1470caHumstWK Codex Hummercensis 335 e.v. WILLEKEUREN VAN HUMSTERLAND: Hec sunt statuta terre hummerke statuta que universitatis vocantur. 1. Dit synt de wilkoren der lude bynnen hummerke lande maket hebben. 2. Manslachte. Soe we so enen man slacht op den vryen velde, so ghelde he em syn lyff myt achte merck eng. ende gheve XVIIIJ scill. to fretha den redgiaen. 3. Van manslachte. Wert he slaghen bynnen hove jofte bynnen huse, so gheve men omme syn lyff XVI marck eng. Bysecket he dere doet, dattet bynnen hove jofte bynnen hus neet scheen en is, so swere he solff to voren ende ses buren ende sesteen sibbeste. 4. Van manslachte op kerchove. Wert he op den kerchove slaghen, alsodaen ghelt ende alsodaen recht ende alsodaen frethe so dat dat to boert. 5. Weert de man slaghen in der kercken, so is dat ghelt XXXIJ marck eng. Den redgiaen to frethe, alsoe dat dar toe behoert. Beseket he, so swere he solff to voren ende ses buren ende 40 sibbeste live. 6. Van scade wapene. Soe we so myt scaede wapene enen man slacht jofte sere wondet, so sy dat ghelt den derden deel marre. Byseket he dene manslachte jofte lemethe, so zwere he solff als to voren ende veer buren ende XVI sibbeste. Voer ene foghe, ontswere he solff als to voren ende XI sibbeste. 7. In warve. Soe wat dar schyet an den menen redgiane warve, so gheldemen dat myt twefolde boete ende myt twefolde vrede. 8. Van huesbrande. Soe waer soemen een hues brandt lichtes daghes, so gheldemen dat myt achte marcken eng. ende XIIIJ scill. den fretha. Joft
der dat hues oech claghet dattet by nachte scheen sy, so gheldemen dat myt XVI marcken eng. ende den vrede also het dar by boert dat is XXVIIJ scill. eng. Byseket he dattet by nachte neet gescheen en sy, soe zwere he <solff> als to voren ende XXIIIJ syne sibbeste. 8a. Umme dese sake ende omme alle saken dar bynnen hummersche schyedt, nenen fretha to nemene eer de sake gheendet sy. 9. Van ses leden. Dee twee lede weder eyn lyff, als handen voten oghen, ende vor dat lith VIJ scill. to frethe. Alle lemthe ende alle wonden der al yechte synt, dat derdendeel marre. Vmme de meeste lemthe, VI scill. to frethe; umme de myddelste, IIIJ omme de mynneste IJ. 10. Van husen. Soe we so varet lichtes daghes to des anders huse myt synen vrenden ende dat to slacht also veer hyt wylle, en gheldet myt VIIJ marken eng. Den rechteren XIIIJ scill. to frethe. De dar dat hues oghe, de hebbe dat holt datmen love. Soe we so anders hues off syne stede nymth ende
manichit jofte dracht dat to synen huse aldaer hyt hebbe wylle, so ghelde he twe ghelde, den rechteren twe frethen. 11. Van dranckscop. Soe waer soe dranckscop to enen huse sy, ende mar ynne an fechten wort, ende de ene den anderen slacht ende dene waech to stot, soe bethye des de hueshere wen so hijs wylle ende lede dene scade an solff als voren <em volghe> de sibbeste alsoe groet so hy em ghedaen sy, to den scillinge. ere sicha ende adat dat fack aldus daen ende twee scill. to frethe ende twe to boete. 12. Van den beer tappere. Soe waer soemen drinckt to des tappers huse, ende mar ynne fechtet ende den tappere scade doet an synen huse, <soe> bethye hijs wen so hijs wylle. Ende so legge he uut, daermens betyet, wat off neet ende zwere alle dene scade der hy emme daen heft, dat hijt dar mede alle beteret hebbe, ende em volghe de sibbeste. 13. Van luden de to bere huse komet. Soe waer so lude drincket to den bere ende dar elker ander lude in komet ende wyllen drincken, ende de dar dat hues eer wynt ende wan wyllen den anderen utia ende verdriven ende de neet uut gaen wyl, ende se an vechtene worden, wat so he doet de latere in komt, dat sy twe boete, jofte to zwerene dattet bynnen hove jofte bynnen huse neet scheen en sy. Ende dat daermen em doet, dat sy eyn boete. 14. Van den kethere. Wat kethere so der kethe joff kundighe boven dere zythen off mede rechters woerdt en boven dat breeff, so breke he weder synen sythen ene halve marck engelsk. Aldaer dar de zythen ontwe spreket umme enen doem, welk dar de mynre sythen off de maerre dat recht hebbet by den breve, soe gae dat voert. Ende wat redgia so der teghen kethe, so breke he ene halve marck engelsk. Soe we so des breves ghereth ende dar op horich wyl wesen, so sy he des daghes sonder brekma. 