Halfjaarsrapportage Uitvoeringsprogramma duurzaamheid, juni -december Marjolein van Dongen 20 december

Halfjaarsrapportage Uitvoeringsprogramma duurzaamheid, juni -december 2013

Marjolein van Dongen 20 december 2013 1

Inhoudsopgave 1. Aanleiding 2. Voortgang van de projecten • Overzichtsmatrix met de projecten, inclusief benodigde sturing; • Samenvattende tabel per project inclusief communicatie 3. Duurzaamheid in brede zin In vogelvlucht omschreven wat de gemeente doet om klimaatneutraal te worden, naast de projecten uit het Uitvoeringsprogramma duurzaamheid 4. Moties en amendement • Omschrijving hoe invulling wordt gegeven aan de betreffende moties en het amendement die zijn aangenomen bij de behandeling van het Uitvoeringsprogramma Duurzaamheid in de raadsvergadering van 6 juni 2012. 5. Financiën Geactualiseerd financieel overzicht 6. Planning 7. Conclusies en aanbevelingen Bijlagen: 1. Monitor CO2 uitstoot, uit Halfjaarapportage Duurzaamheid december 2012-juni 2013 2. Duurzaamheidspagina´s Gooi en Eembode uit deze periode 3. Managementrapportage Energie Prestatie Adviezen gemeente Hilversum, door Enerdeco 4. Uitvoeringsplan Duurzaam en Voordelig Havenkwartier

2

1. Aanleiding De raad heeft de Visie Klimaatneutraal Hilversum 2050 en het Uitvoeringsprogramma Duurzaamheid 2012-2015 unaniem vastgesteld op 6 juni 2012. In de Visie staat de ambitie om in 2050 een klimaatneutrale gemeente te zijn. De volgende tussendoelen zijn geformuleerd: 1. Klimaat & Energie • In 2020 heeft de gemeente Hilversum een CO2-reductie behaald van 30% ten opzichte van 1990. 2. Duurzame bedrijfsvoering • In 2020 is de gemeentelijke organisatie en bedrijfsvoering klimaatneutraal. 3. Duurzaam wonen • In 2020 is alle nieuwbouw in Hilversum energieneutraal* • In 2020 is het energieverbruik van bestaande woningen en gebouwen met circa 20% verlaagd. 4. Duurzaam bedrijfsleven • De gemeente stimuleert de bedrijven om energiemaatregelen te nemen. Bedrijven die vallen onder de Wet Milieubeheer worden gecontroleerd, gestimuleerd en gehandhaafd op het uitvoeren van rendabele energiemaatregelen. * In het Uitvoeringsprogramma staat dat het de verwachting is dat door geleidelijke aanpassing van de energieprestatie-coëfficiënt in het Bouwbesluit, de nieuwbouw in 2020 klimaatneutraal zal zijn. Hiervoor dient gemeente Hilversum dus het Rijksbeleid te volgen en er uitvoering aan te geven. Het uitvoeringsprogramma is een dynamisch document, dat aangepast kan worden aan nieuwe ontwikkelingen en kansen om zo de doelen op een effectieve manier te bereiken. De kern van het Uitvoeringsprogramma bestaat uit de uitvoering van de projecten door projectleiders uit verschillende afdelingen binnen de gemeenten:

1.Gemeentelijke gebouwen De gemeentelijke gebouwen zijn energiezuinig en voorzien van duurzame energie. Waar mogelijk komt de energie uit een eigen duurzame bron. 2. Duurzame onderwijshuisvesting. Verduurzaming van de energiehuishouding in de scholen in samenwerking met de schoolbesturen. 3. Duurzame openbare verlichting Duurzame openbare verlichting realiseren via de uitbreiding van het aantal LED lichtpunten. (project 4 en 5 zijn geschrapt) 6. Energiebesparing in particuliere woningen Bewoners ondersteunen om energiemaatregelen te treffen aan hun eigen woning. 7. Duurzame bedrijventerreinen Bedrijven stimuleren om op het niveau van een bedrijventerrein samen te werken aan duurzaamheidsmaatregelen, zoals energiewinning en verduurzaming van terreinen afvalbeheer. Planning rapportages De rapportages over het Uitvoeringsprogramma Duurzaamheid worden halfjaarlijks aangeboden aan B&W. De raad ontvangt aansluitend een raadsinformatiebrief. Circa 3 maanden voorafgaand aan B&W behandeling wordt de tussenstand in het portefeuillehoudersoverleg Natuur, Milieu en Leefbaarheid plus afdelingshoofdenoverleg besproken. • Halfjaarrapportage januari-juni 2014 in juni 2014 in B&W, gevolgd door een raadsinformatiebrief en agendering in de Commissie Verkeer en Beheer. • Halfjaarrapportage juli- december 2014 december 2014 in B&W, gevolgd door en raadsinformatiebrief en agendering in de Commissie Verkeer en Beheer.

3

2. Samenvatting Overzichtsmatrix van de projecten juni- december 2013 Project 1 Gemeentelijke gebouwen

Dienst/ Afdeling DB/F&I DSa/MO Vanaf 2014: Beheer en Onderhoud

2 Onderwijshuisvesting

DSa/MO

Vanaf 2014: Beleidsontwikkeling of beleidsuitvoering

3 Openbare verlichting

DS/OW Vanaf 2014: Beheer en Onderhoud

Stand van zaken Fase 1 t/m 3 afgerond. Onderzoek Enerdeco naar concrete mogelijkheden voor energiebesparing en duurzame energieopwekking in circa 28 gemeentelijke gebouwen is gereed. Het voorstel voor vervolgfase 4 t/m 6 is in voorbereiding. Planning bestuurlijke behandeling voorstel vervolg: B&W 1e kwartaal 2014, raad bij jaarrekening 2013 en kadernota in juni 2014.

Financiën 2012-2015 budget besteed 60.000 Circa 37.500

Benodigde acties sturing door B&W Kwartiermaker beheer en onderhoud is gevraagd om projectleider voor de vervolgfase 4 t/m 6. Behandeling voorstel Verduurzaming gemeentelijke gebouwen in B&W 1e kwartaal 2014.

In het eerste kwartaal van 2014 zal de nieuwe projectleider het convenant duurzaamheid schoolgebouwen met de schoolbesturen bespreken en verder uitwerken. De planning is daarmee een half jaar opgeschoven. Bij de planvorming van de nieuwbouw van HilfertheemBeatrix en Da Costa wordt mbt de installaties uitgegaan van een klimaatneutraal schoolgebouw. (Zie ook motie M12/27 ‘de eerste energieneutrale school in Hilversum’) De nieuwbouw van de Lorentzschool in Anna’s Hoeve is onderdeel van de uitwerking stimulering duurzaamheid Anna’s Hoeve

60.000

PM

Link met wethouder Boog voor uitvoering Actieplan CO2 neutrale onderwijshuisvesting.

De openbare verlichting gaat binnen 10 jaar over op LED via aansluiting bij de jaarlijkse onderhoudsplanningen. In uitvoering. Het totaal aantal armaturen in de openbare verlichting van Hilversum bedraagt op dit moment 15.379. Daarvan zijn er 296 uitgevoerd met een LED lichtbron (2,57%). Vanuit het investeringsprogramma 2013 lopen er nog projecten (Spoorstraat e.o. en de wijk Noord) waarbij 997 armaturen worden vervangen (afronding eind 1e kwartaal 2014). Het percentage LED is dan 9,06% .

10.000

PM.

Kennisname voortgang en openbare werken jaarlijks de benodigde investeringsgelden ter beschikking stellen om in de openbare verlichting de afgeschreven armaturen te vervangen en daarbij LED toe te passen. Er is een link met wethouder Mooijen voor het beheer van de openbare ruimte en specifiek voor de Bloemenbuurt ook met wethouder Rensen voor ISV project duurzaamheid Bloemenbuurt.

4

Project 6 Energiebesparing particuliere eigenarenbewoners

7 Bedrijventerreinen

Dienst/ Afdeling DS/SO Vanaf 2014: Beleidsontwikkeling

DS/SO Vanaf 2014: Beleidsontwikkeling

Totaal

Stand van zaken Wethouder Jooren is projecttrekker voor de regio. Voorstel en regeling voor duurzaamheidsleningen zijn geaccordeerd in de raad van juni. Dit is in relatie met het revolverend duurzaamheidsfonds, provinciale subsidie en ISV uitgewerkt. De eerste leningen zijn toegekend. De campagne voor het project is ontwikkeld. 17 oktober heeft de wethouder samen met Jaap Bond de regionale website www.energiebesparengenv.nl geopend. Er is een regionaal bedrijvenplatform opgericht en drie bedrijvenavonden georganiseerd. Hilversum heeft zich aangesloten bij het landelijke ‘klimaatstraatfeest’. De volgende stap is de uitvoering van de wijkaanpak, in samenwerking met oa de woningcorporaties, het MBO college Hilversum en de collega’s van wijkzaken en monumenten. Het Uitvoeringsplan duurzaam en voordelig Havenkwartier is op 11 december 2013 vastgesteld in de raad. Het plan vraagt een totale investering van € 47.000,-. De gemeente draagt daarvan € 14.500 bij. Op basis van het plan zijn 2 HIRB subsidies aangevraagd bij de provincie en inmiddels verkregen. Met bijdragen van de provincie, OV Havenkwartier en de gemeente is de financiering rond. Vooruitlopend hierop was al gestart met de eerste projecten in het uitvoeringsplan. Naar verwachting zijn eind januari 2014 in totaal 50 bedrijven bezocht. Dat is de helft van het bedrijventerrein. Bedrijven krijgen een passend advies inzake vervangen van verlichting naar LED. Tegelijkertijd geven de scans inzicht in de mogelijkheden voor collectieve inkoop van energie, in (leasing) van zonnepanelen en in WKO. Ook in het Programma Kerkelanden (vaststelling beoogd februari 2014) is duurzaamheid een thema. Waar mogelijk sluit Kerkelanden daarbij aan bij het Havenkwartier.

Financiën 2012-2015 budget besteed 50.000 Circa 5.000 aan klimaatstraatfeest.

Benodigde acties sturing door B&W Sturing via het Portefeuillehoudersoverleg Milieu en Duurzaamheid van de regio Gooi en Vechtstreek loopt goed. Bezetting door projectleider en communicatieadviseur loopt goed. Link met wethouder Rensen voor ISV programma.

20.000

200.000

9.500 is besteed rest inzetten in 2014

Kennisname voortgang, project loopt goed. Er is een link met economie, wethouder Rensen, verantwoordelijk voor Programma Havenkwartier.

