Handen om te denken (excerpt)
Helmi Heerkens
Eindexamenscriptie mei 2008 Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten Afstudeerrichting Beeldende Kunst Scriptiebegeleider Onno Schilstra
Handen om te denken
Mijn lichaam drukt mijn houding in de wereld uit. Het bevindt zich op een volstrekt unieke wijze op de grens van hebben en zijn. Gabriel Marcel Lichaam en ziel bij elkaar houden = in leven blijven. Marina Abramovic
Helmi Heerkens Eindexamenscriptie mei 2008 Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten Afstudeerrichting Beeldende Kunst Scriptiebegeleider Onno Schilstra
Inleiding
Als afsluiting van mijn opleiding tot beeldend kunstenaar op de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten vindt u hier een selectie afbeeldingen en teksten uit de westerse (kunst)geschiedenis, waarop en waarin het lichaam centraal staat. Handen om te denken is ontstaan vanuit verschillende overwegingen. Ik kies vaak intuïtief een thema of een onderwerp voor mijn werk. Ook in het werkproces neem ik soms beslissingen die ik niet kan beredeneren of uitleggen. Ik weet dat het op die manier móét gebeuren. Als ik erover na ga denken, kan ik me de hoek in denken; denken wordt een belemmering. Ik wilde met deze scriptie een verbinding maken tussen mijn werk en mijn denken en een theoretisch fundament onder mijn werk leggen. Met de titel wil ik duidelijk maken dat mijn denken in het hele lichaam zit: mijn vlees kan denken! Aanvankelijk was mijn uitgangspunt voor een scriptie de handeling in de beeldende kunst. Al lezende ontdekte ik dat niet in de handeling zelf mijn interesse lag maar in dat wat door de handeling opgeroepen werd. Oftewel het impliciete doel of effect van handelingen. Daarover in het laatste hoofdstuk meer. In de geselecteerde fragmenten van denkers, dichters en prozaschrijvers staat het fysieke lichaam centraal. Het ging me niet om schoonheid of waarheid maar om het lichaam dat aan de buitenkant, en dus ook aan anderen, iets van zijn innerlijk kan prijsgeven, in een bepaalde tijd. Soms is het lichaam nauwelijks aan de orde maar overheerst de gedachte over ziel en de geest, in andere fragmenten wordt het lichaam als zodanig niet meer genoemd, maar is het evident dat het over het lichaam gaat. Ik ben gestart met het lezen van hedendaagse kunsttheorieën en met het lezen over kunstfilosofie en filosofen uit het verleden. Gaandeweg wilde ik niet de interpretaties van anderen en niet meer óver kunstgeschiedenis lezen. Ik werd nieuwsgierig naar wat de filosofen zelf schreven over het lichaam in hun tijd. Ik ben de originele werken diagonaal gaan lezen en ik werd steeds verbaasder. Waar is die zinnelijke wereld van Homerus gebleven en waarom zijn de tragedies in de oudheid verdwenen? Nergens werd zo goed de lichamelijke ervaring, de emotie en het verstand verbonden. Goed vertegenwoordigd zijn de fragmenten van klassiekers. Immers daar werd gedurende de hele ontwikkeling van het denken en de kunsten, ook nu nog, uit geput. Misschien zijn er voor de lezer nieuwe namen, ongetwijfeld missen er kopstukken, volledigheid was niet mijn streven. Omdat de fragmenten van de filosofen een (beperkt) deel van een tijdsbeeld geven, namelijk het denken, heb ik ervoor gekozen om ook gedichten en fragmenten van toneelstukken en prozaschrijvers te selecteren. De fragmenten zijn