H. - Velay: een album voor het vulkanisme

H. - Velay: een album voor het vulkanisme door Joke Stemvers-van Bemmel

D e V e l a y is e e n u i t g e s t r e k t v u l k a n i s c h g e b i e d t e n o o s t e n , z u i d o o s t e n e n z u i d e n v a n L e P u y - e n - V e l a y . H e t is niet e e n m a s s i e f m e t e e n d u i d e l i j k c e n t r u m , m a a r het b e s t a a t uit d o o r b r e u k e n g e s c h e i d e n e e n h e d e n m e t e e n a l o f niet d u i d e l i j k e i g e n karakter. D e z e v a a g h e i d in d e d e f i n i ë r i n g v a n w a t d e V e l a y eigenlijk is k o m t o o k t e v o o r s c h i j n in d e b e s c h r i j v i n g e n d i e in d e F r a n s e literatuur in o m l o o p zijn. In e e n v a n d e vrij r e c e n t e s a m e n v a t t i n g e n (Le V o l c a n i s m e e n F r a n c e , 1 9 9 0 , R. B r o u s s e en C . Lefèvre) w o r d e n drie provincies o n d e r s c h e i den: I.

V e l a y : het v u l k a n i s m e v a n d e rift v a n d e H a u t e - L o i r e in het g e b i e d v a n L e P u y ; II. D e v è s : het v u l k a n i s m e m e t s p l e e t e r u p t i e s o p d e h o r s t t u s s e n d e L o i r e e n d e Allier; III. A r d è c h e ( B a s - V i v a r a i s ) : het z e e r r e c e n t e e n z e e r p l a a t s e lijke v u l k a n i s m e aldaar. D e D e v è s is al b e s p r o k e n in h o o f d s t u k G , d a a r o m k o m e n hier a c h t e r e e n v o l g e n s d e V e l a y in e n g e r e z i n e n d e B a s Vi v a r a i s a a n b o d .

geografische "eenheden" worden benaderd. Deze eenheden w o r d e n d o o r belangrijke b r e u k e n in d e o n d e r g r o n d v a n elkaar g e s c h e i d e n . Z i e afb. H - 1 .

Het Bekken van Le Puy-en-Velay S a m e n met d e E m b l a v è s vormt het B e k k e n v a n L e P u y e e n slenk (door b r e u k e n o m g e v e n inzinking), w a a r d e g r a n i t i s c h e o n d e r g r o n d e e n e i n d is w e g g e z o n k e n . In dit l a a g g e l e g e n g e b i e d o n t s t o n d e n meren e n in het E o c e e n en O l i g o c e e n v o n d d a n o o k s e d i m e n t a t i e plaats v a n meer-afzettingen, o.a. a r k o s e s . V o l g e n s n o o r d w e s t - z u i d o o s t v e r l o p e n d e breuklijnen, o n g e v e e r evenwijdig a a n d e riftkanten, verhief z i c h in het m i d d e n v a n d e z e slenk e e n o p w e l v i n g . Het resultaat w a s d e v o r m i n g v a n e e n horst: d e Horst v a n C h a s p i n h a c . H i e r d o o r k w a m d e o n d e r l i g g e n d e graniet (de "granite d e Velay") w e e r aan d e o p p e r v l a k t e . Z o o n t s t o n d d e driedeling v a n d e B e k k e n s v a n L e P u y en E m b l a v è s en d e Horst v a n C h a s p i n h a c . D e graniet v a n Velay is

D e v u l k a n i s c h e V e l a y k a n in v i e r d e l e n w o r d e n o p g e d e e l d (afb. H - 1 ) : A . Het B e k k e n van L e Puy, B . het B e k k e n v a n E m b l a v è s , C . het P l a t e a u v a n d e H a u t - V e l a y , e n D. de Slenk van de Boutières. Het v u l k a n i s m e v a n d e Velay k a n o o k o p g r o n d v a n d e o u d e r d o m v a n zijn o p e e n v o l g e n d e fasen w o r d e n o n d e r s c h e i d e n . Daarbij kun je in grote lijnen w e l e e n z e k e r e o n t w i k keling in d e uitgetreden v u l k a n i s c h e gesteenten opmerken. Deze ontwikkeling loopt v a n o o s t naar w e s t e n o m v a t a c h t e r eenvolgens: I. II.

M i o c e n e bazalten (slechts hier en daar); P l i o c e n e series v a n v u l k a n i s c h e c o m p l e x e n , namelijk trachieten; a n d e s i e t e n ; bazalten en fonolieten. Het m e e s t opmerkelijke is het grote aantal fonolietv o o r k o m e n s ; hierdoor is d e Velay uniek.

III. b a s a n i t i s c h e b r e k s i e s uit het Villafrancien (Onder-Pleistoceen), z o a l s d e b e r o e m d e rotsen v a n L e Puy, en vele b a z a l t s t r o m e n in d e D e v è s , met als g e m e e n s c h a p p e l i j k k e n m e r k d e talloze peridotietknollen. O o k e r u p t e e r d e n vele maaren; IV. P l e i s t o c e e n v u l k a n i s m e met v o o r a l b a z a l t i s c h e l a v a s t r o m e n die r i v i e r b e d d i n g e n v u l d e n , v o o r a l in het z u i d e n ( B a s Vi varais). W e zullen, v o o r a l v i a foto's, proberen e n k e l e p r o m i n e n t e v o o r k o m e n s te verduidelijken. Het w e r d e e n heel a l b u m e n d e verleiding w a s groot n o g v e e l langer d o o r te g a a n : d e v u l k a n i s c h e Velay is onuitputtelijk. D e Velay z a l v o l g e n s d e e e r d e r g e n o e m d e

Afb. H-1. Vulkanisch-tektonische kaart van de oostelijke Velay (naarJ. Mergoil, 1971)

gea

maart 2 0 0 2 , n u m m e r 1

39

g o e d te zien l a n g s d e w e g Vorey - L e P u y (D 103), o.a. bij Lavoüte-sur-Loire.

