Handreiking voor het inzetten van een preventie- en zorgarrangement
Van sociaal onhandig tot autisme
In het nieuwe jeugdstelsel richten gemeenten hun eigen preventie- en zorgaanbod voor kinderen, jongeren en ouders in. Maar welke programma’s, behandelingen en trainingen zijn er beschikbaar? Hoe staat het met de kwaliteit en de effectiviteit daarvan? En voor welke doelgroepen zijn de interventies geschikt? Met een serie brochures biedt het Nederlands Jeugdinstituut handreikingen aan gemeenten die een samenhangend en dekkend preventie- en zorgarrangement willen samenstellen. Elke brochure biedt een overzicht van erkende interventies op een bepaald gebied van opgroeien en opvoeden. In deze brochure gaat het om kinderen en jongeren met problemen in de sociale omgang. Wanneer spreek je van problemen in de sociale omgang en wanneer van autisme, en welke interventies kunnen ervoor worden ingezet?
Kinderen en jongeren met problemen in de sociale omgang Tijdens het opgroeien ontwikkelen jeugdigen sociaal
Bij de autismespectrumstoornis vertonen zij daarnaast
vaardig gedrag en leren zij relaties aangaan en onder
ook een beperkt, zich herhalend repertoire van spel en
houden. Die ontwikkeling verloopt niet bij iedereen
gedrag.
even soepel. Er kunnen socialevaardigheidsproblemen ontstaan, zoals te weinig voor zichzelf opkomen, zich te
Kinderen met een stoornis in het autistisch spectrum
veel aanpassen aan anderen of juist te weinig rekening
hebben vaak problemen met sociale relaties, hun
houden met de omgeving. Door dergelijke problemen loopt
taal- en spraakontwikkeling, interesses, het omgaan
de jeugdige het risico afgewezen te worden door anderen.
met veranderingen, hun motoriek, hun cognitieve
Sociaal onvaardig gedrag kan verschillende oorzaken
ontwikkeling, het onderscheid tussen fantasie en
hebben. Zo kan een jeugdige introvert zijn, een eigenschap
realiteit en hun zelfbeeld. Hoewel de symptomen al
die wordt gekenmerkt door passief, teruggetrokken en
vanaf jonge leeftijd aanwezig zijn, worden ze vaak pas
gesloten gedrag. Soms beschikt de jeugdige ook over te
als zodanig herkend wanneer ze tot probleemgedrag
weinig sociaal inzicht, waardoor hij of zij niet goed kan
leiden, bijvoorbeeld wanneer een kind voor het eerst naar
inschatten wat de betekenis is van het gedrag van anderen
school gaat. Wanneer het kind intelligent is of opgroeit
en wat het eigen gedrag voor anderen betekent.
in een gestructureerd gezin, kan dat als beschermende factor werken, waardoor er minder ernstig of zelfs geen
De problemen in de sociale omgang kunnen zo groot
probleemgedrag ontstaat.
zijn dat de jeugdige zich niet goed kan redden in het dagelijks leven. Dit kan betekenen dat hij of zij risico’s
Er is in Nederland geen onderzoek gedaan naar het aantal
niet goed kan inschatten, niet goed kan omgaan met
diagnoses ‘autismespectrumstoornis’. In buitenlands
bedreigende situaties en niet goed weerstand kan bieden
onderzoek wordt dit aantal geschat op ongeveer 1 procent.
tegen druk uit de omgeving. Wanneer de problemen in
In een Nederlandse enquête geeft 3 procent van de
de omgang met anderen zeer ernstig zijn, spreken we van
ouders van een kind van 4 tot 12 jaar aan dat hij of zij
een stoornis. De DSM-5 herbergt een aantal stoornissen
een autismespectrumstoornis heeft. Bij jongens komt het
waarbij problemen in de sociale omgang op de voorgrond
twee keer zo vaak voor als bij meisjes. En 1,8 procent van
staan: de sociale (pragmatische) communicatiestoornis,
de 4- tot 12-jarigen in Nederland wordt daadwerkelijk
de ongespecificeerde communicatiestoornis en de
behandeld voor een autismespectrumstoornis; jongens
autismespectrumstoornis (ASS). Mensen met een
viermaal zo vaak als meisjes. Tussen de 40 en 60 procent
communicatiestoornis hebben moeite met het sociale
van de personen met een autismespectrumstoornis heeft
gebruik van verbale en non-verbale communicatie.
een verstandelijke beperking.
