Handboek voorlichting en educatie Ik en mijn Diabetes. Ik en mijn Diabetes. Versie

Handboek voorlichting en educatie Ik en mijn Diabetes

Handboek voorlichting en educatie

Ik en mijn Diabetes

Versie 20-7-2011 -1-


Colofon IK EN MIJN DIABETES Het handboek is een uitgave van: Diabetesvereniging Nederland, Regio Amsterdam Haarlem en Omstreken in samenwerking met Zorgmobiel en Onze Lieve Vrouwe Gasthuis Uitgevoerd door: Johan Slof Sumatrakade 571 1019 PS Amsterdam Tel/fax: 020-6934559 E-mail: [email protected] In dit handboek zijn de onderwerpen opgenomen, die tijdens de voorlichtings- en educatiebijeenkomsten aan de orde zijn geweest. Eerste editie: 13 februari 2009 Tweede editie: 13 mei 2009 Derde editie: 17 februari 2010

Regio Amsterdam Haarlem en Omstreken

Versie 20-7-2011 -2-


Inhoudsopgave COLOFON ............................................................................................................................................ - 2 INHOUDSOPGAVE ............................................................................................................................. - 3 LIJST MET FIGUREN ........................................................................................................................ - 7 INLEIDING ......................................................................................................................................... - 8 DIABETES MELLITUS, WAT IS DAT? .................................................................................... - 9 DE GLUCOSESTOFWISSELING ..........................................................................................................- 9 GLUCOSE ............................................................................................................................................- 9 ALVLEESKLIER EN INSULINE ..........................................................................................................- 10 DE BALANS .......................................................................................................................................- 11 BLOEDGLUCOSEWAARDE ..............................................................................................................- 12 HBA1C ................................................................................................................................................- 12 KETONEN EN ACETON ..................................................................................................................... - 14 CHOLESTEROL ................................................................................................................................ - 14 KREATININE ......................................................................................................................................- 15 MICROALBUMINE.............................................................................................................................. - 15 HORMONEN......................................................................................................................................- 16 DIABETES MELLITUS ....................................................................................................................... - 16 TWEE VORMEN ................................................................................................................................ - 16 SYMPTOMEN VAN DIABETES MELLITUS ........................................................................................ - 16 DE BEHANDELING VAN DIABETES MELLITUS ........................................................... - 18 DE BEHANDELING ........................................................................................................................... - 18 HET BEHANDELTEAM ..................................................................................................................... - 18 DE DIABETESPAS ............................................................................................................................. - 19 HET JAARLIJKS ONDERZOEK BIJ DIABETES MELLITUS....................................................................- 19 DE BEHANDELING MET TABLETTEN ....................................................................................... - 22 DIABETES MELLITUS TYPE 2..........................................................................................................- 22 DE OORZAAK ...................................................................................................................................- 22 DE BEHANDELING ........................................................................................................................... - 22 TABLETTEN .......................................................................................................................................- 23 Tabletten die de insulinegevoeligheid verhogen .................................................................... - 23 Tabletten die de insulineafgifte stimuleren ............................................................................ - 23 Tabletten die de opname van glucose vertragen .................................................................... - 23 Tabletten die werken op de incretines ..................................................................................... - 24 COMBINATIE VAN TABLETTEN EN TABLETTEN MET INSULINE INJECTIE .................................- 24 DE BEHANDELING MET INSULINE ............................................................................................ - 25 DIABETES MELLITUS TYPE 1..........................................................................................................- 25 DE OORZAAK ...................................................................................................................................- 25 DE BEHANDELING ........................................................................................................................... - 25 INSULINE ...........................................................................................................................................- 25 Ultrasnel/ultrakort werkende insuline .................................................................................... - 26 Snel/kort werkende insuline ..................................................................................................... - 26 Middellang werkende insuline ................................................................................................. - 26 Lang werkende insuline ........................................................................................................... - 27 GEMENGDE INSULINES ...................................................................................................................- 27 Ultrasnel/ultrakort en lang werkende insulinemix .............................................................. - 27 Snel/kort en middellang werkende insulinemix .................................................................... - 28 INJECTIETECHNIEKEN .................................................................................................................... - 28 De loodrechte techniek ............................................................................................................. - 29 De loodrechte huidplooitechniek ............................................................................................. - 29 De schuine huidplooitechniek ................................................................................................. - 29 Versie 20-7-2011 -3-

Handboek voorlichting en educatie Ik en mijn Diabetes Desinfecteren ............................................................................................................................. - 29 Injectieplaatsen .......................................................................................................................... - 29 MOGELIJKE PROBLEMEN BIJ DE OPNAME VAN INSULINE ........................................................... - 30 VOEDING .......................................................................................................................................... - 32 DIABETES MELLITUS EN VOEDING ....................................................................................................- 32 KOOLHYDRATEN ............................................................................................................................... - 32 VETTEN .............................................................................................................................................- 32 EIWITTEN ..........................................................................................................................................- 33 VITAMINEN........................................................................................................................................- 33 MINERALEN EN SPORENELEMENTEN ............................................................................................... - 34 VOEDINGSVEZEL ............................................................................................................................... - 34 ALCOHOL ..........................................................................................................................................- 34 WATER EN VOCHT............................................................................................................................. - 34 HET VOEDINGSADVIES BIJ DIABETES MELLITUS ............................................................... - 35 HET VOEDINGSADVIES IN DE PRAKTIJK ........................................................................................... - 35 HOEVEELHEID KOOLHYDRATEN ......................................................................................................- 35 GLYCAEMISCHE INDEX ..................................................................................................................... - 35 SUIKER ..............................................................................................................................................- 36 ZOETSTOFFEN ...................................................................................................................................- 36 KIES GOEDE VETTEN VOOR GEZONDE VATEN ..................................................................................- 37 GOED GEWICHT ................................................................................................................................ - 37 BIJZONDERE OMSTANDIGHEDEN ......................................................................................................- 39 VOEDINGSWAARDE GEGEVENS.........................................................................................................- 39 VARIATIE...........................................................................................................................................- 40 SPELREGELS BIJ DIABETES ...............................................................................................................- 41 HYPO ................................................................................................................................................... - 42 WAT IS EEN HYPO ............................................................................................................................ - 42 HOE ONTSTAAT EEN HYPO ................................................................................................................- 42 VERSCHIJNSELEN.............................................................................................................................. - 42 BEHANDELING VAN EEN HYPO .......................................................................................................- 43 HOE EEN HYPO TE VOORKOMEN ......................................................................................................- 44 ADVIEZEN VOOR DE OMGEVING ....................................................................................................- 44 ERNSTIGE HYPO ............................................................................................................................... - 44 NOG EEN PAAR OPMERKINGEN ......................................................................................................- 45 HYPER ................................................................................................................................................. - 46 WAT IS EEN HYPER .......................................................................................................................... - 46 HOE ONTSTAAT EEN HYPER............................................................................................................- 46 VERSCHIJNSELEN ............................................................................................................................ - 46 BEHANDELING VAN EEN HYPER ........................................................................................................- 47 BESLISBOOM: ....................................................................................................................................- 48 2-4-6-REGEL ......................................................................................................................................- 48 HOE EEN HYPER TE VOORKOMEN ....................................................................................................- 49 NOG EEN PAAR OPMERKINGEN ......................................................................................................- 49 ZELFCONTROLE ............................................................................................................................ - 50 PLAATS VAN ZELFCONTROLE IN DE BEHANDELING ....................................................................- 50 ZELFCONTROLE IN DE PRAKTIJK ..................................................................................................- 50 BLOEDPRIKKEN EN DE PRIKPEN ....................................................................................................- 50 DE TESTSTROKEN ............................................................................................................................ - 51 WANNEER METEN ........................................................................................................................... - 52 De dagcurve ............................................................................................................................... - 52 VERGOEDING...................................................................................................................................- 52 HET BELANG VAN LICHAAMSBEWEGING ......................................................................... - 53 WAAROM BEWEGEN ......................................................................................................................... - 53 BEWEGEN MET DIABETES MELLITUS TYPE 1...............................................................................- 53 Versie 20-7-2011 -4-

Handboek voorlichting en educatie Ik en mijn Diabetes BEWEGEN MET DIABETES MELLITUS TYPE 2...............................................................................- 53 REGELMATIG BEWEGEN ...................................................................................................................- 53 HYPO'S EN BEWEGEN ..................................................................................................................... - 54 BEWEGEN EN ZELFCONTROLE ......................................................................................................- 54 COMPLICATIES BIJ DIABETES MELLITUS ...................................................................... - 56 OGEN (RETINOPATHIE) ...................................................................................................................- 56 NIEREN (NEFROPATHIE) .................................................................................................................- 57 ZENUWEN (NEUROPATHIE) .............................................................................................................- 57 HART EN BLOEDVATEN ..................................................................................................................- 57 Macro-angiopathie ................................................................................................................... - 57 Micro-angiopathie ..................................................................................................................... - 58 VOETEN (ANGIOPATHIE EN NEUROPATHIE) ...............................................................................- 58 GEWRICHTEN (LIMITED JOINT MOBILITY) ...................................................................................- 59 GEBIT ................................................................................................................................................- 59 SEKSUELE PROBLEMEN .................................................................................................................- 60 DIABETES MELLITUS IN HET DAGELIJKSE LEVEN ................................................. - 62 VAKANTIE .......................................................................................................................................- 62 Warmte en diabetes ..................................................................................................................... - 62 Warmte en medicijnen ................................................................................................................ - 62 Douane ........................................................................................................................................ - 62 Medisch paspoort ........................................................................................................................ - 63 AUTORIJDEN EN RIJBEWIJS .........................................................................................................- 63 Diabetes en autorijden ............................................................................................................ - 63 Tips voor het starten van een autorit .......................................................................................... - 64 Tips tijdens de autorit .................................................................................................................. - 64 Uw rijbewijs halen of verlengen ................................................................................................. - 65 Wat te doen voor het verkrijgen of verlengen van het klein rijbewijs ....................................... - 65 Wanneer is meer onderzoek nodig ............................................................................................. - 65 SOLLICITEREN ............................................................................................................................... - 65 VERZEKERINGEN ........................................................................................................................... - 66 ZWANGERSCHAP ............................................................................................................................ - 67 Voorbereiding .............................................................................................................................. - 67 Behandeling ................................................................................................................................ - 67 Risico’s voor jezelf ...................................................................................................................... - 67 Risico’s voor je baby ................................................................................................................... - 67 Bevalling ...................................................................................................................................... - 68 Borstvoeding ................................................................................................................................ - 68 ALCOHOL, DRUGS EN ROKEN............................................................................................................- 68 Alcohol ........................................................................................................................................ - 68 Drugs ........................................................................................................................................... - 68 Roken ........................................................................................................................................... - 68 Wat gebeurt er als u wel blijft roken .......................................................................................... - 69 LIJST MET ADRESSEN ................................................................................................................. - 70 LIJST VERANTWOORDING FIGUREN ................................................................................... - 72 LIJST VERANTWOORDING BIJLAGEN ................................................................................. - 74 BIJLAGEN .......................................................................................................................................... - 75 BIJLAGE 1 PROGRAMMA VOORLICHTING EN EDUCATIE IK EN MIJN DIABETES ........................... - 75 BIJLAGE 2 WAT IS DIABETES MELLITUS TYPE 1 ............................................................................- 76 BIJLAGE 3 WAT IS DIABETES MELLITUS TYPE 2 ............................................................................- 77 BIJLAGE 4 HYPO EN HYPER ..............................................................................................................- 78 BIJLAGE 5 ONTSTAANSMOMENT DIABETES MELLITUS TYPE 1 ...................................................... - 79 BIJLAGE 6 ONTSTAANSMOMENT DIABETES MELLITUS TYPE 2 ...................................................... - 79 BIJLAGE 7 REFERENTIEWAARDEN BLOEDGLUCOSE........................................................................- 80 BIJLAGE 8 GLYCAEMISCHE INDEX ...................................................................................................- 80 BIJLAGE 9 KEUZETABEL VOEDINGSPRODUCTEN.............................................................................- 81 BIJLAGE 10 VOORBEELDEN VOEDING MET ONVERZADIGD VET ..................................................... - 83 Versie 20-7-2011 -5-

Handboek voorlichting en educatie Ik en mijn Diabetes BIJLAGE 11 VOORBEELDEN VOEDING MET VERZADIGD VET .......................................................... - 84 BIJLAGE 12 WERKINGSPROFIELEN INSULINES NOVO NORDISK ..................................................... - 85 BIJLAGE 13 WERKINGSPROFIELEN INSULINES LILLY .....................................................................- 86 BIJLAGE 14 GEBRUIK INJECTIENAALD ............................................................................................ - 87 BIJLAGE 15 INVLOED VAN BEWEGEN OP DE BLOEDGLUCOSEWAARDE ...........................................- 88 BIJLAGE 16 IK GA OP REIS EN IK NEEM MEE ………. ......................................................................- 89 BIJLAGE 17 DVNWEBWINKEL..........................................................................................................- 90 BIJLAGE 18 RESULTATEN CONTINUE EN GEWONE BLOEDGLUCOSEMETING 28-11-2008 ..............- 91 BIJLAGE 19 RESULTATEN CONTINUE EN GEWONE BLOEDGLUCOSEMETING 30-11-2008 ..............- 92 BIJLAGE 20 RESULTATEN CONTINUE EN GEWONE BLOEDGLUCOSEMETING OVER 5 DAGEN .........- 93 BIJLAGE 21 KENNISQUIZ DIABETES MELLITUS ................................................................................- 94 -

Versie 20-7-2011 -6-


Lijst met figuren FIGUUR 1 DE STOFWISSELING..................................................................................................................- 9 FIGUUR 2 DE INWENDIGE ORGANEN ......................................................................................................- 10 FIGUUR 3 PAUL LANGERHANS ..............................................................................................................- 10 FIGUUR 4 FREDERICK BANTING EN CHARLES BEST ............................................................................- 11 FIGUUR 5 DE DIABETESBALANS .............................................................................................................- 12 FIGUUR 6 HBA1C OMREKENTABEL ........................................................................................................- 13 FIGUUR 7 EFFECT HORMONEN OP BLOEDGLUCOSEWAARDE ............................................................... - 16 FIGUUR 8 DE DIABETESPAS ...................................................................................................................- 19 FIGUUR 9 HET JAARLIJKS ONDERZOEK BIJ DIABETES MELLITUS ........................................................ - 20 FIGUUR 10 WERKINGSPROFIEL ULTRASNEL/ULTRAKORT WERKENDE INSULINE................................ - 26 FIGUUR 11 WERKINGSPROFIEL SNEL/KORT WERKENDE INSULINE ...................................................... - 26 FIGUUR 12 WERKINGSPROFIEL MIDDELLANG WERKENDE INSULINE ..................................................- 27 FIGUUR 13 WERKINGSPROFIEL LANG WERKENDE INSULINE ............................................................... - 27 FIGUUR 14 WERKINGSPROFIELEN ULTRAKORT/ULTRASNEL EN LANG WERKENDE INSULINEMIX......- 28 FIGUUR 15 WERKINGSPROFIELEN SNEL/KORT EN MIDDELLANG WERKENDE INSULINEMIX ...............- 28 FIGUUR 16 INJECTIETECHNIEKEN .........................................................................................................- 29 FIGUUR 17 INJECTIEPLAATSEN .............................................................................................................- 30 FIGUUR 18 INSULINEPENNAALD NA MEERVOUDIG GEBRUIK ................................................................ - 31 FIGUUR 19 DE INJECTIE ......................................................................................................................... - 31 FIGUUR 20 EZELSBRUGGETJE GOEDE EN SLECHTE VETTEN ................................................................ - 33 FIGUUR 21 BODY MASS INDEX BEPALEN MET DRAAISCHIJFJE ............................................................ - 37 FIGUUR 22 BODY MASS INDEX BEPALEN MET GRAFIEK ......................................................................- 38 FIGUUR 23 BODY MASS INDEX EN GEWICHTSINDICATOR....................................................................- 38 FIGUUR 24 BUIKOMVANG, BEOORDELING EN ADVIES ..........................................................................- 39 FIGUUR 25 VERGELIJKING VOEDINGSWAARDE .................................................................................... - 39 FIGUUR 26 DE EETTABEL ...................................................................................................................... - 40 FIGUUR 27 VOORBEELD ONTBIJTVARIATIE .......................................................................................... - 40 FIGUUR 28 AANBEVOLEN HOEVEELHEDEN VOEDINGSMIDDELEN PER DAG .........................................- 41 FIGUUR 29 HYPOVERSCHIJNSELEN .......................................................................................................- 43 FIGUUR 30 GLUCAGENSET.................................................................................................................... - 45 FIGUUR 31 HYPERVERSCHIJNSELEN .....................................................................................................- 47 FIGUUR 32VOORBEELDEN VAN PRIKPENNEN. VAN LINKS NAAR RECHTS: ACCU-CHECK MULTICLIX, ACCU-CHECK SOFTCLIX, MENARINI GLUCOJECT DUAL EN ONE TOUCHULTRASOFT ............- 51 FIGUUR 33 VOORBEELDEN VAN BLOEDGLUCOSEMETERS. VAN LINKS NAAR RECHTS: ADC PRECISION XCEED, BAYER CONTOUR, ACCU CHECK AVIVA EN ACCU CHECK COMPACT PLUS ...............- 51 FIGUUR 34 NHG-RICHTLIJN BLOEDGLUCOSEWAARDEN IN DE DAGCURVE ........................................- 52 FIGUUR 35 OVERZICHT EXTRA BENODIGDE KOOLHYDRATEN BIJ INSPANNING...................................- 55 FIGUUR 36 OVERZICHT SPORTHAPJES ..................................................................................................- 55 FIGUUR 37 LINKS EEN GEZOND OOG, RECHTS EEN OOG MET LEKKENDE BLOEDVATEN ..................... - 56 FIGUUR 38 WOND ONDER DE VOET ........................................................................................................- 58 FIGUUR 39 TESTEN OP LIMITED JOINT MOBILITY IN POLSEN EN HANDEN .........................................- 59 FIGUUR 40 TANDVLEES-, KAAK- EN GEBITSAANDOENINGEN................................................................ - 60 FIGUUR 41 FRIO-TASJES ........................................................................................................................ - 62 FIGUUR 42 MEDISCH PASPOORT ............................................................................................................- 63 -

Versie 20-7-2011 -7-


Inleiding Diabetes mellitus (suikerziekte) is een aandoening die een grote invloed op uw leven heeft, maar waaraan u zelf veel kunt en moet doen. Want ieder mens met diabetes wil nu en later toch een zo gewoon mogelijk leven leiden. Dat kan echter alleen als u weet waar u mee bezig bent! Door goed voor u zelf te zorgen, uw bloedglucosewaarden in de gaten te houden, verstandig met eten om te gaan, voldoende te bewegen, goed voorbereid en met de juiste vragen naar het diabetesspreekuur te gaan enz. Daarvoor is kennis nodig, over uw eigen lichaam, over diabetes mellitus, maar vooral over uw eigen diabetes Er is heel veel geschreven over diabetes en bijvoorbeeld op het Internet te vinden. En vind daar dan de juiste dingen maar eens tussen. Met dit handboek en deze voorlichting en educatie wordt geprobeerd de belangrijkste zaken met betrekking tot diabetes aan de orde te laten komen. Daarvoor is gebruik gemaakt van selecties uit bestaand voorlichtingsmateriaal dat helemaal up to date is gemaakt zodanig dat er een overzicht is van de basale informatie over diabetes voor mensen die net te horen hebben gekregen dat ze diabetes hebben, maar ook voldoende stof biedt voor mensen die al langer diabetes hebben, maar weer eens opgefrist willen worden of eens wat meer informatie willen hebben. De voorlichting en educatie geeft elementaire kennis over diabetes en is daarom geschikt voor mensen met diabetes, maar ook voor mensen in hun directe omgeving, zoals partners en gezinsleden. Het is voor al die mensen van belang om kennis te hebben over de invloed van diabetes op het leven en om doeltreffend om te leren gaan met de verschijnselen en gevolgen van diabetes. Deze handleiding is gebaseerd op de syllabus van de Diabetesvereniging Nederland voor de basiscursus “Leven met Diabetes” uit 2004. Het geheel is bewerkt door Melanie Uytendaal, leidinggevend diabetesverpleegkundige Zorgmobiel en Johan Slof, geschoold ervaringdeskundig cursusleider en kaderlid van de Diabetesvereniging Nederland. Het voedingsdeel is door Johanneke van Kooten en Ida Polmann-Stoelinga, diëtisten Onze Lieve Vrouwe Gasthuis, geheel herschreven. Gelukkig kan diabetes sinds 1921 worden behandeld. Het echte doel van een goede diabetesbehandeling is dat mensen met diabetes zich net zo prettig en gezond zullen voelen als mensen zonder diabetes en net zo goed gewoon kunnen leven. Er is een verschil, het gaat niet meer zo vanzelf als vroeger. Deze cursus wil u daarbij helpen. Johan Slof, vrijdag 13 februari 2009

Versie 20-7-2011 -8-


Diabetes mellitus, wat is dat? De glucosestofwisseling Diabetes mellitus is een stofwisselingsziekte. Letterlijk betekent de naam diabetes mellitus: honingzoete doorstroming. Bij deze ziekte kunnen de cellen in ons lichaam één onderdeel van ons dagelijks voedsel, glucose, niet of niet voldoende opnemen. De glucose verlaat het lichaam met de urine. De urine krijgt daardoor een zoete smaak. Vandaar: honingzoete doorstroming. Om te begrijpen wat er mis gaat in de stofwisseling en wat dat tot gevolg heeft als je diabetes hebt, moet je eerst in grote lijnen weten hoe de stofwisseling verloopt als alles normaal is.