in drie hoofdstukken verdeeld: beeldende kunst, literatuur en filosofie en wetenschap. Het eerste fragment is een gedicht van Tonnus Oosterhoff uit april 2008, het laatste fragment is van Homerus uit 800 v. Chr. Op de afbeeldingen staat een lichaam, dat door een handeling, houding, expressie, compositie of plaatsing in de ruimte, iets innerlijks weerspiegelt, en/of oproept. Soms is het een uitdagende of een magische blik, vaak ingetogen, verstild en geconcentreerd. Meestal is het beeld dubbelzinnig: open, gericht op een
Inleiding 2
toeschouwer maar ook mysterieus, zoals bij Da Vinci, of bij Millais, waar de dode Ophelia ook een uitbundige ode aan het leven is. De eerste afbeelding is van werk van Antony Gormley uit 2006, de laatste afbeelding is de Venus van Willendorf, ongeveer 25.000 jaar oud. De lezer kan de afbeeldingen en fragmenten ook chronologisch lezen. Als snoeren kettingen verbinden de afbeeldingen en fragmenten zich op veel verschillende manieren met elkaar. Van Homerus via Plato, Augustinus, Nietzsche naar Martha Nussbaum, van Nietzsche via Freud, Ibsen, De Beauvoir naar Louise bourgeois en van Iris van Dongen, via Millais, Keats en Shakespeare naar de ridderromans, en van ... naar etc. Voor de lezers met weinig tijd of met haast: in het laatste hoofdstuk, Handen om te denken, race ik langs de periodes in de geschiedenis om in het nu, de postmoderne tijd, het tempo te vertragen en stil te staan bij het lichaam in de wereld en de kunst van nu. mei 2008
Beeldende Kunst
2006 2005 2004 1995 1992 1955 1942 1930 1925 1919 1917 1871 1857 1852 1817 1808 1793 1749 1658 1655 c. 1598 1500 1475 1455 8ste eeuw 547 c. 50 v. Chr. c. 400 v. Chr. 6de eeuw v. Chr. c. 25.000 v. Chr.
Antony Gormley: Another Place Liverpool Desiree Dolron: Xteriors III Iris van Dongen: Ophelia by night Bill Viola: The Greeting Louise Bourgeois: Cell, Arch of hysteria Nicolas de Staël: Nu couché bleu Edward Hopper: Nighthawks Dorothea Lange: Migrantenmoeder Salvador Dalí: Vrouw bij het raam Giorgio de Chirico: Mysterie en melancholie van een straat Egon Schiele: Zittende vrouw met opgetrokken linkerbeen James Abbott McNeill Whistler: Portret van zijn moeder Jean-François Millet: De arenleesters John Everett Millais: Ophelia Caspar David Friedrich: De wandelaar boven de nevelen Jean-Auguste-Dominique Ingres: Baadster Jacques-Louis David: De dood van Marat Thomas Gainsborough: Mr. and Mrs. Andrews Johannes Vermeer: Het meisje met de parel Rembrandt van Rijn: Zelfportret Michelangelo Merisi da Caravaggio: Medusa Albrecht Dürer: Zelfportret met bontkraag Leonardo da Vinci: Portret van een jonge vrouw Rogier van der Weyden: Vrouwenportret Beatus van Liébana: De Apocalyps, Tweede engel met bazuin Onbekend: Ravenna, Keizerin Theodora en haar gevolg Onbekend: Pompeii, Villa dei Misteri Onbekend: Athene, Nike die haar sandaal losmaakt Onbekend: Sappho Venus van Willendorf
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
Literatuur
2008 2007 1998 1994 1986 1949 1923 1919 1912 1897 1877 1870 1857 Omstreeks 1850 1819 1812 1798 1782 Omstreeks 1775 1766 1643 1633 1605 Omstreeks 1603 1601 1565 Omstreeks 1555 Omstreeks 1527 1510 Omstreeks 1460 1365 1312 Omstreeks 1170 144/145 Omstreeks 100 Omstreeks 60 1-8 Omstreeks 30 v. Chr. Omstreeks 458 v. Chr. 500 v. Chr. (?) Omstreeks 600 v. Chr. Omstreeks 800 v. Chr.