15. Van dagen to rechte. De eerste by veer ensen. De ander by enen ponde. De derde by enen scill. Totten veerde warve, dene iechte to kethene umme alle sake, hyt enne sy datmen antworden wylle. 16. Van onhoricheit. Waer so rechteren overhorige handen roven wyllith van des foghedes weghen, soe nemen se sunte Ludgers faene in de hand, ende we so daer tegens vecht, dat sy twe boete en twe frethe. Ende <wat> soemen rechteren doet, twe boete. Ende wat so se doet, sonder boete en wan frethe. 17. Van hure. Eens jaers hure wete de lanthere al mytten eede <ende> eyn halff pondt*. <Soe zwere> he solff als voren ende syne sibbeste dree after. 18. Van rove. Soe we so den anderen rovath bynnen den huse ende by opene doeren in komth ende nymth enes halves pondes roeff, so gheve he dat roeff weder ende twe pont to boete ende twe scill to frethe. Joff he verseke, so ontswere he em solff als to voren ende dree sibbeste volghen em. Buten doeren, dat halff pondes roeff halff aldus vele boete joff halff aldus groet recht. 18a. We soe den anderen betyet enes roeffs bynnen doeren over dat halve pont, so zwere he solff als to voren ende em volghe XI sibbeste lyff al to der halver marck, jofte gheve dat roeff weder ende de boete. Buten doeren, halff aldus groet recht jofte halff aldus groete boete, dar oppe steet. 19. Roeff. Soe we so den anderen roeffs betyet ende he dat roeff pent over de halve marck, so weerdighe hijt
myt enen eede. Jechtet he de den hijs betyet, so ghevere em syn roeff weder ende syne boete, den rechteren ene halve marck to frethe. Joff he beseke, soe swere he solff als to voren ende soventeyn syne sibbesten. 20. Van tichten. Soe waer so eyn man den anderen enes halves pondes tiuchte betyet, soe zwere daer omme vyff eeden bynnen doeren ende twe buten doeren. Synt de tiuchte over dat halve pondt, so swere he buten doeren XIJ eden, bynnen veerendetwintich 21. Van deefte. Soe waer so de marre deefte to yechte komet, so gheve men den rechteren eyn halve marck to frethe, ende omme de mynre, twe scill. 22. Van quaet spreken. Soe waer so eyn man scheldwort spreket an dere rechtere antworde, so gheve he enen halven scill. to frethe. 23. In den warve to vechten. Soe we so syne clizzia ende glaive in den warve op tille ende enen anderen stoten wylle iofte slaen ende rechteren dat bereede, so gheve he den rechteren enen scill. eng. to frethe. 24. Van kampen. Nen dynck kampen to latene anders so omme diefte ende omme nacht brande ende omme legende landt ende erve, darmen neet enne kompe bynnen dere marck pendene. 24a. Umme landt ende omme deefte, neet hogher to kampenen dan oppe de veertich marke. Nemant moet dar hoghere kampen umme deefte dan myt dren kampen. 24b. Huesbrant myt vanen, veertich scefta eermen <se > kampen laten mote, ende over dat hondert noch een kampe to halene. 24c. Umme erve, neet meer dan myt dree kampen to kampene. De dar wynt an den erve, teen iare huur to nemene. Ja dat halve pondt myt enen eede. 24d. Wat kempe so waer dar slagen wort, so sollen de ghelden der dene ander to kampe gheled heft myt 40 Marken. Is dere ses lede ene ove, halff so vole. Anders elker alle wonden bynnen schilde. Alse des halderis kempe verlust, so is de frethe XIIIJ scill. 25. Van meyde. Soe we so dene rechter sant ende bescelt datter onder den eed hebbe meyde nomen, So zwere he yo umme dat halve marck eyn eed. 26. Van erfdele. Soe waer so eyn kynt sterft ende dar levet vader jofte moder, ende dat nene vul suster en heft soe neme dat erfdeel vader jofte moder halff ende de sibbesten halff. 27. Van wonden in to wynnen. Soe waer so eyn man wondet wort, so wetat de dar anghecomen sy myt syne scrifte eeden. Al metet doe den intoghe an dat lyff joff doer dene holla, dats doer de harne. Soe zwere he joff dat de ander neet boeten wylle. 28. Soe we so grovet wort, so sy dat yechte. Also dat boert by der daeth by des landes rechte, ene halve marck van den grovene. 29.