Figuur 1 de stofwisseling

Glucose Iedereen heeft eten en drinken nodig om te kunnen bewegen, werken, denken, enzovoort. Kortom om te kunnen leven. De belangrijkste bestanddelen van ons voedsel zijn eiwitten, vetten, koolhydraten, vitaminen, mineralen, sporenelementen en water. De bewerking van ons voedsel begint in feite al in de mond als er speeksel aan wordt toegevoegd. Via de slokdarm komt het verder terecht in het spijsverteringskanaal, waar het in de maag en de twaalfvingerige darm wordt afgebroken tot heel kleine stukjes, die door de darmen aan het bloed worden afgegeven (= stofwisseling). Koolhydraten is een verzamelnaam voor zetmeel en suikers. In de darm worden koolhydraten afgebroken tot glucose. De glucose wordt door de darmwand heen afgegeven aan het bloed (= bloedglucose) en vanuit het bloed kunnen de cellen van het lichaam de glucose weer opnemen. De glucose wordt in de lichaamscellen verbrand. Hierdoor komt energie vrij om ons lichaam te laten groeien, bewegen, werken, enzovoort. Zoals een auto benzine nodig heeft om de motor te laten draaien, zo heeft de mens glucose nodig om te kunnen functioneren.

Versie 20-7-2011 -9-


Figuur 2 de inwendige organen

Alvleesklier en insuline Bij de stofwisseling in ons lichaam speelt de alvleesklier een belangrijke rol. De medische naam voor dit orgaan is pancreas. In de alvleesklier worden spijsverteringssappen gemaakt en de hormonen glucagon en insuline. Glucagon wordt afgegeven door de alfacellen en insuline door de betacellen van de Eilandjes

Figuur 3 Paul Langerhans

Versie 20-7-2011 - 10 -


van Langerhans. Paul Langerhans, die leefde van 1849 tot 1888, was een Duitse patholoog, die de groepjes cellen ontdekte die in de alvleesklier als het ware kleine eilandjes vormen. Na die ontdekking werd het de onderzoekers langzaam maar zeker duidelijk, dat mensen wel verder konden leven als er iets mis was met de andere spijsverteringssappen, maar diabetes kregen en stierven als die eilandjes niet goed of helemaal niet werkten. Pas in 1921 ontdekten de Canadezen Fredirick Banting en Charles Best hoe ze de stof insuline uit de Eilandjes van Langerhans uit alvleesklieren van gezonde dieren, varkens en runderen, konden halen en zo konden bewerken, dat mensen met diabetes er mee in leven konden blijven. Zij gaven die stof de naam insuline (insula = eiland)

Figuur 4 Frederick Banting en Charles Best

De balans Ieder mens heeft insuline nodig om te leven. Het is dus net zo belangrijk als glucose. Deze twee stoffen kunnen niet buiten elkaar. Insuline wordt door de alvleesklier afgegeven aan het bloed, dat als transportmiddel dient om er voor te zorgen dat insuline zijn werk kan doen bij de cellen van het lichaam. Insuline werkt als een soort sleutel. De meeste lichaamscellen zijn alleen in staat glucose op te nemen als de insulinereceptoren, een soort celhandjes, de celdeuren met de insulinesleutels open maken. Bij mensen die geen diabetes hebben, is de hoeveelheid insuline volledig in evenwicht met de hoeveelheid glucose in het bloed. Als er geen sprake is van diabetes zorgt het lichaam zelf constant voor dat evenwicht.

Versie 20-7-2011 - 11 -


•Tabletten •Insuline •Beweging

•Voeding •Stress •Ziekte •Koorts

Figuur 5 de diabetesbalans

In de alvleesklier wordt 24 uur per dag insuline gemaakt. Dat is nodig voor het uitvoeren van een aantal stofwisselingsprocessen. Uit de darmen worden stoffen opgenomen in het bloed onder andere glucose. Er zijn een groot aantal, dat er voor zorgen dat er niet teveel en ook niet te weinig glucose in het bloed zit. Insuline is het belangrijkste hormoon dat de bloedglucose binnen die grenzen houdt. Insuline regelt dat cellen glucose opnemen uit het bloed. Maar insuline remt ook het vrijkomen van de voorraad opgeslagen glucose uit de lever (glycogeen).

Bloedglucosewaarde Het evenwicht tussen glucose en insuline kan gemeten worden door de hoeveelheid glucose in het bloed vast te stellen. De maat die daarvoor gebruikt wordt, heet millimol per liter. We korten dat af tot mmol/l. Bij mensen zonder diabetes ligt die waarde gemiddeld tussen 4 en 8 mmol/l. We noemen deze waarde bloedglucosewaarde. In sommige landen wordt de bloedglucosewaarde in milligram per deciliter (mg/dl) aangegeven. De omrekenfactor is: 1 mmol/l = 18mg/dl.

HbA1c Hb is de afkorting van hemoglobine. Hemoglobine is de kleurstof van de rode bloedcellen uit het bloed. Deze rode bloedcellen transporteren de zuurstof naar de weefsels. De rode bloedcellen worden in het beenmerg gemaakt. Ze hebben een levensduur van ongeveer 3 maanden. Op het moment van het ontstaan nemen bepaalde deeltjes van de rode bloedcellen telkens wat glucose op uit het bloed. Hoeveel ze versuikerd of geglycosydeerd raken hangt af van de hoogte van de bloedglucosewaarden. Voor de bepaling van de versuikering van de rode bloedlichamen, wordt er bloed afgenomen. Door dit bloed te onderzoeken krijgt men een indruk over de gemiddelde bloedglucosewaarde van de afgelopen 6 tot 8 weken. Per 6 april 2010 wordt deze waarde in millimol per mol (mmol/mol) uitgedrukt. Deze internationaal afgesproken waarde vervangt de %-waarde die gebruikelijk was in Nederland. Zie figuur 6 voor de omrekentabel. De waarde kan de arts helpen om te zien hoe de diabetesregulatie over een langere periode geweest is. De streefwaarde voor het Versie 20-7-2011 - 12 -


HbA1c is tussen 43 en 52 mmol/mol

Figuur 6 HbA1c omrekentabel

Gemiddelde waarden zeggen echter erg weinig over uitschieters naar boven en naar beneden. Al is er een redelijk gemiddelde, dan kunnen er toch vervelende uitschieters naar boven of naar beneden geweest zijn. Als iemand met diabetes regelmatig heel hoge en extreem lage bloedglucosewaarden heeft, hypers en hypo's, is zijn gemiddelde waarde toch redelijk. Toch zal de persoon in kwestie Versie 20-7-2011 - 13 -


zich helemaal niet redelijk voelen. In een dergelijk geval is de momentopname, een gewone bloedglucosebepaling, het middel bij uitstek om te kijken wat er aan de hand is. Deze momentopnames door zelfcontrole kunnen dan een goed beeld geven van de factoren die de bloedglucosewaarde hebben beïnvloed zoals voeding, spanning, lichaamsbeweging en insuline/tabletten. Een mens met diabetes moet zich goed voelen en bloedglucosewaarden tussen 4 en 8 mmo1/l hebben. Dat is het hoofddoel van de behandeling van de diabetes. Zowel gemiddelde bloedglucosebepalingen als zelfcontrolemomenten, zoals met een dagcurve, kunnen hieraan een steentje bijdragen. Een goede HbA1c-waarde draagt bij aan een gezonde toekomst.

Ketonen en aceton Als de bloedglucosewaarden te hoog zijn, komt dat doordat glucose de cellen van het lichaam niet in kan, doordat er een insulinegebrek is. De cellen komen energie te kort. Het lichaam zal proberen extra energie aan te voeren en hormonen zullen signalen sturen naar de lever om glucose vrij te maken. Ook zal het lichaam reageren door overmatig veel vet af te breken om de cellen alsnog van energie te voorzien. Hierdoor treedt vermagering op. Een probleem is dat de afbraak van vet niet netjes gebeurt. Er komen giftige stoffen vrij. Het zijn de zogenaamde ketonen. Eén van die ketonen is het aketon of aceton. Deze ketonen kunnen we goed meten in de urine of direct in het bloed. Als er een hoge concentratie ketonen in de urine zit, zit er ook een hoge giftige concentratie in het bloed. In principe mogen er geen ketonen in de urine of in het bloed zitten. Dit kan levensgevaarlijk zijn. Het lichaam gaat verzuren. Dit heet keto-acidose. Verschijnselen van keto-acidose zijn:  een acetonlucht, de adem ruikt naar zoete appeltjes  verhoogd gehalte aan aceton en andere ketonen in de urine en het bloed  diepe zware ademhaling  buikpijn, misselijkheid, braken Eiwit wordt ook afgebroken. De spieren moeten eiwit inleveren. Dit eiwit wordt ook in de lever omgebouwd tot glucose. Die glucose wordt dan weer uitgeplast. Als diabetes niet wordt behandeld, treedt in het uiterste geval door vergiftiging bewusteloosheid op. Dit kan tot de dood leiden.

Cholesterol In het laboratorium wordt bij het jaarlijks onderzoek gekeken naar het vetgehalte in het bloed. Met een te hoog vetgehalte in het bloed wordt bedoeld, dat het bloed te veel lipiden bevat. De lipiden is een verzamelnaam voor alle vetten, oliën en vetachtige stoffen. Cholesterol is een dergelijk vetachtige stof, dat als bouwstof wordt gebruikt in bijna alle lichaamscellen. Het is bijvoorbeeld de grondstof voor veel hormonen, waaronder de geslachtshormonen. Het meeste cholesterol wordt door het lichaam zelf in de lever gemaakt, een klein gedeelte komt rechtstreeks uit de voeding. De lever kan het evenwicht zelf reguleren door de aanmaak van cholesterol te verminderen of de opname van cholesterol uit het bloed te verlagen. Dit evenwicht kan verstoord raken door te veel verzadigd vet in de voeding of door bijvoorbeeld diabetes. Om cholesterol in het bloed te vervoeren wordt dit gebonden aan een laagje eiwit, lipoproteïnen. Het HDL-cholesterol, hoge dichtheid lipoproteïnen, voert het teveel aan cholesterol af naar de lever en wordt beschouwd als beschermend cholesterol. Het LDL-cholesterol, lage dichtheid lipoproteïnen, kan zich in de Versie 20-7-2011 - 14 -


wanden van de slagaders ophopen en is schadelijk. De waarde van HDL moet daarom zo hoog mogelijk zijn en van LDL zo laag mogelijk. Wanneer het cholesterolgehalte van uw bloed wordt gemeten, worden in het laboratorium meestal een aantal waarden bepaald en berekend:  totaal cholesterol (TC)  HDL-cholesterol  LDL-cholesterol  triglyceriden (TG) De bepalingen moeten aan de volgende waarden voldoen:  totaal cholesterol: onder 4,5 mmol/l  HDL-cholesterol: boven 1.0 mmol/l  LDL-cholesterol: onder 2,5 mmol/l  triglyceriden: onder 2,8 mmol/l De gemeten waarden moeten aan de volgende waarden voldoen Als de verhouding verstoord is, kunnen er problemen aan de vaatwanden ontstaan. In dat geval, wordt er gekeken of leefstijlmaatregelen en een voedingsadvies op zijn plaats zijn. Als deze maatregelen te weinig resultaat opleveren worden er medicijnen voorgeschreven.

Kreatinine De functie van de nieren, gemeten aan de concentratie van afvalstoffen in het bloed, het kreatininegehalte van het bloed, geldt als maat voor de ontgiftingsfunctie van de nier. Kreatinine is te beschouwen als een soort afvalstof. Hoe hoger het afvalstofgehalte in het bloed, des te lager de afvalverwijderende functie van de nier. De waarde van het kreatinine moet onder 115 mmol/l zijn.

Microalbumine Het aantreffen van kleine hoeveelheden eiwitten, albumine, in de urine heet microalbuminurie. Grote hoeveelheden eiwitten in de urine heet macroalbuminurie. Het is dan ook essentieel dat iedere arts bij al zijn diabetespatiënten deze bepaling ten minste jaarlijks laat uitvoeren. Het mag duidelijk zijn dat de bepaling van de microalbuminurie een speciale bepalingsmethode in het laboratorium vergt. Het gaat immers om kleine hoeveelheden die moeten worden opgespoord. Gewoon eiwit in de urine bepalen is niet voldoende; want de gewone eiwitbepaling geeft vrij laat een afwijkende uitslag, het gaat er juist om vroege afwijkingen, die nog te beïnvloeden zijn, aan te tonen. Het vinden van microalbuminurie betekent PAS OP, problemen in aantocht. De beginnende afwijkingen in de nieren kunnen met goede behandeling weer terug gaan. Wat wel belangrijk is om te weten, is dat de microalbumine ook hoger is als u een urineweginfectie heeft, dit dient dus uitgesloten te worden door middel van controle van uw urine op een urineweginfectie. Er zijn een aantal manieren waarop de microalbuminurie wordt bepaald. Dat kan in een portie van de ochtendurine, die direct na het opstaan wordt geproduceerd, of in een portie urine, die overdag wordt geloosd. Sommige artsen zullen hun patiënten vragen om gedurende 24 uur urine te verzamelen, om daarin het eiwitverlies te laten bepalen. Is de waarde van de albuminebepaling onder 20 mmol/l of de waarde van de ratiobepaling onder de 2½, dan is er sprake van microalbuminurie, als de waarde boven de 200 mmol/l is, dan is er sprake van macroalbuminurie

Versie 20-7-2011 - 15 -


Hormonen Hormonen zijn stoffen die door klieren in het lichaam in kleine hoeveelheden worden geproduceerd. Via de bloedbaan worden ze vervoerd naar organen. Ze zijn in staat die organen tot bijzondere verrichtingen aan te zetten. Daarom worden het ook wel boodschapstoffen genoemd. Door het samenspel van hormonen wordt bereikt dat belangrijke processen in het lichaam evenwichtig verlopen. Er is een aantal, dat de bloedglucosespiegel beïnvloeden. Met een + en - is aangegeven of ze verhogend of verlagend werken op de bloedglucosespiegel. Hormoon Insuline Glucagon Adrenaline Cortisol Groeihormoon

Effect op bloedglucosespiegel + + + +

Figuur 7 effect hormonen op bloedglucosewaarde

Diabetes mellitus Nu we weten hoe onze stofwisseling in grote lijnen in elkaar zit en welke belangrijke rol de insuline daarbij speelt, wordt het duidelijk waarom er iets mis gaat als er geen of onvoldoende insuline in het bloed zit. De celdeuren worden dan niet of onvoldoende geopend. De glucose kan dus niet meer binnen en blijft in het bloed achter. De hoeveelheden glucose en insuline in het bloed zijn dan niet meer met elkaar in evenwicht. Als we gaan meten, zien we dat de hoeveelheid glucose veel hoger is dan de 4 tot 8 mmol/l die normaal is. Dan is er sprake van diabetes mellitus, beter bekent bij de ouderwetse naam suikerziekte. Die laatste term is eigenlijk helemaal verkeerd gekozen, suiker (glucose) is er immers genoeg, te veel zelfs, maar er is een gebrek aan insuline.

Twee vormen Er zijn twee hoofdvormen van diabetes. Als er (bijna) geen insuline meer wordt gemaakt in de Eilandjes van Langerhans spreken we van diabetes type 1. De diagnose van deze vorm van diabetes komt het meest voor bij kinderen en jongere mensen. Als de insuline niet goed meer werkt of als er te weinig insuline wordt gemaakt, dan hebben we het over diabetes type 2. Deze vorm komt het meest voor bij oudere mensen. Maar ook jonge mensen kunnen diabetes type 2 ontwikkelen door verandering in leefstijl, doordat ze minder bewegen, verkeerde voeding gebruiken en vaak op die leeftijd al overgewicht hebben. Het is bekend onder de naam ouderdomsdiabetes, maar is doordat veel jonge mensen ook deze vorm van diabetes krijgen, niet juist. In de praktijk is de grens tussen diabetes type 1 en diabetes type 2 lang niet altijd duidelijk aan te geven. Bovendien hebben mensen met diabetes type 2, vooral als zij al een tijd diabetes hebben, vaak toch ook insuline nodig.

Symptomen van diabetes mellitus Diabetes is herkenbaar aan de volgende symptomen (verschijnselen): Versie 20-7-2011 - 16 -


 veel plassen  veel dorst  veel drinken  uitdroging  vermoeidheid  vermagering ondanks goede eetlust  soms ook slechte eetlust  infecties, vooral aan huid en urinewegen  minder goed genezende wondjes  wazig zien  tintelingen in handen en voeten  jeuk aan geslachtsorganen Het is niet zo dat iedereen altijd last krijgt van al deze verschijnselen. Een of twee van deze klachten kan voor een dokter genoeg reden zijn om eens na te kijken of de bloedglucosewaarde wel goed is, dus tussen 4 en 8 mmol/l. Als diabetes goed wordt behandeld, horen deze klachten allemaal te verdwijnen of een stuk te verminderen, de één wat vlugger dan de ander. Gebeurt dat niet, dan moet in de eerste plaats bekeken worden of de behandeling kan worden verbeterd. Als de insuline zijn werk niet goed doet of als er te weinig insuline is, kan de glucose niet in de cellen komen en blijft in het bloed achter. Als er gegeten wordt, komt er steeds een beetje glucose bij en zo kunnen er heel hoge bloedglucosewaarden ontstaan. Zodra de bloedglucosewaarden te veel stijgen komen de nieren in actie. Normaal laat de nier geen glucose door. Stijgt de bloedglucose boven de nierdrempel voor glucose dan loopt de glucose over in de urine en glucose neemt veel vocht mee. Gevolg is dat men veel moet plassen, daardoor dorst krijgt en vocht en gewicht verliest. Bij veel ouderen is die nierdrempel hoger, zodat ook bij hoge bloedglucosewaarden de glucose niet via de urine wordt uitgeplast. Als gevolg ontbreken daardoor de klassieke klachten van veel plassen, dorst en gewichtsverlies en blijft de diabetes nog soms jaren onopgemerkt ondanks de hoge bloedglucose.

Versie 20-7-2011 - 17 -


De behandeling van diabetes mellitus De behandeling Gelukkig kan diabetes sinds 1921 worden behandeld. Het echte doel van een goede diabetesbehandeling is dat mensen met diabetes zich net zo prettig en gezond zullen voelen als mensen zonder diabetes en net zo goed gewoon kunnen leven. Er is een verschil, het gaat niet meer zo vanzelf als wanneer men geen diabetes heeft. De behandeling van diabetes is heel individueel, met andere woorden, wat voor de één goed is, kan voor de ander wel eens helemaal verkeerd uitpakken. Welke behandeling het beste is, moet door de arts en de betreffende persoon samen worden uitgezocht. In het begin kan dat best lastig zijn. Het vergt soms veel inzet en geduld van de patiënt en de arts om het telkens weer opnieuw te proberen, want het lukt niet altijd meteen. Hoe meer de behandelde zelf van diabetes weet en begrijpt, hoe gemakkelijker de samenwerking met de arts en eventuele andere hulpverleners verloopt. Patiënt en arts worden dan twee deskundigen die samen de diabetes behandelen. Hoe dat gebeurt, met een voedingsadvies, een voedingsadvies en tabletten of een voedingsadvies en insuline, is voor iedereen verschillend, maar voor alle mensen met diabetes geldt dat ene doel, zo goed mogelijke bloedglucosewaarden, opdat het dagelijkse leven een zo goed mogelijke kwaliteit heeft. Het kan soms moeilijk zijn dat doel te bereiken, onmogelijk is het echter bijna nooit.

