HANDBOEK VOOR HET LANDSCHAP. richtlijnen voor de uitvoeringspraktijk van het Landschapsontwikkelingsplan voor de Stadsregio Leeuwarden

HANDBOEK VOOR HET LANDSCHAP richtlijnen voor de uitvoeringspraktijk van het Landschapsontwikkelingsplan voor de Stadsregio Leeuwarden

oktober 2012

2

Handboek voor het Landschap

afb. 1. Kaart Ontwikkelingsvisie 2015 LOP Stadsregio Leeuwarden

HANDBOEK VOOR HET LANDSCHAP Aanleiding

Het handboek draagt bij aan de onderlinge afstemming

Beleid

Ontwikkelingsvisie

tussen de zes gemeenten. Het document is gezamenlijk

voor de Stadsregio Leeuwarden (2004) geeft de ambities

met de zes gemeenten opgesteld, waarmee voor

weer van de zes gemeenten in de Stadsregio Leeuwarden:

de

is

juridische doorwerking en borging in ruimtelijke plannen

Leeuwarderadeel,

geformuleerd. Het document is voor ambtelijk gebruik

van gemeenten noodzakelijk is. In de verordening wordt

Na

en dient als toetsingsmethodiek geïnspireerd vanuit het

onder andere een landschapstypering van het gehele

2004 zijn zowel door de Provincie Fryslân als deze zes

landschap. Per gemeente kan met het handboek voor een

Friese landschap beschreven. Op dit moment wordt met

gemeenten

opgesteld.

betere landschappelijke inpassing van ruimtelijke plannen

‘Grutsk op ‘e Romte’ (Grutsk, medio 2012) een uitwerking

Het LOP is hiermee als beleidsdocument op onder

worden gezorgd. Het handboek sluit aan bij het huidige

gemaakt van het Streekplan ‘Om de kwaliteit fan de romte’

andere de onderdelen ruimtelijke kwaliteit, landschap

provinciale en gemeentelijke beleid en vormt hiermee

(2007). Grutsk is het ‘Werkboek Landschap, Cultuurhistorie

en cultuurhistorie verouderd. Het ‘Handboek voor het

het regionale landschapskader voor de Stadsregio

en Stedenbouw’ waarmee voor alle landschapstypen in

landschap’ dient als methodiek om het LOP operationeel

Leeuwarden.

Fryslân de kernkwaliteiten worden aangegeven. Daarin

Het

Landschapsontwikkelingsplan,

Boarnsterhim,

Leeuwarden,

Littenseradiel nieuwe

en

Tytsjerksteradiel, Menameradiel.

beleidsdocumenten

Stadsregio

een

eenduidig

landschapskader

De Provinciale Verordening ‘Romte Fryslân’ (2011) regelt die onderwerpen uit het Streekplan (2007), waarvan de

worden op basis van te verwachten ontwikkelingen,

te maken ten behoeve van de landschappelijke inpassing

ontwikkelingsrichtingen aangegeven voor behoud en

van ruimtelijke plannen in de verschillende gemeenten.

ontwikkeling van datzelfde landschap.

Actuele thema’s Een regionaal landschapskader

Waar in het LOP de ambitie voor het landschap is

Het handboek geeft een actueel beeld van de drie

vastgelegd, gaat het handboek in op de actuele ruimtelijke

landschapstypen Oude klei (Westergo en Oostergo), Jonge

thema’s zoals stads- en dorpsranden, landelijk(e) (ge)

klei (Middelzeegebied) en het Lage Midden (veengebied).

bouwen, water-, groen- en infrastructuur. Met deze thema’s

per gemeente. De kennis over en de bewustwording van

De zandgronden van de Noardlike Fryske Wâlden (NFW)

hebben alle gemeenten afzonderlijk in de dagelijkse

het Friese landschap binnen de Stadsregio is zeer divers.

worden binnen het handboek niet uitgewerkt. Voor de

uitvoeringspraktijk

Landschapsspecifieke

Dit blijkt onder andere uit de verschillende gemeentelijke

NFW wordt verwezen naar de landschapsvisie ‘Boer en

richtlijnen voor deze thema’s en handvatten voor de

structuurvisies en bestemmingsplannen. Van de zes

landschap’ (december 2009) waarin ruimtelijke kwaliteit

praktijk geven de gemeenten een methodiek waarmee

gemeenten hebben drie gemeenten een structuurvisie

en landbouwkundig functioneren in de NFW centraal

zij deze ruimtelijke plannen landschappelijk kunnen

(Boarnsterhim 2009, Tytsjerksteradiel 2010 en Littenseradiel

staan.

inpassen en zo uitvoering kunnen geven aan de ambities

2011) en zijn een drietal gemeenten bezig met een

vanuit het LOP en overig actueel ruimtelijk beleid.

herziening van hun bestemmingsplan voor het buitengebied

te

maken.

Naast provinciaal beleid is er ook gemeentelijk beleid waarin de kwaliteit van het landschap wordt geborgd. Het huidige landschapsbeleid verschilt in de Stadsregio echter

(Littenseradiel, Tytsjerksteradiel en Leeuwarderadeel).

N0.0RDPEIL

3

HANDBOEK VOOR HET LANDSCHAP

richtlijnen voor de uitvoeringspraktijk van het Landschapsontwikkelingsplan voor de Stadsregio Leeuwarden

In opdracht van het Gebiedsplatform Plattelânsprojekten en tot stand gekomen en mede mogelijk gemaakt in samenwerking met de gemeenten Leeuwarden, Leeuwarderadeel, Tytsjerksteradiel, Boarnsterhim, Littenseradiel en Menameradiel

Adviseur: N0.0RDPEIL landschap.stedenbouw

561 00 447 oktober 2012

4

Handboek voor het Landschap

INHOUD

Handboek voor het landschap

3

Leeswijzer

7

1.0 LANDSCHAP IN BEELD

9

1.1

Oude Kleilandschap

11

1.2

Jonge Kleilandschap

23

1.3

Lage Midden (veen)

27

2.0 RICHTLIJNEN PER THEMA

33

2.1

Stads- en dorpsranden

35

2.2

Landelijk(e) (ge)bouwen

39

2.3

Waterstructuur

43

2.4

Groenstructuur

47

2.5

Infrastructuur

51

3.0 HANDVATTEN PER SCHAALNIVEAU

55

3.1

Handvatten

57

3.2

Praktijksituaties

57



Literatuurlijst

71



Lijst van afbeeldingen

73

N0.0RDPEIL

5

6

Handboek voor het Landschap

afb. 2. Topografische kaart met contour Stadsregio

LEESWIJZER Het ’Handboek voor het landschap’ bestaat uit een

Hoofdstuk 3.0 ’Handvatten per schaalniveau‘ bevat een

‘Handboek’ en een ’Handleiding met richtlijnen en

stappenplan hoe een goede landschappelijke inpassing

handvatten’. Het handboek beschrijft het landschap

van een ruimtelijke ontwikkeling binnen een thema te

in de Stadsregio Leeuwarden, welke richtlijnen er per

realiseren is: op de schaal van (I) het landschap, (II) de

landschapstype en welke handvatten per schaalniveau

omgeving en (III) de locatie. Aan de hand van dit stap-

worden toegepast. Zowel het handboek als de handlei-

penplan zijn een twaalftal praktijksituaties als voorbeeld

ding is opgebouwd uit drie delen, namelijk ’Landschap

nader uitgewerkt.

in beeld‘ (1.0), ’Richtlijnen per thema‘ (2.0) en ’Handvatten per schaalniveau‘ (3.0).

Deze praktijksituaties zijn in het handboek ter inspiratie opgenomen. Het betreft onder andere een dorpsuitbrei-

Hoofdstuk 1.0 ’Landschap in beeld‘ bestaat uit een be-

ding in het jonge kleilandschap, een uitbreiding van een

schrijving van DNA van het landschap in de Stadsregio.

agrarisch bedrijf in het oude kleilandschap en een herin-

Zij beschrijft per landschapstype de landschappelijke

richting van een recreatief terrein in het Lage Midden.

kenmerken. Deze zijn overgenomen uit de Provinciale Verordening Romte Fryslân (2011).

De handleiding (per gemeente) is een beknopte weergave van het handboek. Deze handleiding toont van iedere

Hoofdstuk 2.0 ’Richtlijnen per thema‘ koppelt de ambitie

gemeente in de Stadsregio Leeuwarden het ’DNA van het

vanuit het Landschapsontwikkelingsplan (2004) en de

landschap’. Op deze kaart zijn de landschappelijke ken-

(huidige) ruimtelijke subthema’s aan de verschillende

merken van de gemeenten weergegeven waarna op de

landschapstypen in de Stadsregio.

achterzijde een overzicht is van de ‘Richtlijnen per thema’ en de ‘Handvatten per schaalniveau’.

N0.0RDPEIL

7

LANDSCHAPSTYPEN kwelderwal kweldervlakte kleiterpenlandschap klei op veengebied oude zeepolders in jonge kleilandschap oude zeepolders in oude kleilandschap jonge zeepolders droogmakerijen veenweidegebieden veenderijen beekdallandschap hoogveenontginning woudontginning heideontginning Fries essenlandschap

VERKAVELING blokverkaveling, grootschalige regelmaat blokverkaveling, kleinschalige regelmaat blokverkaveling, onregelmatig opstrekkende verkaveling, grootschalige regelmaat opstrekkende verkaveling, kleinschalige regelmaat opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling polderverkaveling (zeepolders) polderverkaveling (meerpolders) es- / esachtige verkaveling

BLAUW vaarweg dorpsvaart meren en poelen

GROEN bos singelstructuur terp middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) zeepolderdijken binnendijken hemdijken (veen)polderdijken slaperdijken rivierdijken (Oostergo Leppe)

GRIJS rijksweg weg toekomstige weg verdwenen weg spoorlijn

ROOD stedelijke/dorps bebouwing beschermd stads-/dorpsgezicht bedrijventerrein

afb. 3. Gebieds-DNA Stadsregio

kassen recreatieterrein landelijke gebouwen

LANDSCHAP IN BEELD

1.0 1.1 OUDE KLEILANDSCHAP 1.2 JONGE KLEILANDSCHAP 1.3 LAGE MIDDEN

(bron hoofdstuk 1.0; ‘Landschap in beeld’ (gebiedsindeling en tekstgedeelten die betrekking hebben op specifiek de landschappen en landschapstypen in de Stadsregio Leeuwarden): Landschapsontwikkelingplan, 2004 en Provinciale Verordening Romte Fryslân, 2011)