Van sceiden. Neen hues by stocken to delene, nenen molen by velghen, nenen dyck by voeten, neen cleet by lappen. Soe waer so vader ende moder ende hore kynderen delat ende schedat, Soe enne moten de olderen myt nenen kynde sitten, het enne sy dene kynderen leeff. Soe we so dar meer hebbe dan veer wuscan, datmen dar neen antwort van dele. 30. Van preesteren. Soe waer so eyn prester bevochten wort, jofte eyn dyaken jofte eyn subdyaken, joff he stoert, ja vore dene wyelsche veer mark ende to boete alsoe dat dar by boerd. 31. Umme nene kase nene iechte off sculdich to delene, anders soe umme de hoghere twyne lemethe ende grovinge, het enne <sy > andere rechtere antwort ghescheen. 32. Van redgia vrede. Een redgia moet byvreden ene sake by twen scill., ende also vele moeter byreden and syn antwordt. Twe by veer scill. by vreden ende also vele to byreden. Dree redgiaen byvrede by eenre hovetlosene. 33. Van to fare. Soe we so ene daet doet ende dene vrede breket ende den rechteren neet horich en wert ende se em to em vareth, de eerste to fare op veer marck eng., de ander op achte marck eng. Ende alle datmen em doet, sonder vrede en wanboete. Ende watmen so myt em vechtet teghen dat recht, so breckt yo man des eersten dages enen s., des lateren daches twe scill., dar after also lange so he neet horich en sy. Soe sy de hoeveding ende alle syne hulpere buten vrede weder dat recht. 34. Van vechten tegens dat recht. Soe wemen bethyet ofte beclaghet dat he weder dat recht ghevochten hebbe, so ontswere he solff als to voren ende twe buren. Des lateren daghes, twe recht. 35. We buer recht leesten mach. Een gras landes buten syne hovestede sal he hebben de buer recht leesten sal, ende de hues hogeste selt doen. 36. Van saexe. Wee soe scarp oerde saexe ende messe draghet ende < den > rechteren byschyet, soe gheve he veer scill. to frede. Ende heft he neen guet, soe drive men em uten lande ende off des landes vrede. Ende we so deme onder dat land led ende holt, de gheve den rechteren dene vrede. 37. Van lande to verkopen. Soe we so landt wylle verkopen jofte sellen, so biede he over den warff dre bynnen twintich nachten. Ende wylt de sibbe neet kopen, aldar after selle ende verkope hijt den vremde to alsodane kestene so de elmethe der buren wilkore. 38. Van land wixele. Waer so eyn man wyl landt wyxelen, so beede hijt synen vrenden dree to den warve. Joff dat de sibbe hebben wylle, so wyxele ende kope hijt by meenre vrende raede bynnen dre hemmerike, bynnen ses weken. 39. Van vrede broke. Nenen rechtene vrede to latene, ende nenen onrechte to nemene. 40. Van knechten. Soe waer so een knape off knecht ene daede doet, de hoene wette dat waer he bare op dene knape ende op des knapen sibbeste vrendt, dan he bare op dene here.
41. Van manslachte. Soe waer soe eyn unlucke schyet, datmen enen man slacht ende de rechteren wylle datmen em bare ende de hoene hant en wyl neet baren, so zweren de sibbeste dre dat se nene sculdighen wetten ende nummermeer nenen man ontfrede eer se baert hebbe. 41a. We so baren wylle, soe bare he by redgiane woerden to den warve. Baere he hondert marcken, soe enne moetmen neet dan sesse in den baninge leggen. To den lateren warve dene doede to besettene. De banne ende de ses nenen warff to sokene eer de doede beset sy, anders aldaer dar em de rechteren laeden by de hoeftlossene. 42. Soe we so varet to des anders huse ende rovet jofte brant, soe wetet de der dat hues oech solff als to voren ende elven sibbeste umme ene eng. marck. Joff verre sent eyn claget, so weet hijt solff als to voren ende ses buren ende XXIIJ syne sibbeste. Alle syn guet byhalven gold ende penningen < ume> twe marck eng., soe wete he solff als to voren ende XVIJ sibbeste. Penningen jofte gold myt schyren ghelde to gheldene. Myt alsoedaenre ware soere an led-hynxsten ende schetten ende beeste ende syn bodel – twedeel ende eyn derdendel penninge. 43. Van deefte ende nachtbrande. Soe waer soemen claghet oppe enen man umme deefte jofte umme nachtbrandt, wyl he solff ende syne vrendt by des landes rechte soenen, dre ense, neder ghelde noch kampen. Ende wyllen se neet rechten, so ghelden se eyn schette by rechtere woerden als hijt an led myt synen buren ende myt synen sibbesten. Jofte se kampen joff syn guet nene twalff marck gheldene moghe darmen op claghet. 43a. Neen man salmen kampen laten dar syn gued bynnen twalff marck ghelden moghe. 44. Van manslchte toe baren. Soe waer soemen enen man baret ende de ander beseket, so ledene an de erffname < solff > als voren ende ses buren ende soventeyne des doeden sibbeste. Explicit novum jus, quod composuit magnus Rembartus Lawkinga de Saxum.
VERTALING. 1. Dit zijn de willekeuren die de inwoners van Humsterland gemaakt hebben. 2. Manslag. Wie een man in het open veld neerslaat [en doodt] zal hij een weergeld van 8 engelse marken schuldig zijn, en 14 scillingen aan de redgers vanwege de inbreuk op de vrede. 3. Over manslag. Voor iemand die binnen huis of op het erf wordt neergeslagen staat een weergeld van 16 mark engels.[Of: de dubbele boete] Ontkent hij dat de dood niet op zijn erf of in zijn huis geschied is, dan kan hij daarop zweren als eerste, dan zes buren en daarna 16 van zijn naaste verwanten. 4. Manslag op het kerkhof. Wie op een kerkhof wordt gedood, hetzelfde weergeld ter verzoening [aan de verwanten] en de [zelfde] boete als in het vorige geval. En zich vrij te pleiten als in het vorige geval. * 1. 5.