52.000 5

Overzicht moties en amendement bij het Uitvoeringsprogramma Duurzaamheid 2012-2015 Onderwerp Dienst/ Stand van zaken Afdeling Motie monitoring DS/ M&M De motie is uitgevoerd en jaarlijks onderdeel van de 12/26 DB/F&I duurzaamheidsrapportage in juni, omdat dan de gegevens over het voorgaande jaar beschikbaar zijn. Vanaf 2014: De volgende monitoringscriteria zijn toegevoegd en opgenomen in Beleidsontwik deze rapportage (zie wethoudersbrief 13 november 2013 over T13/258 keling? nalv commissiebehandeling begroting 2014 ) - het aantal duurzaamheidsleningen voor particuliere woningen - het percentage of het aantal voor straatlantarens voorzien van LED - uitgevoerde duurzaamheidsscans voor bedrijven in het Havenkwartier Amendement DS/SO In juni heeft de raad het voorstel geaccordeerd om 50.000 toe te revolverend voegen aan duurzaamheidsleningen als onderdeel van project 6, duurzaamheidsfonds Vanaf 2014: particulieren woningen (ter behandeling in raad 12 juni 2013). A12/11 BeleidsIn de wethoudersbrief van 12 juni 2013 is de uitwerkingsrichting voor ontwikkeling de resterende 90.000: 40.000 voor klimaatneutrale nieuwe huisvesting EMG en 50.000 voor gebouwen van bedrijven/ondernemers. Motie M12/27 De DSa/MO Bij de planvorming van de nieuwbouw van Hilfertheem-Beatrix en Da eerste energieneutrale Costa wordt mbt de installaties uitgegaan van een klimaatneutraal school in Hilversum Vanaf 2014: schoolgebouw. (Zie ook motie M12/27 ‘de eerste energieneutrale Beleidsschool in Hilversum’) ontwikkeling De nieuwbouw van de Lorentzschool in Anna’s Hoeve is onderdeel of beleidsvan de uitwerking stimulering duurzaamheid Anna’s Hoeve uitvoering

Financiën 2012-2015 4.500 (Energie in Beeld)

140.000

50.000 is toegevoegd aan duurzaamheidsleningen bewoners.

nvt

nvt

6

Samenvatting per project Project 1 Duurzame gemeentelijke gebouwen Projectleiding door DB F&I voor fase 1, 2 & 3 van plan van aanpak t/m begeleiding onderzoek. Dit is afgerond. dienst/afdeling Voor vervolg (4, 5 & 6) is een nieuwe projectleider benoemd door de kwartiermaker beheer en onderhoud. Samenwerking Dienst/afdeling

DB/F&I en DSa/MO, in nieuwe organisatie valt dit onder Stadsbeheer. Eén verantwoordelijke voor het houden van overzicht over het invoeren van energiebeheer, energiebesparingsmaatregelen en het borgen van duurzaamheid in het MJOP is sterk aan te bevelen. Voor de uitvoering per gebouw zijn de gebouwbeheerders onmisbaar.

Doelstelling (wat willen we bereiken)

Bijdragen aan een klimaatneutrale gemeentelijke bedrijfsvoering in 2020 door het verminderen van energieverbruik en door duurzame energieopwekking in gemeentelijke panden.

Beoogde eindresultaten (wat gaan we doen)

Uitvoeren van energiebesparingsmaatregelen aan gemeentelijke gebouwen, onderzoeken waar duurzame energieopwekking/verduurzaming van verwarmingssysteem mogelijk is en energie CO2 neutraal inkopen.

Projectplan bijgevoegd

Het projectplan is het plan van aanpak uit november 2012. Conform dat plan is energieadvies opgesteld voor 28 geselecteerde gemeentelijke panden, zie de bijlage ‘Managementrapportage EnergiePrestatieAdviezen gemeente Hilversum, juli 2013’ door Enerdeco. Planning bestuurlijke behandeling voorstel vervolgfase 4 t/m 6: B&W 1e kwartaal 2014, raad bij jaarrekening 2013 en kadernota in juni 2014.

Acties (wat is er gedaan)

Voor 28 gemeentelijke panden is: • Per gebouw het energielabel bepaald. • Per gebouw een energieadvies opgesteld met als doel om de technische mogelijkheden te inventariseren hoe de panden klimaatneutraal kunnen worden gemaakt. • Het energieadviezen zijn doorberekend op ramingen van investeringen, CO2 reductie en terugverdientijden. • Het rapport gaat ook in op de mogelijkheden om aan te sluiten bij de bestaande meerjarenonderhoudsplannen (MJOP) van de gemeente.

Resultaten deze periode (wat is er bereikt)

Het energieadvies voor de geselecteerde gemeentelijke panden is afgerond. De volgende stap is een voorstel voor het vervolg behandelen in het college in het eerste kwartaal van 2014. Daarin staat het voorstel om 1. structureel energie te besparen en dit in detail te monitoren per gebouw. Invoeren van energiebeheer per gebouw, energiebesparingsmaatregelen die zich binnen 10 jaar terugverdienen z.s.m. nemen en het Meerjarenonderhoudsplan structureel duurzamer uitvoeren dan het Bouwbesluit vereist aan de hand van de Managementrapportage. 2. Investeringsvoorstel opstellen voor het verduurzamen van het energiesysteem op basis van Enerdeco advies voor het zelf opwekken van duurzame energie (zonnepanelen, houtpelletketel) dan wel het plaatsen van een zeer energiezuinig 7

verwarmingssysteem (dmv warmtepompen.) 3. Inkoop van energie CO2 neutraal dmv duurzame inkoop gas en elektriciteit door Inkoopsamenwerking Gooi en Vechtstreek. Dit is reeds een lopend traject. Financiën

De kosten voor het energieadvies voor de panden bedraagt circa € 37.500,- (incl .BTW). Voorstel is om de resterende circa 22.500 euro te besteden aan inhuur van expertise om het investeringvoorstel voor verduurzaming van het energiesysteem op te stellen.

Benodigde acties sturing

-

Monitoring CO2 reductie

DS/M&M heeft een montoringsysteem uitgewerkt voor CO2 reductie in samenwerking met Energie in Beeld en de betrokken projectleiders. Zie hoofdstuk 4, monitoring voor de CO2 uitstoot van 2008 t/m 2012.

8

Project 2 duurzame onderwijshuisvesting Projectleiding door Dienst Samenleving dienst/afdeling Samenwerking met Milieu en Mobiliteit / Stedelijke Ontwikkeling Dienst/afdeling Doelstelling Duurzaamheidsmaatregelen doorvoeren in onderwijshuisvesting om in 2020 een klimaatneutrale gemeentelijke organisatie te bewerkstelligen (wat willen we bereiken) Beoogde eindresultaten CO2-neutrale onderwijshuisvesting door energiebesparende maatregelen, verbeteren binnenmilieu en opwekken en/of inkopen van duurzame (wat gaan we doen) energie Projectplan bijgevoegd

Onderzoek ‘Duurzame schoolhuisvesting in Hilversum’ is in maart 2013 opgeleverd. Dit is inclusief de uitwerking van de motie M12/27 ‘de eerste energieneutrale school in Hilversum’.


Onderzoek naar duurzaamheid en onderwijshuisvesting is in maart 2013 opgeleverd, bestaande uit: - Onderzoek en analyse huidige stand van zaken - Duurzaamheid (energiebesparing, binnenklimaat en duurzame energie) - Gesprekken met betrokkenen (gemeente, marktpartijen en schoolbesturen) - Opzetten actieplan om te streven naar CO2-neutrale onderwijshuisvesting Dit is geakkordeerd door wethouders Boog en Jooren


Financiën

Duurzaamheid zit bij onderwijshuisvesting tussen de oren en dit resulteert in: - Bij de planvorming van de nieuwbouw van Hilfertheem-Beatrix en Da Costa wordt mbt de installaties uitgegaan van een klimaatneutraal schoolgebouw. - Bij het uitwerken van het bestek van de Kindercampus is de GPR uitgevoerd (Gemeentelijke Praktijk Richtlijn duurzaam bouwen) - De nieuwbouw van de Lorentzschool in Anna’s Hoeve is onderdeel van de uitwerking stimulering duurzaamheid Anna’s Hoeve - In het eerste kwartaal van 2014 zal de nieuwe projectleider het convenant duurzaamheid schoolgebouwen met de schoolbesturen bespreken en verder uitwerken - Schoolbestuur STIP is bezig met een pilot met zonnepanelen op de Goudenregenschool. De planning is dat deze nog in 2013 te plaatsen. Middelen nog te besteden.

Benodigde acties sturing

Vervolgstappen door de projectleider: afspraken maken met schoolbesturen.

Monitoring CO2 uitstoot

DS/M&M heeft een montoringsysteem uitgewerkt voor CO2 reductie in samenwerking met Energie in Beeld en de betrokken projectleiders. Zie hoofdstuk 4, monitoring voor de CO2 uitstoot van 2008 t/m 2012. 9

Toelichting bij project 2 Duurzame onderwijshuisvesting Oorspronkelijk plan: Activiteiten, planning: 1. Opstellen principe-overeenkomst tussen gemeente en schoolbesturen (aanpak, vrantwoordelijkheden, risico’s, enz.). Tweede en derde kwartaal 2012 2. Selecteren extern adviesbureau voor uitvoeren onderzoek naar binnenmilieu en energiemaatregelen vierde kwartaal 2012 3. Begeleiden uitvoering onderzoek naar binnenmilieu- en energiemaatregelen Vierde kwartaal 2012 en eerste kwartaal 2013 4. Opstellen investeringsplan voor binnenmilieu- en energiemaatregelen Tweede kwartaal 2013 5. Uitvoeren aanbesteding voor uitvoering binnenmilieu- en energiemaatregelen vierde kwartaal 2013 6. Begeleiden uitvoering binnenmilieu- en energiemaatregelen vanaf eerste kwartaal 2014

In het oorspronkelijke plan was het uitgangspunt dat de gemeente en de schoolbesturen eerst tot overeenstemming zouden komen over de aanpak van het project en borging van verantwoordelijkheden en financiële risico’s. Daarna zou het onderzoek naar binnenmilieu- en energiemaatregelen worden gestart.

Aangezien het ingewikkeld is om tot een overeenstemming te komen als niet inzichtelijk is wat deze maatregelen en de daarbij horende kosten en risico´s inhouden. Vanuit die achtergrond is de volgorde van bovenstaande activiteiten aangepast: 1. Onderzoek naar binnenmilieu- en energiemaatregelen, aanpak, verantwoordelijkheden, risico´s. 2. Opstellen principe-overeenkomst tussen gemeente en schoolbesturen, inspanningsverplichting voor beide partijen. Op basis van de uitkomst van het onderzoek zijn de vervolgstappen aangepast 3. Aanstellen projectleider en bouwkundige ondersteuning vanuit de gemeente om de scholen te ondersteunen bij het uitvoeren van de maatregelen 4. Begeleiden door de gemeente van de schoolbesturen bij de uitvoering van het onderzoek per schoolgebouw naar de haalbaarheid van de voorgestelde maatregelen 5. Begeleiden uitvoering binnenmilieu- en energiemaatregelen 6. Gezamenlijk onderzoek doen naar de haalbaarheid van inkoop duurzame energie 7. Gezamenlijk onderzoek doen naar de haalbaarheid van het plaatsen van zonnepanelen Het opstellen investeringsplan voor binnenmilieu- en energiemaatregelen is de verantwoordelijkheid van de schoolbesturen aangezien zij ook de aangewezen partij zijn om de maatregelen uit te voeren

10

Project 3 Duurzame openbare verlichting Projectleiding door Dienst Stad / Openbare Werken dienst/afdeling Samenwerking met Dienst/afdeling Doelstelling (wat willen we bereiken)

-

Beoogde eindresultaten (wat gaan we doen) Projectplan bijgevoegd

De openbare verlichting gaat binnen 10 jaar over op LED.


In 2009 is gestart met de eerste pilots met LED. In 2012 is onder meer in de Leeuwenstraat in het centrum LED verlichting geplaatst. Bij het opstellen van de planning voor het uitvoeren van onderhoud en vervanging van openbare verlichting is de overstap op LED verlichting opgenomen als vast onderdeel.


2012-2013: reconstructie Nieuwe Havenweg (werk in uitvoering) tevens vervangen 27 armaturen. 2013 Winkelgebied centrum zijn 161 armaturen vervangen, oa de Groest en de verlichting aan spandraden in de Zeedijk, Schoutenstraat en Kerkstraat. 2013 in woonwijk Hilversum Noord zijn tot nu toe 658 armaturen vervangen

Financiën

De overstap op LED wordt bekostigd uit investeringsgelden voor vervanging van openbare verlichting. De gemeente stelt openbare werken jaarlijks de benodigde investeringsgelden ter beschikking om in de openbare verlichting de afgeschreven armaturen te vervangen en daarbij LED toe te passen Wat betreft de kosten is de verwachting dat er quitte gespeeld zal gaan worden voor de overstap naar LED verlichting. Voor de overstap op LED is het vooralsnog niet nodig om het projectbudget van € 10.000 aan te spreken.