N0.0RDPEIL

9

OOSTERGO

WESTERGO

10

Handboek voor het Landschap

afb. 4. Gebieds-DNA oude kleilandschap

oude in oude jonge kleilandschap kleilandschap droogmakerijen klei opzeepolders veengebied veenweidegebieden kweldervlakte kleiterpenlandschap veenderijen oude zeepolders in jonge kleilandschap jonge zeepolders oude zeepolders in oude kleilandschap veenweidegebieden oude zeepolders in jonge kleilandschap veenderijen kleiterpenlandschap klei op veengebied beekdallandschap oude zeepolders in oude kleilandschap droogmakerijen jonge zeepolders in oude kleilandschap veenderijen oude zeepolders beekdallandschap klei opzeepolders veengebied oude in jonge kleilandschap hoogveenontginning jonge zeepolders LANDSCHAPSTYPEN veenweidegebieden droogmakerijen beekdallandschap jonge zeepolders hoogveenontginning jonge kleilandschap kleilandschap oude zeepolders in oude woudontginning droogmakerijen kwelderwal veenderijen veenweidegebieden hoogveenontginning droogmakerijen woudontginning oude zeepolders in oude kleilandschap jonge zeepolders heideontginning veenweidegebieden LANDSCHAPSTYPEN kweldervlakte beekdallandschap veenderijen woudontginning veenweidegebieden heideontginning jonge zeepolders droogmakerijen Fries essenlandschap LANDSCHAPSTYPEN veenderijen kwelderwal kleiterpenlandschap hoogveenontginning beekdallandschap heideontginning veenderijen Fries essenlandschap droogmakerijen veenweidegebieden kwelderwal LANDSCHAPSTYPEN beekdallandschap kweldervlakte klei op veengebied woudontginning hoogveenontginning Fries essenlandschap beekdallandschap veenweidegebieden veenderijen VERKAVELING kweldervlakte kwelderwal hoogveenontginning kleiterpenlandschap oude zeepolders in jonge kleilandschap heideontginning woudontginning hoogveenontginning VERKAVELING veenderijen beekdallandschap blokverkaveling, grootschalige regelmaat kleiterpenlandschap kweldervlakte woudontginning klei op veengebied oude zeepolders in oude kleilandschap Fries essenlandschap heideontginning VERKAVELING woudontginning blokverkaveling, grootschalige regelmaat beekdallandschap hoogveenontginning blokverkaveling, kleinschalige regelmaat klei op veengebied kleiterpenlandschap heideontginning oude zeepolders in jonge kleilandschap jonge zeepolders Fries essenlandschap blokverkaveling, grootschalige regelmaat heideontginning blokverkaveling, kleinschalige regelmaat hoogveenontginning woudontginning blokverkaveling, onregelmatig oude zeepolders in jonge kleilandschap klei op veengebied Fries essenlandschap oude kleilandschap droogmakerijen VERKAVELING blokverkaveling, kleinschalige regelmaat Fries essenlandschap blokverkaveling, onregelmatig woudontginning heideontginning opstrekkende verkaveling, grootschalige regelmaat oude kleilandschap oude zeepolders in jonge kleilandschap jonge zeepoldersonregelmatig veenweidegebieden grootschalige regelmaat VERKAVELING blokverkaveling, opstrekkende verkaveling, grootschalige regelmaat heideontginning Fries essenlandschap opstrekkende verkaveling, kleinschalige regelmaat jonge zeepolders oude zeepolders in oude kleilandschap VERKAVELING droogmakerijen veenderijen blokverkaveling, kleinschalige regelmaat grootschalige regelmaatregelmaat opstrekkende verkaveling, grootschalige VERKAVELING opstrekkende verkaveling, kleinschalige regelmaat Fries essenlandschap opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling droogmakerijen jonge zeepolders grootschalige regelmaat veenweidegebieden beekdallandschap blokverkaveling, onregelmatig kleinschalige regelmaat opstrekkende verkaveling, kleinschalige regelmaat blokverkaveling, grootschalige regelmaat opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling VERKAVELING polderverkaveling (zeepolders) veenweidegebieden droogmakerijen blokverkaveling, kleinschalige regelmaat veenderijen hoogveenontginning opstrekkende verkaveling, grootschalige regelmaat blokverkaveling, kleinschalige onregelmatig jonge veen/heide-verkaveling blokverkaveling, regelmaat polderverkaveling (zeepolders) regelmaat VERKAVELING grootschalige blokverkaveling, polderverkaveling (meerpolders) veenderijen veenweidegebieden blokverkaveling, onregelmatig beekdallandschap woudontginning opstrekkende verkaveling, kleinschalige regelmaat grootschalige regelmaat polderverkavelingonregelmatig (zeepolders) blokverkaveling, polderverkaveling (meerpolders) grootschalige regelmaat blokverkaveling, kleinschalige regelmaat es/ esachtige verkaveling beekdallandschap veenderijen grootschalige regelmaat hoogveenontginning heideontginning opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling kleinschalige regelmaat polderverkaveling (meerpolders) opstrekkende verkaveling, grootschalige regelmaat es- / esachtige verkaveling kleinschalige regelmaat blokverkaveling, onregelmatig hoogveenontginning beekdallandschap opstrekkende verkaveling, kleinschalige regelmaat woudontginning Fries essenlandschap polderverkaveling (zeepolders) opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling es/ esachtigeverkaveling, verkavelingkleinschalige opstrekkende regelmaat blokverkaveling, onregelmatig opstrekkende verkaveling, grootschalige regelmaat BLAUW woudontginning hoogveenontginning opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling heideontginning polderverkaveling (meerpolders) (zeepolders) opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling BLAUW grootschalige regelmaat regelmaat opstrekkende verkaveling, kleinschalige vaarweg heideontginning woudontginning polderverkaveling (zeepolders) Fries essenlandschap VERKAVELING es/ esachtige verkaveling polderverkaveling (meerpolders) BLAUW polderverkaveling (zeepolders) vaarweg kleinschalige regelmaat opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling dorpsvaart Fries heideontginning polderverkaveling (meerpolders)regelmaat blokverkaveling, grootschalige es/ essenlandschap esachtige verkaveling vaarweg polderverkaveling (meerpolders) dorpsvaart opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling polderverkaveling (zeepolders) meren en poelen Fries essenlandschap es/ esachtige verkaveling VERKAVELING blokverkaveling, kleinschalige regelmaat BLAUW dorpsvaart es/ esachtige verkaveling meren en poelen (meerpolders) (zeepolders) polderverkaveling VERKAVELING grootschalige regelmaat blokverkaveling, onregelmatig vaarweg BLAUW meren en poelen polderverkaveling (meerpolders) es/ esachtige verkaveling GROEN grootschalige regelmaatregelmaat VERKAVELING BLAUW blokverkaveling, kleinschalige regelmaat opstrekkende verkaveling, grootschalige dorpsvaart vaarweg BLAUW GROEN es- / esachtige verkaveling bos kleinschalige regelmaat blokverkaveling, grootschalige regelmaatregelmaat vaarweg onregelmatig opstrekkende verkaveling, kleinschalige meren en poelen dorpsvaart GROEN vaarweg bos BLAUW singelstructuur onregelmatig blokverkaveling, kleinschalige regelmaat dorpsvaart grootschalige regelmaat opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling meren en poelen bos dorpsvaart singelstructuur BLAUW vaarweg terp opstrekkende verkaveling, grootschalige regelmaat blokverkaveling, onregelmatig meren en poelen kleinschalige regelmaat polderverkaveling (zeepolders) GROEN singelstructuur meren en poelen terp vaarweg dorpsvaart middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) kleinschalige regelmaat opstrekkende verkaveling, grootschalige regelmaat jonge veen/heide-verkaveling polderverkaveling (meerpolders) bos GROEN terp middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) dorpsvaart meren en poelen zeepolderdijken jonge veen/heide-verkaveling opstrekkende kleinschalige regelmaat GROEN polderverkaveling (zeepolders) es/ esachtigeverkaveling, verkaveling singelstructuur bos middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) GROEN zeepolderdijken meren en poelen binnendijken polderverkaveling (zeepolders) opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling bos (meerpolders) terp singelstructuur zeepolderdijken bos binnendijken GROEN hemdijken (meerpolders) polderverkaveling (zeepolders) singelstructuur es- / esachtige zeedijken verkaveling BLAUW middeleeuwse (Oostergo/Westergo) terp binnendijken singelstructuur hemdijken GROEN bos (veen)polderdijken es- / esachtige zeedijken verkaveling polderverkaveling (meerpolders) terp vaarweg zeepolderdijken middeleeuwse (Oostergo/Westergo) hemdijken terp (veen)polderdijken bos singelstructuur slaperdijken es/ esachtige zeedijken verkaveling middeleeuwse (Oostergo/Westergo) BLAUW dorpsvaart binnendijken zeepolderdijken (veen)polderdijken middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) slaperdijken singelstructuur terp rivierdijken (Oostergo Leppe) BLAUW zeepolderdijken vaarweg meren en poelen hemdijken binnendijken slaperdijken zeepolderdijken rivierdijken (Oostergo Leppe) terp middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) vaarweg BLAUW binnendijken dorpsvaart (Oostergo Leppe) (veen)polderdijken hemdijken rivierdijken binnendijken middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) zeepolderdijken GRIJS dorpsvaart vaarweg hemdijken meren en poelen GROEN slaperdijken (veen)polderdijken hemdijken GRIJS zeepolderdijken binnendijken rijksweg meren en poelen dorpsvaart (veen)polderdijken bos rivierdijken (Oostergo Leppe) slaperdijken GRIJS (veen)polderdijken rijksweg binnendijken hemdijken weg meren slaperdijken GROENen poelen singelstructuur rivierdijken rijksweg slaperdijken(Oostergo Leppe) weg hemdijken (veen)polderdijken toekomstige weg GROEN rivierdijken (Oostergo Leppe) bos terp GRIJS weg rivierdijken (Oostergo Leppe) toekomstige weg (veen)polderdijken slaperdijken verdwenen weg bos GROEN singelstructuur middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) rijksweg GRIJS toekomstige weg verdwenen weg slaperdijken(Oostergo Leppe) rivierdijken spoorlijn singelstructuur bos GRIJS terp zeepolderdijken weg rijksweg verdwenen weg GRIJS spoorlijn rivierdijken (Oostergo Leppe) terp singelstructuur rijksweg middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) binnendijken toekomstige weg weg spoorlijn rijksweg GRIJS ROOD middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) terp weg zeepolderdijken hemdijken verdwenen weg toekomstige weg weg ROOD GRIJS rijksweg stedelijke/dorps bebouwing zeepolderdijken middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) toekomstige weg binnendijkenweg (veen)polderdijken spoorlijn verdwenen ROOD toekomstige wegbebouwing stedelijke/dorps rijksweg weg beschermd stads-/dorpsgezicht binnendijken zeepolderdijken verdwenen weg hemdijken slaperdijken spoorlijn stedelijke/dorps bebouwing verdwenen weg beschermd stads-/dorpsgezicht weg toekomstige weg bedrijventerrein hemdijken binnendijken spoorlijn (veen)polderdijken rivierdijken (Oostergo Leppe) ROOD beschermd stads-/dorpsgezicht spoorlijn bedrijventerrein toekomstige weg verdwenen weg kassen (veen)polderdijken hemdijken slaperdijken stedelijke/dorps bebouwing ROOD bedrijventerrein kassen verdwenen weg spoorlijn recreatieterrein slaperdijken (veen)polderdijken ROOD rivierdijken (Oostergo Leppe) GRIJS beschermd stads-/dorpsgezicht stedelijke/dorps bebouwing kassen ROOD recreatieterrein spoorlijn landelijke gebouwen rivierdijken Leppe) slaperdijken stedelijke/dorps bebouwing rijksweg (Oostergo bedrijventerrein beschermd stads-/dorpsgezicht recreatieterrein stedelijke/dorps bebouwing landelijke gebouwen ROOD

LEGENDA

1.1 OUDE KLEILANDSCHAP

de daaropvolgende bedijkingen. Op de kwelderwal komen reeksen van terpdorpen voor, die via een lineaire hoofdontsluiting met elkaar zijn verbonden. De

Westergo ligt

verkavelingsrichting staat haaks op de kwelderwal met

Westergo. Westergo wordt gekenmerkt door een stelsel

variaties hierop in de vorm van lokale meer of minder

van rugvormige kwelderwallen en daartussen gelegen

radiaire ontsluitings- en verkavelingspatronen rondom de

langwerpige laaggelegen kweldervlaktes. In het zuidelijke

terpen. Het grondgebruik bestaat op de kwelderwal veelal

deel van Westergo ligt een uitgestrekt kleiterpengebied

uit akkerbouw terwijl de lagergelegen kweldervlakte en

waar het grasland, vele voormalige kreken, vaarten en

het aansluitende kleiterpengebied uit grasland bestaan.

Aan

de

westzijde

van

het

Middelzeegebied

verspreid liggende terpdorpen het karakter bepalen. Toen de zee achter de dijken bedwongen was, kwam meer

De

fysische

ondergrond

in

het

kleiterpengebied

verspreide bewoning van losse boerderijen tot ontwikkeling.

wordt gekenmerkt door een uiterst grillig patroon

In het gebied van het kleiterpenlandschap komen

van kweldervlakten waarin vele slenken, ruggen en

meer onregelmatige blokvormige en mozaïekachtige

kommen voorkomen met zo nu en dan oude polder- of

verkavelingen voor met plaatselijk radiaire (straalvormige)

zeedijken. Hiermee hangt ook het grillige, ruimtelijke

verkavelingen rond terpen en specifieke strengen (lange

complexe occupatiepatroon samen. Hetzelfde geldt

smalle) verkaveling rond kreken. De wegen zijn hier veelal

voor de natuurlijke hoogteverschillen in de vorm van

kronkelig. In het gebied van de kwelderwallen en -vlakten

ruggen en kommen en het stelsel van dijken, paden en

komen blokvormige verkavelingen voor, veelal min of

vaarten. Ontsluitingswegen liggen op oude kreekruggen

meer rechte wegen en ook de dorpsplattegronden zijn

(verhogingen) of radiaal rond de terpen. Veel paden en

hierop geënt. De kwelderwallen zijn veelal in gebruik

wegen lopen dood in de lagere delen (insteekwegen) of

voor akkerbouw of (glas)tuinbouw terwijl de lagere

zijn later doorgetrokken als ruilverkavelingswegen. Rond de

kweldervlaktes vooral uit grasland bestaan.

terpdorpen komt een terpgericht stelsel van kerkenpaden voor. Vroeger was het waterwegennet van opvaarten

Oostergo

en miedvaarten uiterst belangrijk. Nu nog liggen vele

Oostergo ligt aan de oostzijde van de Middelzee. Zij

dorpen en boerderijen aan op- of miedvaarten. Behalve

bestaat uit een brede zone bestaande uit kleigronden.

enige (zware) wegbeplanting en verspreid voorkomende

Op de relatief hoog gelegen kwelderwal is de eerste

erfbeplanting bij dorpen en boerderijen is er geen

bewoning in het kleigebied tot stand gekomen. De

opgaande beplanting. Kenmerkend is de grootschalige

nederzettingsvorming heeft zich sterk ontwikkeld door

openheid met puntvormige verdichtingen.

de voortdurende ophoging tot terpenbewoning en N0.0RDPEIL

11

KWELDERWAL

(WESTERGO) BLAUW

Water

- opvaarten richting de dorpen en op rand van de kwelderwal

Verkaveling

- onregelmatige blokverkaveling

Maat en schaal - middenschalig tot grootschalig open landschap Structuren

GROEN

- enigszins verhoogde ligging van veelal evenwijdig aan elkaar gelegen lineaire lijnen van



kwelderwallen; grote variatie aan kwelderwallen; van zeer smal (enkele honderden meters) tot zeer



brede (1 tot 2 kilometer)

Beplanting

- lengterichting van de kwelderwallen benadrukt door wegen en beplanting geconcentreerd bij terpdorpen en boerenerven, wegen veelal onbeplant

GRIJS

Wegen

- hoge ligging over kwelderwal, insteekwegen hier haaks op

ROOD

12

Handboek voor het Landschap

Dorpen

- terpdorpen langs wegen op kwelderwallen

Boerenerven

- langs wegen op kwelderwal, sporadisch in kweldervlakte

KWELDERWAL

(OOSTERGO)

BLAUW Water Verkaveling

- aanwezigheid van kreekachtige natuurlijke waterlopen vooral in het noordoosten en rechtere opvaarten - onregelmatig slotenpatroon (blokverkaveling)

GROEN Maat en schaal - midden tot grootschalig Structuren

- lijn van kwelderwal langs Middelzee

Beplanting

- puntsgewijs bij terpdorpen en boerenerven, wegen transparant beplant, overige wegen nauwelijks



beplant, incidenteel voorkomen geïsoleerde boselementen

GRIJS

Wegen

- hoge ligging van hoofdontsluiting over kwelderwal, insteekwegen hier haaks op



- wegen in lengterichting van kwelderwal

ROOD

Dorpen

- lijn van terpdorpen langs de weg geconcentreerd op de kwelderwal

Boerenerven

- langs de wegen op de kwelderwal, sporadisch in kweldervlakte

N0.0RDPEIL

13

KWELDERVLAKTE

(WESTERGO) BLAUW

Water

- aanwezigheid grote vaarten en voormalige kreken (lengterichting), opvaarten vaak haaks hierop

verkaveling

- regelmatige slotenpatroon (blokverkaveling)

GROEN Maat en schaal - middenschalig tot grootschalig; open tot zeer open gebieden (gerichte openheid) Structuren

- langwerpige ruimten begrensd door lijnvormige kwelderwallen

Beplanting

- puntsgewijs bij boerenerven en terpdorpen, wegen in kweldervlakte veelal onbeplant

GRIJS

Wegen

- hoge ligging over kwelderwal, insteekwegen hier haaks op door kweldervlakte

ROOD

14

Handboek voor het Landschap

Dorpen

- terpdorpen langs wegen buiten kweldervlakte op kwelderwallen

Boerenerven

- langs wegen op kwelderwal, sporadisch in kweldervlakte

KWELDERVLAKTE

(OOSTERGO)

BLAUW Water verkaveling

- aanwezigheid kreekachtige natuurlijke waterlopen; opvaarten naar de Dokkumer Ee of de voormalige Middelzee - regelmatig en onregelmatig slotenpatroon (blokverkaveling), plaatselijk radiaire verkaveling rond terpen

GROEN Maat en schaal - grootschalig Structuren Beplanting

- begrenzende enigszins verdichte grootschalige kwelderwal langs Middelzee, delen van de Dokkumer Ee, grote vaarten en dorpsopvaarten - puntsgewijs bij terpdorpen en boerenerven, wegen onbeplant, geïsoleerde, onregelmatig voorkomende boselementen (b.v. eendenkooien)

GRIJS

Wegen

- veel doodlopende wegen duiden op vroeger hooilandgebruik haaks op kwelderwal, deels doorgekoppeld als ruilverkavelingswegen

ROOD

Dorpen

- bebouwing geconcentreerd op terpen

Boerenerven

- relatief schaars en verspreid voorkomend

N0.0RDPEIL

15

KLEITERPENLANDSCHAP (WESTERGO) BLAUW

Water

- aanwezigheid vaarten en opvaarten en sterk slingerende voormalige slenken

Verkaveling

- plaatselijk radiaire verkaveling bij terpen, zeer oude onregelmatige blokkenverkaveling

GROEN Maat en schaal - middenschalig tot grootschalig open landschap, begrensde horizon (binnen ca 3-5 km) Structuren

- hogere terpen in open landschap

Beplanting

- puntsgewijs bij terpdorpen en boerenerven, spaarzaam langs wegen

GRIJS

Wegen

- kronkelig, willekeurig patroon; kerkenpaden (concentraties kerkenpaden o.a. bij Jorwerd, Hijlaard, Blessum en Boksum)