Tonnus Oosterhoff J.K. Rowling Michel Houellebecq lucebert Frans Kellendonk Samuel Beckett Marcel Proust Bertold Brecht Franz Kafka Hendrik Ibsen Lev Nikolajevitsj Tolstoj Arthur Rimbaud Gustave Flaubert Emily Dickinson John Keats Gebroeders Grimm Friedrich Hölderlin Pierre-Ambroise-François Choderlos de Laclos Johann Wolfgang Goethe Voltaire René Descartes Joost van den Vondel Miguel De Cervantes Saavedra William Shakespeare William Shakespeare Teresa van Avila Michelangelo Buonarroti Michelangelo Buonarroti Desiderius Erasmus François Villon Francesco Petrarca Dante Alighieri Chrétien de Troyes Marcus Aurelius Juvenalis Nieuwe testament Ovidius Horatius Aischylos Oude testament Sappho Homeros
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42
Filosofie en wetenschap
2007 2000 1998 1991 1977 1968 1962 1949 1948 1935 1928 1905 1903 1872 1871 1844 1819 1812 1790 1777 1757 1755 1690 1663 1637 Omstreeks 1150 398 Omstreeks 250 59 60 v. Chr. Omstreeks 300 v. Chr. 384-322 v. Chr. 385 v. Chr. 460-377 v. Chr. Omstreeks 540 v. Chr.
Jenny Slatman Martha Nussbaum Julia Kristeva Michel Onfray Luce Irigaray Ton Lemaire Georges Bataille Simone de Beauvoir Maurice Merleau-Ponty Gabriel Marcel Carl Gustav Jung Sigmund Freud Henri Bergson Friedrich Wilhelm Nietzsche Charles Darwin Søren Kierkegaard Arthur Schopenhauer Georg Wilhelm Friedrich Hegel Immanuel Kant David Hume Edmund Burke Jean-Jacques Rousseau John Locke Baruch de Spinoza René Descartes Hildegard van Bingen Augustinus Plotinus Seneca Lucretius Epicurus Aristoteles Plato Hippocrates Pythagoras
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35
Handen om te denken
Kunstuitingen van mensen worden bepaald door religies, behoeften, ideeën, het doel en de beschikbare mogelijkheden van de mens in zijn tijd. Uitingen uit het verleden kunnen niet volledig worden begrepen, als we niet weten aan welk doel die te beantwoorden hadden. Ook in mijn werk, in deze selectie fragmenten en in dit essay, liggen onder alle letters de bouwstenen voor mijn leven en mijn werk. De betekenis van het lichaam in de kunst is divers en veelomvattend. Het lichaam doet altijd mee in elke kunstvorm, in elke stroming. Als het lichaam niet in beeld is, is het vlakbij en natuurlijk ligt aan elk kunstwerk een lichamelijke en geestelijke activiteit ten grondslag. Het lichaam verschijnt als symbool voor religieuze beleving, rituelen en herinnering, als symbool voor leven, verval en vergankelijkheid. Het lichaam als maat in en tot een groter geheel, van schoonheid, het goede of expressie en als metafoor voor een volk of een staat. Filosofen uit het verleden, geven een geselecteerd en beperkt beeld van een tijd. Ze geven een beeld van het denken in die tijd, niet van het leven. Plato reageerde op het denken, op de moraal uit zijn tijd, en schreef zijn dialogen om de mensen op het juiste morele pad te krijgen. De zinnelijke en lichamelijke wereld van Homerus en Aischylos werd weggedacht. De boeken van de materialistische filosofen werden verbrand en weer later werden andersdenkenden, zoals Lucretius, krankzinnig verklaard. Veel ideeën van Plato en van Aristoteles blijken nog steeds vertaald te kunnen worden naar onze wereld: de wereld van de schijn is inmiddels de wereld van de leegte, van de consumptie geworden en het gaat nog steeds om de handeling! Via Plotinus en Augustinus werd de begeerte naar wijsheid theologie: de leer van God. Het lichaam werd als een last ervaren en diende beteugeld te worden. Doel van het leven was vergeestelijking en het hiernamaals. Het begeren werd zonde, evenals het eigenmachtig zoeken naar de waarheid, buiten de kerk om. Alle interesse in de wereld was onnut, dus exit filosofie en beeldende kunst. Het westers denken over en de visie op lichaam en geest, ziel en emoties