Het behandelteam Mensen met diabetes zijn niet alleen gebruikers van diabeteszorg maar maken zelf ook deel uit van het behandelteam. Diabeteszorg is teamwork. Het team bestaat uit:  de persoon met diabetes  huisarts of internist  praktijkondersteuner of diabetesverpleegkundige  diëtist  apotheker  oogarts  pedicure  anderen zoals neuroloog, uroloog, gynaecoloog, vaatchirurg, psycholoog podotherapeut, fysiotherapeut bij specifieke problemen Ieder teamlid heeft zijn eigen specifieke verantwoordelijkheid. Samen zorgen de teamleden ervoor dat er zo goed mogelijk gescoord wordt. Net zoals bij andere vormen van teamwork moeten de leden elkaar kunnen aanspreken op specifieke doelen en resultaten. Bij diabeteszorg moet duidelijk zijn:  welke taken er zijn  wie voor wat verantwoordelijk is  welke doelen er gesteld worden, bijvoorbeeld met betrekking tot streefwaarden welke middelen er ingezet worden om die doelen te bereiken zoals medicatie en educatie  op welke manier er uitwisseling van gegevens plaatsvindt Versie 20-7-2011 - 18 -


De diabetespas Om dit teamwork bij diabeteszorg te ondersteunen heeft de Nederlandse Diabetes Federatie een diabetespas ontwikkeld. De pas is iets groter dan een paspoort, maar net zo dik. In de pas staan de persoonlijke gegevens van de eigenaar van de pas en de gegevens (beroep, naam, behandelplaats, telefoonnummer) van de andere teamleden.

Figuur 8 De Diabetespas

Verder is alle informatie opgenomen die van belang is in het overleg tussen de verschillende teamleden. Aangegeven is welke controles er periodiek, driemaandelijks of jaarlijks, behoren plaats te vinden. Over een periode van vijf jaar kunnen die gegevens worden vastgelegd in de pas. De persoon met diabetes is het belangrijkste teamlid, hij vervult de sleutelrol. Hij moet er op toezien dat alle controles daadwerkelijk plaatsvinden. Ook staat er korte informatie in over hoe te handelen bij onwel zijn van de pashouder. De pas kan ook gebruikt worden als medicijnkaart.

Het jaarlijks onderzoek bij diabetes mellitus Bij ieder mens met diabetes moet één keer per jaar een groot onderzoek plaatsvinden. Meestal zal iemand ongeveer een week voor de afspraak met de dokter naar het laboratorium gaan. Hier wordt dan bloed en urine afgenomen voor een aantal onderzoeken. De jaarlijkse laboratoriumbepalingen omvatten onder andere:  bloedglucosewaarde  HbA1c  cholesterol  kreatinine  microalbumine Versie 20-7-2011 - 19 -


De dokter heeft de uitslagen dan als iemand voor het grote onderzoek komt. Een dergelijk onderzoek bestaat uit een aantal onderdelen:  vragen door de arts of diabetesverpleegkundige. Bij een dergelijk onderzoek wordt allereerst gevraagd hoe het met de persoon in kwestie gaat  voelt iemand de hypo's aankomen of zijn er geen of te weinig signalen om zelf handelend op te treden  zijn er problemen met het zien en als dat het geval is, komt dat door de sterke wisseling van de bloedglucosewaarden of is er een andere oorzaak  zijn er vermoeidheidsklachten en als die er zijn, houden ze verband met de diabetesinstelling  wordt er gerookt en zo ja, is men op de hoogte van de extra risico's die iemand met diabetes loopt door het roken  medicatie navraag  hoe is het voedingsgedrag  hoe is het met het gebit  is er voldoende lichaamsbeweging  heeft iemand bij inspanning pijn midden op de borst  is er last van jeuk  zijn er seksuele problemen  zijn er problemen bij het plassen  zijn er problemen bij het injecteren  zijn er klachten aan kuiten, benen en voeten  bij mensen met diabetes die aan zelfcontrole doen: o de dagcurves worden bekeken en vergeleken met het HbAlc o zijn er regelmatig hypo‟s of hypers en zijn die te verklaren

Figuur 9 Het jaarlijks onderzoek bij diabetes mellitus

Na deze vragen zal de arts kijken naar de organen die het meest vatbaar zijn voor Versie 20-7-2011 - 20 -


late complicaties. Een aantal van deze onderzoeken zal de arts zelf doen, zoals  bloeddruk  gewicht  indien er insuline wordt gespoten bekijken spuitplaatsen  voetenonderzoek  beweeglijkheid van de gewrichten Het onderzoek aan de ogen gebeurt door een oogarts en het gebit moet door de tandarts gecontroleerd worden.

Versie 20-7-2011 - 21 -


De behandeling met tabletten Diabetes mellitus type 2 Diabetes type 2 ontstaat meestal niet zo plotseling als diabetes type 1. Het kan heel langzaam ontstaan. Soms is het een dergelijk sluipend proces, dat het maanden en soms zelfs wel jaren kan duren voor de diagnose diabetes kan worden gesteld. Helaas kan het daardoor gebeuren dat mensen pas bij de dokter terecht komen, als zij al last hebben van diabetescomplicaties, dat wil zeggen aandoeningen die ontstaan zijn door jarenlang doorlopen met te hoge bloedglucosewaarden, boven 8 mmol/l. De verschijnselen zijn niet duidelijk. De klachten kunnen zo vaag zijn dat de patiënt zelf niet zo gauw in de gaten heeft dat er iets niet in orde is. Ook voor de dokter is het dan heel moeilijk. De veel minder opvallende verschijnselen die er wel zijn, worden vaak toegeschreven aan ouderdomskwaaltjes, zoals:  vaak plassen: dat zal wel komen doordat de blaas wat zwakker wordt  wazig zien: bij het ouder worden, gaan de ogen nu eenmaal ook wat achteruit  vermageren: ik eet ook niet meer zoveel als toen ik twintig was  vermoeidheid: ik heb het te druk gehad

De oorzaak Bij mensen met diabetes type 2 wordt in de alvleesklier nog wel insuline gemaakt, maar op twee manieren kan het evenwicht tussen de insuline en de glucose toch verstoord raken:  er wordt genoeg insuline gemaakt, maar deze werkt niet goed (insulineresistentie)  er wordt te weinig insuline gemaakt In beide gevallen komt er onvoldoende glucose in de cellen terecht en blijft er dus te veel glucose, meer dan 8 mmol/l, in het bloed achter. Insuline blijkt minder goed te werken als mensen te zwaar zijn (overgewicht). Daardoor komt diabetes type 2 vaker voor bij mensen die te veel wegen. Diabetes type 2 komt ook aanzienlijk meer voor bij oudere mensen dan bij jongeren. Verder spelen er ook erfelijke factoren mee. Vaak zie je bij mensen met diabetes type 2 dat de ziekte al eerder in de familie voorkwam, maar een duidelijke oorzaak is niet bekend.

De behandeling Als vast staat dat iemand diabetes type 2 heeft, kan de behandeling beginnen. Bij de behandeling van diabetes mellitus type 2 speelt de voeding een belangrijke rol. Er bestaan grofweg vier behandelmogelijkheden. Steeds is de voeding daar een onderdeel van.  voedingsadvies (gezonde voeding)  voedingsadvies en tabletten  voedingsadvies, tabletten en insuline  voedingsadvies en insuline Welke vorm noodzakelijk is, hangt af van in hoeverre de alvleesklier nog insuline maakt en hoe gevoelig het lichaam voor insuline is.

Versie 20-7-2011 - 22 -


Tabletten Wanneer een voedingsadvies alleen niet voldoende resultaat met normale bloedglucosewaarden geeft, moeten tabletten gebruikt gaan worden. Er zijn vier soorten tabletten die bloedglucose verlagend werken:  tabletten die de insulinegevoeligheid verhogen  tabletten die de insulineafgifte stimuleren  tabletten die de opname van glucose door de darmwand heen in het bloed vertragen  tabletten die werken op de incretines, hormonen die de suikerhuishouding regelen Tabletten die de insulinegevoeligheid verhogen Er zijn verschillende soorten tabletten die de cellen stimuleren om beter met de aanwezige insuline om te gaan:  biguaniden o werkzame stof  metformine o biguaniden stimuleren de glucoseopname en werken in op de gevoeligheid van de lever voor insuline en remmen daardoor de nieuwvorming van glucose. Geschikt bij insulineresistentie. Meest voorkomende bijwerking is maag- en darmklachten  thiazolidinedionen (TZD) o werkzame stoffen  Rosiglitazon (Avandia)  Pioglitazon (Actos) o TZD's verhogen de gevoeligheid voor insuline van lever, spieren vetweefsel en verminderen daardoor de insulineresistentie Tabletten die de insulineafgifte stimuleren Er zijn verschillende tabletten die de alvleesklier aansporen om wat meer insuline te maken:  sulfonylureumderivaten (SUD) o werkzame stoffen  tolbutamide  glibenclamide  glipizide  gliclazide (Diamicron)  glimepiride (Amaryl)  meglitiniden o werkzame stoffen  repaglimide (Novonorm)  nateglimide o de werking van meglitiniden is sneller en korter dan van de sulfonylureumderivaten Tabletten die de opname van glucose vertragen Tabletten uit deze groep remmen het enzym alfaglucosidase, dat de splitsing van meervoudige suikers in enkelvoudige suikers, zoals glucose, bevordert:  alphaglucosidaseremmer Versie 20-7-2011 - 23 -


o werkzame stof  acarbose o deze tabletten worden vooral voorgeschreven aan mensen bij wie de bloedglucose kort na de maaltijd sterk stijgt. Ze worden soms ook voorgeschreven aan mensen die insuline gebruiken o omdat de glucose onder invloed van deze tabletten vertraagd wordt opgenomen verblijft het langer in de darm. In de dikke darm kan hierdoor gisting ontstaan. Dit kan klachten geven zoals een opgeblazen gevoel, winderigheid, darmkrampen en soms diarree. Na verloop van tijd, als het lichaam voldoende is gewend aan de tabletten nemen de klachten in de meeste gevallen af Tabletten die werken op de incretines Incretines GLP-1 en GIP zijn natuurlijke kleine hormonen die worden afgescheiden wanneer er voedsel door de dunne darm passeert. Ze dragen bij tot een goede glucosehuishouding door hun specifiek effect op zowel de betacellen van de alvleesklier, dus meer insulineproductie, als de alfacellen, die voor minder glucagonproductie zorgen. Bovendien zorgen ze voor een verzadigingsgevoel. De incretines werken slechts kortstondig doordat ze ter plaatse snel worden afgebroken door een darmenzym DPP-4. Bij diabetes type 2 stelt men vast dat er minder incretines worden geproduceerd. Ook de insulineafgifte die normaal bij gezonde mensen optreedt wanneer de darm incretines produceert, is verstoord. Deze problemen dragen bij tot de verhoogde bloedsuikerspiegel bij diabetes type 2 na de maaltijd:  DPP-4 remmer o werkzame stof  vildagliptine  sitagliptine (Januvia) o het enzym DPP-4 dat de incretines inactief maakt, wordt geblokkeerd. Hierdoor verhogen de concentraties werkzame eigen incretine  GLP-1-achtige stoffen o werkzame stof  exenatide (Byetta)  liraglutide o liraglutide wordt door middel van wekelijkse injecties toegediend. Dit middel heeft ook een gunstig effect op het lichaamsgewicht

Combinatie van tabletten en tabletten met insuline injectie Omdat de verschillende groepen tabletten een andere werking hebben kunnen ze heel goed met elkaar gecombineerd worden. Voor mensen die tabletten met de werkzame stoffen metformine en glibenclamide moeten gebruiken is er een combinatietablet te krijgen. Als dat met tabletten niet (meer) lukt, dan moeten mensen met diabetes type 2 overgaan op het gebruik van insuline of insuline toevoegen aan de tabletten. Zie voor nadere uitleg over insuline het volgende hoofdstuk `De behandeling met insuline`.

Versie 20-7-2011 - 24 -


De behandeling met insuline Diabetes mellitus type 1 Diabetes type 1 ontstaat meestal bij jonge mensen. Het wordt ook wel insulineafhankelijke diabetes genoemd, omdat de alvleesklier (bijna) geen insuline meer maakt. Mensen met diabetes type 1 moeten dus altijd insuline spuiten. In tegenstelling tot mensen met diabetes type 2, waarbij het vaak lang duurt voordat de diabetes zich openbaart, ontstaat diabetes type 1 erg snel, in enkele weken tot maanden. Vooral bij kinderen kan het heel vlug gaan. De verschijnselen, zoals veel plassen, dorst en vermageren zijn hierbij zeer duidelijk aanwezig.

De oorzaak Het is niet bekend wat de oorzaak is van diabetes type 1. Waarschijnlijk is er meer dan één oorzaak. Onderzoeken wijzen steeds meer in de richting van een afweerreactie van het lichaam tegen de eigen cellen van de alvleesklier die insuline maken. Dit wordt een auto-immuunreactie genoemd. Bij deze vergissing van het immuunsysteem speelt erfelijke vatbaarheid een rol. Als men er achter komt waardoor en hoe diabetes ontstaat, zal men de ziekte beter kunnen behandelen en wellicht ook kunnen voorkomen.

De behandeling De behandeling bestaat, naast het voedingsadvies, uit het spuiten van insuline. Één van de eerste vragen die mensen stellen als ze insuline moeten spuiten, is waarom insuline niet geslikt kan worden. De reden is dat insuline in de maag afgebroken wordt. Als je insuline in tabletvorm zou innemen, zou het dus in de maag al worden afgebroken en nooit in het bloed terechtkomen. Dat kan dus niet, want juist in het bloed moet het evenwicht tussen insuline en glucose in stand gehouden worden. Daarom moet insuline altijd ingespoten worden. De manieren die het meest gebruikt worden zijn:  met een (wegwerp)injectiespuit  met insulinepen, wegwerp of navulbare  met een insulinepomp Het zijn drie verschillende manieren, maar ze hebben één ding gemeen, bij alle drie komt er een (injectie)naaldje aan te pas. Sinds kort is ook het naaldloos toedienen van insuline een mogelijkheid. De insuline wordt dan onder hoge druk onder de huid met een speciaal apparaatje toegediend.

Insuline Een exact schema van de werkingsprofielen van de verschillende insulines is moeilijk te geven. De duur van de werking kan sterk verschillen, afhankelijk van:  injectietechniek: het duurt langer vanuit het been als spuitplaats voordat de insuline opgenomen wordt dan vanuit de buikwand  de hoeveelheid insuline per injectie: langere werking van grotere hoeveelheden, minder gespoten, minder lang werkzaam  onbekende factoren, waardoor zowel tussen personen onderling als bij dezelfde persoon van dag tot dag verschillen in de opnamesnelheid kan Versie 20-7-2011 - 25 -


optreden De verschillen zijn groter naarmate er een langer werkend preparaat gebruikt wordt. Bij ultrakort werkende insuline zijn deze verschillen het kleinst. Ultrasnel/ultrakort werkende insuline  begin werking: 10 – 20 minuten na het injecteren  maximale werking: 1 - 3 uur na het injecteren  werkingsduur: 3-5 uur  insulinenamen o NovoRapid o Lilly Humalog o Sanofi-Aventis Apidra

Figuur 10 werkingsprofiel ultrasnel/ultrakort werkende insuline

Snel/kort werkende insuline  begin werking: binnen een ½ uur na het injecteren  maximale werking: 1½ - 3½ uur na het injecteren  werkingsduur: 6 - 8 uur  insulinenamen o Novo Actrapid o Lilly Humuline Regular

Figuur 11 werkingsprofiel snel/kort werkende insuline

Middellang werkende insuline  begin werking: binnen 1½ uur na het injecteren  maximale werking: 4 - 12 uur na het injecteren  werkingsduur: ongeveer 24 uur  insulinenamen o Novo Insulatard o Lilly Humuline NPH o Sanofi-Aventis Insuman Basal

Versie 20-7-2011 - 26 -


Figuur 12 werkingsprofiel middellang werkende insuline

Lang werkende insuline  begin werking: 1½ uur na het injecteren  maximale werking: geen piek in het werkingsprofiel, stabielere werking  werkingsduur: tot 24 uur afhankelijk van de dosering  insulinenamen o Novo Levemir o Sanofi-Aventis Lantus

Figuur 13 werkingsprofiel lang werkende insuline

Gemengde insulines Gemengde insulines bestaan voor een gedeelte uit (ultra-)kortwerkende en voor een gedeelte uit middellang werkende insuline. Er zijn tal van combinaties in de handel. Het begin van de werking en de werkingsduur hangt af van de verhouding (ultra-)kortwerkende en (middel)lang werkende insuline. Ultrasnel/ultrakort en lang werkende insulinemix  begin werking: 10 – 20 minuten na het injecteren  maximale werking: 1 - 4 uur na het injecteren  werkingsduur: tot 24 uur  insulinenamen o NovoMix 30 o NovoMix 50 o NovoMix 70 o Lilly Humalog Mix 25

Versie 20-7-2011 - 27 -


Figuur 14 werkingsprofielen ultrakort/ultrasnel en lang werkende insulinemix

Snel/kort en middellang werkende insulinemix  begin werking: binnen een ½ uur na het injecteren  maximale werking: 2 – 8 uur na het injecteren  werkingsduur: maximaal 24 uur  insulinenamen o Novo Mixture 40 o Novo Mixture 50 o Lilly Humuline 20/80 o Lilly Humuline 30/70

Figuur 15 werkingsprofielen snel/kort en middellang werkende insulinemix

Injectietechnieken Insuline moet gespoten worden onder de huid in het vetweefsel. Op de tekening kunt u zien welk gebied dat is. Om insuline goed te injecteren in dat subcutane gebied zijn er verschillende technieken mogelijk.

Versie 20-7-2011 - 28 -


Figuur 16 injectietechnieken

De loodrechte techniek Bij deze manier van injecteren wordt de naald rechtstandig in het onderhuidse vetweefsel gebracht. Men gebruikt hierbij meestal een korte naald: van 5 tot 8 millimeter. Span de huid door hem glad te trekken. Steek daarna de naald recht in het vel. Bij de meeste mensen zal de punt van de naald nu precies op de goede plaats uitkomen, ergens in het onderhuidse vetweefsel. Recent Nederlands onderzoek heeft uitgewezen dat de diepte van de injectie in het vetweefsel er vrijwel niets toe doet, als de insuline maar minimaal 5 mm diep gespoten wordt. De loodrechte huidplooitechniek Om te voorkomen dat de naald in het spierweefsel komt, bij een vrij dunne vetlaag, wordt gebruik gemaakt van de loodrechte huidplooitechniek. Maak een huidplooi. Steek de naald loodrecht door de huid. Gebruik hierbij een korte naald van 5 tot 8 millimeter. De schuine huidplooitechniek Er wordt een huidplooi opgenomen. De naald wordt nu onder een hoek van 45 tot 60 graden aan de voet van de huidplooi ingeprikt. De punt zou, in theorie, onderhuids boven de spierlaag komen. In de praktijk is het moeilijk controleerbaar of dit echt het geval is. Overleg over de lengte van de naald met de diabetesverpleegkundige. Desinfecteren Is ontsmetten wel echt nodig? In de thuissituatie wast u zich dagelijks met water en zeep (normale lichaamshygiëne). Het is dan voldoende als u voor het injecteren uw handen wast. Als u de huid desinfecteert droogt deze uit en verhardt. Injectieplaatsen Er is een aantal plaatsen op het lichaam waar goed insuline geïnjecteerd kan worden:  bovenbenen  billen  buik  bovenarm

Versie 20-7-2011 - 29 -


Figuur 17 injectieplaatsen

Elke plaats heeft zijn eigen opname- of resorptiesnelheid. Bij een injectie in de buik wordt de insuline eerder opgenomen dan bij een injectie in de billen of bovenbenen. Met die opnamesnelheid moet u wel rekening houden. Het is het beste als u op dezelfde tijd van de dag dezelfde soort insuline in hetzelfde lichaamsdeel injecteert. Behalve de spuitplaats zijn er nog andere factoren die de opnamesnelheid kunnen beïnvloeden. Bijvoorbeeld:  temperatuur: bad, douche, sauna, de insuline wordt sneller opgenomen  beweging: hardlopen, fietsen, de insuline wordt sneller opgenomen  roken: de insuline wordt langzamer opgenomen

Mogelijke problemen bij de opname van insuline Als de insuline niet werkt zoals het zou moeten werken kan dat verschillende oorzaken hebben.  insuline komt in de spierlaag. De spierlaag wordt als reactie op de prik in de spieren dik. De insuline die in de spierlaag zit, wordt veel sneller opgenomen. De werking verandert dus  insuline komt in de vetlaag. Als iemand al heel lang insuline gebruikt kan de vetlaag onder de huid heel dun worden. Dit heet lipo-atrofie. Sinds er humane insuline wordt gebruikt, komt lipo-atrofie minder voor. De huid op de spuitplaatsen kan ook dikker en stugger aanvoelen. Dit komt doordat er door het spuiten littekenweefsel ontstaat. Soms ontstaan er hele schijven, infiltraten. Dit wordt liphypertrofie genoemd. Liphypertrofie is vervelend omdat de insuline die op die plaatsen gespoten wordt heel onregelmatig aan het bloed wordt afgegeven. De bloedglucose kan hierdoor erg gaan schommelen. Wissel daarom regelmatig van spuitplaats en gebruik elke keer een nieuwe naald

Versie 20-7-2011 - 30 -


Figuur 18 insulinepennaald na meervoudig gebruik



bloeduitstorting. Bij het injecteren kan een adertje beschadigd raken. Er ontstaat een blauwe of rode plek, een bloeduitstorting Spuit nooit in:  een te opereren of geopereerde arm, been, bil of buik  een oedeem of trombose gebied  verlamde ledematen  plaatsen die hard aanvoelen  plaatsen die rood of blauw zijn  arm of been met een aan te leggen of aanwezig infuus

Figuur 19 de injectie

Versie 20-7-2011 - 31 -


Voeding Diabetes mellitus en voeding Bij de behandeling van diabetes mellitus speelt de voeding een belangrijke rol. Er bestaan grofweg vier behandelmogelijkheden. Steeds is de voeding daar een onderdeel van.  voedingsadvies gezonde voeding  voedingsadvies en tabletten  voedingsadvies, tabletten en insuline  voedingsadvies en insuline Het aanpassen van de voeding bij diabetes heeft twee hoofddoelen:  het bereiken van goede glucosewaarden  het beperken van het risico op hart- en vaatziekten en andere complicaties In wezen is het diabetesdieet niets anders dan een gezonde voeding, waarbij extra gelet moet worden op de koolhydraten en de vetten in de voeding. Om te begrijpen waar we het over hebben als we praten over gezonde voeding is het belangrijk om iets te weten over de verschillende voedingsstoffen.