d e R o c h e r d ' A i g u i l h e , met zijn é g l i s e S a i n t - M i c h e l b o v e n o p , als s y m b o o l v o o r heel A u v e r g n e te n e m e n . A f b . H - 2 . D e z e n e c k is e e n v a n d e b e k e n d e punten v a n L e Puy, e v e n a l s d e R o c h e r C o r n e i l l e , d e v u l k a a n L a D e n i s e , d e O r g u e s d ' E s p a l y en d e Rocher de Polignac. Het is waarschijnlijk, dat als er in e e n g e b i e d v a n horsten e n s l e n k e n d e p r e s s i e s zijn, d e z e d o o r m e r e n zullen w o r d e n i n g e n o m e n . W a n n e e r het m a g m a z i c h l a n g s d e b r e u k e n e e n w e g o m h o o g baant en met w a t e r in c o n t a c t komt, z a l dit v u l k a n i s m e e e n e x p l o s i e f karakter h e b b e n . Vul k a a n pij p e n , g e v u l d met b r e k s i e s v a n v u l k a n i s c h en o n d e r g r o n d - m a t e r i a a l k o m e n d a n o o k veel in het B e k k e n v a n L e P u y voor, al of niet d o o r d e erosie aangegrepen. Z o k a n v a n e e n intrusie alleen d e pijp zijn o v e r g e b l e v e n , z o n d e r dat d e z e (nog) e e n b o v e n g r o n d s d e e l heeft. O f er verheft z i c h w è l e e n b o v e n g r o n d s d e e l v a n e e n pijp: een neck, w a a r v a n het o m r i n g e n d e g e s t e e n t e is w e g g e ë r o d e e r d . O o k is e e n l a v a m e e r mogelijk, die nu als e e n g e ï s o l e e r d e tafel is o v e r g e b l e v e n . Uiteraard k u n n e n langs d e z e h y d r o m a g m a t i s c h e w e g o o k m a a r e n ontstaan.

N a e e n o n d e r b r e k i n g w e r d in het B e k k e n v a n L e P u y in het P l i o c e e n - P l e i s t o c e e n d e s e d i m e n t a t i e w e e r voortgezet. In d e z e tijd heerste er e e n e n o r m e v u l k a n i s c h e activiteit, w a a r d o o r veel b a z a l t e n en b a s a n i e t e n w e r d e n g e g e n e r e e r d ; dit materiaal w a s e c h t e r niet gedifferentieerd (er zijn d u s bijvoorbeeld g e e n fonolieten of trachieten).

Het B e k k e n v a n L e P u y heeft v a n d e z e m o g e l i j k h e d e n m o o i e v o o r b e e l d e n . Eerst bekijken w e e n k e l e t o e r i s t i s c h e trekpleisters in e n o m L e Puy. R o c h e r d'Aiguilhe E e n 8 2 meter b o v e n d e o m g e v i n g u i t s t e k e n d e p i r a m i d e , met d a a r n o g b o v e n o p d e R o m a a n s e k a p e l S a i n t - M i c h e l uit d e 1 0 d e tot 1 2 d e eeuw, (afb. H-2), b e s t a a t uit e e n b r e k s i e v a n basaniet,

In het B e k k e n v a n L e P u y liggen e n k e l e v a n d e b e k e n d s t e v u l k a n e n v a n A u v e r g n e . Het z o u niet m i s s t a a n o m bijvoorbeeld

Afb. H-3. De bazaltische breksie van de Rocher d'Aiguilhe.

Afb. H-2. De neck van Rocher d'Aiguilhe, met de église Saint-Michel, Le Puy.

40

met fragmenten v a n d e g r a n i t i s c h e e n s e d i m e n t a i r e o n d e r g r o n d , in e e n o k e r k l e u r i g e matrix met g l a s a c h t i g e b a s a l t i s c h e korrels, d o o r s n e d e n met g a n g e n tot 4 0 c m dik (afb. H-3). Het o o r s p r o n kelijke o m r i n g e n d e v u l k a a n l i c h a a m is d o o r erosie v e r d w e n e n .

Rocher Corneille D e z e nu o n t m a n t e l d e vulkaanpijp staat in d e buurt v a n d e R o c h e r d ' A i g u i l h e , m a a r is met zijn 130 meter h o o g t e e n b r e d e voet (250 x 8 0 meter) heel wat groter. E e n 16 meter h o o g , m e t a l e n M a r i a b e e l d staat o p d e t o p v a n d e pijp. D e z e b e s t a a t e v e n e e n s uit g e l a a g d e b a s a n i t i s c h e breksie. De orgelpijpen van de Espaly en de vulkaan L a Denise D e O r g u e s d e l ' E s p a l y zijn d e zijkant v a n e e n b a z a l t i s c h e g a n g . D e verticale zuilen inspireerden tot hun w a t s a c r a l e bijnaam; v o o r e e n b e z o e k a a n dit e c h t heel fraaie f e n o m e e n m o e t iets worden betaald. Gedeeltelijk zijn d e zuilen g e r a n g s c h i k t als in e e n boeket, w a a r uit naar vele kanten d e b l o e m e n s t e k e n . D e z e modificatie heet in Z i e afb. IV. d e F r a n s e t e r m i n o l o g i e e e n entablement In d e o m g e v i n g staat d e v u l k a a n L a D e n i s e . D e eerste t w e e uitbarstingen v a n L a D e n i s e w a r e n h y d r o m a g m a t i s c h , w a a r d o o r een maar w e r d g e v o r m d . In d e z e v l a k k e krater k w a m d e eigenlijke v u l k a a n tot o n t w i k k e l i n g . D e z e is v a n het S t r o m b o l i - t y p e , met lagen v a n s l a k k e n en s p o e l v o r m i g e b o m m e n a f g e w i s s e l d d o o r intrusies v a n lava. In d e D e n i s e w o r d t in g r o e v e n pouzzolane g e w o n n e n , het v e e l g e z o c h t e p r o d u c t v o o r w e g v e r h a r d i n g e n dergelijke. Dit s l a k k e n m a t e r i a a l ligt o p b a s a n i t i s c h e b r e k s i e s uit het Vil laf r a n c h ien, die d e o n d e r b o u w v a n d e v u l k a a n v o r m e n . D e w i n n i n g v a n pouzzolane is t e g e n w o o r d i g niet overal m e e r v a n z e l f s p r e k e n d : natuurorganisaties verheffen hun s t e m t e g e n d e v e r r u ï n e r i n g v a n al te veel m a r k a n t e v u l k a a n c o m p l e x e n en h e b b e n hier e n d a a r s u c c e s met d e uitbreiding v a n het b e s c h e r m d e natuurareaal. Rocher de Polignac D e z e lijkt plat, tafelvormig, e e n erosierest ( o m g e k e e r d reliëf), m a a r is dit niet. In werkelijkheid zijn het okerkleurige, b r e k s i e u z e m a s s a ' s , d i e als e e n halve ring o m e e n later in het m i d d e n g e ï n t r u d e e r d e , d o o r c a l c i e t grijs g e k l e u r d e pijp s t a a n . O p d e z e centrale pijp v a n g l a s a c h t i g e b a s a n i e t b r e k s i e staat e e n kasteel, w a a r v a n d e m u r e n e e n tafelvormig idee g e v e n . A f b . H - 4 . Kleiprisma's B o v e n d e m e a n d e r v a n d e Loire bij F a r g e s , a a n d e D 54 ten w e s t e n v a n C o u b o n , bij L e Puy, is l a n g s d e w e g e e n p l a a t v o r m i g e bazaltintrusie met peridotietknollen te z i e n , d i e over e e n kleiafzetting is g e s t r o o m d . D e kleilagen zijn hierdoor g e s t o o r d , m a a r het c o n t a c t is o o k sterk verhit e n g e b a k k e n , waarbij p r i s m a ' s v a n klei zijn o n t s t a a n , a la bazaltzuilen, m a a r fijner, z o ' n 5 c m dik. D e klei behoort tot het Villafranchien. A f b . H - 5 . Hetzelfde verschijnsel d o e t z i c h v o o r o.a. bij M u r a t , C a n t a l .