Monitoring

DS/M&M heeft een montoringsysteem uitgewerkt voor CO2 reductie in samenwerking met Energie in Beeld en de betrokken projectleiders. Het energiegebruik van de openbare verlichting wordt bijgehouden door openbare werken. Er ligt een besparing van circa 30% op het energiegebruik in het verschiet.

Bijdragen aan een klimaatneutrale gemeentelijke bedrijfsvoering door duurzame openbare verlichting.

Zie onderstaande toelichting.

11

Toelichting bij project 3 Openbare verlichting Het totaal aantal armaturen in de openbare verlichting van Hilversum bedraagt op dit moment 15.379. Daarvan zijn er 296 uitgevoerd met een LED lichtbron (2,57%). Vanuit het investeringsprogramma 2013 lopen er nog projecten (Spoorstraat e.o. en de wijk Noord) waarbij 997 armaturen worden vervangen (afronding eind 1e kwartaal 2014). Het percentage LED is dan 9,06%. Voor het Investeringsprogramma 2014 staan de Sint Vitusbuurt, Kleine Driftbuurt, Van Riebeeckkwartier en de binnenring in de planning. Voor de Bloemenbuurt ligt in januari 2014 een voorstel ter besluitvorming in de raad voor een duurzaamheidsproject vanuit het ISV3 budget, waaronder ook de vervanging van 150 bestaande armaturen door armaturen met LED verlichting, uit te voeren in 2014. Openbare werken werkt al tientallen jaren aan energiezuinige en effectieve openbare verlichting. Energiezuinigheid, effectiviteit en een lange levensduur als criterium wegen daarom al jaren consequent mee bij het maken van de keuzes voor lampen en armaturen. Hilversum heeft daarom reeds een behoorlijk energiezuinige openbare verlichting. Er valt nog wel energiewinst te halen door de overstap op LED verlichting. In 2009 is Openbare Werken gestart met pilots met LED verlichting in de openbare ruimte. De ervaringen hiermee zijn goed. Door de combinatie van deze positieve ervaringen, steeds betere LED techniek en de ambitie van de gemeente om energiezuinig en duurzaam te werken, is openbare werken van plan om de komende 10 jaar volledig over te stappen op LED in de openbare verlichting. Daarbij wordt zoveel mogelijk aangesloten bij het reguliere planmatig onderhoud en vervanging, om efficiënt te kunnen werken. Voor de grootschalige vervanging, zoals deze nu wordt opgestart, is investeringsgeld aangevraagd. De planning is om dit in 2013 ook het winkelgebied in het centrum en een woonwijk in het noorden te voorzien van LED verlichting. Daarvoor is de dekking gevonden in de reguliere begroting voor onderhoud en vervanging van de openbare verlichting van openbare werken. Ten behoeve van LED verlichting op de Groest is een deel van het investeringsgeld 2013 vervroegd vrijgegeven en opdracht hiervoor verstrekt. Uitvoering is gepland in februari 2013.

Concrete resultaten tot nu toe De eerste pilots met LED in de openbare verlichting zijn gedaan in 2009. Bij het fietspad Noorderweg en de parkeerplaats Kolhornseweg (begraafplaats) is het wat groenige licht toegepast. De ontwikkeling van LED heeft niet stilgestaan en inmiddels hebben op de volgende locaties witte LED verlichting; - Bonnikestraat, 1 wegvak, 2010 - Doodweg, 1 wegvak 2012 - Leemkuilen, 2011 - Leeuwenstraat, 2012 - Lopes Diaslaan, parkeerterrein, 2012 - Jacob Roggeveenstraat, 4 wegvakken, 2012 - Nieuwe Havenweg 2012-2013 - Zuiderweg, 1 wegvak, 2012 - Zwaluwstraat, 2012 - Zwaluwplein, 2012 Het betreft allemaal kleinschalige projecten. In het winkelgebied centrum zijn 161 armaturen vervangen, oa de Groest en de verlichting aan spandraden in de Zeedijk, Schoutenstraat en Kerkstraat. In woonwijk Hilversum Noord zijn tot nu toe 658 armaturen vervangen. Hoeveel CO2 uitstoot scheelt de overstap op LED en wat zijn de kosten? Op basis van de huidige techniek verwacht openbare werken de volgende besparingen te kunnen halen door over te stappen op LED verlichting: - Woonstraten 27% - Verkeerswegen 33% - Straten met plus inrichting 63% - Centrum (winkelgebied) 27% Gemiddeld kom dit ongeveer uit op een kleine 30% voor heel Hilversum. Wat betreft de kosten is de verwachting dat er quitte gespeeld zal gaan worden voor de overstap naar LED verlichting. De lagere kosten op de energierekening zullen opwegen tegen de hogere aanschafkosten van de LED lampen. Maar omdat het de verwachting is dat de energiekosten de komende jaren zullen stijgen, is dit niet met zekerheid te zeggen hoeveel lager de energierekening uit zal gaan vallen.

12

Project 6 Energiebesparing particuliere eigenaren-bewoners Projectleiding Dienst stad / stedelijke ontwikkeling Dienst/afdeling Samenwerking met Dienst/afdeling

Andere gemeenten in de regio Gooi & Vechtstreek (plus Eemnes) Intern: afdeling communicatie

Doelstelling (wat willen we bereiken)

Het hoofddoel van dit project is het versnellen van energiebesparing in de bestaande particuliere woningvoorraad in de regio.

Beoogde eindresultaten (wat gaan we doen)

Het beoogde resultaat is dat woningeigenaren in de komende jaren gaan investeren in het energiezuiniger maken van hun woningen. (Het streven is minimaal 2500 à 4000 woningen in de regio in 3 jaar tijd). De aanpak is gericht op het bij elkaar brengen van vraag (bewoners) en aanbod (bedrijven). De beoogde activiteiten zijn primair marketing en communicatie. Deels gezamenlijk met de andere gemeenten (verstrekken van basisinformatie) en deels lokaal (de wijkaanpak). Duurzaamheidsleningen worden flankerend aangeboden.

Projectplan bijgevoegd

Het projectplan is vastgesteld door B&W (18 dec.2012) en in het gewestelijke portefeuillehoudersoverleg milieu (19 dec.2012). In oktober 2013 is de uitvoeringsfase gestart.


Diverse werkgroepen (communicatie, wijkaanpak, bedrijven, monitoring en subsidie) hebben invulling gegeven aan het project ter voorbereiding op de start 17 oktober. Website is ontworpen en is sinds 17 oktober online. Campagne voor het project is ontwikkeld. Er zijn 3 bedrijvenavonden georganiseerd ten behoeve van een regionaal bedrijvenplatform.


De provincie heeft in januari de Duurzame Energiesubsidie verleend (€ 124.089). Woonfonds subsidie is toegekend. De website, campagne en bedrijvenplatform worden 17 oktober 2013 gelanceerd in het bijzijn van alle betrokkenen. Er is een bedrijvenplatform opgericht (ongeveer 20 deelnemende bedrijven). Raadsvoorstel Revolverend Fonds Duurzaamheidsleningen is aangenomen (Verordening plus startkrediet van € 174.000). Er is 1 aanvraag gehonoreerd door de SVn. Er zijn er 6 in behandeling bij SVn. Eén aanvraag is afgewezen.

13

Vervolg Project 6 Energiebesparing particuliere eigenaren-bewoners Financiën Er is 5.000 besteed om aan te haken bij het Klimtaatstraatfeest. Naast de 50.000 projectbudget vanuit het Uitvoeringsprogramma Duurzaamheid zijn er aanvullende middelen: Aanvraag subsidie woonfonds fase 1 via regio is toegekend, € 80.000 ipv € 50.000 geworden voor gemeentelijk project. Totaal € 130.000 Aanvraag subsidie woonfonds fase 2 is vooralsnog niet toegekend € 75.000, wel is € 700.000 ISV beschikbaar. Aanvraag subsidie woonfonds fase 3 is in voorbereiding, provincie heeft nog geen besluit genomen over de aanvraag van Hilversum. Verwacht: € 120.000 provincie, € 30.000 Hilversum. Monitoring CO2 uitstoot

Monitoring is opgenomen in het regionale deel van het project en wordt in samenwerking met de regiogemeenten opgezet en uitgewerkt. In oktober is regionaal gekozen voor het aanhaken bij de Klimaatmonitor van het Steunpunt Duurzame Energie (SDE) van de provincie NoordHolland.

14

Project 7 Duurzame bedrijventerreinen Projectleiding Dienst Stad/Stedelijke Ontwikkeling Dienst/afdeling Samenwerking DS/SO en DI/V&H Dienst/afdeling Naast samenwerking met gemeentelijke diensten zijn de ondernemersverenigingen van het Havenkwartier en van Kerkelanden de belangrijkste samenwerkingspartners. Doelstelling Verduurzaming van bedrijventerreinen. De aandacht is hierbij gericht op terreinniveau. Hier kan nog veel winst worden bereikt. (wat willen we bereiken) Een CO2 neutraal Havenkwartier is de ambitie. Op basis van de ervaringen op het Havenkwartier gaat de gemeente ook op andere bedrijventerreinen aan de slag. In het concept programma Kerkelanden is duurzaamheid ook een van de thema's. Beoogde eindresultaten (wat gaan we doen) Projectplan bijgevoegd Acties (wat is er gedaan)

Visie op verduurzaming van bedrijventerreinen en de route er naartoe. Draagvlak bij ondernemersverenigingen om hier daadwerkelijk de nodige stappen in te zetten. Concrete meetbare resultaten. Duurzaamheid is onderdeel van het Programma Havenkwartier (januari 2013). Uitvoeringsplan duurzaam en voordelig (juni 2013). Het Uitvoeringsplan duurzaam en voordelig Havenkwartier is op 11 december 2013 vastgesteld in de raad. Het plan vraagt een totale investering van € 47.000,-. De gemeente draagt daarvan € 14.500 bij. Op basis van het plan zijn 2 HIRB subsidies aangevraagd bij de provincie en inmiddels verkregen. Met bijdragen van de provincie, OV Havenkwartier en de gemeente is de financiering rond. Vooruitlopend hierop was al gestart met de eerste projecten in het uitvoeringsplan. Naar verwachting zijn eind januari 2014 in totaal 50 bedrijven bezocht. Dat is de helft van het bedrijventerrein. Bedrijven krijgen een passend advies inzake vervangen van verlichting naar led. Tegelijkertijd geven de scans inzicht in de mogelijkheden voor collectieve inkoop van energie, in (leasing) van zonnepanelen en in WKO. Ook in het Programma Kerkelanden (vaststelling beoogd februari 2014) is duurzaamheid een thema. Waar mogelijk sluit Kerkelanden daarbij aan bij het Havenkwartier.