werden, tot in onze tijd, vanuit deze theologie ontwikkeld en bepaald. Dat wat niet verklaarbaar was of dat wat niet passend was - lees lichamelijke gewaarwordingen en emoties - werd ondergebracht bij de mystiek: een engel, een wonder, een droom, in trance zijn, een visioen of de alchemie. In alle tijden hebben denkers en mystici in elk individueel lichaam een gevoel van oneindigheid en samenhang ervaren. Als religieuze beleving maar ook als kosmische ervaring van de collectiviteit, als onderdeel van een groter geheel. De stoïcijnen geloofden in het bestaan van een bezield universum: in ieder mens schuilt een goddelijke vonk. Hildegard van Bingen beschreef kosmische visioenen, Spinoza ontwikkelde zijn metafysisch stelsel en Leibniz introduceerde het begrip Monaden. Ook Teilhard de Chardin en Aldous Huxley geloofden in één element in elke individuele mens van waaruit de hele wereld, het hele heelal, zich samen met een godheid ontwikkelde in een continu proces.1 De middeleeuwen, onterecht klem gezet tussen de dikke kraal van de oudheid en het glanzende exemplaar van de Renaissance. Vijf minuten het onderwerp van een kunstgeschiedenisles op de academie: niet interessant voor de ontwikkeling van de westerse kunst, op de gotische kathedraal na. Vreemd, gezien de verwevenheid van religie en politiek in het leven in de Nederlanden, de verbondenheid van religie en kunst, én de achtergrond van studenten. Zinvol onderzoek voor een kunstenaar in opleiding uit een katholiek gezin. Zoveel betekenissen en symboliek die aangeboren lijken en (onbewust) een rol spelen in mijn werk en in het kijken naar kunst: Houd jij ze dom, dan houd ik ze arm.
1
Aldous Huxley, Eeuwige wijsheid, Utrecht 2004
Handen om te denken 2
In alle eeuwen dachten de filosofen maar leefden de mensen hun gewone leven. Vanuit religieuze liefde voor God, maar ook vanuit een meer (lichamelijke) liefde voor de natuur en voor de mens, om te beminnen. Beschreven in satires, in de kleurrijke, romantische en geïdealiseerde ridderromans, en in het werk van Francesco Petrarca, Dante Alighieri en later Michelangelo Buonarroti. Er was geen Renaissance zonder de middeleeuwen. Renaissance, wereld vol emotioneel geladen symboliek, nog steeds ten dienste van religie, maar ook van een autonomie, een vakmanschap, zodat de mens achter het werk zichtbaar werd. Lof voor Erasmus! De macht van de kerkelijke leiders was nog steeds groot, maar ook de pausen ontdekten de vleselijke lusten - de mens en de waarden van de wereld kwamen er aan!2 Nog even genieten voor het denken weer aan gaat. In de toneelstukken en de sonnetten van Shakespeare zijn een lichaam en de geest niet nodig. Ze zijn er, terwijl je direct in de ziel kijkt. Alle letters zijn poëzie! Bij Meneer Descartes begint de moderne filosofie. Volgens de ingewijden de meneer, bij wie de start van het nieuwe denken over lichaam en ziel ingezet werd. Vooral die brief aan Elisabeth even lezen! Mens:
Hij bestaat uit twee substanties, waarvan men de ene ziel noemt en de andere bekend staat onder de naam lichaam. Ziel: Men verstaat onder ziel een principe begiftigd met kennis en gevoel. Er is een massa meningen geweest over haar oorsprong; en dit onderwerp was extreem in beweging in de Oudheid, zowel de heidense als de Christelijke. Men kan zich de ziel slechts op twee manieren voorstellen, of als een eigenschap, of als een substantie. Lichaam: of het materiële gedeelte van de mens is uitvoerig bestudeerd.3 Tijdens het werken aan deze scriptie, vraagt mijn rammelende maag om voeding, maar gaan alle energiestromen naar denken en vervalt elke lust tot eten en vrijen. Ook werk maken lijkt uit een ander, even afgesloten kanaal te komen: het zit er niet in. Het is geen scheiding maar eerder een onderlinge taakverdeling tussen lichaam en