Afb. H-5. Kleiprisma's onder ingedrongen bazalt aan de D 54 boven Farges, ten westen van Coubon bij Le Puy.

Rijdend d o o r het B e k k e n v a n L e P u y zijn o p d i v e r s e p l a a t s e n p r a c h t i g e v e r g e z i c h t e n o p v u l k a n e n in d e o m g e v i n g te z i e n . O p v a l l e n d zijn d e ronde, k o e p e l v o r m i g e b e r g e n in het o o s t e n , in de Emblavès.

Het Bekken van de Emblavès Met een onderbreking van de granitische Horst van C h a s p i n h a c zet het s e d i m e n t a i r e b e k k e n v a n L e P u y z i c h in noordoostelijke richting voort in d e E m b l a v è s . D e s l e n k w e r d g e d e m p t met E o c e e n en O l i g o c e e n materiaal. Hierin k w a m e n e n k e l e v u l k a n e n tot o n t w i k k e ling, v o o r a l in het M i o c e e n . D e z e zijn in d e l o o p v a n d e tijd o n t m a n t e l d : hun t e f r a b e d e k k i n g is v e r d w e n e n e n alleen d e harde g e s t e e n t e n zijn b e w a a r d . Dit zijn v o o r a l d o m e s v a n fonoliet, d i e sues g e n o e m d w o r d e n . Zij h e b b e n e e n markante, r o n d e vorm. Afb. H-6. D e grootste v a n d e z e d o m e s is d e M e y g a l (1436 m), o o k w e l G r a n d Testavoyre g e n o e m d , die v a n ver te zien is (afb. H-14). B e k e n d w a r e n d e

Afb. H-4. Rocher de Polignac. De rechte bovenkant suggereert een omgekeerd reliëf, maar wordt veroorzaakt door de muren van het kasteel!

gea

maart 2 0 0 2 , n u m m e r 1

41

H-6

H-8

H-7 Afb. H-6. Gezicht op de sues van de Emblavès bij Yssingeaux. Afb. H-7. Meygal, le Lac Bleu. Afb. H-8. Meygal: sparrenkegel. Afb. H-9. Forêt de Meygal: stenenrivier van na de Ustijd omlaaggestorte fonolietblokken.

grote lauzières: g r o e v e n w a a r d e fonoliet v a n d e M e y g a l w e r d g e w o n n e n . Dit g e b i e d is te b e r e i k e n d o o r bij B o u s s u l e t a a n d e D 15 naar het n o o r d e n af te s l a a n . D e exploitatie is nu g e s t o p t , m a a r m e n heeft er e e n t o e r i s t i s c h getint natuurpark a a n g e l e g d , w a a r het e e n en a n d e r z i c h t b a a r is g e b l e v e n . E e n d i e p e put is o m g e v o r m d tot e e n s c h i l d e r a c h t i g meer, het L a c B l e u , afb. H - 7 . Het fonolietgesteente heeft e e n wittige v e r w e r i n g s r a n d ; d o o r g e s l a g e n is het grijsgroen, met fenokristen v a n v o o r n a m e l i j k h a u y n , s a n i d i e n , augiet. D o o r d e splijtrichting v a n d e g e r i c h t e platte v e l d s p a t e n splijt het g e s t e e n t e g e m a k k e l i j k in plaatjes, die als lauzes ( d a k p a n n e n v a n fonoliet) gebruikt w e r d e n . D e z e zijn t e g e n w o o r d i g in o n b r u i k geraakt - niet in het minst d o o r hun e n o r m e g e w i c h t . E e n groot d e e l v a n het M e y g a l - g e b i e d w o r d t b e d e k t d o o r b o s , v o o r a l s p a r r e n (afb. H-8). In d e Ijstijden lagen o p b e r g e n als d e M e y g a l en d e M é z e n c korte gletsjers, w a a r o p z i c h puin o p h o o p te. Dit w e r d v a n d e o m r i n g e n d e hellingen l o s g e m a a k t d o o r gelifractie, v o r s t v e r w e r i n g . Dit puin w e r d s a m e n g e h o u d e n d o o r ijs a l s b i n d m i d d e l e n s c h o o f als l o b b e n of t o n g e n bergafwaarts. N a het s m e l t e n v a n d e z e gletsjertongen b l e v e n d e r o t s b l o k k e n

42

H-9

a l s stenenrivieren achter. Dit is in d e Velay, v o o r a l a a n d e w e s t kant v a n d e M e y g a l , e e n b e k e n d p e r i g l a c i a a l verschijnsel (afb. H-9). Ten n o o r d e n v a n d e M e y g a l ligt e e n c h a r m a n t vulkaantje, dat v a n Q u e y r i è r e s . Het ligt m i d d e n i n het plaatsje, het g e h e e l ligt o p e e n h e u v e l (afb. H - 1 0 en H - 1 1 , o o k o p afb. H - 6 te zien). Het is e e n b a z a l t i s c h e n e c k , g e h e e l uit zuilen b e s t a a n d , D e l a v a d r o n g d e klei ter p l a a t s e b i n n e n , k o e l d e af vanaf d e buitenkant e n v o r m d e p r i s m a ' s l o o d r e c h t o p het afkoelingsvlak. Later e r o d e e r d e d e klei e n b l e v e n d e zuilen over. Bij d e voet liggen d e z e bijna horizontaal, m e e r naar b o v e n t o e s t a a n z e s t e e d s steiler. In het

H-10

H-11

H-12

H-13 Afb. H-10. De vulkaan van Queyrières. Afb. H-11. Schuine zuilen van de vulkaan van Queyrières. Afb. H-12. Vindplaats van augietkristallen bij Montbusat, ten zuiden van de Lizieux. Vanaf de D 15 en daarna de D 47 is dit plaatsje te bereiken. Boven Montbusat staat een kleine bazaltvulkaan. De uitgeworpen producten zijn

gea

maart 2 0 0 2 , n u m m e r 1

tot een okergele tuf gecompacteerd; hierin zitten veel losse augietjes, ook vertweelingd, van ca. 1 cm. De tuf is ontsloten tegenover de laatste huizen van het gehucht, in het talud van de weg. De gele afzetting loopt door; ook bij het kruispunt een eindje verderop zijn de kristallen te vinden (foto). Afb. H-13. Sue d'Eynac ten zuidwesten van Saint-Pierre-Eynac.