ROOD

16

Handboek voor het Landschap

Dorpen

- verspreid liggende terpdorpen; kleine dorpen

Boerenerven

- aan randen van terpdorpen of verspreid liggend, soms op huisterpen

KLEITERPENLANDSCHAP (OOSTERGO) BLAUW

Water

- voormalige sterk kronkelige kreken, vaarten en opvaarten en hoofdvaart als Dokkumer Ee

Verkaveling

- onregelmatige blokken, plaatselijk radiaire verkaveling bij terpen

GROEN Maat en schaal - middenschalig tot grootschalig, open landschap met een visuele begrenzing (binnen ca 3-5 km) Structuren Beplanting

- fijnmazig landschap door verkavelingen dorpen op relatief hoge terpen, sterk kronkelige wegen en slenken - puntsgewijs bij terpdorpen en boerenerven, wegen veelal onbeplant

GRIJS

Wegen

- kronkelig, willekeurig patroon

ROOD

Dorpen

- verspreid liggende terpdorpen

Boerenerven

- aan randen van terpdorpen of verspreid liggend, soms op huisterpen

N0.0RDPEIL

17

KLEI OP VEENGEBIED

(OOSTERGO) BLAUW

Water

- kanalen, (op)vaarten, kronkelige voormalige kreken, ringvaarten

Verkaveling

- van onregelmatig blok- tot een opstrekkende verkaveling zoals in de veengebieden

GROEN Maat en schaal - grootschalig open landschap Structuren

- Dokkumer Ee en plaatselijk ijle bebouwingslinten en grootschalige stedelijke structuren bij Leeuwarden

Beplanting

- vooral rond erven en bewoningslinten; schaars langs wegen

GRIJS

Wegen

- voornamelijk opstrekkende en plaatselijk haaks hierop ruilverkavelingswegen

ROOD

18

Handboek voor het Landschap

Dorpen

- verspreid enkele terpdorpen

Boerenerven

- bij terpdorpen en schaars losliggende of langs dijken en wegen geordende matig beplante erven

DROOGMAKERIJEN

(OOSTERGO)

BLAUW Water

- poldersloten en ringvaarten

Verkaveling

- regelmatige blokvormig en opstrekkende percelen

GROEN Maat en schaal - middenschalig tot grootschalig Structuren

- orthogonale wegstructuren

Beplanting

- spaarzaam, puntsgewijs bij boerderijen

GRIJS

Wegen

- rechte lijnen, spaarzaam voorkomend

ROOD Dorpen

- geen dorpen

Boerenerven

- spaarzaam voorkomend, verspreide boerenerven

N0.0RDPEIL

19

BEEKDALLANDSCHAP

(OOSTERGO) BLAUW Water Verkaveling

- lengte richting brede beekloop (plaatselijk met bochtafsnijdingen) en aangepaste bochten deels gekanaliseerd en kunstmatige vormen van oeververdediging - hoofdrichting opstrekkend haaks op de beekloop met verschillende andere verkavelingspatronen met grote afwisseling in variatie en schaal

GROEN Maat en schaal - middenschalig, gesitueerd in ruimere grootschalige omgeving Structuren Beplanting

- kronkelig (en rechtgetrokken) patroon van oude beeklopen, dijken en parallelle wegen, gerichte openheid in klei op veen gebied - voornamelijk grasland en deels natuurlijke oeverbegroeiing (grasland en riet), stroomdalen vrijwel afwezigheid van opgaande beplanting, plaatselijke verdichting door verlande petgaten

GRIJS

Wegen

- grotendeels parallelle wegen aan beken

ROOD

20

Handboek voor het Landschap

Dorpen

- lokaal verspreide lintbebouwing of bebouwing langs de dijken

Boerenerven

- verspreid liggende erven

OUDE ZEEPOLDERS

(OOSTERGO)

BLAUW Verkaveling

- opstrekkende verkaveling, jongere aandijkingen veelal per polder meer blokverkaveld

GROEN Maat en schaal - grootschalig Structuren Beplanting

- lineaire structuur van aandijkingsdijken (Oude Leije, Hege Hearewei); zakelijk polderlandschap met robuuste hoofdstructuur van dijken en watergangen en markante grenzen - puntsgewijs bij boerenerven (beplanting rond erven maar gedeeltelijk aanwezig), wegen onbeplant

GRIJS

Wegen

- binnendijks, onderaan de zeedijk gelegen en vele wegen en paden haaks op kwelderwal (zgn. loanen)

ROOD Dorpen

- geen dorpen aanwezig

Boerenerven

- onderaan de Nieuwe Zeedijk en langs de lijn Hege Hearewei / Ljouwerterdyk

N0.0RDPEIL

21

22

Handboek voor het Landschap

afb. 5. Gebieds-DNA jonge kleilandschap

blokverkaveling, onregelmatig opstrekkende verkaveling, regelmaat Fries essenlandschap jonge zeepolders opstrekkende verkaveling, grootschalige kleinschalige regelmaat woudontginning VERKAVELING opstrekkende verkaveling, grootschalige regelmaat opstrekkende verkaveling, verkaveling, jonge kleinschalige regelmaat droogmakerijen opstrekkende veen/heide-verkaveling heideontginning blokverkaveling, grootschalige regelmaat LANDSCHAPSTYPEN opstrekkende verkaveling, kleinschalige regelmaat opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling VERKAVELING veenweidegebieden polderverkaveling (zeepolders) Fries essenlandschap blokverkaveling, kleinschalige regelmaat LANDSCHAPSTYPEN kwelderwal opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling polderverkaveling (zeepolders) regelmaat blokverkaveling, grootschalige veenderijen polderverkaveling (meerpolders) blokverkaveling, onregelmatig kwelderwal kweldervlakte polderverkaveling (zeepolders) polderverkaveling (meerpolders) blokverkaveling, kleinschalige regelmaat beekdallandschap es/ esachtigeverkaveling, verkaveling VERKAVELING opstrekkende grootschalige regelmaat kweldervlakte kleiterpenlandschap polderverkaveling (meerpolders) es/ esachtige verkaveling blokverkaveling, onregelmatig regelmaat hoogveenontginning blokverkaveling, grootschalige opstrekkende verkaveling, kleinschalige regelmaat kleiterpenlandschap klei veengebied es/op esachtige verkaveling opstrekkende verkaveling, grootschalige regelmaat woudontginning BLAUW blokverkaveling, kleinschalige regelmaat LANDSCHAPSTYPEN opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling klei opzeepolders veengebied oude in jonge kleilandschap BLAUW opstrekkende verkaveling, kleinschalige regelmaat heideontginning vaarweg blokverkaveling, onregelmatig kwelderwal polderverkaveling (zeepolders) oude zeepolders zeepolders in in oude jonge kleilandschap kleilandschap oude BLAUW vaarweg opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling Fries essenlandschap dorpsvaart opstrekkende verkaveling, grootschalige regelmaat kweldervlakte polderverkaveling (meerpolders) oude zeepolders jonge zeepolders in oude kleilandschap vaarweg dorpsvaart polderverkaveling (zeepolders) meren en poelen opstrekkende verkaveling, kleinschalige regelmaat kleiterpenlandschap es/ esachtige verkaveling jonge zeepolders droogmakerijen dorpsvaart meren poelen polderverkaveling (meerpolders) VERKAVELING opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling klei op en veengebied droogmakerijen veenweidegebieden meren en poelen es/ esachtige verkaveling blokverkaveling, grootschalige regelmaat GROEN polderverkaveling (zeepolders) oude zeepolders in jonge kleilandschap BLAUW veenweidegebieden veenderijen GROEN blokverkaveling, kleinschalige regelmaat bos polderverkaveling (meerpolders) oude zeepolders in oude kleilandschap vaarweg veenderijen beekdallandschap GROEN bos BLAUW blokverkaveling, onregelmatig singelstructuur es/ esachtige verkaveling jonge zeepolders dorpsvaart beekdallandschap hoogveenontginning bos singelstructuur vaarweg opstrekkende verkaveling, grootschalige regelmaat terp droogmakerijen meren en poelen hoogveenontginning woudontginning singelstructuur terp dorpsvaart opstrekkende verkaveling, kleinschalige regelmaat middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) BLAUW veenweidegebieden woudontginning heideontginning terp middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) meren en poelen opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling zeepolderdijken vaarweg veenderijen GROEN heideontginning Fries essenlandschap middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) zeepolderdijken polderverkaveling (zeepolders) binnendijken dorpsvaart beekdallandschap bos Fries essenlandschap zeepolderdijken binnendijken GROEN polderverkaveling hemdijken meren en poelen (meerpolders) hoogveenontginning singelstructuur VERKAVELING binnendijken hemdijken bos es- / esachtige verkaveling (veen)polderdijken woudontginning terp VERKAVELING grootschalige regelmaat blokverkaveling, hemdijken (veen)polderdijken singelstructuur slaperdijken GROEN heideontginning middeleeuwse (Oostergo/Westergo) blokverkaveling,zeedijken grootschalige regelmaat blokverkaveling, kleinschalige regelmaat (veen)polderdijken slaperdijken terp BLAUW rivierdijken (Oostergo Leppe) bos Fries essenlandschap zeepolderdijken blokverkaveling, onregelmatig kleinschalige regelmaat blokverkaveling, slaperdijken rivierdijken (Oostergo Leppe) middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) vaarweg singelstructuur binnendijken blokverkaveling, onregelmatig opstrekkende verkaveling, grootschalige regelmaat rivierdijken (Oostergo Leppe) zeepolderdijken dorpsvaart GRIJS terp VERKAVELING hemdijken opstrekkende verkaveling, verkaveling, kleinschalige grootschalige regelmaat regelmaat opstrekkende GRIJS binnendijken meren en poelen rijksweg middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) blokverkaveling, grootschalige regelmaatregelmaat (veen)polderdijken opstrekkende verkaveling, verkaveling, kleinschalige opstrekkende jonge veen/heide-verkaveling GRIJS rijksweg hemdijken weg zeepolderdijken blokverkaveling, kleinschalige regelmaat slaperdijken opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling polderverkaveling (zeepolders) rijksweg weg (veen)polderdijken GROEN toekomstige wegonregelmatig binnendijken blokverkaveling, rivierdijken (Oostergo Leppe) polderverkaveling (meerpolders) (zeepolders) polderverkaveling weg toekomstige weg slaperdijken bos verdwenen weg hemdijken opstrekkende verkaveling, grootschalige regelmaat polderverkaveling (meerpolders) es/ esachtige verkaveling toekomstige weg verdwenen weg rivierdijken (Oostergo Leppe) singelstructuur spoorlijn (veen)polderdijken opstrekkende verkaveling, kleinschalige regelmaat GRIJS es- / esachtige verdwenen wegverkaveling spoorlijn terp slaperdijken opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling rijksweg BLAUW spoorlijn GRIJS middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) ROOD rivierdijken (Oostergo Leppe) polderverkaveling (zeepolders) weg BLAUW vaarweg ROOD rijksweg zeepolderdijken stedelijke/dorps bebouwing polderverkaveling toekomstige weg (meerpolders) vaarweg dorpsvaart ROOD stedelijke/dorps bebouwing weg binnendijken beschermd stads-/dorpsgezicht GRIJS es- / esachtige verkaveling verdwenen weg dorpsvaart meren en poelenbebouwing stedelijke/dorps beschermd stads-/dorpsgezicht toekomstige weg hemdijken bedrijventerrein rijksweg spoorlijn meren en poelen beschermd stads-/dorpsgezicht bedrijventerrein verdwenen weg (veen)polderdijken kassen weg BLAUW GROEN bedrijventerrein kassen spoorlijn slaperdijken recreatieterrein toekomstige weg vaarweg ROOD GROEN bos kassen recreatieterrein rivierdijken (Oostergo Leppe) landelijke gebouwen verdwenen weg dorpsvaart stedelijke/dorps bebouwing bos singelstructuur recreatieterrein landelijke gebouwen ROOD spoorlijn meren en poelen beschermd stads-/dorpsgezicht singelstructuur terp landelijke gebouwen stedelijke/dorps bebouwing GRIJS bedrijventerrein terp middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) beschermd stads-/dorpsgezicht rijksweg ROOD GROEN kassen middeleeuwse zeepolderdijkenzeedijken (Oostergo/Westergo) bedrijventerrein weg stedelijke/dorps bebouwing bos recreatieterrein zeepolderdijken binnendijken kassen toekomstige weg beschermd stads-/dorpsgezicht singelstructuur landelijke binnendijken hemdijkengebouwen recreatieterrein verdwenen weg bedrijventerrein terp hemdijken (veen)polderdijken landelijke spoorlijn gebouwen kassen middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) (veen)polderdijken slaperdijken recreatieterrein zeepolderdijken slaperdijken rivierdijken (Oostergo Leppe) ROOD landelijke gebouwen binnendijken rivierdijken (Oostergo Leppe) stedelijke/dorps bebouwing hemdijken GRIJS beschermd stads-/dorpsgezicht (veen)polderdijken GRIJS rijksweg bedrijventerrein slaperdijken rijksweg weg kassen

LEGENDA

1.2 JONGE KLEILANDSCHAP

In het noordelijk gedeelte van de Middelzee ligt het ‘Bildt’. Deze polders zijn ontstaan tussen 1500 en 1750

De Middelzee is een ingepolderde zeearm die, gelegen

door indijking van relatief hooggelegen kweldergronden.

tussen twee kwelderwallen, binnen het terpengebied

Vanwege hun ontstaan na de Middeleeuwen rekenen

lag. Het oudste gedeelte van de Middelzee loopt ver

we deze polders tot de ‘Jonge Zeepolders’. Deze

landinwaarts en eindigt tussen Sneek en Bolsward. De hier

grootschalige open gebieden zijn overwegend planmatig

gelegen zuidelijke Middelzeepolders zijn ongeveer tussen

ingericht en in gebruik genomen als akkerland. Er is

1000 en 1200 ingedijkt en worden om die reden gerekend

een sterke geometrische indeling met overwegend

tot het landschapstype van de ‘Oude Zeepolders’; ook

regelmatige blokverkaveling. Deze verkavelingsvorm kan

het Middelzeegebied iets noordelijker hiervan (tussen

als kenmerkend voor zijn tijd beschouwd worden. Er is een

1200 en 1500 ingedijkt) wordt tot dit type gerekend. Deze

lintvormige bebouwing ontstaan in de vorm van dijkdorpen

laatstgenoemde Oude Zeepolders onderscheiden zich

en wegdorpen met een specifieke bebouwingsstructuur.

van het aangrenzende terpengebied door de relatief lage

De grootschalige openheid is afgebakend door de

ligging, de zeer schaarse bebouwing, een overwegend

verdichtingen op de kwelderwallen.

regelmatige

blokverkaveling

en

een

grootschalige

openheid waarin slechts ondergeschikte verdichting

Opvallend in de Middelzeepolders is de visueel sterk

aanwezig is. Veeteelt vormt hier het hoofdgebruik.

dominerende invloed van de stad Leeuwarden. Door de verdere verstedelijking van Leeuwarden, Sneek en

Evenwijdig aan het scheidingswater de Zwette tussen

de ontwikkeling van veelsoortige infrastructuur is de

Oostergo en Westergo en de dijken langs de Middelzee

open ruimte van het voormalige Middelzeegebied,

komen plaatselijk de zeldzame strengenverkavelingen

vooral direct ten zuiden van Leeuwarden marginaal

voor. Door de cultuurhistorische betekenis en de

geworden. Ook vormen de hier relatief veel aanwezige

gebiedseigenheid van dit verkavelingstype worden zij

hoogspanningsleidingen en plaatselijk voorkomende

hoog gewaardeerd. Andere structuurelementen zijn het

moderne windmolens een medebepalend kenmerk van

jaagpad langs de Zwette en de mied- en opvaarten in de

dit gebied.