Het uitvoeringsplan Duurzaam&Voordelig is afgerond. Twee HIRB subsidies zijn aangevraagd en verkregen Eerste project uit het uitvoeringsplan is opgestart. Naar verwachting zijn eind januari 2014 circa 50 scans bij individuele bedrijven uitgevoerd

Financiën Monitoring

9.500 verplicht en betaald. Besteding van restbudget zal in 2014 zijn. DS/M&M heeft een montoringsysteem uitgewerkt voor CO2 reductie in samenwerking met Energie in Beeld en de betrokken projectleiders

15

Communicatie Hilversum Natuurlijk Duurzaam Communicatieadviseur Sasja Schermer Doelstelling algemene Doel van de communicatie rondom duurzaamheid is het stimuleren van samenwerking en verbinding. Hierin is het vergroten van de communicatie kennis de stap waar we het eerste jaar op inzetten. Kennis van wat de gemeente doet op het gebied van duurzaamheid, wat bedrijven in Hilversum doen en over duurzaamheid in het algemeen. Profilering van Hilversum als duurzame gemeente is hierin een belangrijk element. Acties algemene • Duurzaamheidspagina (Gooi en Eembode): juni, september, november 2013 zie bijlage. communicatie • Regelmatig update: www.hilversum.nl/natuurlijkduurzaam. • Regelmatig aandacht op de gemeentepagina voor duurzaamheid. • Juni à Inspiratiebijeenkomst duurzaamheid en onderwijs in samenwerking met Milieu- en Natuureducatie. Georganiseerd in kader wereldmilieudag (gemeentepagina, internet) • Juli à Duurzaamheidsleningen: persbericht en internet • Augustus/septemberà Project Dakschatten 2013: In dit project gaan studenten techniek van het MBO College Hilversum met elkaar de strijd aan: wie bedenkt het beste, duurzame plan voor daken? Want ook daken kunnen optimaal benut worden voor duurzaamheid. De gemeente heeft de daken van een aantal gebouwen beschikbaar gesteld én gaat ook onderzoeken of de plannen te realiseren zijn. Dakschatten is een initiatief van Architectenbureau Robin Kerssens en Takta Opleidingen in samenwerking met het MBO College Hilversum. Een bijzonder project waarin onderwijs, gemeenten dan wel bedrijven met elkaar samenwerken, om elkaar te inspireren en te stimuleren. In augustus publiciteit rondom start en in september publiciteit rondom de eindpresentaties (persberichten, gemeentepagina, twitter, internet). • November: persmoment plaatsing vijf oplaadpalen voor elektrische auto´s. • November: persmoment gescheiden afvalophalen Entrada, project van de GAD. Doelstelling projectcommunicatie

De communicatie-inspanningen op projectniveau richten zich op het uitdragen, versterken en versnellen van de doelstellingen en ambities. Per project wordt gekeken welke inzet nodig is. De projecten worden meegenomen in de algemene communicatie

Acties projectcommunicatie

Project Energie besparing particuliere eigenaar-bewoners: voorbereiding van de regionale start van dit project op 17 oktober. Website en publiciteit.

Doelstelling interne communicatie Acties interne communicatie

Doel van de interne communicatie is medewerkers stimuleren van bewustwording, samenwerking en verbinding. • • •

Interne medewerkers zijn uitgenodigd de bijeenkomsten en speciale lezingen in het kader van het project Dakschatten bij te wonen. Projecten en acties worden via intranet gecommuniceerd. De duurzaamheidspagina wordt intern verspreid bij betrokken ambtenaren.

16

3 Duurzaamheid in brede zin De gemeente doet meer om klimaatneutraal te worden dan het uitvoeren van de bovenstaande projecten. Hieronder volgt een overzicht van de meest in het oog springende activiteiten in het afgelopen half jaar. Dit overzicht maakt het makkelijker om vervolgens dwarsverbanden te kunnen leggen en te communiceren over de voorbeeldfunctie van de gemeente.

De Milieubarometer geeft de jaarlijkse CO2 uitstoot weer, in ton (1000 kilo), in de gemeentelijke panden op het raadhuiseiland t.g.v. elektriciteits-, gas- en waterverbruik, papierverbruik, afval en woon-werkverkeer. Dit is dus geen compleet overzicht van de gemeentelijke bedrijfsvoering. De CO2 uitstoot door bijvoorbeeld Openbare Werken maakt geen onderdeel uit van de Milieubarometer.

3.1 Gemeentelijke organisatie Eén van de tussendoelstellingen uit de Visie Klimaatneutraal Hilversum 2050 luidt: ‘In 2020 is de gemeentelijke organisatie en bedrijfsvoering klimaatneutraal.’ De gemeente werkt aan verduurzaming van de gemeentelijke bedrijfsvoering en inkoop heeft daar een belangrijke rol in. In de gemeentebrede reorganisatie komt de zorg voor een duurzame gemeentelijke bedrijfsvoering te vallen onder de afdeling ‘Interne dienstverlening’. Dit betekent centralisering van de interne dienstverlening. Dit biedt kansen om duurzame bedrijfsvoering centraal te organiseren en zo structureel te verankeren in de organisatie. Wat treft inkoop is landelijk in de wet vastgelegd dat gemeenten bij de inkoop `maatschappelijke waarde´als criterium moet meewegen. Maatschappelijke waarde bestaat uit duurzaamheid, social return en innovatie. De gemeente Hilversum betrekt dit op de inkoop voor de benodigdheden voor de bedrijfsvoering in de gemeentelijke kantoren en in de uitvoering door openbare werken. Duurzame gemeentelijke bedrijfsvoering Via het energiezorgsysteem en Bedrijfsinterne Milieuzorg (BIM) wordt sinds jaren gewerkt aan verduurzaming van de gemeentelijke bedrijfsvoering. Wel is als onderdeel van project 1 eerder dit jaar (zie Duurzaamheidsrapportage juni 2013) geconstateerd dat het energiezorgsysteem onvoldoende structureel wordt uitgevoerd door de verschillende betrokken diensten. Er is momenteel een raadsvoorstel in voorbereiding over duurzame gemeentelijke bedrijfshuisvesting (project 1). Onderdeel daarvan is het structurele verankering van energiebesparing in de bedrijfsvoering en het onderhoud van 28 geselecteerde gemeentelijke panden, waaronder het Raadhuis, Stadskantoor en Villa Valuta. Het raadsvoorstel omvat per gebouw het invoeren van energiebeheer, het uitvoeren van maatregelen met een terugverdientijd van korter dan 10 jaar en het Meerjarenonderhoudsplan (MJOP) extra duurzaam uitvoeren. De maatregelen staan omschreven in de ‘Managementrapportage Energie Prestatie Adviezen gemeente Hilversum’ 2013.

Duurzame inkoop (afgestemd met G.J. Wendrich, programmacoördinator Inkoopsamenwerking Gooi en Vechtstreek) Duurzaamheid is vast onderdeel van het onlangs vastgestelde nieuwe handboek inkoop van de gemeente. Op 8 oktober 2013 heeft het college de Algemene inkoopvoorwaarden inkoopsamenwerking Gooi en Vechtstreek 2013 en de ICT inkoopvoorwaarden inkoopsamenwerking Gooi en Vechtstreek 2013 vastgesteld voor de gemeente. Deze inkoopvoorwaarden zijn opgesteld in regionaal verband en kunnen vanaf nu worden gebruikt bij opdrachten van de gemeente. 17

Maatschappelijke waarde is één van de uitgangspunten. Maatschappelijke waarde bestaat uit duurzaamheid, social return en innovatie. ISGV werkt duurzaamheid als onderdeel van de inkoop de komende maanden verder uit volgens de zogenaamde ‘bouwblokkenmethode’, in nauwe samenspraak met de gemeenten in de regio. Inkoop duurzame energie ISGV rondt dit jaar de CO2 neutrale inkoop van gas af. De gemeente koopt via de Inkoopsamenwerking Gooi en Vechtstreek (ISGV) gas en elektriciteit in. ISGV neemt daarbij als leidraad de normen van de rijksoverheid (Agentschap.nl) voor duurzaam inkopen. Het huidige contract voor de inkoop van gas is momenteel niet CO2 neutraal. Dit contract loopt eind dit jaar af en ISGV werkt in nauw overleg met de gemeenten aan de aanbesteding van een nieuw contract voor gas, met als randvoorwaarde CO2 neutraal gas. In de praktijk betekent dit CO2 compensatie voor de inkoop van gas, via de inkoop van certificaten. Inkoop van daadwerkelijk groen gas (opgewekt uit hernieuwbare bronnen) is nu niet haalbaar omdat dit nog te schaars is. Een illustratie daarvan is dat er in Nederland jaarlijks een vraag is van 145 miljard m2 gas, waarvan er 30 miljoen m2 groen gas beschikbaar is op de markt. Dat is 0,02% van het totale aanbod aan gas. Het huidige contract voor elektriciteit via ISGV loopt nog enkele jaren. De elektriciteit is CO2 neutraal volgens de normen van de rijksoverheid (Agentschap.nl) door de inkoop van certificaten voor waterkrachtcentrales in Noorwegen. Het is de vraag hoe lang dit nog zal gelden als CO2 neutrale energie, de normen hiervoor worden mogelijk in de toekomst aangescherpt. Een voorbeeld is dat de organisatie Milieukeur dit al heeft gedaan en certificaten voor waterkrachtcentrales alleen als CO2 compensatie ziet, als de centrale niet ouder is dan 5 jaar. Dit is een aandachtspunt voor de volgende ronde voor inkoop van elektriciteit door ISGV over enkele jaren. Voorbereidingen opwekking gas door vergisting groenafval uit de Gooi en Vechtstreek vanaf 2015 De gemeente Hilversum/het gewest Gooi en Vechtstreek kan zelf bijdragen aan het opwekken van klimaatneutraal gas, door dit gas op te wekken bij de verwerking van het groenafval. Dit kan door middel van een andere manier van het verwerken van groenafval, niet composteren maar vergisten. Het groenafval wordt momenteel gecomposteerd. De GAD heeft in september 2013 de

randvoorwaarden uitgewerkt voor een nieuw contract om het groenafval uit de openbare ruimte te verwerken door middel van vergisting met nacompostering. Op 25 september 2013 heeft het portefeuillehouders milieu en duurzaamheid van de regio de GAD opdracht verleend om de aanbesteding uit te voeren . Uit het onderzoek en de randvoorwaarden mbt verwerking van de biomassa van de GAD blijkt dat de keuze voor vergisting met nacompostering is op korte termijn realiseerbaar is, de kosten stijgen met ca. 10%, maar de bijdrage aan de regionale duurzaamheid neemt met 250% toe ten opzichte van de huidige verwerkingswijze. EMG: (afgestemd met H. van der Lugt, teamleider EMG) De Elektromechanische Groep (EMG) zal in 2014 verhuizen naar een nieuwe locatie op het Havenkwartier en de huidige locatie aan de Mussenstraat verlaten. Duurzame huisvesting EMG wordt uitgewerkt door de opdrachtnemer/architect van de verbouwing van de nieuwe locatie in het Havenkwartier in opdracht van de gemeente. Het EMG gebouw heeft de potentie om een duurzaam voorbeeldgebouw te worden voor het Havenkwartier. De verbouwing van de nieuwe locatie is in de ontwerpfase. In opdracht van de gemeente ontwerpt de architect een functioneel en duurzaam gebouw. De volgende uitgangspunten zijn meegegeven: • momenteel worden de gebruikseisen door de gemeente aangescherpt, waarbij ingezet wordt op onder meer minimalisering van de energievraag. Bijvoorbeeld door voor de werkplaatsen een lagere temperatuur (18 graden) aan te houden van voor de kantoorruimte (22 graden). Voor de opslag gaan we uit van 15 graden. • alle duurzaamheidsmaatregelen die zichzelf binnen 10 jaar terug verdienen sowieso opnemen in het ontwerp • verschillende varianten uitwerken, waaronder een meest duurzame variant waarbij gestreefd wordt naar klimaatneutraal. Aandachtspunten hierbij zijn onder meer zonnepanelen op de 3 delen van het dak die sterk genoeg zijn. Mogelijk kan het EMG gebouw aanhaken bij het programma Duurzaam Havenkwartier, waar zonnepanelen onderdeel van uitmaakt. De gemeente kan met GPR gebouw de duurzaamheid van het ontwerp gaan meten, als het ontwerp ver genoeg is. Vervolgens moet de gemeente gaan kiezen en de financiering voor het gebouw rond maken. 18

3.2 Bewoners Het project energiebesparing door particuliere eigenaren-bewoners is onderdeel van het uitvoeringsprogramma duurzaamheid. Daarnaast stimuleert de gemeente duurzaam gedrag van bewoners onder meer door het fietsbeleid, het plaatsen van elektrische oplaadpalen voor auto’s en is duurzaamheid onderdeel van het programma voor Natuur- en Milieueducatie. De gemeente overlegt regelmatig met de woningcorporaties en het MBO over duurzaamheid. Waar mogelijk versterken gemeente en deze partijen elkaar om duurzamer te werken. De website energiebesparing Gooi en Vecht www.energiebesparengenv.nl is in de lucht en de duurzaamheidsleningen zijn beschikbaar. Oplaadpalen voor elektrische auto’s In de week van 21 november heeft Stichting e-laad vier nieuwe oplaadpalen voor elektrische auto´s in de openbare ruimte van Hilversum geplaatst. De oplaadpalen staan in de Seinstraat, Vaartweg, Nieuwe Havenweg en Dudokpark. In december wordt nog een vijfde paal (Arena 303) geplaatst. Deze oplaadpalen zijn de eerste in de openbare ruimte van Hilversum. Eerder zijn oplaadpalen voor elektrische auto´s geplaatst in de parkeergarages De Gooische Brink en Gooiland. Duurzame automobilisten kunnen tijdens het parkeren hun auto opladen. Ook het Media Park heeft op zijn parkeerterrein oplaadpalen staan. De gemeente streeft ernaar in 2014 circa 15 oplaadpalen voor elektrische auto´s te hebben verspreid over de stad.