geest. Mary Wollstonecraft: Het zou een oneindige opgave zijn om de veelheid aan droefheid en leed te beschrijven waartoe vrouwen gedoemd zijn door de heersende mening dat zij slechts geschapen zijn om te voelen in plaats van te denken, en dat zij hun macht ontlenen aan hun zwakte en charmes.4 Schelling: Een verlichte geest is geen garantie voor een betere wereld: de veredeling van de suikerbiet geldt als de hoogste prestatie van de menselijke geest.5 De belangrijkste conclusie waartoe wij in dit werk komen en die nu wordt aanvaard door tal van natuuronderzoekers die zeer bevoegd zijn om dit goed te beoordelen: Darwin is de favoriet van de 21 ste eeuw! In het literair Darwinisme wordt aan de hand van literatuur een analyse gemaakt van menselijke drijfveren, omgangsvormen en de functie van grote emoties. Wetenschappers hopen hierdoor inzicht te krijgen in menselijke emoties en handelingen.6 Er is meer verstand in uw lijf dan in uw beste wijsheid. En wie weet er, waartoe uw lijf juist uw beste wijsheid van node heeft? Aldus sprak Zarathoestra.7 Het is wat het is. J’aime Courbet: Ik heb, zonder systeem en zonder vooroordelen, de kunst van de oudheid en de kunst van de modernen bestudeerd. Ik wilde net 2 3 4 5 6 7
Jan Gerritsen: Geen paus die deugde, NRC november 2007 Denis Diderot / Jean Baptiste d’Alembert: Encyclopédie 1772 Mary Wollstonecraft: De rechten van de vrouw 1792, Filosofen lexicon NRC, citaat Schelling in: Maak de wereld tot een kunstwerk, jan. 2008 NRC, De schoonheid van een meisje, december 2007 Friedrich Nietzsche: twee regels uit Van de lijfsverachters pag. 42, Aldus sprak Zarathoestra, Amsterdam 2007
Handen om te denken 3
zomin de ene imiteren als de andere kopiëren; en bovendien stond mij evenmin de triviale kunst omwille van de kunst als uiteindelijk doel voor ogen. Nee! Ik wilde eenvoudig uit een volledige vertrouwdheid met de traditie het beredeneerde en onafhankelijk besef van mijn eigen individualiteit distilleren. Weten ten einde te scheppen, dat was mijn idee. In een positie zijn om de gebruiken, ideeën, het aanzicht van mijn historische periode te vertalen volgens mijn eigen opvattingen; niet alleen schilder te zijn, maar ook mens. Kortom een levende kunst te scheppen - dat was mijn doel.8 Met Nora, Anna, madame Bovary, en heer Freud kregen vrouwenlevens inhoud. Met de vrouwelijke schrijfsters kwamen het lichaam en de emoties, van binnenuit, in beeld. Vanaf dat moment heeft de mensheid therapeuten om te leren omgaan met het lichaam, het denken en de emoties. Martha Nussbaum koos voor het schrijven van een toneelstuk, in Het boek van de schoonheid en de troost, om haar boodschap over cognities en emoties duidelijk te maken. Veel van haar werk gaat over het belang van toneel en proza om de wereld te kunnen begrijpen en om mensen aan het denken te zetten. In 2008 is de mens als uitvinding van de 19 de eeuw niet verdwenen, wel beperkt houdbaar9, altijd hongerig en 35% van de bevolking heeft matig en 11% zwaar overwicht.10 Trouwen als een prinses, jaren sparen voor de mooiste dag van het leven. Per jaar trouwen er 72.000 mensen, waarvan een zesde deel voor de tweede of de derde keer. Een op de drie huwelijken eindigt in een echtscheiding.11 Alles is maakbaar en te koop en er hoeft niet meer gekozen te worden: u zegt het maar: borsten groter of kleiner, schaamlippen knippen of de hele handel liften? Ook voor u meneer: pijnloos scrotum definitief ontharen! Ook een dood lichaam is geld waard.12 Niet perse nodig als drastische inzet voor een religieuze boodschap.13 Alles is bereikbaar, u hoeft niet op de hemel te wachten. U kunt me altijd bellen, ik bel u graag zodat u ook op de hoogte bent van mijn liefdesleven. Als u niet te bereiken bent stuur ik wel een emoticon de digitale wereld in, als icoon van mijn