Koolhydraten Koolhydraten is een verzamelnaam voor zetmeel en suikers. Er zijn verschillende soorten koolhydraten:  suiker: frisdrank, koek, snoep, honing, vla  meelstoffen of zetmeel: brood, aardappelen, pasta, rijst, couscous, bulger  vruchtensuiker: fruit, vruchtensap  melksuiker: melk, karnemelk, yoghurt Koolhydraten worden in het maagdarmkanaal afgebroken. Dit noemt men de spijsvertering. De spijsvertering begint al in de mond waar het voedsel in kleine stukjes wordt gemalen. Het gebit heeft hierbij een belangrijke functie. Daarna gaat het voedsel via de slokdarm en de maag naar de darm. Hier worden de koolhydraten afgebroken tot kleine deeltjes: glucose. De glucose gaat door de darmwand heen en komt terecht in het bloed. Bloedglucose heeft de hulp van insuline nodig om in de lichaamscellen te komen. De werking van insuline is te vergelijken met die van een sleutel. Insuline opent de deur van de lichaamscel waardoor glucose uit het bloed naar binnen kan. In de lichaamscellen wordt de glucose verbrand en levert het energie. Energie om te lopen, te werken, te leven.

Vetten Vetten worden door het lichaam eveneens gebruikt als energieleverancier. Tevens leveren ze vitamine A, D en E en zijn bouwstoffen voor lichaamscellen. Het is belangrijk op de hoeveelheid vet in de voeding te letten. Het gaat dan vooral om het beperken van verzadigd vet. Verzadigd vet in voeding heeft een ongunstige invloed op het cholesterolgehalte in het bloed; het werkt namelijk cholesterolverhogend. Een verhoogd cholesterolgehalte vergroot het risico op hart- en vaatziekten. Iemand met diabetes heeft een grotere kans op deze ziekten. Verzadigd vet komt vooral voor in volle melkproducten, vet vlees en vette vleeswaren, volvette kaassoorten, gewone margarinesoorten en roomboter, snacks, gebak, koek en chocolade. Versie 20-7-2011 - 32 -


Naast verzadigd vet zit er ook onverzadigd vet in onze voeding. Onverzadigd vet zorgt voor een verlaging van het cholesterolgehalte in het bloed en dat is gunstig. Onverzadigd vet zit onder andere in olie, light smeersel (halvarine), dieetmargarine, (vette) vis, noten en pinda.‟s. U kunt hierbij het volgende ezelsbruggetje gebruiken: Onverzadigd vet VERzadigd vet

Oké VERkeerd

Figuur 20 ezelsbruggetje goede en slechte vetten

In oké vet zit echter net als in verkeerd vet veel energie, calorieën. Wees dus altijd matig met het gebruik van vet. Vetten hebben geen directe invloed op de bloedglucosewaarde.

Eiwitten Eiwitten dienen als bouwstof voor het lichaam. Zij zijn nodig voor groei en herstel. Daarnaast dienen ze als energiebron. Eiwit komt onder andere voor in vlees, vis, eieren, melk en melkproducten, peulvruchten en granen. Eiwitten hebben geen directe invloed op de bloedglucosewaarde.

Vitaminen Vitaminen spelen een belangrijke rol in ons lichaam. We maken onderscheid tussen de in water oplosbare vitaminen B en C, en de in vet oplosbare vitaminen A, D, E en K. Een gezonde voeding bevat voldoende vitaminen. Vitaminen leveren geen energie. Vitamine D is een van de weinige vitaminen die het lichaam zelf kan maken. Onder invloed van zonlicht wordt in de huid vitamine D gevormd. Deze hoeveelheid is niet voor alle groepen en onder alle omstandigheden toereikend. Daarom is ook vitamine D uit eten nodig. In vette vis zoals paling, haring, zalm, makreel en bokking zit veel vitamine D. Ook leveren vlees, volle melkproducten en eieren wat vitamine D, maar aanzienlijk minder. Aan halvarine, margarine en vloeibaar bak- en braadvet wordt vitamine D toegevoegd. Voor sommige groepen is er zelfs het advies dit aan te vullen met een supplement. Het lichaam heeft vitamine D nodig voor stevige botten en tanden. Het zorgt ervoor dat calcium en fosfor goed uit de voeding worden opgenomen en in de botten en tanden worden vastgelegd tijdens de groei. Suppletie van vitamine D is voor de volgende mensen nodig:  voor vrouwen vanaf 50 jaar en mannen vanaf 70 jaar, geldt een suppletieadvies van 10 microgram vitamine D per dag, of van 20 microgram per dag in geval van onvoldoende buitenkomen, of bij een donkere (negroïde) huid  voor personen met een donkere (negroïde) huidskleur, of mensen die niet voldoende buitenkomen, geldt een suppletieadvies van 10 microgram vitamine D per dag  voor kinderen tot 4 jaar geldt een suppletieadvies van 10 microgram vitamine D per dag, behalve als er sprake is van dagelijks gebruik van meer dan een halve liter zuigelingenvoeding of opvolgmelk  voor zwangere vrouwen en vrouwen die borstvoeding geven geldt een suppletieadvies van 10 microgram vitamine D per dag

Versie 20-7-2011 - 33 -


Mineralen en sporenelementen Mineralen en sporenelementen spelen net als vitaminen een belangrijke rol bij de stofwisseling. Denk hierbij onder andere aan ijzer, calcium, magnesium en zink. Ook deze stoffen leveren geen energie.

Voedingsvezel Voedingsvezels zijn onverteerbare plantaardige deeltjes die zorgen voor een goede darmwerking. Ze vertragen de vertering van koolhydraten en remmen zo de glucosestijging na een maaltijd iets af. Vezels kunnen in het spijsverteringskanaal cholesterol aan zich binden. Hierdoor verhinderen ze de opname van een deel van het cholesterol. Vezels komen onder andere voor in groente, fruit, donkere broodsoorten, peulvruchten, havermout en andere volkoren graanproducten. Vezels leveren geen energie.

Alcohol Alcohol levert het lichaam geen voedingsstoffen maar wel energie. Er is geen bezwaar tegen beperkt gebruik van alcoholische dranken. Onder een beperkt alcoholgebruik verstaan we 1 tot 2 alcoholconsumpties per dag, maar niet dagelijks. Houd minimaal twee alcoholvrije dagen per week aan. Alcohol kan een bloedsuikerverlagende werking hebben, die zeer lang kan aanhouden. Wanneer u alcohol voor de maaltijd drinkt op een lege maag, dan is het goed om te zorgen dat u er iets bij eet, waar koolhydraten in zitten. Drinkt u een glas wijn bij de maaltijd, dan zal de bloedsuiker niet zo snel dalen door de alcohol. Na het drinken van alcoholische dranken die wel koolhydraten bevatten, zoals bier, port, likeur en zoete wijn, kan de bloedsuiker pas veel later laag worden. Controleer als u „s avonds alcohol gedronken heeft, de bloedglucosewaarde voor het slapen gaan. Als deze onder de 8 mmol/l is, eet dan nog iets met ongeveer 20 gram koolhydraten.

Water en vocht Meer dan de helft van ons lichaam bestaat uit water. Water is een belangrijk oplosmiddel en transportmiddel voor allerlei stoffen in ons lichaam. Per dag heeft het lichaam minimaal 1½ tot 2 liter vocht nodig.

Versie 20-7-2011 - 34 -


Het voedingsadvies bij diabetes mellitus Het voedingsadvies in de praktijk Iedereen met diabetes krijgt een voedingsadvies. Veel mensen denken dan meteen, dan mag ik dus niets meer. Vroeger leek het daar inderdaad wel een beetje op, maar dat is gelukkig allang niet meer zo. Als de bloedglucosewaarde maar iets hoger dan normaal is, kan men alleen met een voedingsadvies al veel bereiken. Door de maaltijden niet te groot te maken en over de dag te verdelen, kan men er voor zorgen dat de insuline die nog wel wordt gemaakt, weer net voldoende is. Als het lukt om bij overgewicht met een energiebeperkt dieet te vermageren kan er zelfs zoveel verbetering komen, dat het lijkt of de diabetes helemaal over is. Dat is niet zo, maar als men er in slaagt op het goede gewicht te blijven, hoeft men er geen last van te hebben.

Hoeveelheid koolhydraten Een gezonde voeding moet voldoende koolhydraten bevatten. Belangrijk bij diabetes is dat u de koolhydraten regelmatig en goed verdeelt over de dag. Wanneer u bloedglucoseverlagende tabletten of een vaste dosering insuline gebruikt, moeten de koolhydraten volgens een afgesproken verdeling over de maaltijden worden verspreid. Hoe strikt deze verdeling aangehouden moet worden verschild. Soms kan de insuline die nog gemaakt wordt in het lichaam een verschil in hoeveelheid koolhydraten goed opvangen. Met zelfcontrole is het mogelijk te bepalen welke hoeveelheid koolhydraten extra genomen kan worden zonder verstoring van de bloedglucoseregulatie.

Glycaemische index Als het tegenwoordig over koolhydraten gaat, worden soms twee moeilijke termen gebruikt. De ene is glycaemische index (GI). De glycaemische index zegt iets over de snelheid waarmee koolhydraten in de darm worden verteerd en als glucose in het bloed worden opgenomen. Als twee producten worden gegeten waar evenveel koolhydraten in zitten, kan bij het ene product sneller meer glucose in het bloed komen dan bij het andere. De zogenaamde glycaemische respons verschilt. Daarom wordt ook wel gesproken over snelle en langzame koolhydraten. Cornflakes bijvoorbeeld hebben een hoge GI-waarde, doordat de koolhydraten snel worden opgenomen. Peulvruchten, zoals bonen en linzen, hebben juist een lage GIwaarde, doordat de koolhydraten minder snel worden opgenomen. Deze koolhydraten moeten eerst in de darm afgebroken worden. Een andere term die wel wordt gebruikt, is glycaemische last. Dit is bijna hetzelfde als de glycaemische index. Alleen wordt bij de glycaemische last ook nog meegeteld hoeveel koolhydraten er precies in een product zitten. De GI kan worden beïnvloed door andere factoren, zoals de aanwezigheid van vet, eiwit of vocht. Bijvoorbeeld door er iets bij te drinken en verschillende bereidingswijzen. Maar ook hoe lang je iets kookt of bakt en op welke temperatuur is belangrijk. Ook belangrijk zijn de snelheid waarmee iemands maag leeg raakt en hoe snel zijn of haar darm precies werkt. Er is nog heel veel discussie over de glycaemische index en de glycaemische last. De adviezen die ermee worden gegeven, zijn soms anders dan andere voedingsadviezen. Versie 20-7-2011 - 35 -


Neem bananen en aardappelen. Beide hebben een hoge glycaemische index en dat wordt minder goed genoemd. Maar volgens de Schijf van Vijf zijn bananen en aardappelen juist goed om te eten. De gezonde consument lijkt (nog) niet veel te hebben aan de glycaemische index en glycaemische last. Ook de Gezondheidsraad vindt dat de GI nog niet kan worden gebruikt bij voedingsadviezen. Zij vindt dat er geen of onvoldoende bewijs is, dat een voeding met een lage GI het risico op (chronische) ziekten vermindert. Ook internationaal is lang niet iedereen het hierover eens. Bij mensen met diabetes die ondanks alles hoge post-prandiale waarden houden, hoge bloedsuiker na de maaltijd, kan het zinvol zijn om voedingsmiddelen met een lage GI bij de maaltijd te gebruiken.

Suiker Suiker is eveneens een koolhydraat dat, net als zetmeel, uiteindelijk wordt omgevormd tot glucosedeeltjes. In tegenstelling tot wat men voeger dacht, is suiker tegenwoordig niet meer verboden bij diabetes. De suiker wordt gewoon als koolhydraat meegerekend in de voeding. Let wel op de energie die suiker levert, wat kan resulteren in overgewicht.

Zoetstoffen Zoetstoffen zijn bedoeld als vervanging van suiker. Er zijn twee soorten zoetstoffen:  zoetstoffen die energie, calorieën leveren  zoetstoffen die geen energie leveren Voorbeelden van zoetstoffen die energie leveren zijn:  sorbitol  maltitol  mannitol  xylitol  isomalt  fructose Deze zoetstoffen leveren evenveel energie als suiker en zijn daarom niet geschikt als u wilt afvallen. Sorbitol wordt vaak verwerkt in producten voor mensen met diabetes. Ook in snoepjes en dropjes worden ze veel verwerkt. Bij ruim gebruik van deze zoetstoffen, meer dan 10 tot 50 gram per dag, kunnen darmklachten en diarree ontstaan. Fructose behoort tot de koolhydraten en heeft daardoor een bloedsuikerverhogend effect. Het gebruik van fructose als zoetstof raden we daarom af. De andere zoetstoffen hebben geen invloed op het bloedsuikergehalte. Voorbeelden van zoetstoffen die geen energie leveren zijn:  acesulfaam-K  aspartaam  cyclamaat  saccharine Deze zoetstoffen worden verwerkt in zoetjes, suikervrije frisdranken, in andere light dranken en sommige soorten snoep. Gebruik van zoetstoffen mag geen gevaar opleveren voor de gezondheid, per zoetstof is daarom een Aanvaardbare Dagelijkse Inname (ADI) vastgesteld. De toegestane hoeveelheden zijn voor de diverse soorten zoetstoffen verschillend. Beperk de hoeveelheid zoetstoffen die u gebruikt door er bijvoorbeeld langzaam aan te wennen geen zoetjes meer in thee of koffie te gebruiken.

Versie 20-7-2011 - 36 -


Drink niet meer dan drie glazen light frisdrank, light melkproducten per dag. Voor meer informatie over ADI kunt u kijken op www.voedingscentrum.nl. Zoetstoffen zijn te verkrijgen als tablet, in poedervorm en in vloeibare vorm. U kunt ze gebruiken in koffie en thee, in de pap en in de yoghurt. Niet alle zoetstoffen zijn geschikt om mee te bakken. Bepaalde zoetstoffen verliezen bij een hoge temperatuur hun zoetkracht bijvoorbeeld aspartaam of krijgen een onaangename smaak bijvoorbeeld fructose.

Kies goede vetten voor gezonde vaten Aangezien mensen met diabetes een groter risico lopen op het krijgen van hart- en vaatziekten dan mensen zonder diabetes, is het belangrijk op de vetkeuze te letten. Wees matig met vet door te kiezen voor magere en halfvolle producten en gebruik zoveel mogelijk voedingsmiddelen met onverzadigd vet in plaats van verzadigd vet.

Goed gewicht Diabetes type 2 gaat vaak samen met overgewicht. Een gewichtsvermindering van 5 tot 10% heeft al een goed effect op de bloedglucosewaarden, cholesterolgehalte en bloeddruk. Dit is te bereiken door een gezonde voeding en meer lichaamsbeweging. De body mass index, BMI, is een indicatie voor het goede gewicht. De BMI kan bepaald worden door een draaischijfje af te lezen, een grafiek uit te lezen of een rekenformule uit te rekenen.

Figuur 21 Body Mass Index bepalen met draaischijfje

Versie 20-7-2011 - 37 -


Figuur 22 Body Mass Index bepalen met grafiek

Body Mass Index berekenen met rekenformule:

gewicht  BMI in kg/m2 (lengte * lengte ) Bijvoorbeeld iemand die 73 kilo weegt en 1,76 meter lang is:

73  23,6 kg/m2 1.76 *1,76

BMI onder 20 20 – 25 25 – 30 30 – 35 boven 35

Gewichtsindicatie te licht gezond gewicht overgewicht obesitas ernstig overgewicht

Figuur 23 Body Mass Index en gewichtsindicator Versie 20-7-2011 - 38 -


Daarnaast is het belangrijk de hoeveelheid buikvet te beperken. Door teveel buikvet kunnen de lichaamscellen minder gevoelig worden voor insuline. Het bloedglucosegehalte kan dan oplopen. Met behulp van een meetlint kunt u nagaan of u een verhoogd gezondheidsrisico heeft. Meet de taille tussen de onderkant van de onderste rib en de bovenkant van het bekken na uitademen. Middelomtrek in cm Mannen Vrouwen <94 <80 94 – 102 80 – 88 102 en hoger 88 en hoger

Beoordeling en advies prima, zorg dat u dit gewicht houdt zorg dat u niet verder aankomt probeer af te vallen er is verhoogd risico

Figuur 24 buikomvang, beoordeling en advies

Bijzondere omstandigheden Onder bijzondere omstandigheden kan het zijn dat u andere dingen eet. Bijvoorbeeld wanneer u op vakantie bent. In het buitenland hebben ze andere voedingsgewoonten, andere etenstijden. Ook extra lichaamsbeweging heeft invloed op de bloedglucose. Bij dezelfde hoeveelheid medicatie kan hierbij een grotere bloedglucosedaling optreden, waardoor extra koolhydraten nodig zijn. Bij minder lichaamsbeweging kan een bloedglucosestijging optreden. Die kan voorkomen worden door minder koolhydraten te eten. Aanpassing van de medicatie kan ook een oplossing zijn. Bij ziekte en stress is de insulinebehoefte van het lichaam vaak groter, waardoor de bloedglucose zal stijgen. Ook dan kan aanpassing van de medicatie nodig zijn.

Voedingswaarde gegevens Om na te gaan of een maaltijd de juiste hoeveelheid koolhydraten en niet teveel vet bevat, moet men weten hoeveel van die stoffen in het eten zitten. Dit noemen we de voedingswaarde gegevens. Er bestaan verschillende manieren om de voedingswaarde te achterhalen. Op voorverpakte voedingsmiddelen staat vaak een voedingswaardedeclaratie. Deze geeft de informatie voor 100 gram of 100 ml van het voedingsmiddel. U moet dan zelf uitrekenen hoeveel de door u gebruikte portie bevat. Kijk en vergelijk: Per 100 gram Kcal KJ Eiwit Vet Waarvan verzadigd vet Koolhydraten

Volkorenbiscuit 450 1900 9 16 5 68

Speculaas 490 2050 6 21 10 68

Figuur 25 vergelijking voedingswaarde

Ook kunt u de Eettabel gebruiken. Het bevat voedingswaarde gegevens van ruim 700 voedingsmiddelen, dranken en gerechten en worden weergegeven per portie. De Eettabel is een uitgave van het Voedingscentrum. Versie 20-7-2011 - 39 -


Figuur 26 de Eettabel

Variatie Een gezonde voeding is een gevarieerde voeding. Door het afwisselen van verschillende voedingsmiddelen krijgt u voldoende van alle benodigde voedingsstoffen binnen. Bij het variëren moet rekening worden gehouden met de hoeveelheid koolhydraten die een voedingsmiddel of een gerecht bevat. Wanneer u dagelijks een vaststaande dosering insuline spuit of tabletten slikt, zal ook de hoeveelheid koolhydraten voor een maaltijd min of meer vast staan. Er kan dan gevarieerd worden door met andere voedingsmiddelen of gerechten (bijna) dezelfde hoeveelheid koolhydraten binnen te krijgen. Dan is het belangrijk om na te gaan hoeveel koolhydraten het gerecht of voedingsmiddel bevat. Vervolgens moet nagegaan worden hoeveel van dat voedingsmiddel of gerecht gegeten kan worden om de gewenste hoeveelheid koolhydraten binnen te krijgen. Voorbeeld ontbijtvariatie Uw diëtist heeft u bijvoorbeeld een dagmenu meegegeven waarbij de broodmaaltijd 52 gram koolhydraten bevat. U kunt zelf variatie aanbrengen: Broodmaaltijd 2 snee brood besmeerd met halvarine 1 plak 30+ kaas 1 portie appelstroop 1 beker halfvolle melk Koolhydraten in grammen

Variatie 32 1 schaaltje magere yoghurt 0 met 5 eetlepels muesli 0 9 11 52 Koolhydraten in grammen

Figuur 27 voorbeeld ontbijtvariatie

Versie 20-7-2011 - 40 -

6 50

56


Indien u een (ultra)kortwerkende insuline voor de maaltijd spuit, is het mogelijk om de hoeveelheid insuline aan te passen aan de hoeveelheid koolhydraten die u eet.