Scholieren Duurzaamheid is onderdeel van het programma voor Natuur- en Milieueducatie (NME) voor scholieren van de basis- en middelbare scholen in Hilversum. Het programma richt zich op basisscholen, voortgezet onderwijs en buitenschoolse opvang. Doelstelling van het NME-netwerk is kinderen en jongeren over duurzaamheidsthema’s laten leren en beleven, zodat zij weten hoe zij zelf kunnen bijdragen aan een beter milieu en een duurzame toekomst. Dit wordt bereikt door scholen en BSO-locaties te faciliteren en activiteiten aan te bieden.

Dakschatten

In 2012 is de gemeente gestart met de samenwerking aan duurzaamheid als onderdeel van een lesprogramma van het MBO in Hilversum. Aanleiding hiervoor was het verzoek vanuit het MBO naar aanleiding van het starten van de module duurzaamheid als onderdeel van hun opleiding techniek. Dit jaar is de samenwerking verder voortgezet en nog dichter bij de gemeentelijke praktijk gebracht Het project Dakschatten van het ROC is dit jaar uitgevoerd met daken van drie gemeentelijke panden. Het kinderdagverblijf aan de Meent 4-5, kinderopvang ‘De Kleine Beer’ aan de Rigelstraat en de Globe/Tomingroep aan de Noorderweg 96. Een 6 tal groepen MBO leerlingen bouwkunde en elektrotechniek gaan aan de slag met creatieve oplossingen voor daken. De oplossingen moeten duurzaam zijn en geld opbrengen. Het winnende dakontwerp gaat daadwerkelijk meegenomen worden in project 1 van het Uitvoeringsprogramma Duurzaamheid en indien het mogelijk, wordt het uitgevoerd. Het Raadhuis was het toneel voor de aftrap en prijsuitreiking van Dakschatten. Tevens zijn er in het raadhuis diverse colleges bijgewoond over duurzaamheid in de bouwkunde en elektrotechniek door geïnteresseerde ambtenaren van de gemeente Hilversum. Inspiratiemiddag Duurzaamheid, Jeugd en Jongeren Op 5 juni is de inspiratiemiddag Duurzaamheid, Jeugd en Jongeren gehouden op het raadhuis. Doel van de inspiratiemiddag is de diverse groepen met elkaar kennis te laten maken en eventueel nieuwe coalities te vormen. De groepen die meedoen zijn: NME (Natuur- en Milieueducatie Gooi- en Vechtstreek, Groenland Technokids/BINK, Dakschatten/ROC, Urbanfarming 035, diverse bedrijven uit Hilversum en Rolant Holst College/Comenius College. 3.3 Monumenten (afgestemd met A. Koenders) De gemeente is rijk aan monumenten en tevens loopt de procedure om meer wijken als beschermd stadsgezicht aan te wijzen. De gemeente wil beide doelen dienen: reductie van CO2 en bescherming van waardevolle stadsgezichten en monumenten. De gemeente neemt sinds 2010 actief deel aan het landelijke DUMO netwerk duurzaamheid en monumenten, onder leiding van de Nyenrode Business Universiteit. Dit is een zinvolle investering, gelet op het grote aantal monumenten dat de gemeente rijk is in combinatie met de ambitie om als gemeente klimaatneutraal te zijn in 2050. Dit netwerk wordt in 2014 19

voortgezet onder auspicien van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. In het netwerk worden nieuwe inzichten, mogelijkheden en oplossingen ontwikkeld. In het kader van project 6 van het uitvoeringsprogramma duurzaamheid, energiebesparing bij particuliere eigenaren-bewoners, gaat de gemeente bewoners ondersteunen, onder meer door aanbieders van diensten en bewoners bij elkaar te brengen. Dit gaat ook gelden voor de bewoners van (toekomstige) beschermde stadsgezichten. Dit sluit aan bij de in 2012 ingediende motie om richtlijnen uit te gaan werken om energiebesparing en duurzame energieopwekking mogelijk te maken in beschermd stadsgezicht, waarbij men recht blijft doen aan het beschermd stadsgezicht. DS/SO heeft in samenwerking met het Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie (NIBE) mogelijkheden uitgewerkt om duurzame maatregelen te nemen bij monumenten en in gezichten. Deze worden in een handleiding aan de bewoners ter beschikking gesteld. Dit biedt onder meer een handvat voor bewoners in beschermde gezichten om inzicht te krijgen hoe zij optimaal energie kunnen besparen, met oog voor de bescherming van de waardevolle eenheid van het gezicht. Als onderdeel hiervan zijn bijeenkomsten gehouden met bewoners en deskundigen op het gebied van duurzame monumenten van binnen en buiten de gemeente. Gezamenlijk is de aanpak en gewenste informatie vorm gegeven. In de looptijd van het Uitvoeringsprogramma duurzaamheid t/m 2015 zal ook specifiek aan de beschermde stadsgezichten aandacht worden besteed, bijvoorbeeld via een wijkaanpak. Een breed gedragen oplossing kunnen de collectieve voorzieningen zijn. De gemeente zal een faciliterende rol nemen in het bijeen brengen en ondersteunen van bedrijven en inwoners om dit te realiseren en actief de rijksoverheid benaderen om de regelgeving op dit punt passend te maken.

3.4 Ruimtelijke ordening Duurzame ontwikkeling Anna’s Hoeve. (Afgestemd met M. Naaijkens, PROM) In maart 2013 heeft de raad besloten om een voorstel uit te werken om voor maximaal € 600.000 zoveel mogelijk bij te dragen aan duurzaam Anna’s Hoeve. Dit raadsvoorstel is momenteel in procedure. De invulling hiervan is in samenhang met eerdere duurzaamheidsadviezen uitgewerkt, waaronder dat van het Servicepunt Duurzame Energie. Doel van het raadsvoorstel is te bereiken dat in de eerste realisatiefase van de woonwijk Anna´s Hoeve zoveel mogelijk

trendsettende klimaatneutrale woningen worden gerealiseerd en een klimaatneutrale school in 2016 (locatie voor de school ligt in realisatiefase 3). Het raadsvoorstel omvat het ten eerste het vaststellen van een financieringsregeling voor het stimuleren van duurzame bouw (woningbouw en school) op Anna´s Hoeve. Ten tweede het is het voorstel om een bedrag beschikbaar te stellen voor het inschakelen van een duurzaamheidadviseur die particulieren van gratis advies kan voorzien en initiatieven binnen Anna´s Hoeve voor bijvoorbeeld een collectieve energievoorziening aan elkaar kan koppelen Bloemenbuurt- project duurzaamheid onderdeel ISV3 (afgestemd met W. Bokelman, PROM) De raad heeft in 2012 ingestemd met de definitieve projectenlijst voor de ontwikkeling van de openbare ruimte Bloemenbuurt - ISV3 en bijbehorend budget voor de 8 projecten. 7 Projecten zijn ruimtelijke projecten voor locaties (vooral pleintjes) in de Bloemenbuurt. Het 8ste project is het project Duurzaamheid. Voor alle 7 ruimtelijke projecten zijn participatietrajecten doorlopen van schets tot definitief ontwerp, waarbij de projecten in coproductie (trede 4) worden gerealiseerd. Tijdens deze participatietrajecten zijn met de projecten werkgroepen verschillende invullingen voor het project Duurzaamheid, binnen het projectgebied van het project Bloemenbuurt - ISV3, besproken. Dit heeft uiteindelijk geresulteerd in de uitwerking van de volgende 3 deelprojecten binnen het project Duurzaamheid, die in januari 2014 aan de raad ter besluitvorming worden voorgesteld: 1. ecologische duurzaamheid: vervanging van 150 bestaande armaturen door armaturen met LED verlichting; 2. sociale duurzaamheid: het mozaïeken van 40 stuks bloemvormige betonnen zit- en speelobjecten; 3. sociale én ecologische duurzaamheid: Urban Farming. Ecologische duurzaamheid gaat over het behoud van natuur en milieu. Onder Sociale duurzaamheid verstaan we in dit project het versterken van de samenhorigheid en solidariteit onder de bewoners van de Bloemenbuurt. Daarnaast levert het mozaïeken en de Urban Farming een dagelijks zichtbaar resultaat op voor de Bloemenbuurt waaraan de bewoners een goede herinnering hebben en waarvan ze nog lang kunnen genieten.

20

Duurzaamheid Monnikenberg (afgestemd met T. Böhm, PROM) De vier initiatiefnemers van Monnikenberg (Tergooi, Merem Benhandelcentra, HPG, GNR) hebben hoge ambities op het gebied van duurzaamheid. Naarmate de planvorming vordert zijn deze ambities gedeeltelijk al uitgevoerd danwel omgezet in bindende afspraken over het vervolg. Zo is de het Duurzaam Monnikenberg Groenfonds opgericht en is de stichting in het leven geroepen die de groene financiering en investeringen in het gebied en het groenbeheer voor de komende 100 jaar bewaakt. De grenzen van de Ecologische Hoofdstructuur in het gebied zijn aangepast waardoor de EHS per saldo met ca. 3 ha. is uitgebreid en beter kan functioneren. Ook hebben de partijen in overleg met gemeente een Bomenplan Monnikenberg opgesteld waar partijen zich hieraan hebben verbonden door middel van een overeenkomst met de gemeente. De eerste 100 bomen in het gebied zijn reeds geplant, nog voordat de bomenkap heeft plaats gevonden. Tenslotte is een intentieverklaring getekend met het Nationaal Groenfonds om gezamenlijk de financieringsmogelijkheden van de groene en duurzame onderdelen van het zorgpark in het eerste kwartaal van 2014 nader te onderzoeken. De gemeente speelt in dit project een faciliterende rol. Ook op het gebied van duurzaamheid probeert de gemeente vanuit deze rol te stimuleren dat de hoge ambities concreet gemaakt en vervolgens behaald kunnen worden. Vanuit het gezamenlijk belang en de samenwerking kunnen de resultaten worden behaald.