emotionele thermometer. Het NOS journaal kiest voor Jip&Janneke reportages dicht bij de mens, iedereen kan met hulp van de grote dagbladen lifestyle en image opbouwen en in de Metro staat waar je kunt dansen in het teken van de oudheid.14 Sonja Bakker en Harry Potter staan jarenlang in de boeken top tien, Kluun stapt over van de boeken naar de bioscoop, waar we piraat Johnny Depp en de godin Calypso al hebben leren kennen.15 Net als Uma Thurman16, ook op reis en ook op zoek. Uma maait als een vrouwelijke Odysseus, als Black Mamba, the bride en als Beatrix Kiddo, alles uit de weg wat haar ooit dwars zat en heeft, vele lijken verder, haar dochter terug, Johnny zoekt zich richting vierde film verder. Uit de 21 minuten-enquête, afgenomen in najaar 2006, bleek de bevolking in Nederland verscheurd. Niet in een economische betekenis maar in eigen wensen en verlangens. Innerlijk verscheurd: we willen inhoud, maar zijn verslaafd aan oppervlakkigheid, en tussen individuele en maatschappelijke belangen: ik wil wel iets voor een ander doen, als het me wat oplevert.17 De mens van nu is op zoek en kan zichzelf en de wereld nauwelijks als een geheel omvatten. Lichaam en geest en ziel liggen nog steeds uit elkaar. Teveel lichaam nu, teveel snel weg willen happen, te weinig Augustinus. In de huidige, snelle en complexe wereld, toenemend technisch en afstandelijk, gelooft een deel van de bevolking nog steeds in de vooruitgang en rent zich rot voor hoger, veel en meer en stress. Een ander deel lijkt de hoop te hebben opgegeven en wacht angstig, passief en agressief af.
8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
Citaat Courbet in: Algemene kunstgeschiedenis, pag. 673, Honour&Fleming, Amsterdam 2002 Beperkt Houdbaar, documentaire van Sunny Bergman 2007 bron: www.cbs.nl idem BBC, How much is your dead body worth? maart 2008 Paradise Now, film van Hany Abu Assad 2005 Metro, Lunapark in het teken van de Griekse oudheid, november 2007 Pirates of the Carribbean, deel 3 , 2007 Kill Bill vol1 en 2, films van Quentin Tarantino, 2003 en 2004 NRC, 21 minuten enquête, november 2006
Handen om te denken 4
Zoveel keuzes, handelingen en wensen; trouwen als in een sprookje, Harry Potter, rondspringen met een oranje kroontje op 30 april, het zijn keuzes van mensen om hedendaagse mythen en rituelen te creëren. Mensen hebben nieuwe symbolen nodig, om houvast te krijgen in de wereld, om ergens bij te horen. Symbolen brengen structuur in hoe we onszelf en de werkelijkheid ervaren. Cultuur is als een symbolisch systeem dat betekenis geeft aan de bekende wereld en deze begrijpelijk maakt, een verzameling symbolische middelen door middel waarvan individuen zichzelf zien als deelnemers aan een manier van leven. Symbolische systemen ordenen het gevoelsleven, comprimeren wat complex en extreem is, vormen een brug tussen het persoonlijke en het sociale, het bewuste en het onbewuste, het alledaagse en het onbevattelijke.18 Filosofie en kunst zijn allebei in staat om afstand te nemen, om te kunnen overzien en allebei kunnen ze zich bezighouden met het zoeken naar het doel van het leven en hoe te leven. Pragmatisch filosoof Richard Rorty schrijft over een vormende filosofie. In deze edifying filosofie gaat het minder om hoe de werkelijkheid eruitziet, dan om de vraag hoe mensen het beste in zichzelf en in hun cultuur naar boven kunnen brengen.19 Filosoof Joep Dohmen, die de levenskunst, via Plato, Seneca, Nietzsche en Foucault, nieuw leven inblaast, geeft op een andere, nieuwe manier richting aan hoe anno 2008 te leven.20 Binnen de kunst zie ik bewegingen om zich te ontrekken aan de cynische postmoderniteit en zie ik kunst die zich richt op de mens als geheel. Zoals op de Biënnale van Venetië met het thema Think with the senses, feel with the mind.21 De