Spelregels bij diabetes

 houd uw gewicht op peil  eet regelmatig en gevarieerd  let op vet  beweeg iedere dag  niet roken Voor uw dagelijkse eetgewoonten betekent dat het volgende:  eet ruimschoots brood en aardappelen  eet 2 ons groenten en 2 stuks fruit  kies voor halfvolle zuivel, mager vlees, magere vleeswaren en kaas  kies halvarine en vloeibaar bak- en braadvet of olie  kies 1 tot 2 keer in de week vette vis  wees matig met alcohol

Figuur 28 aanbevolen hoeveelheden voedingsmiddelen per dag

Versie 20-7-2011 - 41 -


Hypo Wat is een hypo Hypo is de afkorting van het woord hypoglycaemie, een te laag bloedglucosegehalte, lager dan 4 mmol/l. Hypo's zijn onplezierig en soms ronduit beangstigend. Op zichzelf is een hypo niet zo gevaarlijk. Maar in bepaalde situaties kunnen hypo's wel levensgevaarlijke gevolgen hebben:  in het verkeer  tijdens werk met of aan machines  tijdens het gebruik van medicijnen die de hypogevoeligheid beïnvloeden

Hoe ontstaat een hypo Bij mensen met diabetes type 2 die tabletten gebruiken:  te weinig gegeten  te laat gegeten  te sterke werking van tabletten uit de familie van de sulfonylureumderivaten  gelijktijdig gebruik van sommige andere medicijnen  te veel lichaamsbeweging of inspanning  het glucoseverlagende effect van het verteren van alcoholische dranken Bij mensen met diabetes type 1 en mensen met diabetes type 2 die insuline gebruiken:  te weinig gegeten  te laat gegeten  te veel insuline gespoten  verkeerde of te scherpe instelling  gelijktijdig gebruik van sommige andere medicijnen  te veel lichaamsbeweging of inspanning  het glucoseverlagende effect van het verteren van alcoholische dranken

Verschijnselen De eerste verschijnselen zijn vaak lichamelijke signalen. De eerste waarschuwingssignalen zijn onder meer:  trillen, beven  zweten  honger of een wee gevoel  wazig of slecht zien  hartkloppingen  duizeligheid  hoofdpijn  vermoeidheid Soms worden de lichte waarschuwingssignalen niet of niet goed gevoeld. De hersenen krijgen in dit stadium onvoldoende glucose. De omgeving merkt dat vaak beter dan de mens met diabetes zelf. Wat merkt de omgeving:  waggelen (dit kan op dronkenschap lijken)  verward, slordig praten  moeite met concentreren Versie 20-7-2011 - 42 -


  

wisselende stemmingen (lachen, huilen) bleekheid agressief gedrag

Figuur 29 hypoverschijnselen

Mensen die u goed kennen, zullen dit snel bemerken. Zij moeten nu handelen. Zelf herkent u de signalen niet meer. Het kan gebeuren, dat u agressief reageert op hun bemoeienis. Iedereen heeft zijn eigen hypo. Bij ieder mens zijn de eerste hypoverschijnselen anders. Ook de signalen kunnen bij iedereen verschillend zijn. Probeer vast te stellen, wat voor u persoonlijk de eerste waarschuwingssignalen zijn. Hoe sneller u deze signalen herkent, hoe beter u de dreigende hypo kunt voorkomen of behandelen. En, om het helemaal compleet te maken, het is zelfs mogelijk dat als er verschillende soorten insuline gespoten worden ook, de hyposignalen per insulinesoort verschillend kunnen zijn.

Behandeling van een hypo Een hypo verdwijnt door:  maatregelen door het lichaam zelf  zelf ingrijpen  ingrijpen door anderen De behandeling van de eerste verschijnselen is niet moeilijk als u de waarschuwingssignalen goed voelt aankomen, eet of drink dan ongeveer 20 gram snelle koolhydraten door middel van:  6 tot 7 tabletten druivensuiker, 1 tablet is 3 gram koolhydraten en laat de bloedglucosewaarde ongeveer 0,5 mmol/l stijgen Versie 20-7-2011 - 43 -


 4 theelepels suiker  let op: bij gebruik van Acarbose altijd druivensuiker gebruiken!  1 glas gewone frisdrank, dus geen light  3 eetlepels limonadesiroop  1 glas dubbeldrank  1 pakje vruchtensap van 200 milliliter Meet uw bloedglucose na 20 minuten om te kijken of hij voldoende is gestegen. Is hij nog laag, beneden de 4,5 mmol/l, eet dan nogmaals 20 gram glucose. Als de bloedglucosewaarde wel gestegen is, maar de volgende maaltijd nog lang op zich laat wachten is het verstandig nog iets extra's met koolhydraten te gebruiken, bijvoorbeeld een snee brood, een appel, 2 koekjes bijvoorbeeld Sultana‟s of krentenbiscuit.

Hoe een hypo te voorkomen Door de volgende maatregelen kan geprobeerd worden een hypo te voorkomen:  een goede verdeling van de maaltijden, vooral de koolhydraten  bij stress trachten de oorzaken te achterhalen en zo mogelijk aanpakken  regelmatige zelfcontrole  medicatie op juist tijdstip nemen  oorzaak achterhalen, om een volgende ontregeling te kunnen voorkomen

Adviezen voor de omgeving Bij de behandeling van een hypo is het meestal gemakkelijker om glucose in vloeibare vorm te geven. Geef wat iemand lekker vindt, bijvoorbeeld:  1 glas gewone frisdrank  6 of 7 druivensuikertabletten opgelost in water Daarna moet er indien mogelijk meteen een snee brood of een tussenmaaltijd gegeten worden. Soms is het heel moeilijk een mens met diabetes in een hypotoestand te dwingen iets te eten of te drinken. Waarschuw in dat geval een arts.

Ernstige hypo Wanneer de boven beschreven waarschuwingssignalen niet zijn opgemerkt, vindt er ook geen behandeling plaats. Dan kunt u het bewustzijn verliezen. Dat kan ook 's nachts gebeuren. Als het eenmaal zover is, zou het gevaarlijk zijn wanneer uw omgeving u iets zou laten drinken. U zou zich kunnen verslikken. Glucagon is een anti-insulinehormoon. Het zorgt ervoor dat de bloedglucose weer stijgt. De merknaam waaronder glucagon in Nederland verkrijgbaar is, is GlucaGen. Iedereen met diabetes die insuline gebruikt, moet als regel thuis en op zijn werk glucagon hebben. Mensen met diabetes die tabletten gebruiken die de insulineafgifte stimuleren zoals sulfonylureumderivaten of meglitiniden, zullen met de behandelaars moeten overleggen of het in huis hebben van glucagon noodzakelijk is. Glucagon moet worden ingespoten. Eigenlijk zouden mensen uit de directe omgeving van iemand met diabetes een keer geoefend moeten hebben in het klaar maken van glucagon. Hoe de glucagon voor injectie klaar gemaakt moet worden, is beschreven in de gebruiksaanwijzingen. In de gebruiksaanwijzingen staat ook iets over de techniek van het inspuiten. Wat daar staat is juist. Maar in de praktijk doet het er eigenlijk niet zoveel toe, hoe en waar precies wordt gespoten, subcutane of intramusculair. Als er maar wordt gespoten. Als dat gebeurd is, werkt Versie 20-7-2011 - 44 -


het na 10 tot 15 minuten.

Figuur 30 GlucaGenset

Bent u weer bij bewustzijn, dan moet u wat eten of drinken waar glucose in zit, anders zou een hypo zich kunnen herhalen. Is het om één of andere reden niet mogelijk glucagon te spuiten, waarschuw dan een arts. Tijdig herkennen van een hypo en snel handelen is belangrijk om onnodige angsten en moeilijkheden te voorkomen. Zeg in uw directe leef- en werkomgeving, dat u diabetes heeft. Vertel ook wat een hypo is en leg uit wat er moet gebeuren als u zelf niet meer tot handelen in staat bent. Draag in uw agenda en portemonnaie een kaart bij u, waar ook een aantal aanwijzingen op staat, zoals ook dat men in geval van spoedeisende hulp zoals bij coma 112 moet bellen. Er zijn penningen of plaatjes die u draagt om hals of pols. Ze worden altijd opgemerkt, als u in een situatie terecht komt, waarin u zelf niet meer kunt vertellen dat u diabetes heeft. Als men u wil reanimeren, komt men de penning op uw borst tegen. Als men uw bloeddruk wil meten en uw polsslag wil voelen, ontdekt men de penning om uw arm. In zulke situaties wordt er eerst naar u gekeken. Er wordt dan niet onmiddellijk in portemonnaies en agenda's naar naam en adres gezocht. Hoe vervelend het voor u is, bij een hypo kunt u afhankelijk zijn van het ingrijpen van anderen.

Nog een paar opmerkingen         

draag altijd op verschillende plaatsen druivensuikertabletten bij u draag altijd een penning of plaatje om pols of nek met daarop de vermelding dat u diabetes heeft draag altijd een kaart bij u met persoonsgegevens en medicijngebruik breng uw directe omgeving op de hoogte over het hoe en wat van een hypo probeer na een hypo na te gaan wat de oorzaak was neem als u misselijk bent in plaats van vast voedsel een frisdrank zonder koolzuur en drink langzaam raadpleeg uw arts of diabetesverpleegkundige als u regelmatig hypo's heeft bewaar thuis indien noodzakelijk en op uw werk een verpakking glucagon glucagon is beperkt houdbaar, zorg dus tijdig voor nieuwe. Is de datum verlopen dan kunt u de verpakking gebruiken als oefenmateriaal

Versie 20-7-2011 - 45 -


Hyper Wat is een hyper Hyper is de afkorting van het woord hyperglycaemie, een te hoog bloedglucosegehalte, hoger dan 8 mmol/l. Als de diabetes nog niet ontdekt is, is er ook een situatie van hyperglycaemie. Omdat er nog geen behandeling gestart is, bestaat deze hyperglycaemie chronisch. De verschijnselen van een hyper zijn hetzelfde als bij het herkennen van diabetes.

Hoe ontstaat een hyper Bij mensen met diabetes type 2 die tabletten gebruiken:  onvoldoende werking van tabletten  vergeten tabletten te slikken  te veel gegeten  te weinig lichaamsbeweging of inspanning  stress  ziekte met koorts  gelijktijdig gebruik van sommige andere geneesmiddelen Bij mensen met diabetes type 1 en mensen met diabetes type 2 die insuline gebruiken:  te weinig insuline gespoten  vergeten insuline te spuiten  te veel gegeten  te weinig lichaamsbeweging of inspanning  stress  ziekte met koorts  gelijktijdig gebruik van sommige andere geneesmiddelen  door de reactie van het lichaam op een hypo, contraregulatie

Verschijnselen Verschijnselen die voor kunnen komen bij een hyper zijn:  veel plassen  veel dorst  veel drinken  droge tong  vermoeidheid  slaperigheid  slechte eetlust  wazig of slecht zien  tintelingen in handen en voeten  jeuk aan handen en voeten  jeuk op de haargrens  jeuk aan geslachtsorganen

Versie 20-7-2011 - 46 -


Figuur 31 hyperverschijnselen

Op lange termijn kunnen de volgende verschijnselen optreden:  vermagering ondanks goede eetlust  uitdroging  infecties, vooral aan huid en urinewegen met jeuk  minder goed genezende wondjes Deze verschijnselen spreken voor zich, er is een insuline- en een vochttekort. De balans moet weer hersteld worden.

Behandeling van een hyper De behandeling van de eerste verschijnselen is niet moeilijk als u de waarschuwingssignalen goed voelt aankomen:  actie ondernemen zoals in de paragraaf Beslisboom staat omschreven  maak lichamelijke inspanning zoals een stevig stuk lopen, fietsen of traplopen. Door de inspanning wordt bloedglucose verbrand en daalt de bloedglucosespiegel  bij een hyper verliest het lichaam meer vocht dan normaal. Blijf goed drinken, koolhydraatvrije dranken als water, thee, koffie  controleer de bloedsuiker vaker. Een enkele hoge bloedsuiker kan soms optreden. Als er een verklaring is voor de hyper bijvoorbeeld te veel koolhydraten gegeten of stress, dan hoeft er verder geen actie ondernomen te worden, behalve extra drinken en extra bloedsuiker meten  is er geen verklaring voor de hyper, prik 2 uur later weer de bloedsuiker en indien nog steeds te hoog, de volgende dag een dagcurve prikken. Indien de bloedsuiker te hoog blijft, dan moet er contact met de behandelaar worden opgenomen  neem bij waarden boven de 20 mmol/l contact op met de behandelaar Versie 20-7-2011 - 47 -


 



  

blijft de bloedsuiker boven de 10 mmol/l, dan kan het zijn dat de behandeling aangepast moet worden. Dit hoeft niet acuut te gebeuren, maar er moet wel contact op worden genomen met de behandelaar bij koorts om de 2 uur bloedglucose bepalen. Bij koorts kan soms snelle hyper ontregeling optreden. Naast behandeling van de onderliggende oorzaak kunnen de maatregelen zoals beschreven bij de 2-4-6-regel toegepast worden. Patiënten kunnen hierbij ook verminderde eetlust hebben. Minder eten betekent niet minder spuiten in dit geval. Door de meeste infecties stijgt de bloedglucosespiegel door de stress, onafhankelijk van de koolhydraatinname. Frequent de bloedglucose meten en handelen met behulp van de 2-4-6-regel. Soms kan de bloedglucosewaarde juist dalen en zal bij (dreigende) hypo‟s de insulinedosering verlaagd moeten worden braken = bellen! Bij misselijkheid en braken treedt er snel een vochttekort op, dat kan leiden tot een hyperosmolair nonketotisch coma. De patiënt moet binnen 2 uur contact opnemen met zijn behandelaar in het geval van braken en hoge bloedglucose. Voor de behandeling de 2-4-6-regel waterdunne diarree = bellen! Neem in deze situatie altijd contact op met de behandelaar sommige mensen moeten insuline bijspuiten. Zij hebben van hun behandelaar een bijspuitregel meegekregen hebt u regelmatig last van hypers, bespreek dit dan met uw arts of diabetesverpleegkundige. Samen kunt u misschien een ander voedingspatroon, medicatie of insulineschema opstellen

Beslisboom: Bloedglucose boven 15 tot 25 mmol/l  en misselijk of braken: o overweeg opname voor intraveneuze behandeling  4 maal daags insulineregime of 1 of 2 keer daags insuline met daarbij dorst en veel plassen: o bijspuiten met (ultra)kortwerkende insuline volgens de 2-4-6-regel  1 of 2 keer daags insulineregime en geen hyperklachten: o afwachten o de volgende dag curve laten prikken. Indien blijvend verhoogd het insulineschema aanpassen  om de gevolgen van hoge bloedglucose zoals uitdroging of een coma te voorkomen, kan het nodig zijn de bloedglucose te corrigeren buiten het normale insulineschema om. Het betreft hier de toediening van extra insuline en de toediening van extra vocht

2-4-6-regel Elke 2 uur de bloedglucose prikken tot de bloedglucose onder de 15 mmol/l is 4 eenheden (ultra)kortwerkende insuline bijspuiten bij bloedglucose boven de 15 mmol/l 6 eenheden (ultra)kortwerkende insuline bijspuiten bij bloedglucose boven de 20 mmol/l

Versie 20-7-2011 - 48 -


Hoe een hyper te voorkomen Door de volgende maatregelen kan geprobeerd worden een hyper te voorkomen:  een goede verdeling van de maaltijden, vooral de koolhydraten  voldoende lichaamsbeweging  bij stress trachten de oorzaken te achterhalen en zo mogelijk aanpakken  regelmatige zelfcontrole  de juiste injectietechniek toepassen  injectieplaatsen wisselen  medicatie op juist tijdstip nemen  oorzaak achterhalen, om een volgende ontregeling te kunnen voorkomen

Nog een paar opmerkingen     

draag altijd een penning of plaatje om hals of nek met daarop de vermelding dat u diabetes heeft draag altijd een kaart bij u met persoonsgegevens en medicijngebruik breng uw directe omgeving op de hoogte over het hoe en wat van een hyper probeer na een hyper na te gaan wat de oorzaak was raadpleeg uw arts of diabetesverpleegkundige als u regelmatig hypers heeft

Versie 20-7-2011 - 49 -


Zelfcontrole Plaats van zelfcontrole in de behandeling Zelfcontrole neemt naast een voedings- en bewegingsadvies en medicijnen een belangrijke plaats in bij een goede diabetesbehandeling. Zelfcontrole is het middel bij uitstek om te kijken of er een goed samenspel is tussen voeding, medicatie, inspanning en stress. Een verantwoorde manier van zelfcontrole geeft inzicht in de principes van het leren terugkijken:  welke rol hebben voeding, inspanning, stress en insuline of tabletten gespeeld bij de totstandkoming van een gemeten waarde  is de gemeten bloedglucosewaarde een goede waarde  ben je tevreden met de gemeten bloedglucosewaarde, handel dan in een vergelijkbare situatie weer net zo  ben je ontevreden met de gemeten bloedglucosewaarde, waar ga je dan veranderingen aanbrengen om tot een beter resultaat te komen Verder is zelfcontrole zinvol:  bij veranderingen in de wijze van behandeling  onder bijzondere omstandigheden  onverwachte inspanning of ontspanning  vakantie  ziekte  zwangerschapswens en zwangerschap

Zelfcontrole in de praktijk Het testen bestaat meestal uit drie stappen:  bloedprikken  de bloeddruppel laten opzuigen of aanbrengen op het teststrookje  het strookje laten aflezen door de bloedglucosemeter Door een verkeerde meettechniek kan de bloedglucosemeter een verkeerde waarde aangeven. Let op de volgende punten:  was de handen  voldoende bloed op de strip aanbrengen  juiste strips bij de juiste meter gebruiken  controleren of de stripjes niet verlopen zijn  controleren of de meter schoon is  controleren of de meter goed gecodeerd of geijkt is, zoals dat bij de meter hoort  controleer of de meter op mmol/l staat en niet op mg/dl  controleer of de meter nog goed werkt

Bloedprikken en de prikpen Was voordat u prikt de handen. De makkelijkste plek om te prikken is in aan de zijkanten van de vingertop. Aan de zijkant van de top zitten de meeste klein haarvaatjes en de minste zenuwen. Bij voorkeur kan de middel- of ringvinger gebruikt worden, omdat die het minst gevoelig zijn en het minst gebruikt worden bij pakken en voelen.

Versie 20-7-2011 - 50 -


Figuur 32voorbeelden van prikpennen. Van links naar rechts: Accu-Check Multiclix, Accu-Check Softclix, Menarini Glucoject Dual en One TouchUltrasoft

Het bloedprikken gebeurt met een prikpen. In dit apparaatje wordt een klein naaldje gedaan, dat met een veertje wordt gespannen. Door de prikpen tegen de zijkant van de vingertop te zetten en het veertje te ontspannen, schiet het naaldje in de huid. Er is nu een klein wondje waar een bloeddruppel uitkomt. De druppel bloed moet spontaan uit het wondje komen of door lichte druk op de vingertop uit te oefenen. Ga niet heel hard in de vingertop knijpen. Er komt dan wondvocht in het bloed, waardoor het bloed verdund wordt en de gemeten bloedglucosewaarde niet juist, meestal te laag, zal zijn.

De teststroken De bloeddruppel wordt nu op het testvlak van het strookje gedaan. Zorg er voor dat het testvlak geheel bedekt of dat het opzuigdeel geheel volgezogen is met bloed. Er zijn meters op de markt waar op alternatieve plaatsen, muis van de hand, arm of kuit, geprikt en gemeten kan worden. Met het behandelaarteam kunnen de voor- en nadelen besproken worden. Na verloop van een aantal seconden verschijnt de uitslag op het afleesvenster van de meter.