3.5 Bedrijven De aanpak voor het Havenkwartier en in een volgende fase ook Kerkelanden staa omschreven bij project 7, duurzame bedrijventerreinen. Duurzame warmte kracht koppeling (WKK ) Arenapark (afgestemd met R. Wessel, PROM) In december 2013 hebben 12 bedrijven op het Arenapark, waaronder de gemeente een raamovereenkomst getekend tot aansluiting van gebouwen op een duurzaam energiesysteem met leverandcier Be Green. De gemeente is eigenaar van één van

deze gebouwen, de DudokcArena. De bedrijven kiezen er echter voor hier qua communicatie vooralsnog weinig mee te doen. Dat willen zij bewaren tot het voorjaar 2014, rondom mei, als de installatie in gebruik genomen gaat worden. Voorbereiding duurzame warmte kracht koppeling Arenapark Twaalf bedrijven maken gebruik van de geproduceerde elektriciteit en warmte van het duurzame energiesysteem. De grootste afnemers zijn Nike en het MBO. De sporthal Dudok Arena, die eigendom is van de gemeente, valt hier ook onder en neemt circa 6% van de energie af. De twaalf bedrijven hebben een samenwerkingsverband gevormd om tot een nieuwe installatie te komen. Voor het nieuwe contract is het een randvoorwaarde dat in duurzaamheid een aanzienlijke verbetering wordt bereikt ten opzichte van de huidige tijdelijke WKK installatie van Nuon. Mediapark (afgestemd met R. D’Havé, PROM) De begin 2013 op het Mediapark geplaatste elektrische oplaadpalen worden goed gebruikt. In algemene zin werken de gemeente Hilversum en het Mediapark samen aan de ontwikkeling van: -duurzaam hergebruik van vastgoed - monumenten - werkgelegenheid - prettige werkomgeving - verbeteren bereikbaarheid - goede relatie met bedrijven Dit is enkele jaren terug ook vastgelegd door het gemeente met diverse partijen op het Mediapark in het onderdeel duurzaamheid en energiebeheer van Samenwerkingsovereenkomst Media Park van 16 juni 2010. Duurzaamheid als onderdeel van de Wet milieubeheer De controles op de wettelijke bepalingen met betrekking tot energiebesparing zijn onderdeel van het vaste werkpakket. Naast het toezicht op de verplichte zaken geven milieutoezichthouders ook voorlichting over maatregelen die genomen kunnen worden. In de afgelopen periode zijn geen dwangsommen opgelegd. Het naleefgedrag is redelijk tot goed. 21

gebouwgebonden installaties. De berekening gaat uit van een gemiddeld aantal bewoners en gemiddeld

3.6 Woningcorporaties (afgestemd met I. Huijskers) De woningcorporaties in Hilversum werken aan het energiezuiniger maken van hun woningvoorraad. Het kader hiervoor is een eerder getekend convenant met Aedes, de koepelorganisatie van woningcorporaties. De gemeente en woningcorporaties overleggen regelmatig met elkaar, om te bezien waar zij elkaar kunnen versterken om duurzamer te worden. De gemeente neemt in de gemeentelijke duurzaamheidspagina waar mogelijk ook duurzame initiatieven van corporaties op.

Ontwikkeling energiebesparende investeringen t/m 2016 en overige duurzaamheidsinvesteringen/voornemens Aantal energielabelstappen Alliantie Dudok Wonen Het Gooi en Omstreken Totaal

Gemiddelde energielabel * Alliantie Dudok Wonen Het Gooi en Omstreken

Gemiddeld energie-index* Alliantie Dudok Wonen Het Gooi en Omstreken

2012 492 270 450 1212

2013 E D D

2013 2,26 1,73 1,74

2013 304 900 1010 2214

2014 E D D

2015 E D D

2014 2,20 1,7 1,68

2014 480 900 590 1970

2015 252 900 1090 2242

2016 1320 900 1260 3480

2016 E D C

2015 2,16 1,67 1,65

2016 2,04 1,65 1,53

*Voor de woningen wordt een energie-index berekend. Deze bepaalt in welke labelklasse de woning valt. De letters hieronder geven de labelklasse van de woning aan. Het getal geeft de energie-index van de woning aan. De energie-index wordt berekend op basis van de bouwkundige eigenschappen en

bewonersgedrag.

Toelichting energiebesparende investeringen en overige duurzaamheidsinvesteringen De Alliantie - Er wordt actief gestuurd op het aantal labelverbeteringen binnen de woningportefeuille. Dat doen we in het bestaand bezit met energiebesparende investeringen bij renovatie waardoor de woningen het energielabel B krijgen. Wel is het uiteindelijk resultaat afhankelijk van voldoende instemming van de bewoners voor het kunnen doen van de energiebesparende investeringen. Verder krijgt een aanzienlijk deel van onze woningen bij mutatie een labelverbetering. De nieuwbouw wordt opgeleverd met een energielabel A+ of A++. Het is de ambitie van de Alliantie dat in 2022 55% van de woningportefeuille een energielabel B of hoger heeft. - Daarnaast heeft de Alliantie ook aandacht voor duurzame energieopwekking. En een contract gesloten met een investerende partij voor een proefproject voor het leveren van zonnepanelen op een aantal bestaande complexen in het werkgebied. Ook in Hilversum zijn zonnepanelen geplaatst op het complex Buisweg. De opgewekte zonne-energie dient voor de stroomvoorziening van de collectieve voorzieningen. De gehele exploitatie ligt voor 15 jaar bij de investerende partij. Na 15 jaar worden de zonnepanelen eigendom van de Alliantie. De huurders krijgen de garantie dat de servicekosten voor stroom de komende 15 jaar niet boven een bepaald niveau stijgen. Inmiddels is het proefproject geëvalueerd en 22

geconcludeerd om dit project verder ‘uit te gaan rollen’ op appartementencomplexen. - De Alliantie heeft het convenant FSC Nederland ondertekend en de beleidsverklaring van PEFC. Bij bouw en onderhoud/renovatie van woningen alsmede bij facilitaire inkoop van papierproducten, vragen we bedrijven om duurzame en gecertificeerde materialen ten behoeve van bevorderen van duurzaam bosbeheer. Dudok Wonen Standaard: • Enkel glas vervangen en spouwmuurisolatie aanbrengen bij schilderonderhoud • Vervangen gaskachel en/of geiser bij mutatie • Twee projecten met extra aandacht voor duurzaamheid, Bloemenbuurt en Edisonplein • Projecten voor aanbrengen dubbel glas en isolatiemateriaal • Projecten voor het vervangen van gaskachels en/ of geisers

4

spouwmuurisolatie kan worden toegepast in het reguliere schilderonderhoud. Tenslotte zal bij onze nieuwbouwproductie gestreefd worden naar een energielabel A++.

Het Gooi en Omstreken Het Gooi en Omstreken is bezig om haar gehele bezit eind 2018 op gemiddeld energielabel B te hebben. Daarvoor is een apart projectbureau ingericht die complexmatig het hele bezit langs loopt. In totaal vindt tot 2018 bij 2.200 woningen in Hilversum een energieaanpak plaats. Per complex wordt bepaald wat de benodigde en meest wenselijke maatregelen zijn. Daarnaast worden ook bij mutatie energiebesparende maatregelen getroffen zoals het aanleggen van CV en plaatsen van isolatieglas. Dudok Wonen Gemeente en corporaties informeren elkaar over hun voorgenomen activiteiten op het gebied van duurzaamheid en werken waar dat aan de orde is met elkaar samen als het gaat om communicatie over duurzaamheidzaken (zoals bij informatie van wijkbewoners over energiebesparing).

Extra inspanningen: 1 Er worden projecten gestart om met name ons slechte bezit (energielabel E, F en G) te verduurzamen. Per complex zal moeten worden bekeken welke maatregelen het meest effect hebben op de duurzaamheid van het complex. Maatwerk dus. 2 Er zal een extra inspanning worden verricht om de energetisch slechte woningen die in aanmerking komen om te verkopen te verduurzamen ( of goedkoper te maken zodat de toekomstige bewoner financiële ruimte heeft om hun woning te verduurzamen) 3 Wanneer een woning muteert wordt telkens beoordeeld of deze woning aanvullend kan worden geïsoleerd. Het betreft dan met name eengezinswoningen waarbij om technische redenen geen

23

4. Moties en amendement Bij de behandeling van de Visie Klimaatneutraal Hilversum 2050 en Uitvoeringsprogramma Duurzaamheid 2012-2015 in de raad van 6 juni 2012 twee moties en een amendement aangenomen. Motie M12/27 De eerste energieneutrale school in Hilversum (6 juni 2012) In de motie wordt gevraagd om ‘bij nieuwbouwprojecten samen met het betreffende schoolbestuur te onderzoeken of een energieneutrale school tot de mogelijkheden behoort.’De motie is opgenomen in het plan van aanpak duurzame onderwijshuisvesting. Bij de planvorming van de nieuwbouw van HilfertheemBeatrix en Da Costa wordt met betrekking tot de installaties uitgegaan van een klimaatneutraal schoolgebouw. Bij het uitwerken van het bestek van de Kindercampus is de GPR uitgevoerd (Gemeentelijke Praktijk Richtlijn duurzaam bouwen). De nieuwbouw van de Lorentzschool in Anna’s Hoeve is onderdeel van de uitwerking stimulering duurzaamheid Anna’s Hoeve. Motie 12/26 monitoring (6 juni 2012) Deze motie is uitgevoerd. In motie 12/26 wordt B&W opgedragen om 1. inzichtelijk te maken wat de uitgangsituatie en het bereik van het uitvoeringsprogramma is waaronder de CO2 uitstoot in 1990. 2. dit aan te vullen met een CO2 monitoringsystematiek die mede inzicht geeft in de opbrengsten van maatregelen als het gaat om bijvoorbeeld het klimaatneutraal maken van de gemeentelijke organisatie, de CO2 reductie door het programma, de bijdrage aan werkgelegenheid en lagere energielasten. 3. de raad daarover te informeren bij de zomernota in 2013. In de vorige halfjaarsrapportage is het monitoringssysteem beschreven en zijn de nulmetingen weergegeven voor de verschillende doelstellingen en projecten. De monitoring zal jaarlijks in de rapportage van juni worden geactualiseerd met nieuwe jaarcijfers. Voor de volledigheid is het onderdeel monitoring van juni 2013 wel opgenomen als bijlage bij dit rapport. Het instrument Energie in Beeld is de basis voor de monitoring van de projecten. In november 2013 is bekend geworden dat Energie in Beeld voortaan als basis gratis aan de gemeenten aangeboden door de netwerkbeheerder, maatwerk op verzoek van de gemeenten voor projecten blijft tegen vergoeding mogelijk.

Amendement A12/11 revolverend duurzaamheidsfonds (6 juni 2012) Dit amendement is deels uitgevoerd. In het amendement wordt opdracht gegeven voor het instellen van een revolverend duurzaamheidsfonds, te starten met een budget van 100.000 euro. In de commissie Verkeer en beheer van 16 januari 2013 zijn daar de middelen uit project 4 en 5 aan toegevoegd, samen 40.000. Het fonds is bedoeld voor concrete uitvoeringsmaatregelen om energie te besparen of energie duurzaam op te wekken. In april 2013 is een motie overgenomen om te bezien of het revolverend fonds van 100.000 kan worden ingezet voor zonnepanelen op de Lieberg, Motie M13/11. In juni heeft de raad het voorstel geaccordeerd om € 50.000 toe te voegen aan duurzaamheidsleningen als onderdeel van project 6, particulieren woningen (ter behandeling in raad 12 juni 2013). In de wethoudersbrief van 12 juni 2013 staat de uitwerkingsrichting voor de overige € 90.000: € 40.000 klimaatneutrale nieuwe huisvesting EMG en € 50.000 voor gebouwen van bedrijven en ondernemers. In deze wethoudersbrief staat over Motie M13/11 Lieberg (april 2013) dat recent is gebleken dat de daken van bestaande sporthallen zoals Sporthal de Lieberg en Sporthal Kerkelanden, over het algemeen niet geconstrueerd om het gewicht van een grootschalige toepassing van bijvoorbeeld zonnepanelen alsnog te kunnen dragen. In het eerste kwartaal van 2014 behandelt B&W een concept raadsvoorstel voor bestemming van de resterende 90.000 in het revolverend duurzaamheidsfonds.