43

c e n t r u m bleef het m a g m a het langst heet en s t e e g het verste o m h o o g . D e opstijging verliep in drie fasen - v a n d a a r d e telescopische opbouw. Er zijn n o g w e l kleinere v u l k a n e n d a n d e z e , z e p a s s e n in e e n flinke achtertuin, z o a l s eentje in d e buurt v a n B a r a q u e a a n d e D 15. M e t zijn s c h u i n e zuiltjes lijkt het o p e e n p a g o d e . E e n aantrekkelijke s u e o m te b e k l i m m e n is d e Lizieux, v a n w a a r je e e n p r a c h t i g uitzicht hebt. In d e buurt ligt het g e h u c h t M o n t b u z a t , w a a r in d e okerkleurige tuffen g a v e augietkristallen v a n o n g e v e e r 1 c m k u n n e n w o r d e n gevonden, ook vertweelingd. Afb. H-12. In d e buurt v a n het m o o i g e l e g e n S a i n t - J u l i e n C h a p t e u i l ligt S a i n t - P i e r r e d ' E y n a c t u s s e n d e v u l k a n e n . Zijn n o o r d k a n t w o r d t g e v o r m d d o o r e e n h o g e fonolietstroom met zuilen, een wit M a r i a b e e l d staat b o v e n o p . Z u l k e m o o i e orgelpijpen v a n fonoliet zie je niet vaak. M e e r zuidwestelijk, richting D 15, ligt d e S u e d ' E y n a c b o v e n het gelijknamige g e h u c h t . Dit is e e n z e e r fraaie v u l k a a n met g r o o t s e zuilenformaties, g e d e k t d o o r e e n e n o r m e m u t s v a n warrige bazaltprisma's. Afb. H-13.

Het Plateau van de Haut-Velay D e H a u t - V e l a y ligt t u s s e n d e M e y g a l in het n o o r d e n en d e M é z e n c in het z u i d e n . Het is e e n h o o g v l a k t e w a a r in het M i o -

c e e n vele b a z a l t s t r o m e n zijn uitgevloeid o v e r d e H e r c y n i s c h e granitische o n d e r g r o n d . Iets jonger zijn uitbarstingen v a n gedifferentieerde lava's, o.a. fonoliet. O o k zijn er e n k e l e m a a r e n gevormd. D e a u t o c h t o n e b e v o l k i n g is er d e laatste tientallen jaren sterk afg e n o m e n . O v e r het h o o g g e l e g e n , vrij v l a k k e land k a n d e "burle" ijzig b l a z e n , m a a r o p m o o i e d a g e n heeft het g e b i e d grote c h a r m e s , v o o r a l n a e e n n a d e r e k e n n i s m a k i n g . A f b . H - 1 4 en H - 1 7 . Het L a c d e S a i n t - F r o n t is w e l het b e k e n d s t . Het is e e n o v a a l maar, 7 0 0 x 5 0 0 m , met daarin e e n rond meer, dat ter wille v a n het t o e r i s m e in niveau v e r l a a g d is. A f b . H - 1 5 . Vanaf Roffiac, dat e e n eindje noordoostelijk v a n het m a a r ligt, loopt e e n v o e t p a d naar L e s R o c h e s , w a a r noseaanfonoliet d a g z o o m t . B l o k k e n ervan zijn o o k w e l omlaaggerold, tot aan het maar. Niet erg s p e c t a c u l a i r m a a r w e l m e r k w a a r d i g is d e P i p e d e B o u r n a c , afb. H - 1 6 , die vanaf het g e h u c h t B o u r n a c (vanaf S t . - F r o n t 4 k m o v e r d e D 39, d a n rechtsaf) te zien is. D e z e e x p l o s i e p i j p heeft e e n b a s a n i t i s c h e e x p l o s i e b r e k s i e o p g e leverd, waarin veel b e s t a n d d e l e n uit d e mantel (peridotiet: Iherzoliet) en d i e p korstmateriaal is o p g e n o m e n (xenolieten v a n d i v e r s e aard, granieten, anatexieten, c h a r n o c k i e t e n ) . D e pijp is niet uitverweerd en heeft n o g g r o t e n d e e l s zijn mantel v a n tefra b e h o u d e n . Het e x p l o s i e m a t e r i a a l is vanaf B o u r n a c (een b o e r d e rij) gemakkelijk bereikbaar, het zit in tufruggen o p d e helling of ligt er los. Er liggen o o k veel z w a r t - g l i m m e n d e amfiboolkristallen (kaersutiet) v a n 1 - 2 c m t u s s e n .

H-14

H-16

Afb. H-14. Landschap in de Haut-Velay met Meygal (links) en Pic de Lizieux, vanaf het Lac de Saint-Front. Afb. H-15. Lac de Saint-Front.

H-15

44

Afb. H-16. De pijp van Bournac, ten westen van het Lac de Saint-Front.

H-17

H-18

H-20

H-21 (onder)

H-19

Afb. H-17. Maar van Chaudeyrolles. Afb. H-18. Dent de Mézenc, van kwarts-trachiet. Afb. H-19. De Mézenc vanaf

Saint-Clément.

Afb. H-20. Uitzicht vanaf Saint-Clément naar de hoge sues van de Slenk van de Boutières. Achteraan: Gerbier de Jonc; rechts ervoor: Sue de Sara. Afb. H-21. Cirque des Boutières, met een vulkanische serie.

45

Het M a a r v a n C h a u d e y r o l l e s ligt t u s s e n F a y - s u r - L i g n o n en d e M o n t M é z e n c , bij het s c h i l d e r a c h t i g e plaatsje C h a u d e y r o l l e s . Het is e e n wijde d e p r e s s i e , 1 k m in d o o r s n e e , b e g r o e i d met veel gras; er w e r d (wordt nog?) turf g e w o n n e n . Het m a a r wordt o n t w a t e r d d o o r e e n beek, d e S a l i n ; d e z e vormt o o k e e n waterval, d i e e n k e l e v a n d e b a z a l t d e k e n s v a n het plateau doorsnijdt: d e C a s c a d e d e C h a n t - M e r l e . (Afb. H - 1 7 , hierop is rechts a c h t e r a a n d e Dent d e M é z e n c te zien).