Documenta in Kassel22 bleek edifying! Hoe dit aan de orde werd gesteld vond ik soms teleurstellend. Ook mijn leven staat in het teken van teveel willen en moeten, voortdurend keuzes maken en zoeken. Zoekend ben ik gestart op de oriëntatie cursus van de academie. En ik wilde blijven: wat een jaar, wat een plezier, wat een ruimte in mezelf. Dat kunst maken dat kon oproepen! Vanaf toen was ik als maker verslaafd aan dit gevoel. Aan het gevoel van ruimte en vrijheid in mijn hoofd. Ik houd van denken als een visuele wandeling, een lichamelijke tocht door de onbekende en onbegrensde ruimtes in mezelf, waar ik vanuit verwondering, spel en onderzoek kan komen. Voorburg mei 2003: met de weekendkrant aan tafel, sla ik een pagina om en vergeet om adem te halen. Ik blijf staren naar een bijna abstracte, liggende, blauwe figuur verpletterd door rood. Het beeld doet mij de wereld uittuimelen.23 Tijdens de opleiding werd er een tweede verslaving toegevoegd: door het reflecteren op en analyseren van mijn werkproces, ontdekte ik momenten waarop alles in me leek samen te vallen. Het moment waarin verlangens, gevoelens, gedachten en handelingen in harmonie zijn met elkaar.24 Het moment waarin er geen scheiding in lichaam, geest en ziel lijkt: een fantastische ervaring. Den Haag september 2003: gehaast, teveel te doen. In de stromende regen race ik op de fiets naar het museum, het is de laatste dag van de expositie. Doorweekt loop ik tussen de beelden, ik word steeds rustiger en stiller, nat van de regen, zweet en tranen.25 In 2005 schreef ik dat aan de vraag wat voor kunstenaar ik wil worden, de vraag vooraf gaat: hoe ik wil leven? 26 Leven en kunst zijn één, dat kan bij mij niet anders. Eén leven en daarin ben ik als dochter, vrouw, moeder, partner, vriendin, hulpverleenster en kunstenaar in leven en op zoek. Op zoek naar wat? Geluk, tevredenheid, plezier, waarheid, troost, schoonheid, zingeving, verbondenheid? Mijn doel, voor zover ik me daar bewust van ben, verandert steeds, op zoek zijn is soms doel op zich. In kunst legitimeer ik mijn gekte, bepaal ik mijn positie en kan ik 18 19 20 21 22 23 24 25 26
NRC, Het gemis is groot. Anna Tilroe citeert Claude Lévi-Srauss, december 2004 Richard Rorty in: Ger Groot: Twee zielen, Nijmegen 1998 Joep Dohmen: Tegen de onverschilligheid, Amsterdam 2007 Think with the senses, Feel with the mind. Biennale Venetië 2007 moderniteit, leven en educatie. Kassel 2007 Nicolas de Staël, Nu couché bleu, NRC mei 2003 Mihaly Csikszentmihalyi: De weg naar flow, Amsterdam 1999 Magdalena Abakanowicz, Den Haag, Museum Beelden aan zee Helmi Heerkens: Elk kunstwerk is kind van zijn tijd en vaak is het de moeder van onze gevoelens, april 2005
Handen om te denken 5
tegenstellingen verbinden of soms zelfs even opheffen. In kunst maak en vind ik symbolen en rituelen en daarmee vind ik mijn weg in de huidige wereld. Kunst geeft betekenis aan mijn leven, kunst geeft betekenis aan het leven! Liverpool november 2006: veel en veel te lang onderweg, op zoek naar Crosby Beach. Gehaast, hongerig en gespannen, de bus vertrekt om 16.00. Bezweet, we hebben stevig door gelopen en het is warm in de zon, staan we op het strand. Het is eb, het strand is bijna verlaten op de beelden na. Op de plaats van mijn hart begint er iets te trillen. Het trillen, verspreidt zich door mijn hele lijf en trilt zich naar buiten. Ik blijf lang natrillen, ook nadat ik iets gegeten heb en op tijd in de bus terug zit.27 Als kunstkijker werd ik overvallen en verrast door een foto in de krant en door de beelden in het museum en op het strand van Liverpool. Door het kijken naar kunst en door het maken van werk, kan ik me van iets bewust worden wat ik niet eerder onderkend had. Mijn handen kunnen iets maken waar mijn hoofd, mijn bewustzijn nog niet is gearriveerd. De