Wordt diegene in de kerk terneer geslagen, dan is het weergeld 34 Mark engels. [of het viervoudige] de boete aan de rechters voor het verstoren van de vrede navenant [ook viervoudig] Ontkent hij dan kan hij zweren voor zichzelf met 6 buren en 40 verwanten, [ dat hij daar niet schuldig aan is]. 6. Van scherp wapentuig. Wie met een scherp [stuk gereedschap] of wapen een man doodt, of ernstig verwondt, dan het het weergeld een derde deel hoger [dan 8 mark]. Ontkent hij dat hij degene gedood heeft of de zware verwonding heef toegebracht, dan kan hij zich vrij zweren als voren en 11 [naaste] verwanten. 7. In de bijeenkomst van het gerecht. Op wat er geschiedt op de algemene zitting staat een dubbele boete en tweevoudige vredebreuk. 8. Van brandstichting. Wanneer er overdag een huis in brand gestoken wordt [uit zekere wraakzucht] dan is de boete daarvoor 8 Mark engels, en 14 schillingen wegens de inbreuk op de vrede. Als de klacht inhoudt dat het bij nacht geschiedt is, dan is de boete 16 Mark engels, en de inbreuk op de vrede wordt navenant [verdubbeld.] dat is 18 scillingen engels. Ontkend [de beschuldigde dat ] hij het niet bij nacht heeft gedaan dan zweert hij alsvoren en 24 naaste verwanten. 8a. Met betrekking tot dit en andere soort zaken, die binnen Humsterland geschieden, is het zaak om geen vredegeld en/of boetes, te nemen, voor de zaak geheel en al geregeld is. 9. Van de zes belangrijkste ledematen. [ Het verliezen van twee] ledematen staat gelijk aan een weergeld, en voor het verlies van handen, voeten, ogen, per [stuk] 7 schillingen aan het gerecht als boeten, voor alle sneden en gaten in de ledematen,*2 en wonden, die zo duidelijk [zichtbaar] zijn dat men ze niet kan ontkennen, een derdedeel hoger; vanwege een ernstige verlamming 6 scillingen, de geringere 4 scillingen en 2 voor kleine verlamde delen [of voor een doof gevoel].*2a 10. Van huizen. Wie bij klaarlichte dag optrekt met een troep volk naar een andermans huis en dat afbreekt en slecht tot zover hij kan [of wil] is daarom 8 Mark engels schuldig voor de vrede breuk en aan de rechters 8 scillingen als boete. De benadeelde, kan daarentegen zoveel hout [van zijn belager eisen] om het [huis] weer op te bouwen. Wie het huis of woning van een ander vernielt en [de onderdelen] mesleept of weg sjouwt naar zijn eigen huis of elders, is het dubbele weergeld schuldig en de rechters een dubbele boete. 11. Wanneer er in een huis drank geschonken wordt en er breekt een handgemeen uit, waarbij de een de ander slaat en in een hoek dringt, *3) dan kan de huisheer wie hij maar wil ervan beschuldigen, en kan daarbij zweren op de hoogte van de hem toegebrachte schade, met zijn huisgenoten, tot op de scilling nauwkeurig. Volgens oude zede, en als het geval is berecht nog 2 scillingen voor het verbreken van de [huis] vrede en twee als boete. 12. Het tappen van bier. Wanneer men in het huis van en tapper komt om te drinken, en er een handgemeen uitbreekt en het huis [en de inboedel] van de tapper schade berokkent, kan hij er een ieder van beschuldigen [die in de tapkamer] was, en diegene zal daarvoor betalen, hoe hoog ook, zodat hij zijn spullen kan repareren [en vervangen] en zijn huisgenoten zullen er met hem op zweren. 13. Van lieden die een bierhuis binnen willen gaan. Waar volk bij elkaar is in een bier halle*4. en wanneer daar anderen binnenkomen om te drinken terwijl degenen die er het eerst zaten, de anderen er niet bij willen hebben en hun eruit willen werken als ze dat niet willen, en er een knokpartij ontstaat, dan is het zo dat op wat degenen doen die het laatst zijn binnengekomen een dubbele boete staat. Of men moet er op zweren dat [eventuele
schade of letsel] niet in het huis is geschied en wat men daar, buiten doet daar staat een enkele boete op. 14. Van het hoofd van het gerecht. Wat het hoofd van het gerecht uitspreekt als oordeel, en het is zwaarder of hoger [bedrag] dan de mede rechters hebben besloten en zoals het in [de brief van het landrecht van Humsterland] staat, dan moet hij daarvoor een halve mark engels aan hen betalen. En als de mederechters dat onjuist vinden of het nu de meerderheid of de minderheid is, die volgens de brief gelijk heeft, dan blijft de uitspraak van het hoofd het oordeel. En als de [mede] rechter een ander oordeel velt, is hij een halve mark engels schuldig. En wie zich bij de tekst van de brief houdt, die krijgt die [recht] dag zijn deel van de boetes niet. 15. Voor het recht dagen. [ Wie de na de eerste dagvaarding niet opkomt voor het gerecht ] is vier ensen schuldig. [Na de tweede keer] een pond, de derde keer een schilling. De vierde keer wordt hij zonder meer wegens alle klachten veroordeeld, tenzij hij op die zitting alsnog komt. 16. Wie onwillig is de rechtbank te erkennen. Wanneer rechters goederen willen ophalen van iemand die een uitspraak naast zich neer heeft gelegd, dan dan halen ze bij de kerkvoogden het vaandel van St. Ludger, en wie zich er dan tegen verzet, krijgt een dubbele boete en een moet een dubbel som voor het verbreken van de vrede betalen. *5. 