Afb. H-23. Sue de Touron vanaf La Croix des

Het h o o g t e p u n t v a n d e H a u t - V e l a y is z e k e r d e M é z e n c . G a je vanaf C h a u d e y r o l l e s over d e D 2 7 4 naar d e M é z e n c d a n p a s s e e r je d e D e n t s d e M é z e n c . V a n d e z e t w e e "tanden" is d e r e c h t s e het m e e s t opmerkelijk. A f b . H - 1 8 . Hij b e s t a a t uit kwarts-trachiet (in d e z e contreien e e n z e l d z a a m h e i d ) ; d e z e is in v e r s e t o e s t a n d b l a u w a c h t i g grijs, m a a r verweert gemakkelijk naar geelgrijs. R e c h t s o n d e r d e z e R o c h e P o i n t u e , z o a l s hij o o k w e l heet, loopt e e n w e g naar e e n o u d e g r o e v e in e e n g r a n i t i s c h g e s t e e n t e . D e M é z e n c is vanaf L a C r o i x d e P e c c a t a (1564 m) gemakkelijk te b e k l i m m e n (1753 m , uitzicht!). A f b . H - 1 9 . Hij b e s t a a t uit groengrijze fonoliet; fenokristen, als z e al te z i e n zijn, zijn v o o r n a melijk h a u y n , s a n i d i e n , augiet.

Afb. H-26. Sponsachtige graniet; bij het contact van graniet en fonoliet is de kwarts van de graniet door de fonoliet opgenomen.

V i a het w i n t e r s p o r t o o r d L e s E s t a b l e s is n o g e e n b e z o e k a a n d e M o n t d ' A l a m b r e mogelijk, m a a r het l a n d s c h a p is er d o o r zijn n i e u w e b e s t e m m i n g niet o p v o o r u i t g e g a a n . Bij S a i n t - C l é m e n t , in d e z u i d o o s t - h o e k v a n dit V e l a y - d e e l , is het uitzicht w é l p r a c h t i g . (Afb. H - 2 0 , hierop kijken w e naar het z u i d e n , richting S l e n k v a n d e B o u t i è r e s . ) Vanaf S a i n t - C l é m e n t kun je d e D 2 4 7 naar S a i n t - M a r t i n d e V a l a m a s n e m e n v o o r een heel m o o i g e z i c h t o p e e n profiel v a n het v u l k a n i s c h e plateau. D e eerste vier kilometer p a s s e e r je 13 lavalagen v o o r je, iets v ó ó r O r c e l a s , d e o n d e r g r o n d v a n m i g m a t i t i s c h e graniet bereikt. Het is e e n z e e r s m a l l e w e g , niet o p e e n d r u k k e z o n d a g d o e n ! D e 13 lagen liggen b o v e n elkaar, e l k e laag (eruptie) eindigt met e e n slakkenlaagje. D e o n d e r s t e laag is b a s a n i t i s c h , d e h o o g s t e , bij S a i n t - C l é m e n t , is e e n mugeariet (trachyandesiet). D a n k zij d e insnijding v a n het riviertje d e S a l i o u s e is hier e e n d o o r s n e e d o o r het v u l k a n i s c h e l a g e n p a k k e t mogelijk.

De Slenk van de Boutières Z o a l s g e z e g d is d e S l e n k v a n d e B o u t i è r e s d e voortzetting v a n d e B e k k e n s v a n L e P u y e n E m b l a v è s . Hier liggen e n k e l e h o g e t o p p e n met m a r k a n t e v o o r k o m e n s . A n d e r s d a n d e m e e r n o o r d e lijke b e k k e n s is d e slenk v a n d e B o u t i è r e s niet met s e d i m e n t g e v u l d . D e g r a n i t i s c h e o n d e r g r o n d k o m t direct a a n d e o p p e r vlakte en is - mits ontsloten! - te z i e n . Het v u l k a n i s m e vormt g e e n a a n e e n g e s l o t e n b e d e k k i n g , z o a l s bij d e Haut-Velay. Er zijn d i v e r s e s u e s v a n fonoliet, m a a r d e erosie heeft hier tot o p grote d i e p t e i n g e g r e p e n , z o d a t er "wortels" v a n het v u l k a n i s m e zijn blootgelegd.

Boutières.

Afb. H-24. Sue de Sara, overzicht. Afb. H-25. Situatieschets in de omgeving van Borée met de ringintrusies (naarJ.M. Peterlongo, 1972) Fijn gestippeld: fonoliet; grof gestippeld: tinguaiet.

Afb. H-27. Sue de Sara: langs het pad onder de Sara naast het riviertje de Eysse is het hoekige voorkomen van de tinguaiet goed ontsloten.

Boutières D e C i r q u e d e s B o u t i è r e s , e e n gletsjerkom v a n weleer, heeft d e R o c h e d e C r u z e t in e e n s t e i l w a n d o n t s l o t e n . A f b . H - 2 1 . H i e r d o o r w o r d t e e n i m p o s a n t e blik o p het b a z a l t i s c h e profiel v a n d e Velay verschaft. E e n o p e e n s t a p e l i n g v a n lavalagen is te z i e n langs d e D 4 0 0 , vanaf la C r o i x d e s B o u t i è r e s o m l a a g . Drie fonolietbergen A a n d e D 3 7 8 , richting B o r é e , liggen drie opmerkelijke fonolietv o o r k o m e n s . Het e e r s t e is "Punt 1380", dat o m r i n g d is d o o r veel fonolietblokken (zie hieronder bij S u e d e Sara). D e v o l g e n d e t o p is d e S u e d e Touron (afb. H-22), met zijn karakteristieke pain-desucre-vorm. D e d e r d e t o p , die iets v e r d e r o p ligt, is o o k e e n sue: d e R o c h e d e B o r é e ; vlak v o o r het plaatsje B o r é e w e r d hierin e e n fonolietgroeve g e ë x p l o i t e e r d . E e n m o n s t e r daaruit is a f g e b e e l d als g e s t e e n t e f o t o VIII. Sue de Sara Ten z u i d e n v a n B o r é e ligt d e h o g e (1520 m), d r i e h o e k i g e S u e d e S a r a (afb. H - 2 3 e n H-24). D e z e m a a k t e e n groot d e e l v a n e e n ringintrusie uit; "Punt 1 3 8 0 " is e e n noordelijk d e e l v a n d e ring. E e n ringintrusie is waarschijnlijk e e n groot, trechtervormig c o m p l e x b e s t a a n d e uit stollingsgesteente, dat tot d i e p in d e aardkorst reikt. D e ringvorm is het b e e l d a a n d e o p p e r v l a k t e , z o a l s dat o p e e n kaart te z i e n is. A f b . H - 2 5 geeft s c h e t s m a t i g d e v o r m e n d e ligging l a n g s het riviertje d e E y s s e weer. D e S a r a heeft d e v o r m v a n e e n croissant: het m i d d e l s t e , d i k k e g e d e e l t e ervan vormt d e t o p v a n d e driehoek. D e z e m a c h t i g e berg b e s t a a t g r o t e n d e e l s uit tinguaiet: d e fijnkorrelige t u s s e n v o r m v a n nefelien-fonoliet en nefelien-syeniet. G e s t e e n t e f o t o IX. Het feit dat het g e s t e e n t e fijnkorrelig is, en niet g l a s a c h t i g e n porfirisch, wijst e r o p dat d e afkoeling l a n g z a m e r is g e g a a n d a n v i a e e n v u l k a n i s c h e vorming kan gebeuren. De S u e de S a r a wordt d a n o o k b e s c h o u w d als e e n s u b v u l k a n i s c h intrusielichaam, in d e d i e p t e g e v o r m d e n d a a r tijdens d e afkoeling g e b l e v e n . A l l e e n d o o r erosie k a n het c o m p l e x a a n d e o p p e r vlakte g e k o m e n zijn. D e tinguaiet b e s t a a t uit o n g e v e e r gelijkkorrelige kristallen v a n s a n i d i e n en nefelien, en uit naaldjes v a n aegirien (een n a t r i u m h o u d e n d e c l i n o p y r o x e e n ) e n aenigmatiet (een natriumh o u d e n d e amfibool). N a a r d e westelijke punt v a n d e c r o i s s a n t t o e wordt het g e s t e e n t e plaatselijk verticaal d o o r s n e d e n d o o r d u n n e adertjes v a n g r o e n z w a r t e aegirien; in z o n e s w a a r d e afkoeling sneller verliep verschijnt fonoliet. Hier en d a a r is het c o n t a c t te v i n d e n