24

5. Financiën Het Uitvoeringsprogramma duurzaamheid is op 6 juni 2012 vastgesteld met een budget van € 648.000 voor de periode 2012 t/m 2015. In onderstaande tabel staat de verdeling van het budget onder de projecten weergegeven plus de stand van zaken van de uitgaven. De budgetten in groen zijn ongewijzigd ten opzichte van de vorige rapportage. De bedragen in geel zijn gewijzigd. Dit betreft een verschuiving van middelen door de toekenning door de raad van € 50.000 uit het revolverend duurzaamheidsfonds aan de duurzaamheidsleningen (project 6) in juni 2013 (zie* in de tabel). Het projectbudget vanuit het Uitvoeringsprogramma Duurzaamheid voor project 6 komt daardoor eveneens op €50.000 (zie ** in de tabel), conform de vaststelling in juni 2012. Het structureel beschikbare budget voor Duurzaamheid vanaf 2016 bedraagt € 72.000 in de meerjarenraming. Tabel financiën Uitvoeringsprogramma Duurzaamheid 2012-2015 stand van zaken december 2013 halfjaarrapportage halfjaarrapportage Project juni 2013 december 2013 uitgegeven resteert Duurzaamheid algemeen 60 60 37 23 Inhuur duurzaamheidsadviseur 61 61 33 28 Inhuur expertise duurzaamheid 40 40 0 40 Project 1 duurzame gemeentelijke gebouwen 60 60 42 18 Project 2 duurzame scholen 60 60 0 60 Project 3 duurzame openbare verlichting 10 10 0 10 Project 6 duurzaamheid bestaande bouw** 25 50 50 0 Project 7 duurzame bedrijventerreinen 20 20 11 9 Communicatie duurzaamheid 87 87 20 67 Onvoorzien duurzaamheid 60 60 4 56 Revolverend duurzaamheidsfonds, deel duurzaamheidsleningen project 6* 75 50 50 0 Revolverend duurzaamheidsfonds, nader toe te wijzen 90 90 90 Totaal

648

648

247

401

* Project 6 revolverend fonds, deel duurzaamheidsleningen Aan de€ 50.000 uit het Uitvoeringsprogramma Duurzaamheid heeft de raad een Subsidie Duurzame Energie (SDE, € 124.000, raad 26-06-2013) en ISV-middelen (€ 700.000, raad 11-12-2013) toegevoegd, zodat voor duurzaamheidsleningen thans een bedrag van € 874.000 beschikbaar is. ** Project 6, duurzaamheid bestaande bouw. Dit project valt uiteen in 2 deelprojecten: een gemeentelijk én een regionaal project "bevorderen energiebesparing particulieren". 25

Voor het gemeentelijke project is beschikbaar € 143.000 (t.w. € 50.000 uit het Uitvoeringsprogramma Duurzaamheid, € 80.000 vanuit een aanvullende subsidie uit het Woonfonds, en € 13.000 overige) Voor het regionale project is beschikbaar en budget van € 214.000 ten laste van subsidie uit het Woonfonds

26

6. Geactualiseerde planning Uitvoeringsprogramma Duurzaamheid 2012-2015 Project 1. Gemeentelijke gebouwen. Planning schuift op.

2. Onderwijshuisvesting. Planning schuift op.

3 Openbare verlichting Uitvoering loopt conform planning.

6 Energiebesparing particuliere eigenarenbewoners Uitvoering loopt conform planning.

7 Bedrijven-terreinen Uitvoering loopt conform planning met focus op het Havenkwartier.

2012 Vanaf derde kwartaal: analyseren (en bijsturen) van energiegebruik Vierde kwartaal: selecteren extern adviesbureau voor uitvoeren energieonderzoek. Vierde kwartaal: Opstellen plan van aanpak onderzoek binnenmilieu- en energiemaatregelen

2013 Eerste en tweede kwartaal: begeleiden uitvoering energieonderzoek. Derde kwartaal: opstellen investeringsplan voor energiemaatregelen.

Derde kwartaal: Analyseren van energieverbruik in openbare verlichting Vierde kwartaal en eerste kwartaal 2013: formuleren uitgangspunten plaatsing en intensiteit openbare ruimte. Derde kwartaal: inwinnen advies en uitwerken projectaanpak richting particuliere woningeigenaren en marktpartijen. Derde t/m eerste kwartaal 2013: aanvragen krediet c.q. subsidie en verdere voorbereiding. Derde en vierde kwartaal: opstellen gezamenlijke visie op verduurzaming bedrijventerreinen van ondernemersvereniging en gemeente.

Eerste kwartaal: opstellen beleidsplan voor openbare verlichting. Vanaf tweede kwartaal: Uitvoeren vervanging openbare verlichting

Eerste en tweede kwartaal uitvoering onderzoek binnenmilieu- en energiemaatregelen en opstellen uitvoeringsplan

2014 Eerste en tweede kwartaal: Opstellen investeringsvoorstel verduurzaming energiesystemen, medio 2014 gereed. Vanaf derde kwartaal: uitvoeren aanbesteding voor uitvoering energiemaatregelen en begeleiding uitvoering energiemaatregelen. Eerste kwartaal Afsluiten convenant met schoolbesturen Tweede kwartaal: Vanuit het onderzoek met schoolbesturen voorgestelde maatregelen binnenmilieu- en energiemaatregelen inventariseren Onderzoek inkoop duurzame energie Onderzoek haalbaarheid zonnepanelen Derde kwartaal en verder: Uitvoering binnenmilieu- en energiemaatregelen. Uitvoering plaatsing zonnepanelen en afsluiten contract duurzame energie afhankelijk van uitkomsten onderzoek. Vervolg uitvoeren vervanging openbare verlichting.

2015 Vervolg uitvoeren energiemaatregelen.

Vervolg uitvoeren binnenmilieu- en energiemaatregelen

Vervolg uitvoeren vervanging openbare verlichting.

Vanaf tweede kwartaal: Uitvoeren aanpak richting particuliere woningeigenaren met marktpartijen. Vanaf derde kwartaal worden particuliere woningeigenaren benaderd.

Vervolg uitvoeren aanpak richting particuliere woningeigenaren met marktpartijen.

Vervolg uitvoeren aanpak richting particuliere woningeigenaren met marktpartijen.

Eerste en tweede kwartaal: opstellen gezamenlijk uitvoeringsprogramma rondom verduurzaming bedrijventerreinen van ondernemersvereniging en gemeente. Vanaf derde kwartaal: uitvoeren uitvoeringsprogramma.

Vervolg uitvoeren uitvoeringsprogramma.

Vervolg uitvoeren uitvoeringsprogramma .

27

7 Conclusie en aanbevelingen Het Uitvoeringsprogramma Duurzaamheid is volop in uitvoering door de projectleiders vanuit de verschillende afdelingen. Duurzaamheid wordt steeds beter geïntegreerd in de gemeentelijke organisatie en onderdeel van de uitvoering van het gemeentelijk beleid. De uitdaging voor de komende periode is het consolideren van de lopende duurzaamheidsprojecten en duurzaamheid steeds breder in de gemeentelijke organisatie te verankeren. De gemeente versterkt waar mogelijk andere partijen bij hun initiatieven om Hilversum te verduurzamen, zoals de woningcorporaties, het MBO college Hilversum en de initiatiefnemers van Monnikenberg; Tergooi, Merem Benhandelcentra, HPG en GNR. Resultaten projecten juni-december 2013: Gemeentelijke gebouwen: De managementrapportage EnergiePrestatieAdviezen gemeente Hilversum is opgeleverd. Deze adviezen gaan over de 28 panden waar naar verwachting het meeste energiebesparing te behalen valt. Per pand is het energielabel bepaald, energieadvies opgesteld, ramingen doorgerekend van investeringen, CO2 reductie en terugverdientijden. De projectplanning schuift op ten opzichte van de oorspronkelijke planning van juni 2012. Een B&W voorstel is in voorbereiding om structureel te investeren in energiebesparing in gemeentelijke gebouwen en aanvullend daarop een investeringsvoorstel uit te werken om de energiesystemen te verduurzamen dmv zonnepanelen, houtpelletketels en warmtekoudeopslag. Dit wordt in juni aan de raad ter besluitvorming voorgelegd als onderdeel van de Kadernota en de Jaarrekening 2013. De inkoop van duurzame, klimaatneutrale energie via ISGV blijft ook in de toekomst belangrijk. Duurzame onderwijshuisvesting: In het eerste kwartaal van 2014 zal de nieuwe projectleider het convenant duurzaamheid schoolgebouwen met de schoolbesturen bespreken en verder uitwerken. De planning schuift daarmee op. Duurzaamheid raakt steeds sterker verankerd in de gemeentelijke onderhuisvesting. Dit resulteert in een klimaatneutraal schoolgebouw mbt de installaties in de planvorming van de nieuwbouw van Hilfertheem-Beatrix en Da Costa wordt (Zie ook motie M12/27 ‘de eerste energieneutrale school in Hilversum’). De nieuwbouw van de

Lorentzschool in Anna’s Hoeve is onderdeel van de uitwerking stimulering duurzaamheid Anna’s Hoeve. Duurzame openbare verlichting: De overstap op LED in de openbare verlichting is in uitvoering. De afgelopen jaren zijn hiervoor verschillende kleinschalige projecten uitgevoerd in de gemeente. De schaal hiervan kan op basis van deze ervaringen steeds wat verder worden vergroot. Begin 2014 is naar verwachting 9% van de gemeentelijke openbare verlichting voorzien van LED. Energiebesparing particuliere eigenaren-bewoners: Dit is een regionaal project waarvan wethouder Jooren bestuurlijk trekker is namens de gemeenten in de Gooi en Vechtstreek plus Eemnes. De regionale website, campagne en bedrijvenplatform zijn op 17 oktober 2013 gelanceerd in het bijzijn van alle betrokkenen, zie de website www.energiebesparengenv.nl. Ook is er een regionaal bedrijvenplatform opgericht met ongeveer 20 deelnemende bedrijven. Specifiek voor Hilversum is in juni het raadsvoorstel Revolverend Fonds Duurzaamheidsleningen aangenomen. Daarmee is een verordening plus startkrediet van € 174.000 vastgesteld voor de duurzaamheidsleningen. De Stichting Volkshuisvesting Nederland (SVn) verstrekt namens de gemeente de duurzaamheidsleningen. Er is inmiddels één aanvraag gehonoreerd en één afgewezen. Er zijn er zes in behandeling bij SVn. In 2014 gaat de wijkaanpak in Hilversum van start, waarin de gemeente onder meer aanhaakt bij het landelijke Klimaatstraatfeest. Duurzame Bedrijventerreinen Het Uitvoeringsplan duurzaam en voordelig Havenkwartier is op 11 december 2013 vastgesteld in de raad. Het plan vraagt een totale investering van € 47.000,-. De gemeente draagt daarvan € 14.500 bij. Op basis van het plan zijn 2 subsidies Herstructurering en Innovatief Ruimtegebruik Bedrijventerreinen (HIRB) aangevraagd bij de provincie en inmiddels verkregen. Met bijdragen van de provincie, Ondernemersvereniging Havenkwartier en de gemeente is de financiering rond. Vooruitlopend hierop was al gestart met de eerste projecten in het uitvoeringsplan. Naar verwachting zijn eind januari 2014 in totaal 50 bedrijven bezocht. Dat is de helft van het bedrijventerrein. Bedrijven krijgen een passend advies inzake vervangen van verlichting naar led. Tegelijkertijd geven de scans 28

inzicht in de mogelijkheden voor collectieve inkoop van energie, in (leasing) van zonnepanelen en in WKO. Ook in het Programma Kerkelanden (vaststelling beoogd februari 2014) is duurzaamheid een thema. Waar mogelijk sluit Kerkelanden daarbij aan bij het Havenkwartier. Resultaten duurzaamheid in brede zin juni-december 2013:. • De gemeente heeft vijf oplaadpalen voor elektrische auto’s geplaatst via stichting E-laad in de openbare ruimte. • De woningcorporaties in Hilversum hebben concrete plannen in uitvoering voor de verduurzaming van de bestaande en toekomstige woningvoorraad door middel van investeringen in energiebeparing en duurzaamheid. De gemeente voert overleg met de woningcorporaties over de mogelijkheden om elkaar te versterken mbt duurzaamheid, bijvoorbeeld in de samenwerking met energiecoaches uit de wijken om inwoners te adviseren hoe zij energie kunnen besparen. • Duurzaamheid is integraal onderdeel van de ontwikkeling van Anna’s Hoeve. Er is een raadsvoorstel in procedure dat als doel heeft te bereiken dat in de eerste realisatiefase van de woonwijk Anna´s Hoeve zoveel mogelijk trendsettende klimaatneutrale woningen worden gerealiseerd en een klimaatneutrale school in 2016 (locatie voor de school ligt in realisatiefase 3). • Het voorstel project duurzaamheid Bloemenbuurt wordt in januari 2014 behandeld in de raad. Het voorstel is in overleg met de buurtbewoners opgesteld en financiering komt uit ISV3 budget. Het project bestaat uit 3 onderdelen: LED in de openbare verlichting, mozaïeken van bloemvormige betonnen zit- en speelobjecten en Urban Farming.