17. Van huur. Als er iemand een jaar huur achter is, dan kan de landheer die opeisen met een eed, een half pond als waarborgsom voor het gerecht en drie eden van zijn naaste verwanten. *6 18. Van roof. Wie bij een ander binnen sluipt wanneer de deuren opn staan en voor een half pond [of minder] aan waarde steelt, moet hij de waarde vergoeden en twee pond als boete [aan het gerecht] en twee scillingen wegens de vredebreuk. Als de [mogelijke] dader ontkent, kan hij zich vrij zweren als eerder gezegd, en met drie naasten. Is het buiten het huis gestolen dan geldt voor elk half pond aan waarde de halve boete en de halve vredebreuk. 18a. Wanneer iemand een ander beticht van roof achter [gesloten? ] deuren, voor meer dan een half pond dan zweert hij zelf als hiervoor geschreven met negen van zijn naaste verwanten, of hij geeft [de waarde van ] het geroofde terug en de boete. Buitenshuis geroofd is alles de helft van de straffen die er op staan. 19. [ Weer ] van roof. Wanneer iemand een ander van roof beticht en de waarde is meer dan een halve mark*7 , dan zal de aanklager daar een eed op doen. Als de [beklaagde] het feit rekent, dan geeft hij de waarde van het geroofde terug, en de boete aan de rechters die ervoor staat. En de rechters een halve mark wegens de vredebreuk. Als hij ontkent dan zweert hij er zelf op en 17 van zijn verwanten. 20. Van [zweren bij] beschuldigingen. Wanneer iemand een ander beschuldigt van diefstal van een half pond [in waarde] dan zal hij zweren met vijf anderen zweren wanneer het buitenshuis is gebeurd . Is de diefstal meer dan een half pond, en gebeurd buitenshuis, dan zweert hij met 12 anderen, en is het binnenshuis gebeurd met 24 anderen. 21. Van diefstal. In het geval iemand een grote diefstal bekent, is men aan de rechters een halve mark schuldig, en is er weinig gestolen dan is de overtreding 2 scilling.
22. Van kwaadspreken. Wanneer iemand gaat schelden na een uitspraak van de rechter. Is hij een halve schilling schuldig aan de rechters, vanwege de verstoring van de rust. 23. Vechten in de zitting. Wanneer iemand zijn lans of speer in de rechtszitting opheft, om en een ander een stoot te geven of te slaan, en de rechters in moeten grijpen, is hij hen een scilling schuldig wegens de ordeverstoring. 24. Van een tweegevecht. Er wordt niet overwogen om tot een tweekamp over te gaan, dan om [een zeer grote] diefstal, om nachtelijke brandschatting, om [het eigendom] van [lang verlaten en verwaarloosd] land en erf om te voorkomen dat men er toe over moet gaan voor iet dat minder dan een mark waard is. 24a. Om land en diefstal wordt geen tweekamp gehouden voor meer dan 40 mark,*7 en niemand hoeft tegen meer dan drie kampvechters te strijden. 24b. Wanneer een huis wordt in brand raakt, of wordt gestoken in een onderlinge oorlog, waar [ niet] meer dan 40 man bij betrokken zijn, wordt niet eerder tot een tweekamp over gegaan [boven de 40 man], en bij meer dan 100 er nog een kampvechter bij te halen. 24c. Om land wordt hoogstens met drie man om gestreden. De winnaar krijgt [het bedrag van] 10 jaar huur [van zijn opdrachtgever] De verliezer kan protesteren met voor elk half pond een eed te laten doen. 24d. Wanneer er een kampvechter wordt gedood, zal degene die hem heeft ingehuurd 40 mark [aan zijn verwanten] geven; bij verlies van een van de zes ledematen de helft, andere wonden voor eigen risico. Als de kampvechter van de beschuldigde verliest is de vrede 14 scillingen. 24. Van omkoping. Wie over de rechter roddelt en zegt dat hij geschenken heeft aangenomen in zijn beëdigde functie, dan moet hij voor elke halve mark [die het geschenk waard was] iemand vinden die er op zweert [dat het onwaar is]. 26. Van erfenis. Wanneer een kind sterft en de vader of moeder leeft nog, en het kind geen volle [broer of] zuster heeft, dan krijgt de ene ouder de helft en de verwanten van de overleden ouder de andere helft. 27. Wanneer iemand gewond is, dan neemt men die op met gestaafde eden [van aanwezigen] De wonden aan het lijf en door het hoofd , dus door de schedel, < worden gemeten> *8 Wanneer de dader de boete niet wil betalen, zweert het slachtoffer [of een verwant] dat de dader de veroorzaker is. 28. Een gat in het hoofd valt op geen wijze te ontkennen, bij zulk een daad hoort volgens het landrecht een halve mark per hauw. 29. Van verdeling. Een huis kan niet in losse onderdelen worden verdeeld, een molen[steen] niet per ribbel, een dijk niet in voeten, en een jurk niet in lappen worden verdeeld. Wanneer de vader en moeder een scheiding van goederen aangaan met hun kinderen, moeten de ouders de kinderen niet bij hun houden, tenzij de kinderen er geen bezwaar tegen hebben [ dat er één thuis blijft]. Ouders die meer dan vier volwassen ongetrouwde kinderen thuis hebben, kunnen beter niet tot deling over gaan. 30. Van priesters.