Afb. H-22. Sue de Touron, omgeving Borée.

46

H-23

H-26

H-24

H-27

H-25

gea

maart 2 0 0 2 , n u m m e r 1

47

met d e graniet uit d e o m g e v i n g , die d e ringintrusie z o w e l a a n d e b i n n e n - als a a n d e buitenkant begrenst. A a n d e z e c o n t a c t e n is te z i e n , dat d e o n d e r v e r z a d i g d e tinguaiet, of fonoliet w a a r a a n w e z i g , d e vrije kwarts in d e graniet heeft g e a b s o r b e e r d ; d e g l i m m e r s zijn in e e n r a n d z o n e o m g e z e t in chloriet. D e graniet heeft d o o r zijn verlies a a n k w a r t s e e n s p o n s a c h t i g uiterlijk g e k r e g e n en b e s t a a t n o g voornamelijk uit v e l d s p a t e n . A f b . H - 2 6 . Dit heet episyenitisatie en het p r o d u c t is e e n episyeniet. D e S u e d e S a r a is v a n nabij te bekijken. E e n g o e d o v e r z i c h t is mogelijk d o o r bij het kruispunt D 4 0 0 / D 3 7 8 e v e n o v e r e e n landweggetje r e c h t d o o r te rijden tot e e n uitzichtpunt. V o o r e e n b e z o e k vanaf richting B o r é e (D 215) het kaartje v a n afb. H - 2 5 v o l g e n . B o v e n a a n , w a a r het s t i p p e l w e g g e tje z i c h afsplitst v a n d e D 2 1 5 , staat e e n v e r b o d s b o r d v o o r auto's. W i e het er niet o p w a a g t d o o r te rijden, w a n d e l t vanhier ruim e e n kilometer naar e e n bruggetje o v e r d e E y s s e , w a a r je d e tinguaiet met a e g i r i e n a d e r s vindt e n e e n p a d o m langs d e S a r a te l o p e n . A f b . H - 2 7 .

Afb. H-29. In een groeve ten noorden van Mézilhac is het contact van de graniet met de vulkanische serie ontsloten.

A a n d e w e s t k a n t , bij e e n houtzagerij, is het rustig e n het uitzicht veel beter. Contact met ondergrond Het v u l k a n i s m e v a n d e Velay zet z i c h naar het z u i d e n t o e voort in dat v a n d e B a s - V i v a r a i s . Vanaf d e G e r b i e r d e J o n c is dat z u i d w a a r t s o v e r d e D 3 7 8 , d a n linksaf (oost) d e D 122 naar het s k i d o r p L a c h a m p R a p h a e l . W i e d e D 122 blijft v o l g e n , bijvoorb e e l d richting P r i v a s , k o m t langs M é z i l h a c w a a r e e n g r o e v e is, w a a r het c o n t a c t v o o r k o m t t u s s e n d e graniet v a n d e o n d e r g r o n d en tefra's, g e v o l g d d o o r bazalt e r b o v e n . Het o p p e r v l a k v a n d e graniet is r o o d a c h t i g verkleurd d o o r ijzerimpregnatie tijdens d e verhitting d o o r d e bazalt. A f b . H - 2 9 . O o k e l d e r s is d e o n d e r g r o n d in c o m b i n a t i e met het v u l k a n i s c h e g e s t e e n t e te z i e n : bij R o u v e y r e in d e o m g e v i n g v a n B o r é e is e e n m o o i e g n e i s o n t s l o t e n , die vanuit het z u i d e n al v a n verre opvalt.

Afb. H-28. De markante top van de Gerbier de Jonc.

I. - Bas-Vivarais (Ardèche)

D e nabijgelegen R o c h e r d e P r a d o u x is e e n t w e e d e ringintrusie, kleiner en h o g e r in d e o n d e r g r o n d g e v o r m d d a n d e S a r a . Het g e s t e e n t e is e e n fonoliet met feno's v a n a n o r t h o k l a a s . D e b e g r o e i ing is er w e l erg d i c h t .

Vanaf L a c h a m p - R a p h a ë l loopt d e D 3 5 4 naar het z u i d e n . Eerst p a s s e e r je d e S u e d e M o n t i v e r n o u x (met drie kruisen o p zijn fonoliettop) en d a a r n a gaat het o v e r d e D 2 1 5 o m l a a g richting C a s c a d e d u R a y - P i c . A f b . 1-1. D e z e waterval is w e l het m e e s t b e z o c h t e en m e e s t s p e c t a c u l a i r e v u l k a n i s c h e f e n o m e e n v a n d e B a s - V i v a r a i s . Vanaf d e p a r k e e r p l a a t s is het e e n flinke m a a r m o o i e w a n d e l i n g o m l a a g tot d e o n d e r k a n t v a n d e h o g e , indrukw e k k e n d e w a t e r v a l . D e z e is g e v o r m d d o o r het riviertje d e B o u r g e s , dat e e n d i e p e spleet in d e l a v a s t r o o m b o v e n d e waterval heeft u i t g e s l e p e n . H i e r d o o r is e e n i m p o s a n t e inkijk in d e c h a o t i s c h e z u i l e n w a a i e r s v a n het entablement mogelijk. Het g e s t e e n t e is e e n basaniet ( o n d e r v e r z a d i g d e bazalt), met fenokristen v a n olivijn e n augiet; er k o m e n veel r o n d e insluitsels v a n peridotiet in voor. D e b a z a l t s t r o o m zelf is a f k o m s t i g uit e e n volcan égueulé en is 21 k m l a n g . N a d e R a y - P i c g e p a s s e e r d te zijn is hij een e i n d niet zichtbaar; veel verder s t r o o m a f w a a r t s bij Pereyre is hij p a s w e e r o n t s l o t e n . Bij d e brug v a n B u r z e t is hij