Voorbeelden van normaal gedrag, problemen en stoornissen in de sociale omgang Normaal gedrag
Problemen
Stoornissen
Angst voor vreemden (tot ca. 4 jaar)
Overmatige angst (vanaf ca. 4 jaar)
Sociale communicatiestoornis
Koppigheid, driftbuien (tot ca. 4 jaar)
Sociale vaardigheidsproblemen
Ongespecificeerde communicatiestoornis
Ritualistisch gedrag (ca. 5-12 jaar)
Onvoldoende sociale redzaamheid
Autismespectrumstoornis
Van sociaal onhandig tot autisme
3
Effectieve interventies van licht naar zwaar In onderstaand overzicht staan ondersteunings
echter een andere aanpak (zie hiervoor de brochures Van
programma’s die gericht zijn op problemen die voort
onrustig gedrag tot ADHD en Van dwars gedrag tot
komen uit problemen in de sociale communicatie.
gedragsstoornis). In het hierna volgende overzicht zijn
Ook bijvoorbeeld gedragsstoornissen en aandachts
diverse interventies beschreven, van licht naar zwaar. Al
tekortstoornissen kunnen ernstige beperkingen in het
deze interventies zijn gericht op het verbeteren van de
sociale functioneren tot gevolg hebben, deze vragen
sociale communicatie en interactie.
Preventie van en lichte hulp bij problemen in de sociale omgang Preventieve begeleiding of behandeling is geschikt voor
BAL is een groepsinterventie voor jongeren van 12 tot
situaties waarin er nog (bijna) geen problemen zijn, maar
18 jaar met uiteenlopende problemen in psychosociaal
wel risico’s daarop. Soms is er lichte hulp nodig, wanneer
functioneren en sociale vaardigheden. Doel van BAL is via
er al wel problemen zijn maar deze nog hanteerbaar
ervaringsgerichte sport- en speloefeningen het zelfbeeld,
zijn. Voor het verminderen van problemen in de sociale
zelfvertrouwen en sociale competenties van de deelnemers
omgang zijn er diverse programma’s beschikbaar. Voor
te verbeteren. In tien wekelijkse bijeenkomsten van drie
het verbeteren van sociale vaardigheden of sociale
tot vier uur begeleiden twee trainers zes jongeren in hun
redzaamheid zijn er verschillende trainingen, veelal in
buurt of leefomgeving bij het aangaan van uitdagingen.
groepsverband, ontwikkeld. Competentietraining is een groepstraining voor jongens en meisjes in de leeftijden van 6 tot 12 jaar met socialevaardigheidsproblemen. Het doel van de training is dat kinderen sociaal vaardiger worden, hun identiteit en zelfvertrouwen versterken en hun impulscontrole en zelfredzaamheid vergroten. De training omvat zes bijeenkomsten met een duur van 1,5 uur, een ouderbijeenkomst en een terugkombijeenkomst. Kanjertraining is bedoeld voor kinderen en jongeren van 4 tot 16 jaar die problemen hebben in de omgang met anderen en voor hun klasgenoten en/of ouders. Het doel is sociaal vaardig gedrag te stimuleren, en sociale problemen zoals pesten, conflicten, uitsluiting en sociaal teruggetrokken gedrag te voorkomen of verminderen.
4
Handreiking voor het inzetten van een preventie- en zorgarrangement
De training wordt schoolbreed ingezet in het onderwijs
verminderen. De training kan als groepstraining worden
met wekelijkse klassikale lessen, en wordt aan kinderen
gegeven, maar er is ook een individuele variant.
met hun ouders in groepen gegeven op psychologische praktijken.