De bloedglucosemeter Meters zijn er in soorten en maten. De belangrijkste verschillen zitten in de:  grootte van de meter  grootte van het afleesvenster  verpakkingswijze van de bijbehorende teststroken  hoeveelheid bloed dat op het strookje moet dat bij de meter hoort  snelheid van meten  ijken via codering, ijkstrook of zelfijkend  geheugencapaciteit  uitleesmogelijkheden via een computer

Figuur 33 voorbeelden van bloedglucosemeters. Van links naar rechts: ADC Precision Xceed, Bayer Contour, Accu Check Aviva en Accu Check Compact Plus

Het spreekt vanzelf dat een meter bij iemand moet passen. Het is zinvol voordat Versie 20-7-2011 - 51 -


er een meter wordt aangeschaft er eerst een paar te bekijken en eventueel te proberen. Dit kan bij een diabetesverpleegkundige of bij de apotheek. Een meter moet goed onderhouden worden. In de gebruiksaanwijzingen staat hoe dat het beste kan.

Wanneer meten Zoals gezegd, is zelfcontrole het middel om te kijken hoe voeding, in- en ontspanning en medicatie met elkaar samenwerken. Is het in evenwicht of niet. In overleg met het behandelteam kan een controleschema worden afgesproken. Dat schema zal bij de therapie en de manier van leven van de mens met diabetes moeten passen. Zo zal de één vier keer per dag, de ander twee keer per dag en weer een ander twee keer per week testen. In ieder geval is het zinvol om zo nu en dan gedurende een hele dag de bloedglucose te volgen. Dit heet het maken van een dagcurve. De dagcurve Een dagcurve geeft goed inzicht in het samenspel van medicatie, voeding, in- en ontspanning gedurende een heel etmaal. Tijdstip van meten

Bloedglucose waarde

's morgens nuchter

4-7 mmol/l

1½ tot 2 uur na ontbijt

7-10 mmol/l

½ uur voor de lunch

4-7 mmol/l

1½ tot 2 uur na lunch

7-10 mmol/l

½ uur voor het diner

4-7 mmol/l

1½ tot 2 uur na diner

7-10 mmol/l

voor het slapen ‟s nachts

8-10 mmol/l 4-7 mmol/

Indicatie is er in de nacht voldoende werkzame insuline geweest is de verhouding koolhydraten insuline in orde is er voldoende werkzame insuline is de verhouding koolhydraten insuline in orde is er voldoende werkzame insuline is de verhouding koolhydraten insuline in orde is er voldoende werkzame insuline is er voldoende werkzame insuline

Figuur 34 NHG-richtlijn bloedglucosewaarden in de dagcurve

Als bloedglucosewaarden regelmatig te hoog of te laag zijn, moet daar iets aan gedaan worden. Hoe dat moet, is een zaak van overleggen met het behandelteam. Het uiteindelijke doel van zelfcontrole is bloedglucosewaarden te krijgen die (meestal) tussen 4 en 8 mmol/l zijn. Bij die waarden kan het lichaam het beste functioneren. Als er verder geen problemen zijn zult u zich ook goed voelen.

Vergoeding Niet iedereen met diabetes krijgt via de zorgverzekeraar de beschikking over een bloedglucosemeter en vergoeding van teststrips. Mensen die insuline spuiten krijgen altijd vergoeding. Mensen met diabetes type 2 die de hoogste dosering tabletten gebruiken en binnenkort over zullen gaan op insuline kunnen via de huisarts een machtiging aanvragen bij de zorgverzekeraar. Hoe één en ander geregeld is hangt ook af bij wie en hoe u verzekerd bent. Mocht u vragen hebben over vergoedingen kunt u altijd contact opnemen met uw zorgverzekering. Versie 20-7-2011 - 52 -


Het belang van lichaamsbeweging Waarom bewegen Beweging wordt iedereen, diabetes of geen diabetes, van harte aangeraden. Regelmatig bewegen  verbetert de conditie  verhoogt de insulinegevoeligheid, tot 48 uur na de inspanning  verlaagt de bloeddruk  verlaagt de hoeveelheid schadelijk cholesterol in het bloed  verlaagt het gewicht  vermindert de kans op hartaandoeningen  verbetert de stemming, je voelt je geestelijk beter, het is leuk en gezellig De afgelopen jaren heeft beweging een veel grotere plaats gekregen bij de behandeling van mensen met diabetes. Uit bovenstaande lijst blijkt dat bewegen op veel fronten ingrijpt en een positief effect heeft. Het is wel van belang om onderscheid te maken tussen diabetes type 1 en type 2.

Bewegen met diabetes mellitus type 1 Belangrijkste voordelen van regelmatig bewegen voor mensen met diabetes type 1 zijn de gunstige invloed op risicofactoren voor hart- en vaatziekten Dit komt doordat bewegen een goed effect heeft op onder andere gewicht, bloeddruk, cholesterolgehalte en stollingsfactoren. Daarnaast is er verhoging van de insulinegevoeligheid. Of het HbA1c ook daalt, is bij type 1 onderwerp van discussie.

Bewegen met diabetes mellitus type 2 Bij diabetes type 2 gelden dezelfde voordelen. Maar de effecten zijn meer uitgesproken dan bij type 1. Dit komt door de aard van de aandoening. Er is immers bij type 2 vaak sprake van overgewicht met een te hoge bloeddruk en een te hoog cholesterolgehalte. Bovendien is er ook vaak een ongevoeligheid voor insuline, insulineresistentie. Juist deze insulineresistentie wordt gunstig beïnvloed door regelmatige lichamelijke activiteit. Ook het HDL-cholesterol, het zogenaamde goede cholesterol, stijgt als iemand regelmatig beweegt. Verder kan in veel gevallen het HbA1c iets dalen.

Regelmatig bewegen Regelmatig wil zeggen minimaal elke dag een half uur met een intensiteit waarbij iemand het gevoel heeft echt iets gedaan te hebben. Dat dit voor iedereen verschillend is, mag duidelijk zijn. De ene mens zal dat gevoel hebben na een wandeling of een fietstochtje van een half uur. Een ander zal dat gevoel pas krijgen na 20 baantjes zwemmen of een uur trimmen of joggen. Er is een verschil tussen bewegen, zoals hierboven omschreven en sporten. In het algemeen is sporten intensiever dan bewegen en vraagt daardoor ook meer kennis en controle dan bewegen. Belangrijk is dat er dagelijks iets aan bewegen gedaan wordt en als dat aangevuld wordt met twee tot drie keer per week sporten, dan is dat helemaal positief. Algemeen geldt het devies:  bewegen moet, sporten mag Kies als u wilt beginnen met echt bewegen of sporten iets dat u leuk vindt. De activiteit moet bij u passen. Voor gezelligheidsmensen kan dat iets zijn dat in teamverband wordt gedaan. Voor de solisten zijn er weer andere mogelijkheden. De vorm van bewegen moet bij u passen, dan houdt u het ook makkelijker vol. Versie 20-7-2011 - 53 -


En bouw de activiteit langzaam op, het lichaam kan er dan goed aan wennen. Met regelmatig bewegen verbetert de conditie. Conditie is:  uithoudingsvermogen o dit verbetert door  intensiteit van de activiteit, hartfrequentie  duur van de activiteit  regelmatig herhalen van de activiteit  fysieke kracht o dit verbetert door  minimaal 2 keer per week echt sporten  spiergroepen vermoeien  tijd nemen voor rust en herstel  lenigheid en coördinatie o dit verbetert door  regelmatig te sporten  goede warming up en cooling down  goed rekken en strekken voor en na de activiteit

Invloed op de medicatie Door beweging wordt de gevoeligheid voor insuline vaak hoger, tot wel 48 uur na de bewegingsinspanning en kan de insuline dus vaak beter werken. Bij mensen met een insulineresistentie vermindert deze resistentie vaak. Hierdoor kan het nodig zijn dat voeding en medicatie aangepast moeten worden. Uiteraard gebeurt dit altijd in overleg met het behandelteam, vooral met de diëtist en de behandelende arts of diabetesverpleegkundige.

Hypo's en bewegen In de meeste gevallen zal de bloedglucose tijdens het bewegen of sporten dalen. Ook na een inspanning kan die daling nog uren duren. Dit naijl effect is afhankelijk van duur en intensiteit van de inspanning. Hierdoor loopt u het risico om een hypo te krijgen. Het risico op hypo's bestaat bij mensen die insuline injecteren en bij mensen die tabletten gebruiken die zorgen voor een hogere insulineafgifte. Het is dan ook van belang om enige uren na het sporten de bloedglucosewaarde te blijven controleren.

Bewegen en zelfcontrole Zelfcontrole is het middel bij uitstek om te kijken wat voor invloed een bepaalde vorm van beweging op de bloedglucose heeft. Wanneer u net met regelmatige beweging of een sport begint, neem dan ruim de tijd om te ervaren hoe uw lichaam reageert op deze inspanning. Neem ook voldoende tijd om zonodig de aanpassingen in voeding en medicatie onder de knie te krijgen. Dat is een kwestie van uitproberen en controleren. Vroeg of laat leert u hoe u zich het beste op de inspanning kunt voorbereiden. Wanneer er gesport wordt, is het verstandig om voor, tijdens en na het sporten bloedglucose te meten. Niet sporten als de bloedglucosewaarde boven de 15 mmol/l is. Neem dan eerst maatregelen om de waarde weer onder de 8 te krijgen. Onderstaande lijst geeft een overzicht wat er gedaan moet worden bij welke inspanning en bloedglucosewaarde:

Versie 20-7-2011 - 54 -


Duur en type inspanning 30 minuten lichte inspanning 30 tot 60 minuten matige inspanning 60 minuten matige inspanning

Bloedglucosewaarde voor aanvang van de inspanning onder 5 mmol/l boven 5 mmol/l onder 5 mmol/l 5 tot 10 mmol/l 10 tot 15 mmol/l onder 5 mmol/l 5 tot 10 mmol/l 10 tot 15 mmol/l

Extra koolhydraten 10 tot 15 gram geen 30 tot 45 gram 15 gram geen 45 gram 30 tot 45 gram 15 gram

Figuur 35 overzicht extra benodigde koolhydraten bij inspanning

Benodigde hoeveelheid koolhydraten

15 gram

30 gram

45 gram

Voedingsproduct kleine banaan appel glas vruchtensap plak ontbijtkoek 1 snee brood 1 evergreen krentenbol 2 sneden brood 1 tosti 1 flesje energie sportdrank 3 sneden brood 2 sneden brood met jam

Figuur 36 overzicht sporthapjes

Versie 20-7-2011 - 55 -


Complicaties bij diabetes mellitus Wanneer de diabetesinstellingen niet goed gereguleerd zijn, is de kans op het krijgen van complicaties ten gevolge van de diabetes veel hoger, dan bij een goed gereguleerde diabetes. Deze complicaties ontwikkelen zich door langdurig hoge bloedglucosewaarden en zijn vaak sluimerend, maar zijn als ze te ver gevorderd zijn vaak niet omkeerbaar of te herstellen. Wel is door betere diabetesregulatie een beginnende complicatie te vertragen of te stoppen in zijn ontwikkeling. Ook kunnen door zeer langdurig diabetes te hebben complicaties ontstaan, ook al is de diabetes goed gereguleerd. De complicaties komen veelal voor op plaatsen waar zenuwen en bloedvaten voorkomen. De meest voorkomende complicaties bij diabetes hebben te maken met:  ogen  nieren  zenuwen  hart en bloedvaten  voeten  gewrichten  gebit  seksualiteit

Ogen (retinopathie) Er kunnen ernstige afwijkingen aan de ogen aanwezig zijn zonder dat die klachten geven. Daardoor kan er wel een acute verslechtering van een oog optreden. Daarom is geregeld onderzoek van de vaten van het netvlies nodig, minstens één keer per 1 tot 2 jaar. Met speciale apparatuur, funduscamera, wordt de achterkant van het oog bekeken op bloedinkjes en afsluiting van vaatjes. Hiervoor wordt de pupil verwijd. Alleen de oogarts kan afwijkingen constateren en zonodig behandelen. Bepaalde afwijkingen worden behandeld met lasertherapie. Staar komt bij mensen met diabetes eerder voor, ook bij jongeren met diabetes. Heeft iemand last van staar, dan zal er ook snel worden behandeld.

Figuur 37 links een gezond oog, rechts een oog met lekkende bloedvaten

Versie 20-7-2011 - 56 -


Nieren (nefropathie) Nieren zijn de filters van uw lichaam. Ze halen de stoffen die het lichaam niet meer nodig heeft uit het bloed. Deze afvalstoffen komen dan terecht in uw urine. Diabetes tast de bloedvaten aan die het bloed naar de nieren brengen en daarnaast kan diabetes de nierfilters beschadigen. Het gevolg is dat de nieren stoffen doorlaten die eigenlijk in het bloed horen, zoals eiwitten. Als de nierfunctie niet goed is, is dat aan de buitenkant van het lichaam niet waar te nemen. De laboratoriumuitslagen van het microalbuminegehalte, de eiwituitscheiding in de urine, geven aan hoe het met de nierfunctie is. Is het microalbumine verhoogd, dan wordt al heel snel overgegaan tot behandeling met bloeddrukverlagende medicijnen. Ook al is de bloeddruk goed, dan worden bij een verhoogde microalbumine toch bloeddrukverlagers gegeven, want de nieren spelen een rol bij het reguleren van de bloeddruk, indien de nierfunctie achteruit gaat, stijgt namelijk ook de bloeddruk.

Zenuwen (neuropathie) Zenuwen kunnen heel slecht tegen hoge bloedglucosewaarden. Ze gaan slechter functioneren. Ze gaan verkeerde berichten doorgeven of zijn helemaal niet meer in staat te werken. Bij neuropathie kan aangetast zijn:  het gevoel, veel pijn of geen gevoel, dit begint vaak bij de voeten  de motoriek, zenuwen die spiertjes moeten aansturen zijn beschadigd met als gevolg standsafwijkingen en overbelasting in bijvoorbeeld de voet  organen die bestuurd worden door het autonome zenuwstelsel, daar kunnen we geen invloed op uitoefenen, zoals maag, darmen, blaas, bloeddruk en dergelijke, kunnen minder goed gaan functioneren Ook voor de zenuwaandoeningen geldt een goed HbA1c, een goede diabetesregulatie en verstandige leefstijl maken de kans op het ontstaan en verergeren kleiner. De symptomen van neuropathie zijn soms met medicatie te bestrijden, vooral als u er snel bij bent. Hebt u klachten, neem dan contact op met uw arts en zorg voor een optimale bloedglucose. U kunt er klachten mee uitstellen, maar ook mee verminderen.

Hart en bloedvaten Macro-angiopathie Vernauwing van de bloedvaten, atherosclerose, is een normaal verouderingsverschijnsel, maar treedt bij mensen met diabetes in versnelde mate en ook vaker op, vooral in de bloedvaten die het hart en de hersenen van zuurstof moeten voorzien en in de beenslagaders. Vaatvernauwingen van de kransslagaderen, vaten rond het hart, merk je bij inspanningen door pijn op de borst en kortademigheid. Via een ECG, een hartfilmpje, kunnen de hartfuncties bekeken worden. De grote bloedvaten in de benen geven de meeste klachten. Wanneer de bloedvaten in de benen vernauwd zijn, ontstaat zuurstoftekort. Dat merkt men bij inspanning bijvoorbeeld lopen, dan ontstaat zuurstoftekort met als klacht pijn in de kuiten. Staat men stil dan zakt de pijn weer af. Men noemt dat etalagebenen, claudicatio intermittens. Bij mensen met diabetes type 2 komt vaatproblematiek vaak voor. Het verminderen van alle risicofactoren heeft dan ook prioriteit:  goede diabetesregulatie Versie 20-7-2011 - 57 -


      

niet roken goed lichaamsgewicht gezonde voeding matig alcoholgebruik voldoende lichaamsbeweging goede bloeddruk goed cholesterolgehalte

Micro-angiopathie In tegenstelling tot macro-angiopathie is micro-angiopathie een specifieke diabetes complicatie. De kleine vaatjes van vooral de ogen, nieren en voeten kunnen aangetast raken.

Voeten (angiopathie en neuropathie) Bij de voeten komen er door aandoeningen aan de vaten problemen met de bloedcirculatie. De weefsels krijgen minder zuurstofrijk bloed. Bovendien worden de afvalstoffen niet goed afgevoerd. Daardoor genezen wondjes slecht. Door aandoeningen aan de zenuwen kan het gevoel veranderen of verminderen. Uit wat hierboven staat, is op te maken dat de voeten van mensen met diabetes goed verzorgd moeten worden en bij het jaarlijks onderzoek gecontroleerd moeten worden.

Figuur 38 wond onder de voet

Voetverzorgingsadvies:  dagelijks de voeten inspecteren, ook aan de onderzijde en controleer op wondjes en verkleuringen van de huid  dagelijks de voeten wassen met lauw water  de voeten goed afdrogen, ook tussen de tenen, en insmeren met babyolie of lotion  nooit voetenbaden nemen indien de huid kapot is of indien er sprake is van voetschimmel of eczeem  nagels recht afknippen  wollen of katoenen sokken dragen zonder naden over de tenen  panty‟s binnenste buiten dragen, zodat de naden niet in de voet drukken  hulp inroepen van een professional, voetverzorger of pedicure met Versie 20-7-2011 - 58 -






aantekening diabetische voet van ProVoet, indien de verzorging van de voeten problemen oplevert hulp inroepen van een professional als podotherapeut, indien er telkens likdoorns, teveel eelt of andere ongemakken ontstaan, ondanks een goede voetverzorging. De podotherapeut kan voetproblemen zoals standsafwijkingen met op sommige plaatsen veel eeltvorming behandelen en adviseren bij de aankoop van schoenen bij vaatproblemen wordt iemand naar de vaatspecialist doorverwezen voor verder onderzoek

Gewrichten (limited joint mobility) Gewrichtsproblemen bij mensen met diabetes is een complicatie met de officiële naam Limited Joint Mobility (LJM) of beperkte bewegelijkheid in de gewrichten. Het gaat hierbij niet om de gewrichten zelf zoals bij reuma, maar om het weefsel rondom de gewrichten. Er is te veel verkeerd bindweefsel en dat weefsel is dik en stug. Hierdoor kunt u uw gewrichten pijnlijk, moeilijk of helemaal niet meer bewegen. Een simpele test om LJM op te sporen is om de handen tegen elkaar aan te drukken met een hoek van 90 graden tussen handen en onderarmen. Lukt dit niet helemaal en blijft er een ruimte tussen de pinken, dan kan er sprake zijn van beperkte gewrichtsbeweeglijkheid.

Figuur 39 testen op Limited Joint Mobility in polsen en handen

Er zijn 4 soorten klachten:  het verstijven van de pezen  het verstijven van de gewrichtskapsels  de beschadiging van een bot door een ontsteking of infectie  gevoelloze zenuwen

Gebit Een hoge bloedsuiker tast de kleine bloedvaten van het tandvlees aan, waardoor het weefsel minder bloed ontvangt. Zo ontstaan tandvleesaandoeningen en genezen wondjes minder snel. Door slecht functionerende witte bloedcellen hebben mensen met diabetes eerder last van infecties in de mond. Door diabetes kan een aandoening bekend als Versie 20-7-2011 - 59 -


droge mond ontstaan, een tekort aan speeksel. Dit kan leiden tot infecties en meer gaatjes in het gebit. Een hoger suikergehalte in het speeksel kan bacteriën aantrekken die het glazuur aantasten. U kunt een tandvleesaandoening goed voorkomen. Daarvoor hoeft u er alleen voor te zorgen dat er geen plak en tandsteen ontstaat. Zo houdt u uw gebit en tandvlees gezond:  borstel uw tanden na elke maaltijd  borstel alles o tanden o tandvlees o tong  flos elke dag  laat uw gebit elk half jaar grondig nakijken en schoonmaken door uw tandarts en mondhygiëniste  vertel uw tandarts dat u diabetes hebt  eet geen voedsel waar veel suiker in zit  hou uw bloedsuiker onder controle  rook niet

Figuur 40 tandvlees-, kaak- en gebitsaandoeningen

Seksuele problemen Mannen met diabetes kunnen problemen krijgen met de erectie. Dat wil zeggen dat het stijf maken en stijf houden van de penis meer moeite kost of helemaal niet meer lukt. Geslachtsgemeenschap wordt dan moeilijk of onmogelijk. Oorzaken kunnen zijn:  slechte regulatie van de bloedglucose  vaatafwijkingen waardoor de doorbloeding van de penis niet voldoende plaatsvindt  neuropathie aan de zenuwen die de erectie moeten aansturen  het spreekt voor zich dat er ook andere, niet diabetes gebonden, factoren een rol kunnen spelen bij erectieproblemen Ook vrouwen kunnen seksuele problemen krijgen, indien een vrouw hogere bloedsuikers heeft, is de kans op blaasontstekingen en schimmels hoger dan gemiddeld. Dit komt doordat het vrouwelijke geslachtsorgaan van origine een Versie 20-7-2011 - 60 -


zure omgeving heeft. Indien deze door de hoge suiker basischer wordt, ben je gevoeliger voor bacteriën en schimmels. Op de langer termijn kunnen er ook problemen ontstaan door neuropathie, namelijk vaginale droogheid. Het is van belang, als iemand met deze problemen te maken heeft, dit ook bespreekt met de behandelaars. Door allerlei nieuwe ontwikkelingen is er veel aan te doen. Ook hier geldt dat een goed HbA1c, een goede diabetesregulatie en verstandige leefstijl de kans op het ontstaan van deze dubbelcomplicaties kunnen verminderen.