•

•

• • •

•

•

De vier initiefnemers van Monnikenberg hebben hoge ambities op het gebied van duurzaamheid en de gemeente werkt mee om deze ambities te halen. De gemeente heeft in samenwerking met het Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie (NIBE) een handleiding voor bewoners uitgewerkt voor duurzame maatregelen bij monumenten en beschermde gezichten. Duurzaamheid is onderdeel van de handhaving en vergunningverlening van de Wet Milieubeheer. Duurzaamheid is onderdeel van programma voor Natuur- en Milieu Educatie voor scholieren in Hilversum. Het MBO college Hilversum heeft in samenwerking met de gemeente het onderzoeksproject ‘dakschatten’ uitgevoerd voor drie gemeentelijke daken als onderdeel van het vak duurzame techniek. Twaalf partijen, waaronder de gemeente, hebben in december een raamovereenkomst getekend tot aansluiting van gebouwen op een duurzaam energiesysteem in het Arenapark. De Dudok Arena van de gemeente zal hier in mei 2014 op zijn aangesloten. Duurzaamheid is verder verankerd als onderdeel van het inkoopbeleid. Op 8 oktober 2013 heeft het college de Algemene en ICT inkoopvoorwaarden Inkoopsamenwerking Gooi en Vechtstreek 2013 vastgesteld. Maatschappelijke waarde is één van de uitgangspunten. Maatschappelijke waarde bestaat uit duurzaamheid, social return en innovatie.

29

Bijlage 1 monitoring CO2 Bron: voortgangsrapportage Uitvoeringsprogramma Duurzaamheid juni 2013 Motie 12/26 monitoring Op 6 juni 2012 is bij de behandeling van het raadsbesluit `Visie klimaatneutraal Hilversum 2050 en uitvoeringsprogramma duurzaamheid 2012 - 2015´ motie 12/26 unaniem aangenomen. In motie 12/26 wordt B&W opgedragen om 1. inzichtelijk te maken wat de uitgangsituatie en het bereik van het uitvoeringsprogramma is waaronder de CO2 uitstoot in 1990. 2. dit aan te vullen met een CO2 monitoringsystematiek die mede inzicht geeft in de opbrengsten van maatregelen als het gaat om bijvoorbeeld het klimaatneutraal maken van de gemeentelijke organisatie, de CO2 reductie door het programma, de bijdrage aan werkgelegenheid en lagere energielasten. 3. de raad daarover te informeren bij de zomernota in 2013. Doelstellingen van een monitoringssysteem. 1. Hilversum als geheel: monitoring van de CO2 uitstoot ten opzichte van 1990. 2. Maatregelen uit het programma duurzaamheid: Inzicht geven in de resultaten van de wat betreft CO2 reductie, werkgelegenheid en lastenverlichting als gevolg van energiebesparing. 3. Eigen organisatie: monitoring van de CO2 uitstoot Uitwerking keuze monitoringsinstrumenten De motie omvat verschillende schaalniveaus. Er is daarom niet één systeem dat aan alle vragen kan voldoen. Drie instrumenten samen geven wel een zo compleet mogelijk beeld van de CO2 uitstoot: 1. Hilversum als geheel. De Klimaatmonitor geeft het meest complete beeld voor Hilversum als geheel. Dit wordt geleverd door het Ministerie van Infrastruktuur en Milieu . Dit is het enige instrument dat een, weliswaar onnauwkeurige, vergelijking maakt met de situatie in 1990. Tot 2009 zijn cijfers gebruikt volgens de Nederlandse emmissirichtling (NER). Dit gebeurt op basis van kengetallen zoals het aantal inwoners en de oppervlakte van de gemeente. Vanaf 2008 neemt de nauwkeurigheid van de klimaatmonitor toe door het gebruik van de werkelijke verbruikscijfers van gas en elektriciteit die door de

netbeheerders beschikbaar zijn gesteld. Ook een andere toedeling van de CO2 uitstoot heeft grote invloed op de lokale CO2 emissies. Tot 2008 werd bijvoorbeeld de CO2 uitstoot als gevolg van elektriciteitsproductie en afvalverwerking toegerekend aan de plaats waar de productie en/of verwerking plaatsvond. Vanaf 2009 wordt dit toegerekend aan de verbruiker van elektriciteit en de vervoorzaker van het afval. 2008 en 2009 zijn overgangsjaren waarin beide systemen (NER én klimaatmonitor) naast elkaar zijn berekent. De cijfers vóór en na 2008/2009 zijn niet met elkaar te vergelijken. De Klimaatmonitor heeft een beperkt detailniveau. Daarom zijn de gegevens niet te vertalen naar projectniveau. 2. Maatregelen uit het programma duurzaamheid. Energie in Beeld is de sterkste monitor voor de projecten uit het duurzaamheidsplan 2012 - 2015. Energie in Beeld wordt geleverd door Liander, op basis van het verbruik van elektriciteit en gas (van het landelijke net). Energie in Beeld toont de gerealiseerde reductie maar ook wat er nog overblijft aan uitstoot door deze bronnen. Door selectie van locaties, bijvoorbeeld op postcodeniveau, kan worden ingezoomd op detailniveau. Energie in Beeld levert maatwerk per project uit het duurzaamheidsplan; gemeentelijke gebouwen, scholen, openbare verlichting en bedrijventerreinen. Dit wordt gedaan als maatwerk per project, in afstemming met de projectleiders. Gewerkt wordt aan een nulmeting (2012) en een -1 meting (2008), gereed voor de eerste jaarrapportage van het uitvoeringsprogramma duurzaamheid. De geleverde gegevens blijken echter fluctuaties te bevatten, die grotendeels worden veroorzaakt door de schattingen waar Liander veelal mee werkt. Daardoor is het lastig om jaar op jaar vergelijk uit te voeren. De gemeente kan de nauwkeurigheid van het maatwerk van Energie in beeld voor de projecten sterk verbeteren door ‘slimme meters’ te laten plaatsen, waardoor schattingen overbodig worden. De kosten hiervoor worden in beeld gebracht. Bijkomend voordeel van slimme meters is dat per gebouw ook het patroon van het verbruik van elektriciteit en gas zichtbaar wordt, wat maatwerk in het afstellen van installaties vergemakkelijkt. Wat betreft de monitoring van effecten op werkgelegenheid en lastenverlichting is geen eenduidig monitoringsinstrument te verkrijgen. Wel worden deze effecten waar 30

mogelijk in beeld gebracht per project. Alle elektriciteit wordt beschouwd als grijze stroom. 3. Eigen organisatie. Voor de bedrijfsvoering van de eigen kantoorpanden op het raadhuiseiland geeft de Milieubarometer een compleet beeld van de CO2 uitstoot. Hierin worden niet alleen gas- en elektriciteitsverbruik meegenomen, maar ook zaken als papiergebruik en de uitstoot van het vervoer. Dit geeft goede handvatten voor het aanscherpen van de bedrijfsinterne milieuzorg (BIM). De afbakening van de bedrijfvoering is hierbij belangrijk. Tot/met 2012 zijn alleen gegevens voor beschikbaar voor de panden van het raadhuiseiland, waarvan de gemeente eigenaar en gebruiker is. Met behulp van de Milieubarometer is de CO2 uitstoot goed in beeld te brengen. Daarnaast is er beleid voor inkopen en aanbesteden, waar duurzaamheid onderdeel van uitmaakt.

Gebruik de term ‘klimaatneutraal’ bij voorkeur niet. Klimaat is veel breder dan alleen energie of CO2, dit raakt ook aan binnenmilieu en aan duurzaamheid in de breedte. Naast de gekozen instrumenten voor het monitoren van de CO2 uitstoot is het ook vermeldenswaardig dat de provincie de CO2-monitor beschikbaar stelt via het Servicepunt Duurzame Energie. Met dit instrument kan de berekende CO2reductie en de productie van Duurzame energie per project inzichtelijk worden gemaakt. Deze berekening wordt gedaan op basis van kengetallen die horen bij bepaalde maatregelen en niet op werkelijk gemeten waarden. Het is daarom minder nauwkeurig dan Energie in Beeld wat betreft het elektriciteits – en gasverbruik voor de projecten. Omdat de CO2 monitor alleen per project ingezet kan worden, geeft het geen beeld van de totale CO2 productie in de gemeente.

Gebruik van de term CO2-neutraal: CO2-neutraal, klimaatneutraal, of energieneutraal worden vaak door elkaar gebruikt. Er zijn nog geen algemeen erkende definities van. De discussie hierover is gaande en tot die tijd is het gebruik vrij en vrij van normen. AgentschapNL geeft wel een voorzet voor het gebruik: Gebruik de term ‘Energieneutraal’ als het om de prestaties van een gebouw gaat. Door het ontwerp en inrichting van een gebouw wordt primair het energiegebruik bepaald. Het gaat om Mega Joules in de vorm van gas, elektriciteit en warmwater. De energievraag wordt bepaald op basis van het gebouwgebonden en gebruikersgebonden energiegebruik. Gebruik de term ‘CO2-neutraal’ voor de prestaties van een organisatie. De term CO2-neutraal is breder en dekt onderwerpen als energiebesparing in gebouwen, CO2-reductie met betrekking tot mobiliteit, inzet van duurzame energie en CO2compensatie.

31

1. Nulmeting Hilversum als geheel

2 Nulmeting projecten

De jaarlijkse CO2 uitstoot van de gemeente Hilverusum in kiloton (= 1 miljoen kilo). De paarse kolommen geven de metingen aan volgens de Nederlandse emissierichtlijn (NER). De donkerpaarse kolom is een door DHV in 2008 gemaakte CO2-scan in de gemeente Hilversum. Deze cijfers waren het uitgangspunt voor de Visie Duurzaam Hilversum. De gele kolommen zijn gegevens die afkomstig zijn van de klimaatmonitor. Deze gegevens zijn op dit moment de meest betrouwbare.

In deze tabel staat de jaarlijkse CO2 uitstoot per project van het Uitvoeringsprogramma in kiloton (= 1 miljoen kilo). De cijfers zijn afkomstig van Energie in Beeld (Liander).

CO2 uitstoot gemeente Hilversum

CO2 uitstoot projecten

600

500

6,0 5,0

NER DHV

300

klimaatmonitor

kTon

kTon

400

4,0

Gemeentelijke gebouwen

3,0

Scholen Openbare verlichting

2,0

200

Gemalen Havenkwartier

1,0 100

0,0 2008 0 1990

1995

2000

2005

2008

2009

2010

2011

2009

2010

2011

2012

jaar

jaar

32

3 Milieubarometer gemeente Hilversum voor eigen organisatie

Dit betreft de jaarlijkse CO2 uitstoot in ton (1000 kilo) in de gemeentelijke panden op het raadhuiseiland t.g.v. elektriciteits-, gas- en waterverbruik, papierverbruik, afval en woon-werkverkeer.

33

Halfjaarsrapportage Uitvoeringsprogramma duurzaamheid, juni -december Marjolein van Dongen 20 december

Recommend Documents