Het Programma Alternatieve Denkstrategieën is
Het Marietje Kessels Project is een seksespecifiek
stimuleren van kinderen van 4 tot 12 jaar in het regulier
programma gericht op het vergroten van de fysieke en
en speciaal basisonderwijs en scholen voor speciaal
mentale weerbaarheid van leerlingen in groep 7 en 8 van
onderwijs binnen een regionaal expertisecentrum (REC).
een interventie om de sociaal-emotionele ontwikkeling te
het basisonderwijs. Opgeleide preventiewerkers geven twaalf lessen aan de leerlingen, onder schooltijd, in aanwezigheid van de leerkracht. Move2Learn is een training van zestien bijeenkomsten voor jongeren van 12 tot 18 jaar met een tekort aan sociale en cognitieve vaardigheden die mild internaliserend of externaliserend probleemgedrag vertonen. Het heeft als doel om de sociale en probleemoplossende vaardigheden van jongeren te vergroten en daarmee de problemen te
Preventie van en lichte hulp bij problemen in de sociale omgang Interventie
Classificatie
Doelgroep
BAL
1
Jongeren (12-18 jaar), ouders
Competentietraining
1
Kinderen (6-12 jaar), ouders
Kanjertraining
3
Jeugdigen (4-16 jaar), ouders, leerkrachten
Marietje Kessels Project
1
Kinderen (10-13 jaar), leerkrachten
Move2Learn
1
Jongeren (12-18 jaar), ouders, leerkrachten
Programma Alternatieve Denkstrategieën
3
Kinderen (4-12 jaar)
1 = door de Erkenningscommissie Interventies erkend als ‘goed onderbouwd’ 2 = door de Erkenningscommissie Interventies erkend als ‘effectief volgens eerste aanwijzingen’ 3 = door de Erkenningscommissie Interventies erkend als ‘effectief volgens goede aanwijzingen’ 4 = door de Erkenningscommissie Interventies erkend als ‘effectief volgens sterke aanwijzingen’ 5 = erkend door de Erkenningscommissie Gedragsinterventies van Justitie
Interventies gericht op jeugd met een lichte verstandelijke beperking Sommige kinderen of jongeren hebben een lichte verstandelijke beperking (LVB). Veel internaliserende en externaliserende problemen komen bij hen gemiddeld vaker voor. Om de begeleiding of behandeling beter te laten aansluiten, is kennis nodig over wat een LVB is en hoe daar rekening mee kan worden gehouden in de begeleiding of behandeling. Informatie over wat een LVB is, vindt u in de factsheet Jeugdigen met een lichte verstandelijke beperking van de Vereniging Orthopedagogische Behandelcentra (VOBC). Daarnaast heeft het Nederlands Jeugdinstituut werkzame factoren op een rij gezet in de publicatie Wat werkt bij jeugdigen met een lichte verstandelijke beperking?
Van sociaal onhandig tot autisme
5
Intensieve hulp voor het verminderen van ernstige problemen in de sociale omgang Wanneer de problemen ernstiger zijn, kan het nodig
interventies. Afhankelijk van de behoefte van de jeugdige,
zijn een intensieve interventie in te zetten. Uit diverse
kunnen verschillende aanvullende behandelingen
onderzoeken is gebleken dat met name intensieve
ingezet worden zoals fysiotherapie, logopedie, sociale
behandelprogramma’s, gebaseerd op cognitieve
vaardigheidstraining, zelfredzaamheidtraining en gedrags
gedragstherapie, goede resultaten kunnen boeken. Niet
therapeutische interventies voor specifiek storend gedrag,
zozeer in het behandelen van de stoornis, want een
waaronder bijvoorbeeld onzindelijkheid, zelfbeschadiging,
autismespectrumstoornis is niet te genezen. Wel zijn
stereotypieën, steeds terugkerende boosheid en ongehoor
er verschillende manieren om de jeugdige, de ouders
zaamheid.