Wanneer en priester wordt aangevallen of een diaken of een subdiaken, en hij wordt gedood, dan is de boete voor elke hogere wijding 4 mark, en de boete navenant. * 9 31. Bij een ruzie hoeft men geen schuld te bekennen, voor meer dan twee dove ledematen of een snede, tenzij het onder het oog van de rechter is geschied. 32. Een redger*10. mag voor het beslechten van een zaak niet meer dan 2 scillingen rekenen, twee rechters niet meer dan vier scillingen, en drie rechters mogen niet meer vragen dan het [jaarlijkse] hoofdgeld. 33. Gerechtelijke strafoefening. Wie een misdaat begaat en de vrede verbreekt en [vervolgens] zich niet houdt aan de uitspraak van de rechters, en zij [met volk] naar zijn huis gaan [om hemtot gehoorzaamheid] te dwingen [en hij weigert op de vonnissen van het gerecht in te gaan] dan is hij voor de eerste expeditie vier mark engels schuldich, voor de tweede keer 8 mark engels. Al wat men tegen hem doet is straffeloos, er hoeft geen geld voor vredebreuk en geen boete voor betaald te worden. Degene die aan zijn zijde met hem mee vechten tegen het gerecht verbeurt de eerste dag een scilling, en de tweede keer 2 scilling, en zo voorts, net zo lang tot de dader zich weer onder het recht schikt. Zo zullen de hoofdeling en al zijn helpers buiten het recht worden gesteld [en vogelvrij zijn]. 34. Wie tegen het recht gevochten heeft. Wanneer iemand er van beticht wordt, of een aanklacht bij het recht indient, dat een ander tegen het recht gevochten heeft dan zal hij zelf als eerste daarop zweren dat het onwaar is, en na hem twee buren. Voor de tweede dag, wordt het aantal buren [ dat er met hem op moet zweren] verdubbeld]. 35. Wie zijn plicht in het buurrecht mag vervullen. Wie buiten zijn erf en woning een gras land heeft mag als buur getuigen of op andere wijze gevraagde plichten vervullen, en wel door het hoofd van de huishouding. 36. Van messen [ waar de rechters bij aanwezig zijn]. Wie scherpe priemen, dolken en messen bij zich draagt en die voor het oog van de rechters toont [ om tegen hen te gebruiken] zal vier schillingen wegens de inbreuk op de vrede geven. Degene die geen onroerend goed [in Humsterland] bezit, wordt uit het land verdreven, en wordt niet weer opgenomen. En wie zo iemand in het land houdt en beschermt moet het vredegeld op brengen. 37. Verkoop van land. Wie land wil overdragen of verkopen, zal dit drie keer voor het gerecht bekend (laten) maken binnen 20 nachten ( of 21 dagen of 3 weken). Als er geen verwant is, die (de eerste koop) opeist, mag hij het verkopen en overdragen aan een vreemde, met toestemming van de vergadering en de buren [naastliggers]. *11. 38. Over landruil. Wanneer iemand land wil ruilen, dan zal hij het over het gerecht drie keer aan de [mogelijk gegadigden onder] zijn verwanten aanbieden. Als er een op ingaat, dan ruilt hij het met zijn verwant, met toestemming van zijn verdere familieleden, die in deze en de twee naaste (dorps-) hemrikken, binnen een periode van zes weken. ( Nogmaals drie weken.) 39. Het betalen van vredegeld of de inbraak er op. Men zal geen terechte boete niet te innen en geen onterechte boete wel innen. 40. Wanneer een schildknaap of huurling een misdaat begaat, dan zal de klager aangeven dat hij dat doet tegen de dader, of op diens naaste verwanten, dan wel op de stinsbewoner. [ heer.] 41. Van manslag.