Middelzeepolders. De N354, tussen Raard en Sneek, loopt over de oorspronkelijke Middelzeedijk.

N0.0RDPEIL

23

OUDE ZEEPOLDERS BLAUW

Water

- de Zwette (grenswater tussen Westergo en Oostergo) vaarten en opvaarten naar dorpen

Verkaveling

-relatief regelmatige slotenpatroon (blokverkaveling), opstrekkend vanuit de kwelderwallen

GROEN Maat en schaal - open grootschalig gebied, lengterichting georiënteerd; de zuidelijkste en oudste polders hebben een

meer ongerichte verkaveling

Structuren

- lange begeleidende lijnen van kwelderwallen, dwarsdijken en hoofdvaart (Zwette)

Beplanting

- puntsgewijs bij boerenerven, boombeplanting langs wegen op kwelderwallen

GRIJS

Wegen

- over dijken op kwelderwallen en op dwarsdijken in de polder; instekende hooi- of miedwegen

ROOD Dorpen Boerenerven

24

Handboek voor het Landschap

- langs de kwelderwallen van de Middelzee en op de kwelderwallen die de voormalige Marneslenk omzoomden - beplante agrarische erven langs de kwelderwallen, midden in de polder en sporadisch langs de Zwette

JONGE ZEEPOLDERS BLAUW

Water

- rechte sloten en vaarten en incidenteel onregelmatige kavelsloten als restanten van oude geulen

Verkaveling

- rationele blokverkaveling, ten noorden van Oudebildtdijk opstrekkend

GROEN Maat en schaal - open en zeer grootschalig Structuren

- rationele lineaire structuren, begrensd door verdichte lineaire kwelderwallen

Beplanting

- puntsgewijs bij boerenerven, spaarzaam boombeplanting langs wegen

GRIJS

Wegen

- rechte lijnen, op dijken of door polders

ROOD Dorpen Boerenerven

- bebouwing geconcentreerd op lange oost-west gelegen dorpsdijken evenwijdig aan elkaar met haaks hierop polderwegen - beplante agrarische erven langs dijkwegen en polderwegen; door welvaart in de 19e eeuw van de akkerbouw nog fraaie boerderijen aanwezig

N0.0RDPEIL

25

26

Handboek voor het Landschap

afb. 6. Gebieds-DNA lage midden

Fries essenlandschap kwelderwal hoogveenontginning VERKAVELING droogmakerijen oude zeepolders in jonge kleilandschap woudontginning kweldervlakte VERKAVELING woudontginning blokverkaveling, grootschalige regelmaat VERKAVELING veenweidegebieden oude zeepolders in oude kleilandschap heideontginning VERKAVELING kleiterpenlandschap grootschalige regelmaat regelmaat heideontginning blokverkaveling, kleinschalige blokverkaveling, veenderijen jongeessenlandschap zeepoldersgrootschalige regelmaat Fries blokverkaveling, grootschalige regelmaat klei op veengebied kleinschalige regelmaat Fries essenlandschap blokverkaveling, onregelmatig blokverkaveling, kleinschalige regelmaat beekdallandschap droogmakerijen blokverkaveling, regelmaat oude zeepolderskleinschalige in jonge kleilandschap blokverkaveling, onregelmatig opstrekkende verkaveling, grootschalige regelmaat blokverkaveling, onregelmatig hoogveenontginning veenweidegebieden VERKAVELING blokverkaveling, oude zeepoldersonregelmatig in oude kleilandschap grootschalige regelmaat regelmaat VERKAVELING opstrekkende verkaveling, verkaveling, grootschalige kleinschalige opstrekkende woudontginning veenderijen blokverkaveling, grootschalige regelmaatregelmaat opstrekkende verkaveling, grootschalige regelmaat jonge zeepolders kleinschalige regelmaat blokverkaveling, grootschalige regelmaat opstrekkende verkaveling, verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling opstrekkende kleinschalige regelmaat heideontginning beekdallandschap blokverkaveling, kleinschalige regelmaat LANDSCHAPSTYPEN opstrekkende verkaveling, kleinschalige regelmaat droogmakerijen blokverkaveling, kleinschalige regelmaat opstrekkende verkaveling, verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling polderverkaveling (zeepolders) opstrekkende jonge veen/heide-verkaveling Fries essenlandschap hoogveenontginning blokverkaveling, onregelmatig kwelderwal opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling veenweidegebieden blokverkaveling, onregelmatig (zeepolders) polderverkaveling (zeepolders) (meerpolders) polderverkaveling woudontginning opstrekkende verkaveling, grootschalige regelmaat kweldervlakte polderverkaveling (zeepolders) veenderijen opstrekkende grootschalige regelmaat polderverkaveling (meerpolders) es/ esachtigeverkaveling, verkaveling polderverkaveling (meerpolders) VERKAVELING heideontginning opstrekkende verkaveling, kleinschalige regelmaat kleiterpenlandschap polderverkaveling (meerpolders) beekdallandschap opstrekkende verkaveling, es- // esachtige esachtige verkaveling verkavelingkleinschalige regelmaat esblokverkaveling, grootschalige regelmaat Friesop essenlandschap opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling klei veengebied es/ esachtige verkaveling hoogveenontginning opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling BLAUW blokverkaveling, kleinschalige regelmaat polderverkaveling (zeepolders) oude zeepolders in jonge kleilandschap woudontginning polderverkaveling (zeepolders) BLAUW vaarweg BLAUW blokverkaveling, VERKAVELING polderverkaveling oude zeepoldersonregelmatig in(meerpolders) oude kleilandschap BLAUW heideontginning polderverkaveling (meerpolders) vaarweg dorpsvaart vaarweg opstrekkende verkaveling, grootschalige blokverkaveling, grootschalige regelmaatregelmaat es/ esachtige verkaveling jonge zeepolders vaarweg Fries es/ essenlandschap esachtige verkaveling dorpsvaart meren en poelen dorpsvaart opstrekkende verkaveling, kleinschalige blokverkaveling, kleinschalige regelmaatregelmaat droogmakerijen dorpsvaart meren en en poelen poelen meren opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling blokverkaveling, onregelmatig BLAUW veenweidegebieden meren en poelen VERKAVELING BLAUW GROEN polderverkaveling (zeepolders) opstrekkende verkaveling, grootschalige regelmaat vaarweg veenderijen blokverkaveling, grootschalige regelmaat vaarweg GROEN bos GROEN polderverkaveling (meerpolders) opstrekkende verkaveling, kleinschalige regelmaat dorpsvaart beekdallandschap GROEN blokverkaveling, kleinschalige regelmaat dorpsvaart bos singelstructuur bos es/ esachtige verkavelingjonge veen/heide-verkaveling opstrekkende verkaveling, meren en poelen hoogveenontginning bos blokverkaveling, onregelmatig meren singelstructuur terp en poelen singelstructuur polderverkaveling (zeepolders) woudontginning singelstructuur opstrekkende verkaveling, grootschalige regelmaat terp middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) terp BLAUW polderverkaveling (meerpolders) GROEN heideontginning terp opstrekkende verkaveling, kleinschalige regelmaat middeleeuwse (Oostergo/Westergo) GROEN zeepolderdijkenzeedijken middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) vaarweg es/ esachtige verkaveling bos Fries essenlandschap middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling zeepolderdijken bos binnendijken zeepolderdijken dorpsvaart singelstructuur zeepolderdijken polderverkaveling (zeepolders) binnendijken singelstructuur hemdijken binnendijken meren en poelen BLAUW terp VERKAVELING binnendijken polderverkaveling (meerpolders) terp hemdijken (veen)polderdijken hemdijken vaarweg middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) blokverkaveling, grootschalige regelmaat hemdijken es- / esachtige verkaveling (veen)polderdijken middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) slaperdijken (veen)polderdijken GROEN dorpsvaart zeepolderdijken blokverkaveling, kleinschalige regelmaat (veen)polderdijken zeepolderdijken slaperdijken rivierdijken (Oostergo Leppe) slaperdijken bos meren en poelenonregelmatig binnendijken blokverkaveling, slaperdijken BLAUW rivierdijken (Oostergo binnendijken rivierdijken (Oostergo Leppe) Leppe) singelstructuur hemdijken opstrekkende verkaveling, grootschalige regelmaat rivierdijken Leppe) vaarweg (Oostergo hemdijken GRIJS terp GROEN (veen)polderdijken opstrekkende verkaveling, kleinschalige regelmaat dorpsvaart (veen)polderdijken GRIJS rijksweg GRIJS middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) bos slaperdijken opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling GRIJS meren en poelen rijksweg slaperdijken weg rijksweg zeepolderdijken singelstructuur rivierdijken (Oostergo Leppe) polderverkaveling (zeepolders) rijksweg weg rivierdijken (Oostergo Leppe) toekomstige weg weg binnendijken terp polderverkaveling (meerpolders) weg GROEN toekomstige weg verdwenen weg toekomstige weg hemdijken middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) GRIJS es- / esachtige verkaveling toekomstige weg bos verdwenen GRIJS spoorlijn verdwenen weg weg (veen)polderdijken zeepolderdijken rijksweg verdwenen weg singelstructuur spoorlijn rijksweg spoorlijn slaperdijken binnendijken weg BLAUW spoorlijn terp weg ROOD rivierdijken Leppe) hemdijken toekomstige weg vaarweg (Oostergo middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) ROOD toekomstige wegbebouwing stedelijke/dorps ROOD (veen)polderdijken verdwenen weg dorpsvaart ROOD zeepolderdijken stedelijke/dorps bebouwing verdwenen weg beschermd stads-/dorpsgezicht stedelijke/dorps bebouwing GRIJS slaperdijken spoorlijn meren en poelenbebouwing stedelijke/dorps binnendijken beschermd stads-/dorpsgezicht spoorlijn bedrijventerrein beschermd(Oostergo stads-/dorpsgezicht rijksweg rivierdijken Leppe) beschermd stads-/dorpsgezicht hemdijken bedrijventerrein kassen bedrijventerrein weg ROOD GROEN bedrijventerrein (veen)polderdijken kassen ROOD recreatieterrein kassen toekomstige wegbebouwing GRIJS stedelijke/dorps bos kassen slaperdijken recreatieterrein stedelijke/dorps bebouwing landelijke gebouwen recreatieterrein verdwenen weg rijksweg beschermd stads-/dorpsgezicht singelstructuur recreatieterrein rivierdijken (Oostergo Leppe) landelijke gebouwen beschermd stads-/dorpsgezicht landelijke gebouwen spoorlijn weg bedrijventerrein terp landelijke gebouwen bedrijventerrein toekomstige weg kassen middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) GRIJS kassen ROOD verdwenen weg recreatieterrein zeepolderdijken rijksweg recreatieterrein stedelijke/dorps bebouwing spoorlijn landelijke gebouwen binnendijken weg landelijke gebouwen beschermd stads-/dorpsgezicht hemdijken toekomstige weg bedrijventerrein ROOD (veen)polderdijken verdwenen weg

LEGENDA

kassen stedelijke/dorps bebouwing slaperdijken spoorlijn recreatieterrein beschermd stads-/dorpsgezicht

1.3 LAGE MIDDEN

dijk rondom de te vervenen gebieden worden aangelegd, vaak met ringvaart. Zo ontstonden de vele uitgestrekte

Het laagveengebied van het Lage Midden is een laag

veenpolders met veenkaden, gemalen, ringsloten en

gelegen kom gevormd door een hogere omranding van

sluizen.

de kleigebieden van Westergo in het westen en de hogere zandgronden van de Noordelijke en Zuidelijke Wouden. De

Tussen de Veenpolders liggen enkele laaglandstromen, de

laagveengebieden zijn in het huidige landschap als twee

benedenlopen van beken. Zij vormden de oorspronkelijke

uitgesproken eenheden te herkennen: het Merengebied

afwatering van het zandgebied en waren belangrijke

met structuren van grote en kleine meren en kleinschalige,

voedingsbronnen

kronkelende waterverbindingen en het grootschaliger

verschillen deze stromen sterk. De Ieën tussen Grou

Laagveengebied van het Lage Midden met ontgonnen

en Drachten, ook een soort beekdal, zijn ontstaan door

veenpolders en uitgestrekte veenweidegebieden.

erosie van het stroomgebied; het gebied heeft plaatselijk

voor

het

veengebied.