ervaringen, bij de beelden van de Staël, Abakanowicz en Gormley, raakten iets fundamenteels in me, waar ik me ter plekke pas bewust van werd. Het was schokkend en eveneens troostend. Opnieuw ook een ervaring in het wegvallen van een scheiding tussen lichaam en geest. Doubleplusgood Kunst! Ik zie het lichaam als de grens tussen binnen en buiten. En als een wonderlijke beeldende metamorfosemachine die voelt, denkt, wenst en handelt. Waarmee ik door een handeling contact maak met mezelf en met anderen. Het lichaam als drager van betekenissen en als middel om te zoeken, om in te zoomen, om bloot te leggen, om tot de essentie te komen en om te communiceren. In mijn werk speelt er altijd een binnen en/of een buiten. Ik ben nieuwsgierig naar mijn binnen, naar mijn eigen innerlijke wereld. Ik ga op zoek naar de essentie, bij mezelf en bij anderen. Ik heb mijn binnen nodig om buiten te kunnen zijn. Het is steeds een wisselwerking, een voortdurend zoeken naar evenwicht: alleen in het atelier aan het werk om vanuit iets individueels het persoonlijke te ontstijgen en tot een algemeen herkenbaar beeld te komen én in de openbare ruimte vanuit iets algemeens, iets collectiefs, iets herkenbaar menselijks te maken. Ik ben ook nieuwsgierig naar anderen. Naar het waarom en de onderliggende betekenis van een handeling, een beweging, een actie. Anderen zijn het buiten, de openbare ruimte, de volle, drukke wereld. Voor mij vaak veel te snel en met veel teveel. Maar ook met de buitenlandse vrouwen van de fietsles, de dames in de supermarkt met boodschappenlijstjes en de olijke grijze heer in het lunchcafé. Ik kan nu, door de kunst, kiezen om toeschouwer of deelnemer in de openbare ruimte te zijn, die soms vreselijk is, maar ook noodzakelijk. Alleen kom ik er niet uit, ik heb de ander nodig om er zelf te kunnen zijn, om kunstenaar te zijn. Deze scriptie zou over handelingen moeten gaan, daar gaat hij niet over, en toch ook weer wel. Het dagelijkse leven bestaat grotendeels uit gewone, alledaagse lichamelijke handelingen. Het verrichten van een lichamelijke handeling heeft vaak bewust of onbewust ook een geestelijk doel: afstand nemen, denken en inzicht krijgen. In een handeling verbindt een mens zijn lijf, geest en ziel. Handelingen doen wat kunst ook kan doen: iets onzichtbaars openbaren, inzicht geven en emoties oproepen. Het gaat om de handeling! Ook in de kunst! Handelingen zijn verbindingen tussen binnen- en buitenwerelden. In de wereld van nu zie ik in handelingen en kunstprojecten gericht op contact en communicatie tussen mensen, ook als een manier om betrokkenheid met de wereld van nu kenbaar te maken. Net als veel van de geselecteerde afbeeldingen is mijn werk geen directe afspiegeling van de wereld van vandaag. Liever geef ik mogelijkheden om even aan die wereld te ontkomen. Beelden om tot rust te komen, om bij jezelf te komen. Als reactie op de overvolle snelle wereld van nu, probeer ik in mijn werk met minimale middelen iets essentieels te laten zien. Ik wil de kijker een kleurrijke, soms humorvolle, soms magische, soms poëtische mogelijkheid bieden hoe met de gekte van alledag om te gaan.
27
Antony Gormley: Liverpool Crosby Beach, another time, november 2007
Handen om te denken 6
Ik geloof in samenwerking tussen verschillende kunstvormen en in samenwerking tussen kunst en wetenschap en filosofie. Ik geloof niet in het opsjorren van de beeldende kunst tot in de rationele, wetenschappelijke wereld, in kunst die alleen gericht is op het uitdrukken van begrippen en ideeën, steeds higher en higher, verder weg van low. In mijn werk wil ik geen intellectuele puzzeltocht, zonder zintuiglijke ervaring en zonder emoties. Ik geloof vooral in zintuiglijke kunst, in kunst die een lichamelijke reactie oproept én die tot denken aanzet!