Gerbier de J o n c Dit is d e m a r k a n t e s p i t s e s u e in het z u i d e n v a n d e Velay en met zijn 1551 meter e e n v a n d e h o o g s t e . D e t o p is v a n fonoliet, d e z e is d o o r d e o m r i n g e n d e M i o c e n e b a z a l t e n h e e n g e d r o n g e n en steekt als e e n puntige k e g e l prominent o m h o o g . D e fonoliet is a f g e k o e l d in g r o v e zuilen, die naar d e t o p zijn gericht. A f b . H - 2 8 . A a n de zuidkant van de Gerbier de J o n c ontspringen de bronnen v a n d e Loire, t u s s e n d e w a t e r d o o r l a t e n d e b a z a l t l a g e n en d e i m p e r m e a b e l e g r a n i t i s c h e o n d e r g r o n d . O m d e p r e c i e s e plaats v a n d e é c h t e s o u r c e heerst e e n w a r e cultus, d e z e plaats w o r d t door verscheidene grondbezitters o p g e ë i s t . De Gerbier de J o n c is d a n o o k e e n t o e r i s t i s c h punt, w a a r veel a u t o b u s s e n k o m e n .

48

Afb. 1-3. Schematische doorsnee door een lavastroom in een rivierdal. Bovenste laag: slakkenrijke bloklava; daaronder: massieve lava of lava in zuilenvorm; gestippeld: tefra; onderaan: alluviale afzetting.

Afb. 1-1. Cascade de Ray-Pic.

B a s - V i v a r a i s is o n g e v e e r e v e n o u d als dat v a n d e C h a ï n e d e s P u y s , en is d a a r m e e in d e j o n g s t e p e r i o d e v a n het A u v e r g n e v u l k a n i s m e o n t s t a a n . Er zijn t w e e fasen g e w e e s t , die in t w e e v e r s c h i l l e n d e p a l e o m a g n e t i s c h e e p i s o d e s vallen e n o p g r o n d d a a r v a n g e d a t e e r d k u n n e n w o r d e n . G r o e p I is jonger d a n 3 5 . 0 0 0 jaar; g r o e p II is ouder. A f b . 1-2. D e v u l k a a n k e g e l s v a n d e B a s - V i v a r a i s zijn v a n het S t r o m b o l i type, het zijn er e e n tiental. Het m a g m a w a s z e e r dunvloeibaar. Er k o m e n in dit g e b i e d sterke hellingen voor: d e rivieren h e b b e n e e n grote e r o s i e k r a c h t als g e v o l g v a n het M e d i t e r r a n e klimaat. D e uit d e v u l k a n e n g e v l o e i d e l a v a s t r o m e n h e b b e n o p veel p l a a t s e n d i e p e rivierdalen g e v u l d . D e huidige rivieren h e b b e n hun l o o p v a a k naast d e z e b a z a l t s t r o m e n uitgesleten, z o d a t d e z e s t r o m e n o p d i v e r s e p l a a t s e n als lange zuilenrijen z i c h t b a a r zijn. A f b . I-3.

g o e d te z i e n , n o g s t e e d s met zijn insluitsels. D e l a v a s t r o o m d a a l d e verder in d e t o e n m a l i g e rivierbedding o m l a a g , tot in d e b e d d i n g v a n d e A r d è c h e toe. D e v u l k a n e n v a n d e B a s - V i v a r a i s liggen tot e n k e l e tientallen kilometers ten z u i d e n v a n d e fonolieten en b a z a l t p l a t e a u s v a n d e Velay. H u n l a v a s t r o m e n zijn in het b e k k e n v a n d e A r d è c h e g e s t r o o m d , b e h a l v e d i e v a n d e S u e d e B a u z o n , die naar d e Loire v l o e i d e . Z e zijn g e v o r m d o p e e n n o o r d w e s t - z u i d o o s t l o p e n d b r e u k s y s t e e m , dat direct in het v e r l e n g d e ligt v a n d e r e c e n t s t e s t r o m e n in d e Z u i d - D e v è s e n d e s l e n k v a n le Puy. O o k het M a a r v a n I s s a r l è s is hierop g e o p e n d . Het v u l k a n i s m e v a n d e

Afb. 1-2. Voorkomens van het vulkanisme in de Bas-Vivarais (naar E. Berger, 1975).

gea

maart 2 0 0 2 , n u m m e r 1

Afb. 1-5. Omgeving van Jaujac. Het spectaculaire zuilenspel van een "entablement" in het rivierdal.

49

Afb. 1-4. Bazaltische gang afkomstig van de vulkaan bij Jaujac, uitgestroomd in de bedding van de vroegere rivier, met twee lagen zuilen. Volgens het bord dat naast de parkeerplaats bij dit fenomeen is neergezet is deze "coulée basaltique" de mooiste van Europa. Deze is te vinden aan de D 5, tussen Jaujac en Pont-de-Labeaume, waar de ankaramiet door de huidige loop van de Lignon is ontsloten.