Wanneer er door omstandigheden een man gedood wordt [of bij ongeluk] en de rechters willen dat er een klacht wordt ingediend, en er is niemand die dat doet, dan zweren drie van de naaste verwanten van de dode, dat ze geen schuldige kennen en nooit iemand zullen beschuldigen tot zij [gedrieën] een klacht hebben ingebracht. 41a. Wie een aanklacht wil indienen [ om een schadevergoeding] dan moet hij dat doen op grond van de uitspraak van de rechters en voor het gerecht. Als hij een vergoeding van honderd Mark eist, mag het gerecht niet meer dan 6 man aansprakelijk stellen voor de compensatie van de moord. Bij de volgende zitting moet het bedrag ervoor worden vastgesteld. De dader en zijn verwanten mogen zich niet tot een ander (hoger)*12. gerecht wenden voor de som bepaald is, tenzij het gerecht hen daar heen verwijst, op straffe van het [jaarlijkse] hoofdgeld. 42. Wie optrekt naar het huis van een ander en daar rooft of het in brand steekt, dan kan de eigenaar daar met 11 van zijn naasten op zweren, op “onderpand” van een engelse mark. Als de aanvallers uit een andere streek komen, dan kan hij zoals hiervoor een eed doen 23 naasten. Om zijn goed op het bare geld na [terug te krijgen van de daders] zweert hij met 2 Mark als onderpand en 17 naasten. Verlies van geld, met geld te verzoenen. Andere zaken waarvoor hij heeft gezworen, zoals hengsten, koebeesten en ander vee, benevens verloren goederen kunnen voor twee derde in goederen en een derde in geld worden gezoend. 43. Van diefstal en nachtelijke brandschatting. Wanneer iemand [als slachtoffer] klaagt over iemand met betrekking tot diefstal of het bij nacht diens huis in brand gestoken te hebben, en hij en zijn verwanten daar een zoengeld voor willen hebben volgens het landrecht dan zal hij een borg stellen van 3 onzen , en niet minder, en er ook geen kampgevecht om te beginnen. Als de daders de zaak niet voor het recht willen aangaan, dan zijn ze dat bedrag schuldig, dat de rechters bepalen, volgens de schatting van 2 van de verwanten van het slachtoffer en zijn buren. Of ze gaan een tweegevecht aan als het geld minder dan 12 mark is. 43a. Men zal geen kampvechter in huren als het om minder dan 12 mark gaat. 44. Het eisen van geld wegens doodslag. Als iemand een zoengeld eist [wegens doodslag] en de andere partij ontkent, dan zweren de erfgenamen zelf eerst, dan de zes naaste buren en dan 17 verwanten van de dode. Hier eindigt het nieuwe recht, dat werd opgesteld door Rembartus Lawkinga de oude, van Saaksum. COMMENTAAR: Niet het hele stuk is opgesteld door Rembartus Lawkinga. De basis is een stuk dat lijkt op de landrechten van het oudste type, ca. 1250. Die stukken waar de bedragen van 100 en 200 munten voor een overtreding in voorkomen. De Fivelgoer Latijnse keuren, de keuren van Langewold en de oude Riustringer keuren. Het bedrag aan munten is hier lager, zodat je moet concluderen dat dit stuk zijn basis heeft in de sterling periode ca. 1250 tot ca 1320. en staat in ouderdom gelijk met de keuren van Vredewold en de nieuwe Rustringer keuren. Baker Johnston verbaast zich in zijn vertaling over het verschil in boetes met de Langewolder keuren. Noot 9. pag 438. Het “Soe we so” duidt er op dat de potentialis vorm is gebruikt, wat dus zegt dat de eerste optekening in het Latijn is geweest. En later te gelegener tijd is vertaald in het Nederduits/-saksisch. Naar ik aanneem ook weer toen het stuk in deze codex moest worden opgenomen. Ondertussen schijnt er in Humsterland, toch wel het een en ander gebeurd te zijn. Het oude Latijnse stuk is in de tussentijd bewerkt, toen de muntomloop veranderde werd die aangepast, ook werden er enige nieuwe artikelen ingevoegd en andere artikelen uitgebreid. En bij de opname in de Codex is het muntsysteem nog een keer aangepast. Men kon niet meer toe met het eenduidige mark systeem, waarbij mark stond voor een sterling (1sterling). Zo werd door de “omwerker” die nog wel wist dat een sterling een Engelse
munt was, achter het woord “mark” het woord Engels gezet. ( in artikel 15 te vinden als ensen, een verschrijving?) Het omwerken had een reden, want rond 1480 was de munt op het continent onbetrouwbaar geworden. De reden daarvoor waren de oorlogen van Karel de Stoute, en zijn dochter Maria, die met een bankroet land bleef zitten, met een hoge inflatie. Wat een munt waard was, viel in die dagen nauwelijks te zeggen, en het was bijna niet om te rekenen wat de ene munt tegen de andere waard was. De gouden munten, waren maar voor een klein deel van goud. De zilveren munten waren voor minder dan de helft van zilver, de eerste koperen munten kwamen tengevolge van deze inflatie in omloop tegen 1500. De toevoeging “Eng. “zou er wel eens op kunnen duiden dat men de ogen naar Engeland heeft gericht, waar de munt wel stabiel, in ieder geval vrij goed op peil was gebleven. In goud sloeg men daar Angels en halve Angels. Die naar hun goud inhoud te oordelen 10 schillingen