Onderling

het karakter van een langgerekt meer gekregen. De De benedenlopen van de beken maakten deel uit van

benedenloop van de Boorne is vergraven en slechts

dit laagveengebied evenals de nu nog rudimentaire

matig herkenbaar. Deze beeklopen liggen nu hoger dan

aanwezige veenstromen in het merengebied. In het begin

de uitgegraven veenpolders. Ook de Alde Feanen is een

van de middeleeuwen is het veenweidegebied in cultuur

dergelijk gebied dat overigens grotendeels in de Friese

gebracht vanuit deze beken en veenstromen, waarbij de

boezem is gelegen. Vele oorspronkelijke dorpslinten zijn

boerderijen opschoven door het steeds weer onbruikbaar

ook op hun oude hoogte blijven liggen en tekenen zich

raken van de in gebruik genomen gronden.

nu af als hoger gelegen dorpslinten in het gebied. Vrij los van het onderliggende patroon hebben zich infrastructuur

Nadat eerst in de randzones van het laagveengebied

van wegen, spoorlijnen en hoogspanningsleidingen en

het hoogveen was afgegraven werd via het graven van

stedelijke gebieden ontwikkeld.

petgaten het laagveen gewonnen. Tussen de petgaten bleven kleine stroken, de legakkers, over waarop men de turf te drogen zette. Een deel van het laagveengebied is vergraven en via de zogenaamde Gieterse methode van veenwinning werden grote delen nog dieper, tot onder de grondwaterspiegel uitgeveend en ontstonden er uitgestrekte plassen en vergraven land. Er moest een

N0.0RDPEIL

27

VEENWEIDEGEBIEDEN (DEEL LAAGVEEN GEBIED) BLAUW Water Verkaveling

- structuurbepalende waterlopen van de Boorne en het Prinses Margrietkanaal en frequent voorkomen van brede vaarten en opvaarten - opstrekkende verkaveling, in het noorden regelmatige blokken, rechthoekige percelen bij droogmakerijen

GROEN Maat en schaal - zeer grootschalige openheid Structuren Beplanting

- openheid en weidsheid, grote verkavelingsblokken, structuurbepalende waterlopen en grootschalige infrastructuur - rond boerenerven, oevervegetaties van riet en lage beplanting, vrijwel geen opgaande beplanting

GRIJS

Wegen

- extensief ontsloten gebied, lokaal systeem van instekende miedwegen, grootschalige infrastructuur A32 en Wâldwei en spoorlijn

ROOD

28

Handboek voor het Landschap

Dorpen

- vrijwel onbebouwd gebied, met Grou en Warten als uitzonderingen

Boerenerven

- lokaal verspreid voorkomend

VEENWEIDEGEBIEDEN (DEEL NOORDELIJKE WOUDEN) BLAUW Water

- miedvaarten, poelen en plassen, kanalen (Prinses Margrietkanaal, De Swemmer)

Verkaveling

- voornamelijk opstrekkend

GROEN Maat en schaal - middenschalig Structuren

- grootschalig aaneengesloten open gebieden zonder geleding

Beplanting

- veenvegetaties; moerasbos; vrijwel onbeplante wegen

GRIJS

Wegen

- extensief ontsloten gebied

ROOD

Dorpen

- vrijwel onbebouwd gebied

Boerenerven

- verspreid voorkomende recente agrarische ontwikkelingen

N0.0RDPEIL

29

VEENDERIJEN BLAUW Water Verkaveling

- fijne structuur van langgerekte petgaten, aaneengesloten petgaten vormen soms grotere veenplassen, plaatselijk vaarten - zeer smalle opstrekkende strokenverkaveling haaks op ontginningsassen, soms in een waaiervormig patroon

GROEN Maat en schaal - kleinschalig Structuren

- langgerekte structuren van petgaten en legakkers en veenplassen

Beplanting

- kleinschalige moerasbosjes, moerasvormige beplanting in verlande petgaten

GRIJS

Wegen

- hoofdwegen langs de randen van de veenderijen, wegen ontbreken in de veenderijen vrijwel

ROOD

30

Handboek voor het Landschap

Dorpen

- er komt spaarzaam, voornamelijk recreatieve bebouwing voor, plaatselijk een enkel dorp (Earnewâld)

Boerenerven

- er komen weinig boerenerven voor

BEEKDALLANDSCHAP BLAUW Water

- lengte richting brede beekloop (plaatselijk met bochtafsnijdingen) en aangepaste bochten deels



gekanaliseerd en kunstmatige vormen van oeververdediging, plaatselijk verbredingen tot meren

Verkaveling

- hoofdrichting opstrekkende verkavelinghaaks op de beekloop met verschillende andere verkavelingspatronen met grote afwisseling in variatie en schaal

GROEN Maat en schaal - middenschalig, gesitueerd in ruimere grootschalige omgeving Structuren Beplanting

- kronkelig (en rechtgetrokken) patroon van oude beeklopen, dijken en parallelle wegen, gerichte openheid in de beekdalen - voornamelijk grasland en deels natuurlijke oeverbegroeiing (grasland en riet), in stroomdalen vrijwel afwezigheid van opgaande beplanting, plaatselijke verdichting door verlande petgaten

GRIJS

Wegen

- grotendeels parallelle wegen aan beken

ROOD

Dorpen

- lokaal verspreide lintbebouwing of bebouwing langs de dijken

Boerenerven

- verspreid liggende erven

N0.0RDPEIL

31

RICHTLIJNEN PER THEMA

2.0 2.1 STADS- EN DORPSRANDEN 2.2 LANDELIJK(E) (GE)BOUWEN 2.3 WATERSTRUCTUUR 2.4 GROENSTRUCTUUR 2.5 INFRASTRUCTUUR

N0.0RDPEIL

33

34

Handboek voor het Landschap

afb. 7. Stads- en dorpsranden in de Stadsregio

slaperdijken rivierdijken (Oostergo Leppe)

GRIJS rijksweg weg toekomstige weg

2.1 STADS- EN DORPSRANDEN

verdwenen weg spoorlijn

LEGENDA

Op de overgang van de bebouwde omgeving en het

ROOD

omliggende landschap liggen de stads- en dorpsranden,

stedelijke/dorps bebouwing

beeldbepalend voor het landschap van de Stadsregio.

beschermd stads-/dorpsgezicht

Zij vormen de rand en de entree van het landschap,

bedrijventerrein kassen

het dorp of de stad. Een welkome entree en een goede

recreatieterrein

overgang van landschap naar bebouwde omgeving

landelijke gebouwen

draagt bij aan de beleving van het gebied. Essentieel voor de ruimtelijke beleving van de verbinding tussen landschap en bebouwde omgeving is het benutten van de kwaliteiten van het landelijk gebied en gebieden met elkaar te verbinden. Leeuwarden is de enige stad in de Stadsregio. De stadsrandzone van Leeuwarden kent een mix van wonen, werken, recreëren en natuur. De inpassing van dergelijke functies in de stadsrandzone verdient aandacht. Voornamelijk omdat de stad Leeuwarden als compacte stad een scherp contrast vormt met het open en landelijk gebied. Daarnaast bepaalt het dorpssilhouet ook het ruimtelijk beeld van het landelijke en open gebied. De karakteristiek van het gebied wordt gekenmerkt door het zicht over open velden met vaak een kerk als oriëntatiepunt omzoomd door gebiedseigen groenstructuur. Deze silhouetten zijn onderdeel van het cultureel erfgoed van Fryslân.

N0.0RDPEIL

35

STADS- EN DORPSENTREE

STADS- EN DORPSSILHOUET

OVERGANG BEBOUWING EN LANDSCHAP

De entree van een stad of dorp is van oudsher de plaats

Het stads- en dorpssilhouet zijn het visitekaartje. Geef

De stads- en dorpsrand zijn een zone waar de overgang

waar een overgang is van het open landschap naar de

aandacht aan een ‘interessant’ silhouet waar groen en

plaatsvindt van bebouwing naar het landschap en

beslotenheid van de bebouwing.

rood elkaar afwisselen.

omgekeerd.

Richtlijnen:

Richtlijnen:

Richtlijnen:

- houd de dorpen/stad compact

- behoud zicht op de kern (hogere bebouwing, in het

- versterk contrast bebouwde omgeving en landschap

- sluit aan bij de bebouwingsstructuur op kwelderwallen en langs dijken - versterk entrees (laan of enkele solitaire bomen) - maak stadsentrees als herkenbare poorten tot de stad

36

Handboek voor het Landschap

bijzonder de kerktorens) - maak een herkenbaar silhouet - zorg voor een goede balans van ‘rood’ en ‘groen’ in de dorpsrand

- ben terughoudend in het toevoegen van nieuwe bebouwing - sluit bij dorpsuitbreiding aan bij organische groei dorp - houd vast aan zichtlijnen tussen dorp en landschap

BEDRIJVENTERREINEN

SPORTVELDEN / VOLKSTUINEN

VERLICHTING

Bedrijventerreinen zijn de laatste decennia aan de rand van

Sportvelden en volkstuinen leveren een grote sociaal-

Verlichting draagt voornamelijk bij aan de herkenbaarheid

dorpen en steden bijgebouwd. Bedrijventerreinen moeten

maatschappelijke bijdrage aan zowel dorpen als steden.

van wegen of plekken. Daarnaast kan zij zorgen voor veilige

aansluiten bij de maat en schaal van de omgeving.

Zij liggen vaak aan de rand en hebben een groot

verkeerssituaties. In en nabij dorpen vormt verlichting vaak

ruimtebeslag.

een oriëntatiepunt.

Richtlijnen:

Richtlijnen:

- inpassen in gebiedseigen (erven)structuur, d.m.v. opgaande

- voorkom onnodige ‘uitstraling’, ga gericht aanschijnen

- inpassen in gebiedseigen (erven)structuur, d.m.v. opgaande

beplanting (solitaire bomen met onderbeplanting)

- maak bewuste keuzes in donkere en verlichte gebieden

beplanting (solitaire bomen met onderbeplanting)

- aansluiting zoeken op dorpse structuur van wandelpaden

Richtlijnen: - voorkom ‘zones’ in de dorpsrand; zorg voor een goede balans van ‘rood’ en ‘groen’

N0.0RDPEIL

37

38

Handboek voor het Landschap

afb. 8. Landelijk(e) (ge)bouwen in de Stadsregio

slaperdijken GRIJS rivierdijken (Oostergo Leppe) rijksweg weg GRIJS toekomstige weg rijksweg verdwenen weg weg spoorlijn toekomstige weg

2.2 LANDELIJK(E) (GE)BOUWEN

verdwenen weg ROOD spoorlijn stedelijke/dorps bebouwing

Het buitengebied van de Stadsregio Leeuwarden is een

LEGENDA

beschermd stads-/dorpsgezicht ROOD bedrijventerrein stedelijke/dorps bebouwing kassen beschermd stads-/dorpsgezicht recreatieterrein bedrijventerrein landelijke gebouwen kassen

overwegend agrarisch gebied waar verspreid liggende

recreatieterrein

buitengebied. Het gaat dan voornamelijk om nieuwe

landelijke gebouwen

stads- en dorpsuitbreidingen, de schaalvergroting in de

dorpen in een open landschap het ruimtelijk beeld vormen. Samen met het cultuurhistorisch erfgoed geeft de meer recente bebouwing de uitstraling aan het

landbouw in de vorm van stallen en de inrichting van de boerenerven. Bij landelijke gebouwen wordt in het gemeentelijk beleid vooral gesproken over specifieke karakteristieke boerderijtypen. Dit is het cultureel erfgoed waar in het beleid extra aandacht voor is. Voor het overige landelijke gebied valt op dat deze aandacht voor inpassing in het landschap ontbreekt. Landelijke gebouwen bepalen echter op grote schaal de uitstraling in het landschap. Van belang zijn hier onder andere de schaal van de gebouwen ten opzichte van hun omgeving. Tevens spelen aspecten mee zoals landschappelijke inpassing, bouwrichting, materiaal- en kleurgebruik, en de wijze en mate van verlichting. Voor het landelijk gebied geldt tevens dat er een groot aantal historische gebouwen zijn, zoals zuivelfabrieken, stinzen, states en kerken die ook voor de toekomst het beeld bepalen. Samen met nieuwe gebouwen, zoals (mega)stallen, kassencomplexen, waterreservoirs e.d. vormen zij het landelijk beeld van de toekomst.

N0.0RDPEIL

39

STALLEN, SCHUREN EN BOERENERVEN

KASSEN EN BEDRIJFSGEBOUWEN

KARAKTERISTIEKE BEBOUWING

Compositie, vormgeving, materialisatie en kleur van stallen en schuren zijn van grote invloed op hun landschappelijke inpassing. Boerenerven zijn de meest oorspronkelijke bebouwingstypologie in Fryslân.

Deze elementen vragen extra aandacht als het gaat om landschappelijke inpassing. De objecten missen een koppeling tussen vorm, functie en locatie.

Karakteristieke bebouwing in de vorm van arbeiderswoningen maken een wezenlijk onderdeel uit van de vaak verspreide bewoning van het Friese landschap.

Richtlijnen: - opnemen in (erf)structuur en perceelsrichting van landschap - geef voorkeur aan gedekte tinten (zie: ‘Nije Pleats in de praktijk’, www.atelierfryslan.nl) - behoud verspreide ligging van de boerenerven

Richtlijnen: - opnemen in (erf)structuur en perceelsrichting van landschap - inpassen in gebiedseigen (erf)structuur d.m.v. opgaande beplanting (solitairen met eventueel onderbeplanting, lanen, singels of hagen) - voorkom onnodige ‘uitstraling’, ga gericht aanschijnen

- voorkom onnodige ‘uitstraling’, ga gericht aanschijnen

- zie www.kasinbeeld.nl

40

Handboek voor het Landschap

Richtlijnen: - behoud verspreide ligging van de woningen - concentreer bebouwing op hogere gelegen gedeelte in het landschap (kwelderwal/-dijk) - selectief toevoegen bebouwing op kwelderwal

RECREATIEVE TERREINEN

CULTUURHISTORISCH ERFGOED

TRAFOSTATIONS EN GEMALEN

Recreatieterreinen zijn sinds de jaren 1960-1970 in opkomst en dragen bij aan de toegankelijkheid van het buitengebied. Aandacht is nodig voor de inpassing van dergelijke terreinen in voornamelijk het open landschap.

De kloosters, stinzen en states vertegenwoordigen archeologisch, cultuurhistorisch en landschappelijk gesproken eeuwenlange historische ontwikkelingen. De kerkgebouwen bepalen duidelijk het Friese landschap en de silhouetten van de Friese dorpen.

Trafostations en gemalen staan vaak aan de rand van de weg, bereikbaar en in het zicht of als solitaire objecten in het open landelijk gebied.

Richtlijnen: - opnemen in (erf)structuur en perceelsrichting van landschap - inpassen in gebiedseigen (erf)structuur d.m.v. opgaande beplanting (solitairen met eventueel onderbeplanting, lanen, singels of hagen)

Richtlijnen: - behoud zicht op gebouwen - aansluiting zoeken bij het recreatief routenetwerk - behoud karakteristieke kenmerkende structuur terrein

Richtlijnen: - versterk de beeldkwaliteit - geef aandacht aan het zicht op deze beeldbepalende objecten - ga bij nieuwe ontwikkelingen voor een hoge beeldkwaliteit

- behoud zicht naar het landschap

N0.0RDPEIL

41

42

Handboek voor het Landschap

afb. 9. Waterstructuur in de Stadsregio

blokverkaveling, grootschalige regelmaat blokverkaveling, kleinschalige regelmaat blokverkaveling, onregelmatig opstrekkende verkaveling, grootschalige regelmaat opstrekkende verkaveling, kleinschalige regelmaat opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling polderverkaveling (zeepolders)

2.3 WATERSTRUCTUUR

polderverkaveling (meerpolders) es- / esachtige verkaveling

LEGENDA

BLAUW

De waterstructuur en de groenstructuur vormen samen de groenblauwe dooradering van het landelijk en stedelijk

vaarweg

gebied en koppelen recreatieve en ecologisch waardevolle

dorpsvaart

gebieden aan elkaar. De herkenbare waterstructuur is voor

meren en poelen

GROEN

Fryslân van wezenlijk belang, zowel voor de beleving van het water als vanáf het water.

bos singelstructuur terp

De Stadsregio Leeuwarden grenst aan de Friese Meren.

middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo)

Karakteristiek zijn de Zwette, de Bolswardertrekvaart, de

zeepolderdijken

Dokkumer Ee, de Murk, het Prinses Margrietkanaal en het

binnendijken hemdijken

Van Harinxma-kanaal. De waterstructuur verdient aandacht

(veen)polderdijken

bij de inpassing van ruimtelijke ontwikkelingen. Vooral

slaperdijken

de historische kreken en opvaarten en de nieuwe ‘natte’

rivierdijken (Oostergo Leppe)

GRIJS

verbindingen tussen recreatieve gebieden, waterberging en koppeling stad en land zijn aandachtspunt.

rijksweg weg toekomstige weg verdwenen weg spoorlijn

ROOD stedelijke/dorps bebouwing beschermd stads-/dorpsgezicht bedrijventerrein kassen recreatieterrein landelijke gebouwen

N0.0RDPEIL

43

KREKENPATROON

VERKAVELINGSPATROON

VAARWEGEN (TREKVAART, VEENVAART, KANALEN)

De kreken vormen de oorspronkelijke blauwe aders in

Het verkavelingspatroon volgt de belijning van het

Fryslân is een provincie van het water. De verschillende

het kleigebied. De kreken zijn vrijwel overal niet meer

watersysteem.

vaarwegen en kanalen hebben een belangrijke rol

herkenbaar in het landschap.

natuurlijke basis voor het landschap.