en de rest van het gezin te helpen om te gaan met de gevolgen van de stoornis. Structuur, duidelijkheid en
De Brussencursus is gericht op broers en zussen (brus
consequent handelen zijn zeer belangrijk. Belangrijke
sen) van 9 tot 17 jaar van kinderen met autisme. De preven
behandelprincipes zijn: een overzichtelijke en
tieve cursus heeft tot doel negatieve gevolgen te beperken
stimulerende omgeving creëren om het denken, de
en beschermende factoren te versterken waardoor brussen
taal en de oriëntatie op de sociale omgeving en de
van kinderen met autisme als gevolg van de situatie niet zelf
sociaal-emotionele ontwikkeling van de jeugdige op
problemen ontwikkelen. Er zijn acht bijeenkomsten voor
gang te helpen en te stimuleren; storend gedrag zo veel
brussen en vier bijeenkomsten voor ouders.
mogelijk verminderen; stress in het gezin verminderen.
6
De behandelprincipes worden uitgewerkt in praktische
Cogmed is een interventie waarbij door middel van training
begeleiding en behandeling door middel van psycho-
van het werkgeheugen aandacht en concentratie verbeteren
educatie, begeleiding of training van de ouders (of het hele
en hyperactiviteit en impulsiviteit verminderen. Cogmed
gezin), aangepast onderwijs en gedragstherapeutische
kan ingezet worden bij kinderen die problemen hebben met
Handreiking voor het inzetten van een preventie- en zorgarrangement
het werkgeheugen (dit kan voorkomen bij kinderen met een
prosociale gedrag uit te breiden. Daar wordt aan gewerkt
stoornis, zoals ADHD, ASS of een andere (leer)stoornis).
door de vaardigheden van de ouders te verbeteren en hun
Cogmed RM is bedoeld voor 7- tot en met 17-jarigen.
gevoel van competentie te vergroten.
Dagbehandeling kinderen met een ASS 3-7
Pivotal Response Training (PRT) is een gedrags
jaar biedt kinderen van 3 tot en met 7 jaar met een
therapie met ouder en kind (vanaf 18 maanden). PRT
autismespectrumstoornis vijf tot negen dagdelen per
is afgeleid van de principes van Applied Behavior
week dagbehandeling in kleine groepen van zes á zeven
Analysis (ABA). ABA is in Nederland ook bekend als
kinderen. Daarnaast krijgen ouders begeleiding. Het
toegepaste gedragsanalyse. Kenmerken van de gedrags
doel is het kind en zijn of haar gezin zo goed mogelijk toe
analyse zijn het belonen, ondersteunen en oefenen van
te rusten om zo de nadelige gevolgen van de stoornis te
gewenst gedrag. PRT een naturalistische leermethode,
beperken en/of te compenseren, en daardoor optimale
wat betekent dat het probeert om het kind in zijn of haar
ontwikkeling van het kind mogelijk te maken.
eigen natuurlijke omgeving te laten leren. Bij PRT maken behandelaars gebruik van technieken om kinderen meer
Ik ben speciaal is een vorm van psycho-educatie voor
contact te laten maken en om functioneel taalgebruik te
kinderen, jongeren en volwassenen met een autisme
leren. Ouders leren deze technieken te gebruiken in de
spectrumstoornis, hun broers en zussen en leeftijdgenoten.
dagelijkse leefomgeving van hun kind.
Het doel is mensen met een autismespectrumstoornis vaardigheden te leren om hun handicap een plaats te geven
PuberSoVA is een socialevaardigheidstraining voor
in hun leven.
jongeren in de leeftijd van 14-17 jaar (IQ >80) met een diagnose in het autismespectrum. De training kan
Individuele oudertraining bij kinderen met
gegeven worden wanneer er sprake is van comorbiditeit
autisme is bedoeld voor ouders van kinderen in de
(bijvoorbeeld ADHD) en de hoofdklacht van de adolescent
leeftijd van 2-12 jaar met een stoornis in het autisme
te maken heeft met sociale problematiek in het omgaan
spectrum en bijkomende gedragsproblemen. Doel is de
met leeftijdgenoten.