Versie 20-7-2011 - 61 -


Diabetes Mellitus in het dagelijkse leven Vakantie Warmte en diabetes Warmte zorgt voor snellere opname van de insuline. Meet daarom altijd goed uw bloedglucosewaarden voor en tijdens een dag in de (directe) zon, bijvoorbeeld als u naar het strand gaat. Overleg met uw behandelaar of u voor een stranddag uw insuline iets lager moet doseren of het aantal tabletten moet verminderen. Ga liever niet meteen na het spuiten in de directe zon liggen, door de warmte neemt de insuline immers extra snel op en zo riskeert u een hypo. Wacht liever even of eet eerst iets. En vooral, meet eerst uw bloedglucosewaarden, want meten is weten. Warmte en medicijnen Insuline, glucagon, teststrips en insulinepompen mogen niet worden bewaard in de warme zon, in het handschoenenkastje of op de hoedenplank. De beste temperatuur voor insuline en glucagon is tussen de twee en acht graden. Gaat u op stap als het warm is, bewaar de insuline en glucagon dan bijvoorbeeld in een koelbox of een Frio-tasje.

Figuur 41 Frio-tasjes

Bewaar tabletten in de originele verpakking, liefst op een donkere, koele plaats, bijvoorbeeld in een flanellen doek of een schone sok. Neem op vakantie ook altijd een extra recept voor uw medicijnen mee. Douane Veiligheidscontroles op luchthavens worden steeds strenger. Het is vervelend als u gefouilleerd wordt vanwege het dragen van een insulinepomp of het meebrengen van diabetesbenodigdheden. Het is daarom verstandig om altijd een medische verklaring mee te nemen, waarop staat welke medicijnen en hulpmiddelen u gebruikt. Maar ondanks uw medische verklaring kunt u toch gecontroleerd worden. Een tip is om uw insulinepomp in ieder geval af te koppelen en door de controleband te laten gaan. Hiermee voorkomt u dat de controlepoort gaat piepen en u gefouilleerd moet worden.

Versie 20-7-2011 - 62 -


Medisch paspoort Neem op vakantie het Europees Medisch Paspoort mee. U kunt hierin gegevens noteren over uw gezondheid, medicijngebruik, bloedgroep en allergieën. Het boekje is in elf Europese talen opgesteld, zodat men ook in het buitenland snel kan zien, wat de oorzaak van eventuele problemen is. Vul het paspoort samen met uw behandelaar in en laat uw arts een handtekening en een stempel zetten.

Figuur 42 medisch paspoort

Kijk voor andere aandachtspunten en tips waaraan gedacht moet worden en zaken die meegenomen moeten worden op vakantie en uitstapjes naar bijlage 16 “Ïk ga op reis en ik neemmee ……”

Autorijden en rijbewijs Diabetes en autorijden Wie diabetes heeft, kan niet in de auto stappen zonder enige voorbereiding. Het risico van een hypo is immers altijd aanwezig. Daarom is het belangrijk goed voorbereid op weg te gaan. De volgende aspecten zijn van belang:  zorg dat u voldoende kennis heeft van diabetes en dat u weet wat u moet doen in geval van een hypo. Als u meer wilt weten over diabetes of hypo's kunt u terecht bij uw behandelaar of de Diabetesvereniging Nederland. DVN heeft folders en achtergrondinformatie en via de geschoolde ervaringsdeskundige voorlichters en Diabeteslijn kunt u uw vragen stellen. Om hypo's te voorkomen, is het van belang dat u zelf uw bloedglucosewaarden kunt controleren. Neem dus altijd een prikpen, een bloedglucosemeter en teststrips mee  laat uw bloedglucosemeter ook jaarlijks ijken, zodat de waarden betrouwbaar zijn  hebt u diabetes type 2 en om die reden geen bloedglucosemeter, stop dan onderweg om iets te eten op de voor u gebruikelijke momenten. Overleg met uw Versie 20-7-2011 - 63 -




 



hulpverlener of het verstandig is een bloedglucosemeter aan te schaffen. Als u type 2 heeft en alleen bloedglucose verlagende tabletten slikt, worden een bloedglucosemeter en de bijbehorende benodigdheden meestal niet vergoed. Informeer bij uw zorgverzekeraar voor de polisvoorwaarden leer hypo's herkennen en voorkomen. Hypo's zijn het grootste risico bij autorijden. De eerste verschijnselen van een hypo zijn bij iedereen verschillend, maar kunt u globaal herkennen aan bleek worden, transpireren, trillen, wazig zien, een hongergevoel en hartkloppingen. Zie ook hoofdstuk Hypo maak met uw behandelaar een dagcurve. Een dergelijk curve geeft een globale indicatie van de waarde van de bloedglucose onder verschillende omstandigheden lees de bijsluiter van uw medicijnen. Niet alleen bij het gebruik van insuline, maar ook door bloedglucose verlagende medicijnen kunnen hypo‟s ontstaan. Lees daarom de bijsluiter goed door en vraag bij onduidelijkheden uw (huis)arts of apotheker om advies laat jaarlijks uw ogen controleren door een oogarts of optometrist. Diabetes kan namelijk schade veroorzaken aan de ogen (bijvoorbeeld retinopathie), waardoor u minder goed kunt zien

Tips voor het starten van een autorit  meet voor de autorit uw bloedglucosewaarde. Streefwaarde is tussen de 6 en 12 mmol/l, dus iets hoger dan normaal. Hebt u langere tijd niet gegeten, meet dan een half uur voor vertrek en nogmaals vlak voor het moment van vertrekken. Zo ontdekt u een eventuele dalende bloedglucosespiegel  stel een te laag bloedglucosegehalte voor de autorit bij met snelwerkende koolhydraten, zoals druivensuiker, limonadesiroop of frisdrank. Gemiddeld zorgt een tablet druivensuiker voor een stijging van ongeveer 0,5 mmol/l van de glucosewaarde. Om de bloedglucosespiegel op peil te houden, is bijvoorbeeld een boterham ook aan te raden. Een boterham bevat namelijk langzaam werkende koolhydraten  neem snel en langzaam werkende koolhydraten mee voor onderweg. Leg ze binnen handbereik  neem altijd uw prikpen, glucosemeter, teststrips en als u insuline gebruikt ook uw insulinepen, insuline en eventueel glucagon mee. Berg uw diabetespas of medicijnkaart op bij uw rijbewijs of portemonnee  neem uw mobiele telefoon mee. Bel in geval van nood 112  stel eventuele medepassagiers op de hoogte van uw diabetes en vertel ze wat ze moeten doen als u een hypo krijgt Tips tijdens de autorit  neem tijdens lange autoritten elke twee uur een korte pauze. Controleer tijdens deze pauze uw bloedglucosespiegel en reguleer die eventueel  voelt u een hypo aankomen, eet dan direct iets dat snelwerkende koolhydraten bevat. Stop daarna zo snel mogelijk op een veilige plek, zoals aan de zijkant van de weg of op snelwegen bij een benzinestation, wegrestaurant of parkeerplaats. Meet vervolgens uw glucosewaarde en stel deze eventueel verder bij door langzaam werkende koolhydraten te eten  meet uw bloedglucosewaarde nogmaals voordat u de autorit weer hervat. Rijd pas verder wanneer deze weer tussen de 6 en 12 mmol/l is Versie 20-7-2011 - 64 -


Uw rijbewijs halen of verlengen Mensen met diabetes die hun rijbewijs willen halen, zijn verplicht te melden dat ze diabetes hebben. Als u uw rijbewijs eenmaal hebt, moet u dat elke tien jaar verlengen. U moet daar medisch voor gekeurd worden. Of uw rijbewijs inderdaad verlengd wordt, bepaalt het Centraal Bureau Rijvaardigheidsbewijzen (CBR). Om u rijbewijs te verlengen, moet u een aantal stappen zetten. Begin daar op tijd mee, vier tot zes maanden voor het verstrijken van de geldigheidsduur. Als u uw rijbewijs al heeft als u diabetes krijgt dan is er geen wettelijke plicht om dit te melden aan het CBR, ook niet wanneer u uw rijbewijs moet verlengen. Het CBR vindt het echter uw morele plicht om dit wel te doen. Wat te doen voor het verkrijgen of verlengen van het klein rijbewijs Rijbewijs A (motor), B (personenauto) en E (personenauto met aanhanger):  koop een eigen verklaring bij het gemeentehuis, rijschool of CBR. U moet dit zelf invullen en ondertekenen  vraag een arts om een zogenaamde aantekening: een aanvulling met extra informatie over de aard en ernst van uw diabetes, de manier van zelfregulatie en eventuele complicaties. Laat het formulier ondertekenen door de arts. U mag de verklaring laten invullen door uw eigen arts. Veel huisartsen doen dit niet, omdat het Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG) dit afraadt  stuur deze verklaring naar het CBR. Als u langer dan tien jaar diabetes heeft, is het raadzaam meteen een rapport van een oogarts mee te sturen  is de informatie volgens het CBR volledig en goedgekeurd, dan krijgt u uw rijbewijs voor maximaal tien jaar Wanneer is meer onderzoek nodig In sommige gevallen kan het CBR aangeven dat er meer onderzoek nodig is. Dat kan voorkomen bij de volgende situaties.  bij twijfel over de ernst van uw diabetes  bij mensen die langer dan twintig jaar diabetes hebben  bij mensen die ouder zijn dan 65 Meer onderzoek kan bestaan uit een vervolgonderzoek door een medisch specialist, zoals een oogarts. Bij vervolgonderzoek door een oogarts mag gekozen worden voor de eigen oogarts. Het CBR beschikt ook over een spoedlijst met oogartsen. Ook kan het zijn dat u een rijtest moet afleggen. Op basis van een positieve uitslag van dit onderzoek krijgt u het rijbewijs voor maximaal tien jaar. Het rijbewijs wordt niet verlengd als u onverwacht last heeft van ernstige hypo‟s of ernstige complicaties.

Solliciteren Bent u op zoek naar een (andere) baan? Een sollicitatiebrief is vaak de eerste kennismaking voor een werkgever. Informatie over wie u bent en wat u te bieden heeft, zijn in dit stadium het belangrijkst. Tijdens een sollicitatiegesprek mag de werkgever niet vragen naar ziekte of ziekteverleden. De Wet op de Medische Keuringen verbiedt dit. Maar in de praktijk gebeurt het wel regelmatig. U kunt in een dergelijk geval antwoorden dat de vraag niet relevant of niet van toepassing is. Als u wordt gevraagd waarom u dat heeft geantwoord, kunt u zeggen dat dergelijke vragen niet gesteld mogen worden op grond van de Wet op de Medische Keuringen. Wordt u een dergelijke vraag toch gesteld, dan kunt u daarover een klacht indienen bij de Commissie Versie 20-7-2011 - 65 -


Klachtenbehandeling Aanstellingskeuringen (CKA). Gaat u solliciteren, houd er dan rekening mee dat u als potentiële werknemer verplicht bent om tijdens de sollicitatiegesprekken zaken die van belang zijn voor uw functioneren zelf te melden. Misschien kunt u bepaalde taken die bij de functie horen niet doen vanwege uw diabetes. Of misschien weet u zeker dat u op korte termijn wegens ziekte zult verzuimen. Als u dit van tevoren weet, dan moet u dat in het sollicitatiegesprek melden. De belangrijkste vraag daarbij is denkt u de functie te kunnen vervullen zonder dat u schade aanricht aan uw eigen gezondheid, die van anderen of aan uw werk? Verzwijgt u iets belangrijks, dan kan in het uiterste geval ontslag op staande voet volgen. Is het antwoord op deze vragen nee en heeft u de indruk dat u toch vanwege de diabetes niet bent aangenomen, dan kunt u naar de rechter stappen op grond van het overtreden van de antidiscriminatiewetgeving. Op grond van het arbeidsrecht mag een werkgever een werknemer echter zonder opgaaf van reden ontslaan. U kunt op deze manier dus misschien wel uw gelijk halen, maar krijgt daarmee niet de baan. Ga dus voor uzelf na in hoeverre uw diabetes het goed functioneren in uw werk in de weg staat. Iemand die regelmatig hypo‟s heeft en sterk schommelende bloedglucosewaarden, kan waarschijnlijk beter geen zwaar lichamelijk werk doen of gevaarlijke machines bedienen. Bent u goed ingesteld en gewend lichamelijk werk te doen, dan hoeft u niet te melden dat u diabetes heeft. In dat geval heeft u immers geen reden te verwachten dat de diabetes uw functioneren negatief zal beïnvloeden. Of u de diabetes wel of niet ter sprake brengt, hangt dus af van de functie waarop u solliciteert en hoeveel problemen de diabetes geeft. Kiest u er voor om de diabetes wel te noemen, geef dan ook aan hoe u daarmee omgaat. Zeg bijvoorbeeld: „Ik heb soms een lage bloedglucose, maar dat voel ik meestal goed aan en dan eet ik even iets‟. Als u af en toe hypo‟s heeft, is het verstandig uw collega‟s in te lichten, zodat ze weten wat ze kunnen doen als dat gebeurt.

Verzekeringen Reis- en annuleringsverzekering Veel reis- en annuleringsverzekeringen hebben een clausule waarin staat dat er niet hoeft te worden uitgekeerd, indien kosten voortkomen uit een al bestaande aandoening, in uw geval dus diabetes. Mocht u een reisverzekering hebben, kijk dan altijd of de bovengenoemde clausule daarin is opgenomen. Een reisverzekering dient als aanvulling op de al afgesloten verzekeringen. De reisverzekering biedt alleen dekking wanneer er op de eerder afgesloten verzekeringen geen dekking is. Levensverzekering Een levensverzekering is vaak nodig als u een hypotheek afsluit voor het kopen van een huis. Of als u uw nabestaanden na uw overlijden goed achter wilt laten. Wanneer u diabetes heeft, kan het lastig zijn om deze verzekering af te sluiten. Veel mensen willen weten welke verzekeraar hen soepel zal accepteren. Dat is vaak lastig te zeggen. Dit verschilt per ziekte en per verzekeraar. Het kan zijn dat u door uw ziekte te maken krijgt met een hogere premie of dat de verzekering wordt geweigerd. Het is lastig te voorspellen hoeveel premie u moet betalen. De premievergelijking die u via verschillende websites kunt doen, kan heel anders uitpakken als u een gezondheidsprobleem hebt of hebt gehad. Verzekeraars zijn terughoudend als het gaat om informatie over wie ze wel en niet accepteren voor de verzekering. De verzekeraar bekijkt hoeveel risico hij loopt door u een verzekering aan te bieden. Is de kans op overlijden groter dan gemiddeld? Zo ja, dan berekent de verzekeraar meer Versie 20-7-2011 - 66 -


premie of kan hij uw aanvraag weigeren. De hoogte van de premie voor uw levensverzekering hangt af van uw gezondheid, uw leeftijd en eventueel uw familiegeschiedenis. Ook roken en alcoholgebruik spelen een rol. U weet pas definitief welke premie u moet betalen als de verzekeraar de ingevulde gezondheidsverklaring van u heeft ontvangen. Als u een levensverzekering nodig heeft voor de aankoop van een huis dan is het verstandig om hier op tijd mee te beginnen. Als u diabetes heeft, kan het vaak een lange procedure zijn om een levensverzekering rond te krijgen.

Zwangerschap Vrouwen met diabetes die graag zwanger willen worden, hebben daaraan een flinke klus. Zo normaal mogelijke waarden zijn het doel, al vanaf een half jaar voor de bevruchting. Dan is de kans op een gezond kindje en een zwangerschap zonder problemen het grootst. Ben je al zwanger en heb je diabetes? Diabetes is goed behandelbaar, óók tijdens de zwangerschap. Wel word je scherper gereguleerd. Voorbereiding Het erop aan laten komen en spontaan zwanger worden is geen goed plan als je diabetes hebt. Een belangrijke opdracht is namelijk om het Hba1c zo normaal mogelijk te krijgen, een half jaar lang voor de bevruchting. Behandeling Glucoseverlagende middelen kunnen het kindje beschadigen. Daarom moeten vrouwen met zowel type 1 als 2 diabetes in de aanloop naar en tijdens de zwangerschap insuline spuiten. Aangeraden wordt over te stappen op een intensief insulineschema of insulinepomp met analoge insuline. Aspart (Novorapid) is de enige insuline waarvan is aangetoond dat die veilig is voor het ongeboren kind. Als je zwangerschapsdiabetes hebt, krijg je dieetadvies en een advies voor gewichtscontrole. Ongeveer vijftien procent van de vrouwen met zwangerschapsdiabetes moet insuline spuiten. De behandeling is erop gericht een evenwicht te vinden tussen de hoeveelheid insuline, het aantal koolhydraten dat je binnenkrijgt en de mate waarin je beweegt. Net als bij gewone diabetes dus. In het begin is het een heel gedoe, maar het went na verloop van tijd. Uiteraard krijg je ondersteuning van de gynaecoloog, de internist, de diabetesverpleegkundige en de diëtist. Risico’s voor jezelf Zware hypo‟s vormen het grootste risico voor zwangere vrouwen met diabetes. Onderzoek heeft uitgewezen dat zwangere diabetesvrouwen hypo‟s niet goed of helemaal niet meer voelen aankomen, vooral in de eerste drie maanden. Na de bevalling is het gevoel meestal meteen weer terug. Risico’s voor je baby Je weet pas dat je zwanger bent als je een week over tijd bent. Dan is het vruchtje al vier weken oud. En juist in die eerste acht weken worden belangrijke organen zoals het hart, het skelet en het zenuwstelsel gevormd. Daarom is het essentieel dat je waarden al goed zijn, ook als je nog niet weet dat je zwanger bent. Teveel glucose in je bloed kan de celdeling verstoren. De risico‟s betreffen vooral de aanleg van het hartje en in mindere mate het zenuwstelsel. Ook skeletafwijkingen komen voor. De kans dat je baby met diabetes wordt geboren, is drie procent. Bij diabetes type 1 berust dit op toeval. Heb je Versie 20-7-2011 - 67 -


diabetes type 2, dan is er een erfelijke component. Kinderen van vrouwen die zwangerschapsdiabetes hebben, hebben geen verhoogd risico op aangeboren afwijkingen. Bevalling Één op de drie vrouwen met diabetes krijgt een grote baby. Daarom krijgen zwangere vrouwen met diabetes vaker een keizersnee. De bevalling wordt dan meestal tussen de 37 en 40 weken ingeleid. Dit geldt ook voor vrouwen met zwangerschapsdiabetes. Als u zwangerschapsdiabetes hebt, heeft u ook meer kans op een verhoogde bloeddruk. Door de bloedglucose goed te regelen, worden de meeste risico‟s geminimaliseerd. Borstvoeding Na de bevalling kun je gewoon borstvoeding geven. Wel krijg je waarschijnlijk een snellere daling van je bloedsuikerspiegels met een hypo als gevolg. Daarom is het advies om na de bevalling een tijdje waarden rond de 10 mmol/l na te streven, dan voorkom je hypo‟s. Heb je diabetes type 2 en geef je borstvoeding, blijf dan insuline spuiten. Vrouwen met diabetes type 1 hebben bij voorkeur een pomp of volgen een intensief insulineschema.