Het

verkavelingspatroon

biedt

een

gespeeld bij haar ontwikkeling. Verschillende wateren zijn in de loop van de jaren van functie veranderd.

Richtlijnen:

Richtlijnen:

- combineer (oude) kreken met recreatieve routes

- behoud de gebiedseigen patronen en structuren

Richtlijnen:

- zorg voor ruimtelijke versterking van het krekenpatroon;

- zorg bij ontwikkelingen altijd voor versterking van de

- behoud de gebiedseigen karakteristieken

maak ze waar mogelijk zichtbaar in het landschap (door

hoofdrichting (haaks op kwelderwal, blokverkaveling of

- breng hiërarchie aan in hoofdvaart en kleinere vaarten

o.a. herstel van het reliëf)

lange smalle verkaveling) door middel van beplanting en

- versterk onderscheid in gebruiks- en verschijningsvorm

bebouwing in dezelfde perceelsrichting

44

Handboek voor het Landschap

OPVAARTEN

MEREN / PLASSEN

BOUWSTENEN VOOR RUIMTELIJKE KWALITEIT 1. De landschappelijke onderlegger is de basis. Elke watersportkern is uniek door zijn specifieke ligging in het landschap. Verschillen in de bodem en historische kavelpatronen moeten ook bij nieuwe ontwikkelingen doorwerken in de structuur. Zo ontstaan plekken met een eigen karakter.

2. Houdt oevers openbaar. De aantrekkelijkheid en betekenis van watersportkernen zijn gebaat bij openbaarheid van oevers. Neem de oevers op in het continue netwerk van wandelpaden. Houdt bij het ontwikkelen van nieuwe complexen de oevers altijd openbaar.

3. Maak aantrekkelijke entrees vanaf land en water en een logische routing naar parkeer- of aanlegplaatsen. Zorg voor een prettige en logische route naar parkeer- en aanlegplaatsen. Markeer duidelijk de plekken waar de kern wordt binnengegaan.

4. Zorg voor een samenhangend netwerk van wandel- en fietspaden en sluit het aan op het vaarnetwerk. Maak per watersportkern een bewuste keuze voor het type boten dat er kan komen en optimaliseer de mogelijkheden voor dat type boten. Creëer ruime mogelijkheden voor een ommetje over land. Maak transferia tussen land en water.

5. Zorg voor zichtrelaties met het landschap. Waar ben ik? Juist zichtlijnen over land en water vertellen waar je je bevindt. Breng de mooie bestaande vergezichten in kaart en bewaak ze.

6. Kies voor stedenbouwkundige menging. De ruimtelijke kwaliteit van watersportkernen is gebaat bij een fijnkorrelige menging van (permanent) wonen, werken en recreatie. Het zorgt voor levendigheid.

7. Het silhouet in het landschap is verzorgd. Er wordt aandacht besteed aan het aanzicht van de kern vanaf het water en het land. Door

Opvaarten zijn vaarten die de hoofdwatergang met

De Friese Meren vormen een groot onderdeel van al het

dorpen en boerderijen verbinden. In de loop der tijd zijn

aanwezige Friese water. Zij dragen wezenlijk bij aan de

8. Borduur voort op de historie van de plek.

vele van deze opvaarten gedempt en/of verdwenen.

ruimtelijke beleving van Friesland in het algemeen en zijn

Zorg ervoor dat de geschiedenis beleefbaar blijft. Gebruik de geschiedenis als inspiratiebron

van een hoge recreatieve waarde. Richtlijnen: Richtlijnen:

- maak onderscheid in vaarten en opvaarten (profilering,

- behoud en versterk het waternetwerk

- verbind dorpen aan het opvaartensysteem

voor nieuwe ontwikkelingen op een eigentijdse manier.

9. Creëer bijzondere plekken aan het water. Bakens en andere oriëntatiepunten kunnen het waterfront verbijzonderen ten opzichte van

- behoud de gebiedseigen karakteristieken oevers en beheer)

het aanbrengen van beplanting en door regie over de uitstraling van gebouwen.

- sluit nieuwe (rode of recreatieve) ontwikkelingen aan het bestaande waternetwerk - zet gebieden waar nodig in als retentiegebied

andere watersportkernen en zorgen voor herkenbaarheid en zo mogelijk bruikbaarheid.

10. Water én groen zijn belangrijk. Juist in een watersportkern kan de groenstructuur voor extra sfeer zorgen. Reserveer bij nieuwe ontwikkelingen groeiruimte voor bomen in tuinen en het openbaar gebied.

11. Aandacht voor de beeldkwaliteit van de architectuur. Zorg voor pure architectuur met natuurlijke materialen en kleuren, passend bij de schaal en maat van de context. Voer regie bij nieuwe ontwikkelingen van planvorming tot en met de uitvoering.

bron: Atelier Fryslân N0.0RDPEIL

45

46

Handboek voor het Landschap

afb. 10. Groenstructuur in de Stadsregio

jonge zeepolders droogmakerijen veenweidegebieden veenderijen beekdallandschap hoogveenontginning

2.4 GROENSTRUCTUUR

woudontginning heideontginning

LEGENDA Fries essenlandschap LANDSCHAPSTYPEN VERKAVELING kwelderwal blokverkaveling, grootschalige regelmaat kweldervlakte blokverkaveling, kleinschalige regelmaat kleiterpenlandschap blokverkaveling, onregelmatig klei op veengebied opstrekkende verkaveling, grootschalige regelmaat oude zeepolders in jonge kleilandschap opstrekkende verkaveling, kleinschalige regelmaat oude zeepolders in oude kleilandschap opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling jonge zeepolders polderverkaveling (zeepolders) droogmakerijen polderverkaveling (meerpolders) veenweidegebieden es- / esachtige verkaveling veenderijen

De Stadsregio kent een diversiteit van klei, veen- en zandgronden. Het meest karakteristiek zijn de terpen en dijken in het landschap. Terpen en dijken bieden bescherming tegen het water. Deze landschapselementen zijn met de historische ontwikkeling van het landschap verbonden, waarmee zij onderdeel zijn van het cultureel erfgoed van Fryslân. Naast terpen en dorpen is er in de verschillende landschappen

een

diversiteit

aan

karakteristieke

groenelementen op te noemen; erven, lanen, singels,

beekdallandschap BLAUW hoogveenontginning vaarweg woudontginning dorpsvaart heideontginning meren en poelen Fries essenlandschap

eendenkooien, (moeras)bosjes en parken. Afhankelijk

GROEN VERKAVELING bos blokverkaveling, grootschalige regelmaat singelstructuur blokverkaveling, kleinschalige regelmaat terp blokverkaveling, onregelmatig middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) opstrekkende verkaveling, grootschalige regelmaat zeepolderdijken opstrekkende verkaveling, kleinschalige regelmaat binnendijken opstrekkende verkaveling, jonge veen/heide-verkaveling hemdijken polderverkaveling (zeepolders) (veen)polderdijken polderverkaveling (meerpolders) slaperdijken es- / esachtige verkaveling rivierdijken (Oostergo Leppe)

ligt de openheid van het Friese landschap onder druk.

van het landschapstype kent het gebied een open of juist iets meer besloten karakter. Door de decennia lange ontwikkeling van bebouwing (wonen en bedrijventerreinen) Het waardevolle landschap vraagt om een bewuste en kritische omgang met ontwikkeling van beplanting en bebouwing in het landschap. Essentieel voor de beleving en inrichting van het landschap is de herkenbaarheid van het landschap en dergelijke jonge en oude elementen en structuren die de mate van openheid bepalen.

BLAUW GRIJS vaarweg rijksweg dorpsvaart weg meren en poelen toekomstige weg verdwenen weg GROEN spoorlijn bos singelstructuur ROOD terp stedelijke/dorps bebouwing middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) beschermd stads-/dorpsgezicht zeepolderdijken bedrijventerrein binnendijken kassen

N0.0RDPEIL

47

OPENHEID

DIJKEN

KWELDERWALLEN

De openheid is zeer kenmerkend voor dit gebied. Het

Dijken vormen een antwoord op de bedreiging van de

De kwelderwallen vormen de oorspronkelijk hoger gelegen

contrast met hier en daar een terpdorp boerenerf maakt

zee. Daarnaast zijn zij gebruikt om land te winnen. Zij

delen van het gebied. Zij kenmerken zich door het verdichte

deze openheid zichtbaar.

bieden hierdoor waardevolle cultuurhistorische informatie.

karakter ten opzichte van de open kweldervlakten.

Richtlijnen:

Richtlijnen:

Richtlijnen:

- behoud openheid op kwelderwal, -vlaktes, in

- maak bewuste keuzes in beplante of onbeplante dijken

- versterk de lengterichting van kwelderwallen d.m.v. (laan)

droogmakerijen en polders en tussen de dorpen

- behoud de vaak hoge ligging en smalle profilering

beplanting in de dorpen

- versterken van erfbeplanting in het buitengebied

- behoud de (organische) structuur

- versterking van beplanting in de dorpen

- creëer doorgaande verbindingen over Middelzeedijk

beplanting op de kwelderwal (in het dorp) en open ruimte

- zie Cultuurhistorische Kaart Fryslân (www.fryslan.nl/chk)

op de kweldervlakte

48

Handboek voor het Landschap

- versterk contrast tussen kwelderwallen en –vlakten;

TERPEN

DROOGMAKERIJEN

NATUURGEBIEDEN

Terpen zijn door mens gemaakte ophogingen in het

Droogmakerijen zijn drooggelegde meren waarbij water

Onderdeel van de Stadsregio zijn de natuurlijke gebieden,

landschap en horen bij de historie van de ontwikkeling

is omgevormd naar agrarische gronden. Er zijn een

waaronder verschillende Natura2000 gebieden. De

van de Friese boerderijen, dorpen en steden.

gering aantal droogmakerijen in Oostergo aanwezig.

Groote Wielen en De Alde Feanen. Van belang voor

Karakteristiek is de openheid en geometrische opzet.

natuurontwikkeling

Richtlijnen:

zijn

verbindingen

(water-

en

groenstructuur) tussen kleine natuurgebieden.

- behoud de kenmerkende hoge ligging

Richtlijnen:

- houd zicht op de kerk en de kern

- behoud het open karakter

Richtlijnen:

- versterk contrast (open) landschap en compacte terpen

- versterk de herkenbare verkavelingstructuur

- neem de gebieden op in het recreatief routenetwerk

- beplanting op de terp, het landschap is (relatief) open

- respecteer de geometrische opzet

- verbind waar mogelijk de natuurgebieden onderling

- zie de Friese Archeologische Monumenten Kaart Extra (www.fryslan.nl/famke)

N0.0RDPEIL

49

afb. 11. Infrastructuur in de Stadsregio

bos singelstructuur terp middeleeuwse zeedijken (Oostergo/Westergo) zeepolderdijken binnendijken hemdijken

2.5 INFRASTRUCTUUR

(veen)polderdijken slaperdijken

LEGENDA

rivierdijken (Oostergo Leppe)

Wegen en paden in het Friese landschap kenmerken zich vooral door de koppeling met de ondergrond zoals de

GRIJS

polderwegen, dijken en kerkenpaden in het open veld.

rijksweg

De nieuwe infrastructuur heeft zich meer los gemaakt

weg toekomstige weg

van de natuurlijke hoogten en laagten in het landschap

verdwenen weg

(zogenaamde hogere infrastructuur). Beide hebben belang

spoorlijn

bij een goede inpassing in hun omgeving.

ROOD stedelijke/dorps bebouwing

Wegen verbinden dorpen en steden met elkaar. Zij kunnen

beschermd stads-/dorpsgezicht

als een samenhangend netwerk recreatieve gebieden

bedrijventerrein kassen

koppelen en de beleving van een gebied versterken. De

recreatieterrein

wegen zijn de belevingsaders van het landschap waar

landelijke gebouwen

vanaf de ruimtelijke kwaliteit wordt waargenomen. Door rekening te houden met en bewust te zijn van de waarde van wegen kan er kwaliteit worden toegevoegd bij de landschappelijke inpassing van wegen en paden. Routes en verbindingen, materialisatie en wel of geen verlichting spelen een belangrijke rol bij de inrichting van wegen en paden in het Friese landschap.

N0.0RDPEIL

51

WEGEN

FIETSPADEN

WANDELPADEN

Wegen zijn onderdeel van de belevingsaders van het

Fietsers maken enerzijds gebruik van bestaande wegen en

Wandelpaden dragen bij aan de cultuurhistorie en

landschap. Hun verschijningsvorm draagt bij aan de

dijken, anderzijds zijn er speciaal aangelegde fietspaden

beleving van het landschap.

landschappelijke beleving.

daarbij horende netwerken. Richtlijnen:

Richtlijnen:

Richtlijnen:

- versterk de wegenstructuur (rechte kwelder- en

- maak bewuste keuzes in beplante en onbeplante

polderwegen, slingerende dijken) - beplant wegen op kwelderwallen (alleen in de dorpen) - maak bewuste keuzes in beplante en onbeplante wegen

52

Handboek voor het Landschap

fietspaden - neem op in recreatief routenetwerk, koppel routes aan voorzieningen

- maak bewuste keuzes in beplante en onbeplante wandelpaden - neem op in recreatief routenetwerk, koppel routes aan voorzieningen

HISTORISCHE SPOOR- EN TRAMWEGEN

VERLICHTING

De spoor- en tramwegen zijn zowel cultuurhistorisch als

Verlichting draagt voornamelijk bij aan de herkenbaarheid

landschappelijk zeer relevant: zij hebben een grote bijdrage

van wegen/plekken. Daarnaast kan zij zorgen voor veilige

geleverd aan de sociaaleconomische ontwikkeling van

verkeerssituaties. In en nabij dorpen vormt verlichting vaak

Fryslân. Spoor- en tramwegen zijn deels verdwenen en

een oriëntatiepunt.

deels nog in het huidige landschap aanwezig. Richtlijnen: Richtlijnen:

- zet in op veiligheid

- neem op in recreatief routenetwerk, koppel routes aan

- voorkom onnodige ‘uitstraling’, ga gericht aanschijnen

voorzieningen

- maak bewuste keuzes in donkere en verlichte (nabij gevaarlijke kruisingen) gebieden

N0.0RDPEIL

53

H A N D VAT T E N P E R SCHAALNIVEAU

3.0 3.1 HANDVATTEN 3.2 PRAKTIJKSITUATIES

N0.0RDPEIL

55

STAPPENPLAN

I HET LANDSCHAP

II DE OMGEVING

De landschappelijke onderlegger is de basis

Houd rekening met zichtrelaties

Werk driedimensionaal bij nieuwe ontwikkelingen

Benut de landschappelijk waardevolle elementen.