gedragsproblemen van kinderen te verminderen en hun
Van sociaal onhandig tot autisme
7
Treatment and Education of Autistic and
Sociale vaardigheidstraining: Aangepaste methode
related Communication-handicapped CHildren
voor kinderen met ontwikkelstoornissen is gericht
programme (TEACCH) is een educatief programma
op het vergroten van het zelfvertrouwen van het kind en
waarvan de belangrijkste onderdelen zijn: het structureren
het vergroten van het gevoel van competentie in diverse
van de ruimte aan de hand van duidelijke aanwijzingen
sociale situaties. De training is bedoeld voor kinderen van
over welke activiteit waar plaatsvindt; het structureren
9-12 jaar met een ontwikkelingsstoornis (ADHD en/of
van de tijd door middel van pictogrammen die laten zien
autismespectrumstoornis) en hun ouders en leerkrachten.
welke activiteiten wanneer plaatsvinden; het structureren van taken, door stap voor stap steeds complexere
Praten op school, kwestie van doen is gericht op
taken aan te bieden. TEACCH kan zowel thuis worden
kinderen van 3-12 jaar, met een specfieke stoornis in de
aangeboden als in (voor)schoolse omgevingen.
sociale omgang, namelijk selectief mutisme. Het doel van de behandeling is dat kinderen met selectief mutisme durven te
De TOM-training – gebaseerd op de Theory Of Mind
praten in sociale situaties en op school met de leerkracht en
– bevordert bij kinderen van 4 tot en met 12 jaar met
kinderen uit de klas. De behandeling bestaat uit individuele
een autismespectrumstoornis de sociaal-cognitieve
behandelcontacten, in een aparte ruimte op school, waarin
ontwikkeling, waardoor zij minder kwetsbaar zijn en zich
het spreekgedrag van het kind stapsgewijs en systematisch
in sociale situaties meer adequaat kunnen gedragen. Zij
wordt bekrachtigd. Parallel aan de behandeling stimuleert de
leren bijvoorbeeld emoties te herkennen en bedrog te
leerkracht met behulp van een beloningssysteem stapsgewijs
onderkennen. De training bestaat uit 54 groepssessies.
het communicatieve gedrag in de klas.
Intensieve hulp voor het verminderen van ernstige problemen in de sociale omgang Interventie
Classificatie
Doelgroep
Brussencursus
1
Broers, zussen (9-17 jaar), ouders
Cogmed
1
Jeugdigen (7-17 jaar)
Dagbehandeling kinderen met een ASS
1
Kinderen (3-7 jaar), ouders
Ik ben speciaal
*
Jeugdigen en volwassenen met ASS, brussen, leeftijdgenoten
Individuele oudertraining bij kinderen met autisme
*
Ouders van kinderen van 2-12 jaar
Pivotal Response Training (PRT)
*
Jeugdigen (vanaf 18 maanden), ouders
PuberSoVA
*
Jongeren (14-17 jaar)
TEACCH
**
Jeugdigen
TOM-training
1
Kinderen (4-12 jaar)
Sociale vaardigheidstraining: Aangepaste methode voor kinderen met ontwikkelstoornissen
*
Kinderen (9-12 jaar), ouders en leerkrachten
Praten op school, kwestie van doen
1
Kinderen met selectief mutisme (3-12 jaar)
1 = door de Erkenningscommissie Interventies erkend als ‘goed onderbouwd’ 2 = door de Erkenningscommissie Interventies erkend als ‘effectief volgens eerste aanwijzingen’ 3 = door de Erkenningscommissie Interventies erkend als ‘effectief volgens goede aanwijzingen’ 4 = door de Erkenningscommissie Interventies erkend als ‘effectief volgens sterke aanwijzingen’ 5 = erkend door de Erkenningscommissie Gedragsinterventies van Justitie * Niet in DEJ opgenomen, genoemd op site KC-KJP ** Niet in DEJ opgenomen, genoemd in Wat werkt bij autisme? (Karen van Rooijen & Lenette Rietveld, NJi)
8
Handreiking voor het inzetten van een preventie- en zorgarrangement
Ondersteuning nodig bij het inrichten van een preventie- en zorgarrangement? In het nieuwe jeugdstelsel zijn gemeenten zelf verant
De in deze brochure opgenomen interventies zijn bedoeld
woordelijk voor een samenhangend en dekkend (zorg)
als voorbeeld van een dekkend zorgaanbod van licht naar
aanbod. Een preventie- en zorgarrangement voor
zwaar. De meeste interventies die we in deze brochure
kinderen, jongeren en ouders is een lokaal of regionaal
noemen zijn erkend door de Erkenningscommissie Inter
beschikbaar samenhangend pakket van algemene,
venties of de Erkenningscommissie Gedragsinterventies
preventieve en curatieve vormen van ondersteuning, zorg
Justitie en op het moment van schrijven opgenomen in
en hulp, waarvoor geldt dat het:
de Databank Effectieve Jeugdinterventies. Deze databank wordt beheerd door het Nederlands Jeugdinstituut.