Alcohol, drugs en roken Alcohol  alcohol hoeft u in principe niet te mijden. Drink echter met mate, niet meer dan twee (vrouwen) of drie (mannen) glazen per dag en niet elke dag  laat als u op stap gaat anderen weten dat u diabetes hebt, zodat zij in geval van een hypo kunnen handelen. Neem verder je meter en wat te eten mee  alcohol bevat veel calorieën en kan zorgen voor een hoge bloeddruk  ook kan alcohol uw bloedglucose verlagen. Soms pas uren na de inname, als u er zelf allang niet meer aan denkt. Overmatig alcoholgebruik verhoogt dus de kans op hypo‟s. Als u alcohol drinkt bij een maaltijd, geeft dat de minste problemen.  als u ‟s avonds drinkt, kan het nodig zijn dat u voor het slapen gaan nog iets neemt met extra koolhydraten, zoals een cracker of een glas vruchtensap  in combinatie met alcohol kunnen bepaalde bloedglucoseverlagende tabletten zoals sulfonylureumderivaten vervelende bijwerkingen geven, zoals een soort opvlieger of zelfs een hypo. Ook kan alcohol de werkingsduur van deze tabletten verlengen; de hypo kan dan pas uren later optreden Drugs Voor mensen met diabetes zijn drugs gevaarlijk. De kans is namelijk groot dat u door de roes vergeet te spuiten of een hypo niet meer goed voelt:  drugs kunnen u een hypo bezorgen zonder dat u het merkt  hasj en weed geven een hongergevoel. Als u meer gaat eten, kan uw bloedglucose omhoog gaan  cocaïne, XTC en speed werken rechtstreeks op uw stofwisseling. Daardoor kunt u ernstig ontregeld raken Roken Roken is voor niemand gezond, maar zéker niet voor mensen met diabetes. Stop daarom met roken. Geen gemakkelijk proces, maar als u erin slaagt, levert het u enorme winst op. Een gezonder, fitter en waarschijnlijk ook langer leven. Door niet meer te roken: Versie 20-7-2011 - 68 -


    

hebt u minder kans op complicaties hebt u minder kans op hart- en vaatziekte daalt uw bloeddruk daalt het cholesterolgehalte verbetert (na enige tijd) uw bloedglucosewaarde

Wat gebeurt er als u wel blijft roken  mensen met diabetes die roken, lopen 2 tot 4 keer meer kans om te overlijden aan hart- en vaatziekten dan mensen zonder diabetes. Roken beschadigt de vaatwanden, daardoor worden ze ruwer en kunnen vetten en cholesterol zich er makkelijker op afzetten  rokende mannen met diabetes hebben 1,4 keer meer kans op erectieproblemen dan niet-rokende mannen met diabetes  mensen met diabetes die roken, kunnen meer klachten krijgen door een hoog cholesterolgehalte  mensen met diabetes die insuline spuiten en roken, hebben een verhoogde kans op complicaties, zoals neuropathie (aandoening van de zenuwen)  nicotine veroorzaakt een langzamere opname van insuline uit de plek waarin is gespoten. Nicotine beïnvloedt namelijk het samentrekken van de bloedvaten. Hierdoor kan de bloedglucosewaarde stijgen of dalen  nicotine veroorzaakt een sterke insulineongevoeligheid. Hierdoor is het moeilijker om de diabetes te controleren

Versie 20-7-2011 - 69 -


Lijst met adressen Onze Lieve Vrouwe Gasthuis (OLVG) Bezoekadres: Oosterpark 9 1091 AC Amsterdam Telefoon: 020-5999111 Fax: 020-5993818 E-mail: [email protected] Website: www.olvg.nl Postadres: Postbus 95500 1090 HM Amsterdam Zorgmobiel Telefoon: 020-2010860 E-mail: [email protected] Website: www.zorgmobiel.nl Postadres: Postbus 95500 1090 HM Amsterdam Diabetesvereniging Nederland, Regio Amsterdam Haarlem en Omstreken en Diabetes Informatie Centrum Amsterdam (DICA) 1e Helmersstraat 17B-2 1054 CX Amsterdam Geopend: maandag t/m vrijdag 10.00-15.00 uur Telefoon: 020-6833397 E-mail: [email protected] Website: www.dvn-amsterdam.nl Diabetesvereniging Nederland (DVN) Bezoekadres: Fokkerstraat 17 3833 LD Leusden Telefoon: 033/4630566 E-mail: [email protected] Website: www.dvn.nl Postadres: Postbus 470 3830 AM Leusden DVNwinkel Website: www.dvnwinkel.nl Voedingscentrum Website: www.voedingscentrum.nl

Versie 20-7-2011 - 70 -


Johan Slof Sumatrakade 571 1019 PS Amsterdam Tel/fax: 020-6934559 Mobiel: 06-53838409 E-mail: [email protected]

Versie 20-7-2011 - 71 -


Lijst verantwoording figuren 1. De stofwisseling  sheet DVN-cursus „Leven met Diabetes‟2008 2. De inwendige organen  uit syllabus DVN-cursus „Leven met Diabetes‟ 2004 gemodificeerd door Johan Slof 3. Paul Langerhans  plaatje van internet 4. Frederick Banting en Charles Best  plaatje van internet 5. De diabetesbalans  door Johan Slof 6. HbA1c omrekentabel  plaatje van internet www.nieuwediabeteswaarde.nl van de Nederlandse Diabetes federatie 7. Effect hormonen op bloedglucosewaarde  door Johan Slof 8. De Diabetespas  scan van voorkant van De Diabetespas van de NDF 9. Het jaarlijks onderzoek bij diabetes mellitus  onbekende herkomst van deze kopie (van kopie van kopie) 10. Werkingsprofiel ultrasnel/ultrakort werkende insuline  van kaart „Verkrijgbaarheid insulines‟ Novo Nordisk 11. Werkingsprofiel snel/kort werkende insuline  van kaart „Verkrijgbaarheid insulines‟ Novo Nordisk 12. Werkingsprofiel middellang werkende insuline  van kaart „Verkrijgbaarheid insulines‟ Novo Nordisk 13. Werkingsprofiel lang werkende insuline  van kaart „Verkrijgbaarheid insulines‟ Novo Nordisk 14. Werkingsprofielen ultrakort/ultrasnel en lang werkende insulinemix  van kaart „Verkrijgbaarheid insulines‟ Novo Nordisk 15. Werkingsprofielen snel/kort en middellang werkende insulinemix  van kaart „Verkrijgbaarheid insulines‟ Novo Nordisk 16. Injectietechnieken  van kaart „Tips en aanbevelingen bij insuline-injecties‟ Ypsomed 17. Injectieplaatsen  van kaart „Tips en aanbevelingen bij insuline-injecties‟ Ypsomed 18. Insulinepennaald na meervoudig gebruik  van kaart „Tips en aanbevelingen bij insuline-injecties‟ Ypsomed 19. De injectie  van kaart „Tips en aanbevelingen bij insuline-injecties‟ Ypsomed 20. Ezelsbruggetje goede en slechte vetten  door Johan Slof 21. Body Mass Index bepalen met draaischijfje  BMI-schijfje van Pfizer 22. Body Mass Index bepalen met grafiek  bron: dr. P. Deurenberg, L.U. Wageningen Versie 20-7-2011 - 72 -


23. Body Mass Index en gewichtsindicator  door Johan Slof 24. Buikomvang, beoordeling en advies  door Johan Slof 25. Vergelijking voedingswaarde  door Johan Slof 26. De Eettabel  scan van voorkant van De Eettabel, Voedingscentrum 27. Voorbeeld ontbijtvariatie  door Johan Slof 28. Aanbevolen hoeveelheden voedingmiddelen per dag  uit folder Eet gezond! De schijf van vijf. Voedingscentrum 29. Hypoverschijnselen  van kaart „Hypo/Hyper‟ Novo Nordisk 30. GlucaGenset  reclamefolder GlucaGen Novo Nordisk 31. Hyperverschijnselen  van kaart „Hypo/Hyper‟ Novo Nordisk 32. Voorbeelden van prikpennen. Van links naar rechts: Accu-Check Multiclix, Accu-Check Softclix, Menarini Glucoject Dual en One TouchUltrasoft  plaatjes van internet 33. Voorbeelden van bloedglucosemeters. Van links naar rechts: ADC Precision Xceed, Bayer Contour, Accu Check Aviva en Accu Check Compact Plus  plaatjes van internet 34. NHG-richtlijn bloedglucosewaarden in de dagcurve  door Johan Slof 35. Overzicht extra benodigde koolhydraten bij inspanning  door Johan Slof 36. Overzicht sport hapjes  door Johan Slof 37. Links een gezond oog, rechts een oog met lekkende bloedvaten  sheet uit presentatie Melanie Uytendaal over Complicaties 38. Wond onder de voet  sheet uit presentatie Melanie Uytendaal over Complicaties 39. Testen op Limited joint Mobility in polsen en handen  sheet uit presentatie Melanie Uytendaal over Complicaties 40. Tandvlees-, kaak- en gebitsaandoeningen  sheet uit presentatie Melanie Uytendaal over Complicaties 41. Frio-tasjes  uit reclamefolder Frio 42. Medisch Paspoort  scan van voorkant van Medisch Paspoort Novo Nordisk

Versie 20-7-2011 - 73 -


Lijst verantwoording bijlagen 1. Programma Voorlichting en Educatie Ik en mijn Diabetes  door Johan Slof 2. Wat is Diabetes Mellitus Type 1  van scheurblok Novo Nordisk 3. Wat is Diabetes Mellitus Type 2  van scheurblok Novo Nordisk 4. Hypo en hyper  van scheurblok Novo Nordisk 5. Ontstaansmoment Diabetes Mellitus type 1  door Johan Slof 6. Ontstaansmoment Diabetes Mellitus type 2  door Johan Slof 7. Referentiewaarden bloedglucose  door Johan Slof 8. Glycaemische index  door Johan Slof 9. Keuzetabel voedingsproducten  informatieblad van Cordaan Thuiszorg 10. Voorbeelden voeding met onverzadigd vet  informatieblad van Cordaan Thuiszorg 11. Voorbeelden voeding met onverzadigd vet  informatieblad van Cordaan Thuiszorg 12. Werkingsprofielen insulines Novo Nordisk  kaart „Verkrijgbaarheid insulines‟ Novo Nordisk 13. Werkingsprofielen insulines Lilly  kaart „All-in-the-family‟ Lilly 14. Gebruik injectienaald  kaart „Gebruik een pennaald nooit meer dan 1 keer‟ Ypsomed 15. Invloed van bewegen op de bloedglucosewaarde  door Johan Slof 16. Ik ga op reis en ik neem mee ……….  materiaal van Diabetesteam Zorgmobiel 17. DVNwebwinkel  scan voorkant folder DVNWebwinkel 18. Resultaten continue en gewone bloedglucosemeting 28-11-2008  door Johan Slof 19. Resultaten continue en gewone bloedglucosemeting 30-11-2008  door Johan Slof 20. Resultaten continue en gewone bloedglucosemeting over 5 dagen  door Johan Slof 21. Kennisquiz diabetes mellitus  door Johan Slof met dank aan Parad Keijser (POH Gein) en Annet Pluister (diëtiste Amsterdam Thuiszorg)

Versie 20-7-2011 - 74 -


Bijlagen Bijlage 1 Programma Voorlichting en Educatie Ik en mijn Diabetes

CURSUS DEEL 1e bijeenkomst

2e bijeenkomst e

3 bijeenkomst 4e bijeenkomst 5e bijeenkomst

6e bijeenkomst

ONDERWERPEN Kennismaking Wat weet u al van diabetes: kennisquiz Wat is diabetes De behandeling van diabetes: voedingsadvies, tabletten, insuline Voeding: de vetten Inhoud van de keuken- en koelkast Het belang van lichaamsbeweging Bewegingsactiviteit Zelfcontrole: meten = weten Hypo en hyper Voeding: koolhydraten Inhoud van de keuken- en koelkast Diabetes in het dagelijkse leven: ervaringen uitwisselen Diabetes in het dagelijkse leven: diabetes gerelateerde problemen Keuzeonderwerp Wat weet u nu van diabetes: kennisquiz Evaluatie en discussie

Versie 20-7-2011 - 75 -

SPREKER Cursusleiders Cursusleiders Arts Arts Diëtiste Fysiotherapeut Cursusleiders Cursusleiders Diëtiste Cursusleiders Cursusleiders Cursusleiders Cursusleiders Cursusleiders


Bijlage 2 Wat is Diabetes Mellitus Type 1

Versie 20-7-2011 - 76 -


Bijlage 3 Wat is Diabetes Mellitus Type 2

Versie 20-7-2011 - 77 -


Bijlage 4 Hypo en hyper

Versie 20-7-2011 - 78 -


Bijlage 5 Ontstaansmoment Diabetes Mellitus type 1

Bijlage 6 Ontstaansmoment Diabetes Mellitus type 2

Ontstaansmoment DM2 insulineproductie

insulinebehoefte

overgewicht normaal leefstijlfactoren Ontstaansmoment DM2

Versie 20-7-2011 - 79 -

leeftijd


Bijlage 7 Referentiewaarden bloedglucose

Referentiewaarden Nederlandse Huisartsen Genootschap voor diagnose Diabetes Mellitus

Bloedglucose in mmol/l Normaal Gestoord Diabetes mellitus

Nuchter Niet nuchter Nuchter Nuchter Niet nuchter

Capillair bloed < 5,6 < 7,8 5,6 – 6,0 > 6,0 > 11,0

Veneus plasma < 6,1 <7,8 6,1 – 6,9 > 6,9 > 11,0

Bijlage 8 Glycaemische index

relatieve bloedglucosestijging na het eten in vergelijking met glucose

100% glucose (druivensuiker) Maltose

60-69% banaan candybar fanta sinaasappelsap wit brood zilvervliesrijst

30-39% appel chocolademelk erwten sperziebonen ijs yoghurt

80-89% aardappelpuree bruine rijst cornflakes honing rozijnen wortelen

50-59% boekweit chips jam melk suiker volkoren biscuit witte spaghetti

20-29% bruine bonen fructose witte bonen

70-79% aardappel gierst koolraap maïs tuinbonen volkoren brood witte rijst

40-49% havermout linzen sinaasappel volkoren spaghetti

10-19% pinda‟s sojabonen

Versie 20-7-2011 - 80 -


Bijlage 9 Keuzetabel voedingsproducten

Versie 20-7-2011 - 81 -


Versie 20-7-2011 - 82 -


Bijlage 10 Voorbeelden voeding met onverzadigd vet

Versie 20-7-2011 - 83 -


Bijlage 11 Voorbeelden voeding met verzadigd vet

Versie 20-7-2011 - 84 -


Bijlage 12 Werkingsprofielen insulines Novo Nordisk

Versie 20-7-2011 - 85 -


Bijlage 13 Werkingsprofielen insulines Lilly

Versie 20-7-2011 - 86 -


Bijlage 14 Gebruik injectienaald

Versie 20-7-2011 - 87 -


Bijlage 15 Invloed van bewegen op de bloedglucosewaarde

Bewegingsactiviteit bij DM2 Circa 25 minuten hometrainer, crosstrainer en loop/wandelband of bewegingscircuit bloedglucose in mmol/l Afifa Alie (IGT) Anneke Arie Bep Betty Cecilia Cedric Debora Gladice Helen Jamila Johan (DM1) Jozef Louis (geen DM ??) Marciano Margriet Nicolaas Parad (geen DM) Ramini Rita Roland Rudy Silvie Simon Siska Sonja Tini Trudy Truus Virginia Wiek Wil Ysbrand (geen DM) Zus

Voor 4.5 10.3 9.9 8.4 6.4 6.1 14.3 5.3 6.8 7.9 6.5 8.2 3.6 10.7 8.1 15.4 6.8 6.1 4.6 7.2 8.8 13.7 18.0 8.8 12.8 12.1 11.8 10.4 6.3 8.5 6.8 7.3 14.1 6.4 10.3

Na 8.9 6.5 5.1 7.0 6.1 7.2 8.2 8.5 5.3 5.3 8.2 4.2 3.1 7.9 7.9 11.8 5.7 4.5 5.6 9.1 7.4 7.2 17.8 10.1 8.7 14.0 5.9 7.2 5.8 5.5 5.7 4.8 7.7 5.2 8.3

Met dank aan de cursisten die mee hebben gedaan aan de beweegactiviteit

Versie 20-7-2011 - 88 -


Bijlage 16 Ik ga op reis en ik neem mee ……….

Versie 20-7-2011 - 89 -


Bijlage 17 DVNwebwinkel

Versie 20-7-2011 - 90 -


Bijlage 18 Resultaten continue en gewone bloedglucosemeting 28-11-2008

Versie 20-7-2011 - 91 -


Bijlage 19 Resultaten continue en gewone bloedglucosemeting 30-11-2008

Versie 20-7-2011 - 92 -


Bijlage 20 Resultaten continue en gewone bloedglucosemeting over 5 dagen

Versie 20-7-2011 - 93 -


Bijlage 21 Kennisquiz diabetes mellitus

1. Bij diabetes mellitus produceert de alvleesklier te veel insuline en daardoor is de bloedglucosespiegel te laag  Waar  Niet waar 2. De tabletten die u voor uw diabetes gebruikt nemen de werking van insuline over  Waar  Niet waar 3. Bij een half uurtje sporten daalt het bloedglucosegehalte  Waar  Niet waar 4. Een hypoglycaemie is een te laag bloedglucosegehalte  Waar  Niet waar 5. De adviezen in De Schijf Van Vijf gelden voor mensen met en zonder diabetes  Waar  Niet waar 6. Karnemelk, abrikozen, bruine bonen en snoep bevatten koolhydraten, die in het lichaam worden omgezet in glucose  Waar  Niet waar 7. Mensen met diabetes moeten zo min mogelijk koolhydraten gebruiken  Waar  Niet waar 8. Een teveel aan vetten in de voeding wordt omgezet in suiker  Waar  Niet waar 9. Als u een glaasje port drinkt, moet u er een stukje worst of kaas bij nemen  Waar  Niet waar 10.Bij wondjes aan uw voeten moet u altijd contact opnemen met uw huisarts  Waar  Niet waar

Versie 20-7-2011 - 94 -


EVALUATIE CURSUS “IK EN MIJN DIABETES” De gegevens worden niet op naam bewaard, de evaluatie is anoniem Alvast bedankt voor hert invullen van de evaluatie 1. Hoe bent u bij de cursus terechtgekomen?  Zelf initiatief genomen  Oproep/mail* van de Afdeling Amsterdam, Haarlem en Omstreken van de DVN   Publicatie in Diabc/Diamber/website DVN/ander blad   Op geattendeerd door arts/(praktijk)assistente (POH)/diëtiste   Op geattendeerd door iemand anders met diabetes/iemand uit omgeving  Anders, namelijk …………………………… 2. Deed u de cursus alleen?  Alleen   Met partner/vriend(in)/ouder/kind  Anders, namelijk …………………………… 3. Heeft de cursus aan uw verwachting voldaan?  Helemaal  Grotendeels  Gedeeltelijk  Onvoldoende  Helemaal niet 4. Welk onderdeel van de cursus vond u het beste? e  1 bijeenkomst (kennismaking, kennisquiz, wat is diabetes) e  2 bijeenkomst (voeding: vetten) e  3 bijeenkomst (voeding: koolhydraten) e  4 bijeenkomst (beweging, zelfcontrole,hypo en hyper) e  5 bijeenkomst (diabetes gerelateerde problemen in het dagelijkse leven) e  6 bijeenkomst (complicaties, keuzeonderwerp, kennisquiz, evaluatie)  Anders, namelijk …………………………… 5. Welk onderdeel van de cursus vond u het minste? e  1 bijeenkomst (kennismaking, kennisquiz, wat is diabetes) e  2 bijeenkomst (voeding: vetten) e  3 bijeenkomst (voeding: koolhydraten) e  4 bijeenkomst (beweging, zelfcontrole,hypo en hyper) e  5 bijeenkomst (diabetes gerelateerde problemen in het dagelijkse leven) e  6 bijeenkomst (complicaties, keuzeonderwerp, kennisquiz, evaluatie)  Anders, namelijk …………………………… 6. Hoe vond u de sfeer tijdens de cursus?  Heel prettig  Prettig  Gewoon  Niet zo prettig  Onprettig 

doorhalen wat niet van toepassing is

95


7. Er was tijdens de cursus voldoende mogelijkheid voor eigen inbreng.  Helemaal mee eens  Mee eens  Geen mening  Mee oneens  Helemaal mee oneens 8. Er was tijdens de cursus genoeg tijd om vragen te stellen  Helemaal mee eens  Mee eens  Geen mening  Mee oneens  Helemaal mee oneens 9. De inleiders legden alles duidelijk uit  Helemaal mee eens  Mee eens  Geen mening  Mee oneens  Helemaal mee oneens 10. Het tempo van de cursus was  Veel te snel  Te snel  Goed  Te langzaam  Veel te langzaam 11. De gebruikte handboek, sheets, folders, enz. waren  Heel duidelijk  Duidelijk  Geen mening  Niet zo duidelijk  Onduidelijk 12. Gaat u andere activiteiten ontplooien (u mag meerdere antwoorden aankruisen)  Nee, dat doe ik niet  Ja, ik ga meer over diabetes lezen  Ja, ik ga vaker naar afdelingsavonden van de DVN  Ja, ik ga vervolgcursussen van de DVN doen  Ja, ik ga naar weekenden of meerdaagse cursussen van de DVN  Ja, ik ga …………………………… 13. Mijn oordeel over de gehele cursus is  Heel goed  Goed  Redelijk  Matig  Slecht 14. Eventuele toelichting op antwoorden en overige opmerkingen

96


97

Handboek voorlichting en educatie Ik en mijn Diabetes. Ik en mijn Diabetes. Versie

Recommend Documents