Zichtrelaties in het landschap zijn zeer waardevol. Breng

als onderdeel van het silhouet

de vergezichten in kaart en behoud onderlinge relaties en

Maak karakteristieke dorpssilhouetten. Varieer de hoogte

oriëntatie.

van de nieuwe ontwikkelingen in relatie tot de hoogte van

Cultuurhistorische en ecologische waarden als inspiratie Gebruik de Cultuurhistorische Kaart Fryslân (CHK2)

bestaande bebouwing. en

Benut de groen- en waterstructuur van het

maak ecologie en cultuurhistorie herkenbaar, functioneel

landschap

Sluit aan bij bestaande bebouwing, infra- , groen-

en duidelijk onderdeel van het planproces.

Verbind groen- en waterstructuren in en om de dorpen

en waterstructuur.

www.fryslan.nl/chk

en steden. Ontwikkel water en groen dat gericht is op het

Zorg voor een samenhangend netwerk van wandel- en

gebruik en de beleving.

fietspaden en vaarwegen. Koppel routes aan groen- en waterstructuur en creëer transferia tussen land en water.

Versterk het stads- en dorpslandschap Karakteristiek zijn de verhoudingen en de hechte relatie tussen stad/dorp en landschap. Geef nieuwe functies aan de ruimtelijke buffer tussen stad en dorp.

Waardeer het bestaande silhouet van dorp en landschap Creëer herkenbare dorpsranden. Routes en verbindingen moeten aansluiten op de bestaande structuren in de dorpskern. Versterk de karakteristieke informele rafeligheid van dorpsranden door rondwegen in te richten als dorpsstraten.

56

Handboek voor het Landschap

3.1 HANDVATTEN III DE LOCATIE

De handvatten geven aan de hand van het stappenplan op drie schaalniveaus houvast aan de te toetsen aspecten.

Beoordeel de compositie van massa en ruimte in

Stem het beplantingsplan af met de land-

Elke ontwikkeling zal aan de hand van deze drie niveaus

relatie tot de omgeving

schappelijke kenmerken en bodemsamenstelling

beoordeeld moeten worden of de landschappelijke en

Nieuwe ontwikkelingen leiden tot verandering in het

Pas gebiedseigen beplanting toe en sluit aan bij de

ruimtelijke kwaliteit zijn gewaarborgd.

aanzicht van dorp of stad. Zorg voor een ontwikkeling die

aanwezige groenstructuur.

past binnen de maat en schaal van de plek.

Integreer bedrijfskavels in de ervenstructuur van Maak aantrekkelijke dorpsranden

3.2 PRAKTIJKSITUATIES

dorp of landschap nieuwe

Bedrijfskavels vragen om erfbeplanting: beplanting met

Op basis van de handvatten en het stappenplan worden

dorpsranden. Schaal en dynamiek van bedrijven en de

een landschappelijk karakter, singels of houtwallen maar

elf praktijksituaties als voorbeeld uitgewerkt:

structuur van het dorp moeten met elkaar in relatie worden

ook hagen en grote solitaire bomen.

Bedrijfsterreinen

vormen

steeds

vaker

de

Dorpsuitbreiding Hijum (Leeuwarderadeel)

gebracht.

Bepaal de gewenste beeldkwaliteit en in relatie tot

Dorpsuitbreiding Wytgaard (Leeuwarden)

Maak herkenbare entrees vanaf land en water

de omgeving

Entree Britsum (Leeuwarderadeel)

Zorg voor een prettige ontvangst en logische routes naar

Zorg voor architectuur met streekeigen materialen en

Bedrijventerrein Gytsjerk (Tytsjerksteradiel)

parkeer- en aanlegplaatsen. Markeer duidelijk de plekken

kleuren, passend bij de schaal en maat van de context.

Bedrijventerrein Menaam (Menameradiel)

waar de kern wordt binnengegaan.

Voer regie bij nieuwe ontwikkelingen van planvorming tot

Onbemand tankstation, nabij Reduzum (Boarnsterhim)

en met de uitvoering.

Uitbreiding agrarisch bedrijf Hidaard (Littenseradiel)

Sluit aan bij de infrastructuur van de (directe)

Dokkumer Ee - Visie Rak 3 (Leeuwarden)

omgeving

Maak de verlichting in het landschap functioneel

Waterrecreatieve ontwikkeling De Zuidlanden (Leeuwarden)

De afwisseling van straten, paden, stegen en pleinen

en beperk uitstraling

Recreatieve ontwikkeling herinrichting Súderburd

scheppen een informele dorpse sfeer. Haal inspiratie uit de

Beperk de gevolgen van licht in stallen, reclame en

(Boarnsterhim)

alledaagse ongedwongenheid van de traditionele Friese

openbare straatverlichting voor de verstrooiing van licht in

Recreatiegebied Zwartkruis Noardburgum (Tytsjerksteradiel)

dorpen en zet dit in voor de inrichting van de openbare

het landelijk gebied. Maak heldere keuzes: wel of geen

ruimte.

verlichting en welke kleur, sterkte en richting.

N0.0RDPEIL

57

DORPSUITBREIDING HIJUM

Oude kleilandschap (Oostergo), kwelderwal

I HET LANDSCHAP

II DE OMGEVING

Hijum ligt in het oude kleilandschap. Het terpdorp

Hijum wordt aan de noordkant begrensd door

is ontstaan op de kwelderwal en ligt ten oosten

de Hijumer Feart, de opvaart die in verbinding

van de voormalige Middelzee en de huidige

staat met de Dokkumer Ee. Aan de westkant

Middelzeedijk. Het landschap rondom Hijum

ligt het tracé van de verdwenen spoorlijn die de

kent een blokverkaveling met een kleinschalige

overgang van dorp naar landschap vormt. Aan

Houd het dorp compact en zoek aansluiting op het bestaand

regelmaat.

de oostelijke dorpsrand trekt de kerk op de deels

stratenpatroon, waardoor de (ver)binding met de kern ontstaat. Maak

De CHK2 (www.fryslan.nl/chk) toont een verdwenen

afgegraven terp de aandacht. Zorg bij uitbreiding

gebruik van het tracé van de voormalige spoorlijn door deze lijn op te

spoorweg ten westen van het dorp. Het spoor is

in de dorpsrand voor zowel een relatie met het

nemen als ontsluiting van de dorpsuitbreiding én onderdeel te laten zijn

verdwenen, maar de route is door de hoge ligging

landschap als zicht op de kerk én verbinding met

van het dorpsommetje. Laat de nieuwe ontsluiting ‘verspringen’, zodat

in het landschap nog steeds zichtbaar.

de kern.

in de dorpsrand variatie in zicht op voor- en achtergevels mogelijk is.

III DE LOCATIE

Door beplanting in de dorpsrand op te nemen wordt het contrast tussen kwelderwal en kweldervlakte versterkt, en het landschap beter ‘leesbaar’. Waardeer donkerte in het landschap, dus houd de dorpsrand donker.

OPGAVE Landschappelijke en stedenbouwkundige inpassing van de uitbreiding in de dorpsrand

58

Handboek voor het Landschap

DORPSUITBREIDING WYTGAARD

I HET LANDSCHAP

II DE OMGEVING

Wytgaard ligt op de oude Middelzeedijk. Het

Het bijzondere van Wytgaard is de ligging aan

oudste deel van het dorp (ten oosten van de

de voormalige Middelzeedijk (Bredyk en Buorren).

Middelzeedijk) ligt in het oude kleilandschap. Later

Langs de dijk is het ritme van boerderijplaatsen

heeft het dijkdorp zich uitgebreid in westelijke

opvallend. De dorpskern wordt gevormd door een

richting, in het jonge kleilandschap (de voormalige

dicht aaneengesloten lint van bebouwing.

Middelzee). Het oostelijk deel kenmerkt zich door

Oude kleilandschap (Oostergo), kwelderwal

III DE LOCATIE De verkaveling rondom de uitbreiding bestaat uit vrij smalle watergangen. De dorpsuitbreiding grenst aan deze watergangen, die de overgang

de onregelmatige blokverkaveling en de verspreid

De veelal beplante dijk en de beplante dorpsranden

van dorp en landschap vormen. Het huidig stratenpatroon vormt de

liggende

voormalige

vormen een groene enclave in het relatief open

basis voor de dorpsuitbreiding. Er zijn mogelijkheden om een informele

Middelzeedijk (de huidige Bredyk en de Buorren).

landschap. De dorpsuitbreiding vindt aansluiting

dorpsrand te ontwikkelen door de waterstructuur (de smalle kavelsloten)

De voormalige Middelzee kenmerkt zich door

bij de groenstructuur. Door de uitbreiding ontstaan

te koppelen aan het interne stratenpatroon. Varieer met achter- en

de polderverkaveling. Het is een relatief open

kansen om de noordelijke dorpsrand meer

zijgevels, georiënteerd op het landschap. Een beplantingsplan met

landschap, met een enkele boerderijplaats.

aantrekkelijk en beter toegankelijk te maken.

inheemse soorten zorgt voor versterking van het dorp als groene enclave

boerderijen

langs

de

in het open landschap.

OPGAVE Landschappelijke en stedenbouwkundige inpassing van de uitbreiding in de dorpsrand

N0.0RDPEIL

59

ENTREE BRITSUM

Oude kleilandschap (Oostergo), kwelderwal

I HET LANDSCHAP

II DE OMGEVING

Britsum ligt in het oude kleilandschap. Het

Aan de noordzijde is Britsum verbonden met de

terpdorp ligt op een kwelderwal en ligt aan de

Stienzer Feart (opvaart) welke in verbinding staat

oostzijde van de voormalige Middelzee en de

met de Dokkumer Ee.

III DE LOCATIE

Britsum is opgebouwd uit een blokverkaveling met

Tussen Stiens en Britsum ligt nog een kleine open

Versterk het contrast tussen de openheid van het landschap en het

kleinschalige regelmaat en bestaat ten westen

ruimte. Het dorp ligt in een agrarisch landschap

compacte dorp. Beplant de dorpsstraat, vanaf de dorpsentree, met

van Britsum uit akkerbouwgronden en ten oosten

en heeft een karakteristiek dorpssilhouet met een

(gebiedseigen) laanbomen. Houd hierbij de weg naar het dorp onbeplant

en zuiden van Britsum uit landbouwgronden.

kerk op een terp.

(Menno van Coehoornwei). Daarbij is het van belang om geen accent te

huidige Middelzeedijk. Het landschap rondom

leggen op de rotonde aan de Menno van Coehoornwei. Verwijder dan ook de beplanting langs de Griene Leane. Versterk tevens het contrast door landschap tussen dorp en Stienzer Feart open te houden. Indien hier verlichting wordt toegepast, houd dan rekening met de donkerte van het landschap en de verlichte wegen in het dorp.

OPGAVE Gebiedseigen westelijke toegangsweg naar Britsum

60

Handboek voor het Landschap

BEDRIJVENTERREIN GYTSJERK

Lage Midden, veenweidegebied

I HET LANDSCHAP

II DE OMGEVING

Gytsjerk is een streekdorp in het veenweidegebied,

De houtwallen kenmerken het kleinschalige

het Lage Midden. Het dorp is ontstaan op een hoger

landschap en vormen ‘kamers in het landschap’.

gelegen dekzandrug. Het landschap kenmerkt zich

De vele states, stinzen en buitenplaatsen, die

door een aaneenschakeling van dorpen op de

van oorsprong op de hoge en droge delen van

zandrug in een kleinschalig houtsingellandschap.

het landschap worden gebouwd zijn opgenomen

De locatie maakt deel uit van het landschap en ligt tegen de dorpsrand.

Er is een opstrekkende verkaveling, met grote

in de ‘kamerstructuur’. De opvaarten (Sânfeart

Om een krachtige en herkenbare dorpsentree te ontwikkelen wordt

regelmaat. Dit landschap grenst aan het open

en Oentsjerkster Feart) lopen vanuit de kern,

onderscheidt gemaakt in hoge beeldkwaliteit aan de rand van het

veenweidegebied dat zich kenmerkt door grote

in westelijke richting naar De Moark. Langs de

terrein en een lagere beeldkwaliteit in het centrale deel. Behoud van

mate van openheid.

doorgaande provinciale weg (noord-zuid gericht)

zicht op de kerk is zeer waardevol.

is het contrast tussen het besloten woudengebied

Het huidig stratenpatroon vormt de basis voor de infrastructuur van

en

het bedrijventerrein. Vanuit de dorpsstraat (Rengersweg) is zicht op het

het

open

veenweidelandschap

waarneembaar.

goed

III DE LOCATIE

landschap. Deze zichtlijnen worden ingezet als wandelroute over het terrein. Het bedrijventerrein vormt met haar (inheemse) randbeplanting

OPGAVE

een nieuwe ‘kamer’ in het landschap.

Landschappelijke inpassing van een te ontwikkelen bedrijventerrein

N0.0RDPEIL

61

BEDRIJVENTERREIN MENAAM

Oude kleilandschap (Westergo), kwelderwal

I HET LANDSCHAP

II DE OMGEVING

Menaam is een terpdorp dat op de kwelderwal in

De lange bocht van de Bitgumerdyk sluit niet aan

het oude kleilandschap is ontstaan. Het landschap

bij de richting van het landschap. De groenstructuur

wordt gekenmerkt door blokverkaveling met

benadrukt de perceelrichting van het landschap.

kleinschalige regelmaat, met open karakter en

De lange bocht blijft onbeplant en wordt daarmee

door groen omzoomde boerenerven.

minder bepalend in het landschap. De bestaande

De ligging aan de Bitgumerdyk maakt dat deze plek beeldbepalend is

watergangen worden ingezet als onderdeel van

voor de dorpsentree. De noordwestelijke rand van het bedrijventerrein

het dorpsommetje en sluiten zoveel mogelijk aan

oriënteert zich op het landschap. Kies bewust voor doorzetten van de

bij bestaande wandel- en fietsroutes.

groenstructuur en geen bebouwing aan of in de lange bocht. Creëer een

III DE LOCATIE

samenhangend geheel van wandelpaden en bebouwing, zowel binnen het bedrijventerrein als in relatie tot het dorp. Sluit het dorpsommetje aan op de Menaldumervaart. Waardeer tevens donkerte in het landschap. Breng eventueel beperkt verlichting aan op het bedrijventerrein.

OPGAVE Landschappelijke inpassing van een in ontwikkeling zijnde bedrijventerrein

62

Handboek voor het Landschap

ONBEMAND TANKSTATION, NABIJ REDUZUM

Oude kleilandschap (Oostergo), klei op veengebied

I HET LANDSCHAP

II DE OMGEVING

Reduzum ligt in het oude kleilandschap, op de

De locatie ligt op een kruising van (historische)

overgang van de voormalige Middelzee (oude

wegen

zeepolder) met de kwelderwal en het klei op

Tsienzerbuorren

veengebied. Het landschap rondom de kruising

Middelzeedijk. De haakse kruising met de

van de locatie voor het onbemande tankstation

Overijsselsestraatweg is op een complexe manier

Herstel de historische structuur van dijken, waarmee de locatie

ten zuiden van Reduzum is opgebouwd uit

veranderd. Voor fietsers is er een ongelijkvloerse

hecht aan haar omgeving. Hierbij kan de noordzuidrichting van de

een

onregelmatige

onderdoorgang. Tussen de verschillende wegen

Overijsselsestraatweg worden benadrukt. Pas hierbij beplanting schaars

blokverkaveling. De historische structuur van dijken

ligt een carpoolplek. Deze aspecten samen maakt

toe langs wegen, maar wel rondom erven. De huidige parkeerplaats

en wegen geven de plek haar oorspronkelijke

van de kruising een complex knooppunt. Door de

met onbemand tankstation kan in deze worden benaderd als een erf

karakter.

infrastructurele uitstraling van de carpoolplek heeft

waarbij zowel oriëntatie, als beplanting en eventuele verlichting op

de omgeving een desolaat karakter. Kenmerkend

kunnen worden aangepast. Ook de uitstraling van het tankstation kan

voor de omgeving zijn de beplante boerenerven.

aansluiten bij de boerenerven.

polderverkaveling

en

en

paden. (N381)

De volgt

provinciale de

weg

voormalige

III DE LOCATIE

Beplanting langs wegen komt beperkt voor.

