns tot zijn vrienden (blz. 5). Is een grijns niet altijd al iets wat vals is? Daar zitten een paar stofdoeken uit de klas (blz. 5). Welke beeldspraak is dat ? Vind je die geslaagd? Ben je kwaad omdat we die hoofddoekjes hebben getreiterd? (blz. 18.) Welke beeldspraak?
Recensies Op internet staan enkele korte recensies. Lees ze en beantwoord de vragen.
Eerste recensie Wanneer de zeventienjarige Sam en zijn klasgenote Letiva verliefd worden op elkaar, halen ze zich grote problemen op de hals. Want Letiva is opgevoed volgens de Afghaanse cultuur en is een moslim. Ze is slim en heeft plannen om verder te studeren maar door haar relatie met Sam komt alles op de helling te staan. Ze proberen het geheim te houden maar dat lukt niet. Alles komt uit en Letiva’s ouders houden haar thuis van school. Haar vader is razend en plant snel een huwelijk met haar neef Nourdin, die net door de politie opgepakt is op beschuldiging van het dealen van drugs. Letiva kan dit niet laten gebeuren en wil vluchten. Haar eerste poging mislukt, waardoor ze nog strenger bewaakt wordt. Dan schiet haar jongere broer ter hulp en kan ze vluchten. Maar haar familie laat het daar niet bij. Dit is opnieuw een realistische en hedendaagse probleemroman van Helen Vreeswijk, die deze keer iets nadrukkelijker zelf in het verhaal voorkomt, al is het dan om haar eerste boek (Loverboys) onder de aandacht te brengen. De rol van de politie in dit verhaal blijft beperkt, je krijgt meer een aanklacht tegen onderbemanning en opeenstapeling van dossiers, dan dat ze daadwerkelijk iets doen vooraleer het hele boeltje escaleert. Het standpunt van de Afghaanse familie en hun tradities werden duidelijk weergegeven. De lezer begrijpt hoe moeilijk die familie het heeft met Letiva’s keuze. Hoe ze zo’n probleem oplossen, is enerzijds begrijpelijk maar anderzijds volledig af te keuren. Die tweestrijd krijg je zeker mee bij het lezen van dit boek. Dit is de ultieme botsing van twee culturen. Je kan van jonge moslims die in het Westen opgroeien, niet hetzelfde verwachten als van de jongeren die in de beschermde omgeving van hun eigen land en eigen cultuur opgroeien. Voor ouders en familie in het thuisland is dat onbegrijpelijk en onaanvaardbaar, maar die cultuurverschillen zijn zo groot dat ze altijd zullen botsen. Verhalen als dit zijn daarom een neerslag van de tijdsgeest, een realistische weergave van een moeilijke evolutie. Het werd een vlot en meeslepend verhaal dat geen enkele lezer onberoerd laat. Mik Ghys oktober 2008 uit: Pluisuit
Vragen bij de eerste recensie: 1. Lees blz. 164-165 en blz. 337. Hoe laat Vreeswijk uitkomen dat ze nog meer geschreven heeft? 2. Je kan van jonge moslims die in het Westen opgroeien, niet hetzelfde verwachten als van de jongeren die in de beschermde omgeving van hun eigen land en eigen cultuur opgroeien. Vervang moslims door christenen en Westen door Oosten. Is de zin waar, volgens jou? 3. Leg deze zin uit: Verhalen als dit zijn daarom een neerslag van de tijdsgeest, een realistische weergave van een moeilijke evolutie.
Tweede recensie: Het Turkse meisje Samira heeft een relatie met Sam, een Nederlandse jongen. Het gebeurt allemaal heel stiekem, want Samira weet dat haar familie een relatie met een westerse jongen niet accepteert. Maar wat doe je als je smoorverliefd bent? Helaas lekt het geheim uit, en
de roddels verspreiden zich in rap tempo. De familie van Samira grijpt in en dat leidt tot scherpe controles en allerlei opgelegde beperkingen. Als wanhoopsdaad loopt Samira van huis weg. Een onvergeeflijke daad in de ogen van haar broers. Ze besluiten de eer van de familie te zuiveren en beginnen een klopjacht op het zestienjarige meisje. Uiteindelijk weten ze haar te vinden... Toegevoegd door Diana
Vraag bij de tweede recensie: 4. Welke duidelijke fouten staan er in deze bespreking? Derde recensie: De zeventienjarige Sam is smoorverliefd op Letiva, een beeldschoon meisje van Afghaanse afkomst. En die liefde blijkt wederzijds. Letiva is in Nederland geboren maar opgevoed naar de aloude Afghaanse tradities. Ze draagt een hoofddoek, en heeft thuis geleerd dat ze moet oppassen voor jongens. Vriendschap met niet-moslims is sowieso taboe. Maar ondanks alles kan ze Sam niet weerstaan. Ze proberen hun liefde verborgen te houden, maar dat lukt natuurlijk niet. Letiva’s familie is laaiend, en dat is nog zacht uigedrukt. Ze wordt geslagen en mag niet meer naar school. Haar moeder en haar broers houden haar onafgebroken in de gaten. ’s Nachts wordt ze opgesloten. Haar vader wil haar uithuwelijken aan Nourdin, de zoon van zijn broer. Letiva heeft een hekel aan hem – hij dealt en heeft al in de gevangenis gezeten -, maar haar vader laat haar geen keus. Uiteindelijk kan ze vluchten. Ze kan terecht bij Sam, maar zijn ouders zijn ook niet erg enthousiast over zijn relatie met een moslimmeisje. Sams vader begrijpt al snel dat de familie van Letiva op wraak uit is en helpt het jonge koppel, zij het op een aantal voorwaarden. Ze duiken onder op de camping van Sams oom, aan de andere kant van het land. Letiva’s familie geeft het echter niet op: deze schande moet gewroken worden. En ze zetten een val ... In een vorig leven was Helen Vreeswijk bij de politie. Haar ervaringen bij de recherche verwerkt ze in haar boeken, waarin misdaad tegen en door jongeren of jongvolwassenen een grote rol speelt. Haar inspiratie haalt ze in de realiteit. Zo hoopt ze jongeren bewust te maken van en te waarschuwen voor de gevaren van onze maatschappij. Zo ook in dit boek, dat waarschuwt voor de gevaren van eerwraak. Het is herkenbaar, spannend, goed geschreven en leest makkelijk weg. De auteur heeft zich goed gedocumenteerd, en hangt een beangstigend beeld op van de moeilijke situatie van heel wat moslimmeisjes die in het Westen opgroeien. Want jammer genoeg is dit soort verhalen maar al te vaak realiteit. Maar net zoals in haar andere boeken beperkt Helen Vreeswijk zich teveel tot de feiten en tot de boodschap. Er is weinig plaats voor reflectie, en net daardoor, hoe spannend en vreselijk de gebeurtenissen ook zijn, heeft het verhaal weinig diepgang en raakt het mij niet. Maar dat zal tienermeisjes een zorg wezen, want die lusten wel pap van dit soort realityverhalen. Diane Thoné
1. Wat moet je verstaan onder In een vorig leven was Helen Vreeswijk bij de politie? 2. Licht de zin toe: Haar inspiratie haalt ze in de realiteit. 3. Er is weinig plaats voor reflectie, en net daardoor, hoe spannend en vreselijk de gebeurtenissen ook zijn, heeft het verhaal weinig diepgang en raakt het mij niet. Deel je deze mening? Waarom wel of niet?
Dit is een lesbrief van Driestar Educatief i.s.m. L. F. Kosten – www.driestar-educatief.nl