het basisaanbod versterkt; goede ketensamenwerking bouwt rond kinderen, jongeren, gezinnen en basisvoorzieningen als scholen
De databank bevat meer erkende interventies op dit terrein. Kijk voor een actueel en compleet overzicht in de databank: www.nji.nl/jeugdinterventies.
en opvang;
een vroegtijdige aanpak realiseert van veelvoorkomende
Behalve op informatie uit de Databank Effectieve Jeugd
risico’s en problemen rond opvoeding, ontwikkeling of
interventies baseerden we ons op informatie uit de
opgroeien van de kinderen en jongeren;
volgende bronnen:
ernstige problemen bij kinderen, jongeren en ouders effectief aanpakt.
American Psychiatric Association, Handboek voor de classificatie van psychische stoornissen (DSM-5). Amsterdam: Boom, 2014
Het Nederlands Jeugdinstituut ondersteunt gemeenten
Caroline Braet & Susan Bögels (red.), Protocollaire
en organisaties in de zorg voor jeugd bij het uitvoeren van
behandelingen voor kinderen en adolescenten met
vraag- en aanbodanalyses en het inrichten en organiseren
psychische klachten. Amsterdam: Boom, 2014
van preventie- en zorgarrangementen. Kijk voor meer informatie op onze website en neem gerust contact op met een van onze medewerkers: www.nji.nl/gemeenten.
Website Kenniscentrum Kinder- en Jeugdpsychiatrie: www.kenniscentrum-kjp.nl
Carolien Konijn e.a., CAP-J. Classificatiesysteem voor de aard van de problematiek van cliënten in de jeugdzorg. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut, 2009
Hans Meij, De basis van opvoeding en ontwikkeling. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut, 2011 Meer informatie over wat werkt bij autisme is te vinden in het Dossier Autisme van het Nederlands Jeugdinstituut: www.nji.nl/autisme.
Van sociaal onhandig tot autisme
9
Om gemeenten te ondersteunen bij het inrichten van een preventie- en zorgarrangement ontwikkelde het Nederlands Jeugdinstituut een reeks handreikingen die u kunt raadplegen. In die reeks verschenen tot nu toe de volgende brochures:
Van dwars gedrag tot gedragsstoornis Van enkelvoudig opvoedingsprobleem tot multiprobleemsituaties Van ‘geen zin hebben in school’ tot ‘schooluitval’ Van gekibbel tot (v)echtscheiding Van onrustig gedrag tot ADHD Van ‘pedagogische tik’ tot kindermishandeling Van plagen tot pesten Van sociaal onhandig tot autisme Van vaak gespannen tot angststoornis
Het Nederlands Jeugdinstituut ondersteunt gemeenten en organisaties in de zorg voor jeugd bij het uitvoeren van vraag- en aanbodanalyses en het inrichten en organiseren van preventie- en zorgarrangementen. Kijk voor meer informatie op onze website en neem gerust contact op met een van onze medewerkers: www.nji.nl/gemeenten.
© 2015 Nederlands Jeugdinstituut Auteurs Karin Eijgenraam Fotografie Marcel van den Bergh, Martine Hoving, Bettina Neumann, Marsel Loermans Vormgeving Punt Grafisch Ontwerp
Nederlands Jeugdinstituut Postbus 19221 3501 DE Utrecht T (030) 230 63 44 E
[email protected] www.nji.nl