OPGAVE Landschappelijke inpassing van een onbemand tankstation

N0.0RDPEIL

63

UITBREIDING AGRARISCH BEDRIJF HIDAARD

I HET LANDSCHAP

II DE OMGEVING

Het agrarisch bedrijf maakt deel uit van het

De terpen en terpdorpen zijn sfeerbepalend. In het

ensemble Trijehúzen. Dit buurtschap ligt in het oude

open landschap liggen beplante (boeren)erven.

kleilandschap. De verkaveling kenmerkt zich door

Tussen de verschillende boerenerven is ruimte van

onregelmatige blokverkaveling. Het landschap

open weilanden en een kronkelende verkaveling.

Oude kleilandschap (Westergo), kleiterpenlandschap

III DE LOCATIE

rondom wordt gevormd door op relatief grote

Voor de uitbreiding van het agrarisch bedrijf is het van belang dat voor

afstand van elkaar gelegen boerenerven. De erven

de toekomst een ontwikkelingsplan wordt opgesteld. Onderdeel hiervan

zijn vaak voorzien van erfbeplanting, te midden

is een landschappelijk inpassingsplan dat wordt kortgesloten met Nije

van de open ruimten van het kleilandschap

Pleats. Hierin kan worden opgenomen dat de maximale (bouw)kavel wordt vergroot en dat de kavelvorm aansluit bij de verkaveling van het landschap. Uitgangspunt is om hier uit te gaan van het behoud van het onregelmatig patroon van sloten. Pas op het erf streekeigen erfbeplanting rondom toe en plaats nieuwe bedrijfsgebouwen in het verlengde van de bestaande bebouwing.

OPGAVE Landschappelijke inpassing van een agrarisch erf met bebouwing

64

Handboek voor het Landschap

DOKKUMER EE - VISIE RAK 3

Oude kleilandschap (Oostergo), kwelderwal en kweldervlakte

I HET LANDSCHAP

II DE OMGEVING

Rak 3 is onderdeel van de Dokkumer Ee en ligt

De Dokkumer Ee is de landschappelijke drager

in het oude kleilandschap. De Dokkumer Ee

van het gebied in een structuur van opvaarten.

verlaat Leeuwarden aan de noordzijde van de

De Dokkumer Ee ligt zowel in een stedelijke als

stad en doorsnijdt zowel de kwelderwal als

landelijke omgeving. In de stedelijke omgeving van

de kweldervlakte en het klei op veengebied.

Leeuwarden heeft zij een meer stedelijk karakter.

Herstel de structuur van opvaarten en verbind watergangen met de

Hiermee meandert zij door een landschap waar

De dorpen Snakkerburen en Lekkum hebben een

grotere vaarten. Maak hierbij ‘ommetjes’ over het water. Maak tevens

een blokverkaveling met kleinschalige regelmaat,

directe relatie met het water.

onderscheid tussen de verschillende vaarten. Varieer in het openbaar

een

onregelmatige

een

houden van oevers voor een aantrekkelijk beeld op en vanaf het water.

grootschalige

Houd hierbij rekening met belangrijke zichtlijnen zoals het zicht op de

regelmaat aanwezig zijn. Het landschap aan de

kerk van Lekkum. Zorg daarnaast voor aantrekkelijke recreatieve routes

noordzijde van Leeuwarden kenmerkt zich door

langs het water. Heb tevens respect voor het natuurlijke karakter van

een open landschap met beplante boerenerven,

het water en de flora en fauna in relatie tot het toepassen van licht en

stinzen en states.

donkerte.

opstrekkende

blokverkaveling

verkaveling

met

en

III DE LOCATIE

OPGAVE Visie op oevers en randen van de Dokkumer Ee

N0.0RDPEIL

65

WATERRECREATIEVE ONTWIKKELING DE ZUIDLANDEN 3

Oude kleilandschap (Oostergo), kwelderwal en klei op veengebied

I HET LANDSCHAP

II DE OMGEVING

De Zuidlanden ligt in het oude kleilandschap. Zij

Centraal in de Zuidlanden loopt de Wirdumervaart.

ligt zowel op een kwelderwal als in het klei op

Aan de oostzijde bevindt zicht de Tearnzer Wielen,

veengebied. Het landschap is opgebouwd uit een

een recreatieve plas als onderdeel van de nieuwe

onregelmatige blokverkaveling en heeft een open

uitbreiding. Aan de zuidzijde van de Wâldwei

en landschappelijk karakter. De Zuidlanden is een

bevindt zich een droogmakerij waar rondom een

Versterk het onderscheid in de structuur van vaarten. Verbind

uitbreidingslocatie van de gemeente Leeuwarden

ringvaart is gelegen. Het gebied kenmerkt zich

watergangen met de grotere vaarten (sluit aan op de sloepenroute

en ligt aan de zuidzijde van het stedelijk gebied

door een aantal beplante boerenerven.

Leeuwarden-Wirdum) en maak ‘ommetjes’ over het water mogelijk.

III DE LOCATIE

van Leeuwarden. Zij ligt tussen de voormalige

Maak hierbij onderscheid tussen de verschillende vaarten. Houd oevers

Middelzee en het veenweidegebied.

openbaar. Sluit aan bij de droogmakerij en versterk de openheid en de geometrische opzet.

OPGAVE Visie op de recreatieve ontwikkeling van watergangen in De Zuidlanden 3

66

Handboek voor het Landschap

RECREATIEVE ONTWIKKELING HERINRICHTING SÚDERBURD

I HET LANDSCHAP

II DE OMGEVING

De Burd ligt in het Lage Midden en is onderdeel

In de omgeving staat een molen waarbij rekening

van het beekdallandschap. Het landschap waarin

gehouden moet worden met een molenbiotoop.

De Burd gelegen is kent een opstrekkende

Daarnaast heeft de omgeving een zeer natuurlijk

verkaveling met een kleinschalige regelmaat. Het

karakter met structuur van watergangen. De

is een open landschap met een natuurlijk, nat en

aanwezige erven zijn beplant.

Lage Midden, beekdallandschap

III DE LOCATIE Sluit met beplanting, oevers en bebouwing aan bij het natuurlijke karakter

waterrijk karakter. De richting van het landschap is

van de omgeving en behoud de structuur van watergangen. Zet in op

zeer beeldbepalend.

een natuurlijke aanblik en gebruik de richting van het landschap. Houd de locatie open van karakter en beplant de erven. Beplant oevers met riet voor een natuurlijk karakter. Maak korte opvaarten en gebruik deze voor aanlegmogelijkheid. Verbreed hiervoor 1 of 2 bestaande watergangen en zet deze in als ontsluiting. Maak hoogteverschillen met een natuurlijk karakter ten behoeve van de bebouwing. Houd daarbij respect voor de ruimte, zicht

OPGAVE

en het gebruik van de molen.

Landschappelijke inpassing erf met recreatieve functie

N0.0RDPEIL

67

RECREATIEGEBIED ZWARTKRUIS NOARDBURGUM

I HET LANDSCHAP

II DE OMGEVING

Noardburgum ligt tussen de hoger gelegen

De ligging aan de Kûkhernsterfeart maakt het

zandgronden in het veenweidegebied. Het gebied

gebied aantrekkelijk voor de recreatie. Aan

grenst aan de heide- en woudontginningen. De

de zuidzijde ligt een elektriciteitscentrale met

oostzijde van de Kûkhernsterfeart is onderdeel

opgaande beplanting. Deze centrale is zeer

van de Ecologische Hoofdstructuur waarmee de

aanwezig in de omgeving.

Noordelijke Wouden, veenweidegebied

III DE LOCATIE Versterk het contrast tussen de lage, natte gebieden met hun openheid en

kwaliteit van het landschap wordt benadrukt. Het

de beslotenheid van het recreatiepark. Houd rekening met de massa en

landschap is opgebouwd uit een opstrekkende

ruimte van de recreatieve ontwikkeling in relatie tot zowel het landschap

verkaveling met grootschalige regelmaat.

als de elektriciteitscentrale. Creëer daarnaast natuurvriendelijke oevers en sluit hiermee aan op de Ecologische Hoofdstructuur. Houd oevers openbaar. Maak een natuurlijke westelijke rand passend bij het natte karakter van het landschap en pas hierbij gebiedseigen beplanting toe (wilgenstruweel en enkele elzen)

OPGAVE Landschappelijke inpassing van een recreatiegebied

68

Handboek voor het Landschap

N0.0RDPEIL

69

ANWB, Topografische Atlas Friesland, 2006 Atelier Fryslân, Nije Pleats in de praktijk, 2010 Atelier Fryslân, Adviesboek Nije Pleats, 2009 Atelier Fryslân, Werkboek Nije Pleats, 2009 Atelier Fryslân, Werkend landschap, 2010 Gedeputeerde Staten van Friesland, Notitie standpuntbepaling grootschalige landbouw in Fryslân, juni 2009 Gemeente Boarnsterhim, Bestemmingsplan buitengebied, 2008 Gemeente Boarnsterhim, Landschapskaart bestemmingsplan buitengebied Gemeente Boarnsterhim, Publicatie Vaststelling BP Buitengebied versie 7 april 2009 Gemeente Boarnsterhim, Reactienota zienswijzen BP Buitengebied 22 oktober 2008 Gemeente Boarnsterhim, Antwoord CvO. art. 10 BRO 5 november 2008 Gemeente Boarnsterhim, Structuurvisie wonen, concept oktober 2009 Gemeente Boarnsterhim, Welstandsnota, 19 maart 2004 Gemeente Leeuwarden, Littenseradiel en Menameradiel, Intergemeentelijke Structuurvisie Nieuw Stroomland, februari 2011 Gemeente Leeuwarden, Ferwerderadiel en TWA Architecten Burdaard, Ontwikkelkader visie Dokkumer Ee, Gemeente Leeuwarden, Bestemmingsplan buitengebied, december 2003 Gemeente Leeuwarden, Bestemmingsplan “Tusken Moark en Ie”, mei 2001 Gemeente Leeuwarden, Structuurvisie De Zuidlanden, maart 2011 Gemeente Leeuwarden, Welstandsnota, 5 juli 2004 Noordhoff Atlasproducties, De Bosatlas van Fryslân, oktober 2009

70

Handboek voor het Landschap

L I T E R AT U U R L I J S T Gemeente Leeuwarderadeel, Bestemmingsplan buitengebied, februari 2001

Noordpeil landschap en stedenbouw, Nieuwe Kijk op Dorpsplannen, 2008

Gemeente Leeuwarderadeel, Goedkeuringsbesluit partiële herziening Bestemmingsplan buitengebied, februari 2010

Provincie Fryslân, “De kwetsberens fan it lânskip”, februari 2009

Gemeente Leeuwarderadeel, Partiële herziening, Bestemmingsplan buitengebied,

Provincie Fryslân, De wordingsgeschiedenis van Fryslân (in thema’s), 29 juni 2007,

september 2009

herzien januari 2009

Gemeente Leeuwarderadeel, Structuurvisie Wonen / Woonvisie 2010-2015, december

Provincie Fryslân, Streekplan Fryslân “Om de kwaliteit van de romte” (structuurvisie), 2007

2010

Provincie Fryslân, Uitvoeringsagenda Streekplan 2011-2014

Gemeente Leeuwarderadeel, Welstandsnota, 2009

Provincie Fryslân, Uitwerking van het Streekplan op het landschapsonderdeel,

Gemeente Leeuwarderadeel, Woonvisie 2010-2015, december 2010

Landschapstypering van Fryslân Provincie Fryslân, Verordening Romte Fryslân, 15 juni 2011

Gemeente Littenseradiel, Bestemmingsplan buitengebied-oost, november 2001

Provincie Fryslân, Grutsk op ‘e Romte!, Ruimtelijke kwaliteit in Fryslân, 2012

Gemeente Littenseradiel, Bestemmingsplan buitengebied-west, april 1994 Gemeente Littenseradiel, Structuurvisie 2030, 2011

Stadsregio Leeuwarden, Convenant samenwerking 2010-2020

Gemeente Littenseradiel, Welstandsnota, onderdeel sneltoetscriteria, januari 2007

Stadsregio Leeuwarden, Landschapsontwikkelingsplan, Ontwikkelingsvisie voor de Stadsregio Leeuwarden, 2004

Gemeente Menameradiel, Bestemmingsplan buitengebied, 2007 Gemeente Menameradiel, Welstandsnota, november 2008

Uitgeverij Nieuwland, Historische Atlas Friesland, 1990

Gemeente Menameradiel, Welstandsnota, onderdeel sneltoetscriteria, november 2008 Gemeente Tytsjerksteradiel, Bestemmingsplan buitengebied, juli 1998 Gemeente Tytsjerksteradiel Structuurvisie “Finster op Romte”, maart 2010 Gemeente Tytsjerksteradiel, Structuurvisie en woonvisie “Romte en Wenjen”, 2010-2020 LTO Nederland, Kas in beeld, februari 2012 Ministerie van VROM, Zicht op mooi Nederland, Structuurvisie voor de Snelwegomgeving, oktober 2008

N0.0RDPEIL

71

72

Handboek voor het Landschap

L I J S T VA N A F B E E L D I N G E N Afb. 1. Kaart Ontwikkelingsvisie 2015, LOP Stadsregio Leeuwarden, 2004 Afb. 2. Topografische kaart, ANWB topografische atlas, 2006 Afb. 3. Gebieds-DNA Stadsregio, Stadsregio Leeuwarden Afb. 4. Gebieds-DNA oude kleilandschap, Stadsregio Leeuwarden Afb. 5. Gebieds-DNA jonge kleilandschap, Stadsregio Leeuwarden Afb. 6. Gebieds-DNA lage midden, Stadsregio Leeuwarden Afb. 7. Stads- en dorpsranden in de Stadsregio, themakaart, Stadsregio Leeuwarden Afb. 8. Landelijk(e) (ge)bouwen in de Stadsregio, themakaart, Stadsregio Leeuwarden Afb. 9. Waterstructuur in de Stadsregio, themakaart, Stadsregio Leeuwarden Afb. 10. Groenstructuur in de Stadsregio, themakaart, Stadsregio Leeuwarden Afb. 11. Infrastructuur in de Stadsregio, themakaart, Stadsregio Leeuwarden

N0.0RDPEIL

73