waard waren. (of: wat ook kan 20 stuivers) De sterling werd dus vervangen door de Angel en de halve. Er ontstond daarmee een ander probleem. Wat was het loon van de rechters, dat werd nu uitgedrukt in inlandse scillingen. Waarmee een aspekt van de hier genoemde munten is opgelost. Rond 1500 keerde men weer terug naar de continentale omrekeningen. De engelse periode is vrij kortstondig en schimmig geweest. Bij artikel 15 treedt de verdubbeling op van de boetes wanneer iemand niet voor het gerecht wil verschijnen. Ik heb dat in alle aktes die ik hier heb verzameld nooit anders gevonden dan als een verdubbeling. Dat houdt in dat het dubbele van vier ensen een pond is, en de verdubeling van een pond een schilling is. Dat houdt in dat met de ensen oorden, of dubbele duiten worden bedoeld, het pond is dan een halve scilling of een stuiver. In artikel 43 staat een waarborgsom van 3 onzen. Blijkbaar is het taalgebruik in een halve eeuw weer veranderd. Hier zullen geen oorden, maar de gouden munten zijn bedoeld. Dit is weer in tegenspraak met een oorkonde bij Schwarzenbergh uit 1437 waar een eens een (gouden) munt is van .... stuivers. Overigens verschilt het gebruik van benamingen voor munten van gewest tot gewest. In de vertaling heb ik toevoegingen onderstreept zowel binnen oudere keuren als geheel nieuwe keuren. *1. Ik ben hier afgeweken van de vertaling van T.S Baker Johnston. *2. Elders zou dit als dolchmete zijn omschreven, de boete die men voor een bepaalde maat van een wonde moet betalen. *2a. Het niet meer kunnen gebruiken van een van de ledematen is m.i de hoogste lemethe, dan volgt de verlamming, b.v. een gevoelloze en niet meet te buigen arm. De laagste graad lijkt me gewone doofheid.( de ervaring leert dat je er nog wel mee kunt typen, met alleen de middelvinger). *3 Waech hier niet vertaald als muur, zoals bij Johnston, maar als hoek, in het tegenwoordig fries nog steeds hoek, maar dan een schuine, of de binnenhoek waar twee muren haaks op elkaar staan. *4. Naam voor een zaak waar alleen bier werd getapt, nog in begin 20 eeuw gebruikt. (Naar mededeling uit ca. 1960 van wijlen A. v.d.West. Kwam onder meer voor in Grouw en Tynje.) *5. St Liudger lijkt me een vrij nieuw gegeven in Friese rechtsteksten, die in de schillingperiode nergens voorkomt, het moet een jonger gegeven zijn. Misschien van de hand van Rembartus Lawkinga? *6. Voor huur neem ik ook aan dat dit een jonger artikel is. *7. hier is niet aangevuld : Engels. *8. tussen< > eigen invoeging, omdat anders de tekst niet logisch is. *9. zie het negende artikel. *10. Waar tot nu toe in de tekst stond rechters, vertaling van judex, judici, judicibus. Staat hier in de volkstaal redger. Een term die in 1320 nog niet werd gebruikt, omdat de volkstaal niet werd gebruikt, de personen van het rechterlijk college heten in die dagen nog jurati, of consules, dus raadsmannen, en niet rechters of redgen. *11. Over dit en het volgende artikel. Hier ziet men het niaar recht in zijn puurste vorm, eerst moet de familie de kans hebben om het goed te kopen, dan pas de vreemden. Het later niaarrecht in Friesland werkte andersom. Verkoper en een vreemde gingen een principe van koop aan, als die
vervolgens als koop was geproclameerd, konden verwanten alsnog voor hetzelfde bedrag het goed over nemen. *12. Een verwijzing naar het feit dat met de Stad Groningen verbonden landen in hoger beroep konden bij de Hoofdmannenkamer? KEDER EN DATERING. In artikel 14 vinden we een functionaris, die niet vaak voorkomt. In Hunsingo vinden we hem als bode of pedel van het gerecht. Elders als de bode. In dit geval in Humsterland is dit de rechter, eigenlijk de hoogste rechter of de voorzitter. Naast hem staan de mede rechters. Dit doet aan de Westerlauwerse toestand denken: Daar komen naast de grietman de mederechters voor. Deze mederechters hadden beduidend minder in te brengen dan de Grietman, die ver boven hen stond. Uit andere delen van het Westerkwartier vinden we lang, vrijwel complete lijsten van Grietmannen sinds ca 1350 Van deze veertiende keur kan men dan een tijdsbepaling vaststellen Dit is op zich weer te koppelen aan de politiek van de Stad, tegenover de Ommelanden. Dit kan daar op zijn vroegst in het laatst van de veertiende eeuw in het dertiende eeuwse stuk zijn ingevoegd. En tengevolge van deze datering kunnen we ons de vraag stellen of de andere keuren ook niet tegelijkertijd zijn ingevoegd. Dit zal en vraag blijven want op dit moment zie ik geen gegeven dat dit bevestigt. Wat betreft de lijst van Grietmannen in Langewold en Vredewold is het zo dat ze allemaal een familienaam hebben. Ik zou om die reden Rembartus Lawkinga als een van de keders in Humsterland willen zien. Zijn funktie was evenwel die van Grietman. En omdat zijn familienaam niet in latere bronnen voorkomt, moeten we als we dit als richtsnoer voor de datering aannemen en veronderstellen dat Rembartus omstreeks 1400 geleefd moet hebben.