L a V e s t i d e d u P a l is e e n c a l d e r a . In e e n eerste fase w e r d tijdens e e n e x p l o s i e e e n ring v a n efflata g e v o r m d . D e t w e e d e fase w a s d e i n z a k k i n g v a n e e n e x p l o s i e k r a t e r v a n 1,25 x 1,5 k m met platte b o d e m . Tijdens d e d e r d e fase o n t s t o n d e n drie spatter cones (slakkenschoorstenen); d e z e h e b b e n e e n pain-de-sucrev o r m e n zijn 3 5 tot 6 3 meter h o o g . O o k zijn er n o g t w e e S t r o m boli-type-vulkaantjes g e v o r m d . D e s l a k k e n bevatten veel flinke b o m m e n - d e grote zijn 1 5 - 2 0 c m - d i e in hun kern e e n p e r i d o tietknol h e b b e n . Het c o m p l e x is bereikbaar v i a d e D 5 3 6 . W a a r d e w e g e e n h a a r s p e l d b o c h t m a a k t en d e F o n t o l i è r e kruist is bij d e brug e e n weggetje naar het n o o r d o o s t e n . A l s je dat inslaat is r e c h t s het v u l k a a n l i c h a a m v a n d e S u e d u P a l , r o n d o m is d e met g r a s en a n d e r laag g e w a s b e g r o e i d e c a l d e r a v l a k t e , w a a r i n drie b e b o s t e vulkaankegeltjes s t a a n . Bij J a u j a c heeft z i c h e e n v u l k a a n o n t w i k k e l d d i e zijn l a v a s t r o o m in d e L i g n o n heeft uitgestort. D e b a z a l t i s c h e s t r o o m is vrij kort, 3,5 k m , en 5 0 m e t e r dik. Hij heeft e e n d u b b e l e laag zuilen, b o v e n elkaar. D e z e s t r o o m is o v e r zijn hele lengte ontsloten; afb. I-4 en I-5. D e l a v a is e e n ankaramiet, met kleine fenokristen v a n olivijn en augiet in e e n bruine, g l a s a c h t i g e matrix. Het is d e j o n g s t e v u l k a a n v a n d e z e streek. O o k bij T h u e y t s , a a n d e N 102 A u b e n a s - P r a d e l l e s , is e e n m o o i e b a z a l t z u i l e n w a n d . R i c h t i n g b o r d e n wijzen d e w e g naar dit z e e r h o g e zuilenprofiel, dat vanaf het w a n d e l p a d naast d e rivier te z i e n is. In d e buurt is o o k e e n o p p e r v l a k met z e s z i j d i g e bazaltp r i s m a ' s ontsloten, dat in n a v o l g i n g v a n eenzelfde f e n o m e e n in Ierland, Giant's causeway g e n o e m d wordt. Dichtbij d e bazalts t r o o m is d e s c h i l d e r a c h t i g e P o n t d u Diable, w a a r d e A r d è c h e z i c h wringt d o o r e e n n a u w e kloof v a n migmatiet. Z o a l s d e p l a a t s n a m e n e i n d i g e n d o p Bain al a a n g e v e n k o m e n er in d e B a s - V i v a r a i s veel minerale b r o n n e n voor; alleen al bij V a l s l e s - B a i n s zijn het er z o ' n 150. Zij s t a a n in v e r b a n d met d e b r e u k e n in d e o n d e r g r o n d en met het Kwartaire v u l k a n i s m e .

J. - Coiron Het v u l k a n i s c h e plateau v a n d e C o i r o n (ook w e l d e C o i r o n s , meervoud) ligt a a n d e z u i d o o s t - r a n d v a n het M a s s i f C e n t r a l , ten z u i d o o s t e n v a n d e Velay. D o o r het v o o r k o m e n v a n e n k e l e e r u p tiepunten t u s s e n d e Velay e n d e C o i r o n blijkt het v e r b a n d t u s s e n d e t w e e g e b i e d e n . Het is e e n bazaltplateau v a n o n g e v e e r 2 0 k m lengte en 15 k m breedte. D e uitvloeiingspunten v a n d e lava's liggen o p e e n breuk die in het v e r l e n g d e ligt v a n die v a n d e Velay ( M é z e n c ) : grofweg o p e e n lijn n o o r d w e s t - z u i d o o s t . D e m e e s t zuidoostelijke b a z a l t g a n g e n liggen bij R o c h e m a u r e , vlakbij d e w e s t o e v e r v a n d e R h o n e . Het h o o g s t e punt v a n d e C o i r o n is d e C r e t e d e B l a n d i n e in het n o o r d w e s t e n , d i e 1017 meter haalt. A n d e r s d a n veel a n d e r e v a n d e hier b e s c h r e v e n v u l k a a n g e b i e d e n liggen d e v u l k a n i s c h e g e s t e e n t e n v a n d e C o i r o n niet o p d e kristallijne o n d e r g r o n d v a n het M a s s i f C e n t r a l , m a a r juist ernaast, o p e e n s e d i m e n t a i r e serie d i e v a n Trias tot O l i g o c e e n reikt. Het v u l k a n i s m e b e s t a a t voornamelijk uit bazaltlagen; o o k w e r d e n efflata u i t g e b l a z e n of tefra afgezet met s l a k k e n en as. D e tijd w a a r i n het v u l k a n i s c h e g e w e l d p l a a t s v o n d w a s M i o c e e n tot Villafranchien (Onder-Pleistoceen). Vooral in het P l i o c e e n w a s er e e n sterke activiteit, met productie v a n omvangrijke lavastromen. Waarschijnlijk d o o r d e opheffing v a n het M a s s i f C e n t r a l b o v e n de R h ö n e - v l a k t e - v a n - w e l e e r hebben de waterlopen zich diep i n g e s n e d e n . H i e r d o o r is het o p p e r v l a k v a n d e C o i r o n sterk verkleind, mogelijk m e e r d a n d e helft. Het g e b i e d heeft nu d e v o r m v a n e e n e i k e n b l a d , met g e l o b d e r a n d e n . D e opheffing v a n het s u b s t r a a t v e r o o r z a a k t e e e n aanzienlijk h o o g t e v e r s c h i l t u s s e n bazaltplateau en o n d e r g r o n d , w a a r d o o r het reliëf w e r d o m g e k e e r d : het oorspronkelijk laag g e l e g e n v u l k a n i s c h e g e b i e d k w a m nu ver b o v e n d e o m g e v i n g te liggen. Het h o o g t e v e r s c h i l t u s s e n d e m e e s t oostelijke uitloper (Pic d e C h e n a v a r i bij R o c h e m a u r e ) en d e R h o n e , bijna 3 k m verderop, b e d r a a g t z o ' n 4 2 5 meter. O p veel plaatsen v o r m e n d e randen s t e i l w a n d e n , bijvoorbeeld bij M i r a b e l , een plaatsje a a n d e z u i d kant, dat a a n zijn bazaltkliffen zelfs t o e r i s t i s c h e b e k e n d h e i d d a n k t e n er z o w a a r e e n ster in d e G u i d e Vert m e e heeft verdiend. Afb. J-1. B o v e n o p het bazaltplateau zijn d e hellingen d a a r e n t e g e n veel flauwer e n d e valleien zijn er g o l v e n d . V u l k a a n p i j p e n zijn moeilijk te traceren. Z e s t e k e n w e i n i g uit d e o m g e v i n g o m h o o g , met uitzondering v a n d e i m p o s a n t e n e c k v a n S c e a u t r e s , die o p e e n " s u i k e r b r o o d " lijkt, m a a r d a n met e e n diameter v a n 2 0 0 meter. Afb. J-10.

50

J-1 J-2

J-3

J-5 (onder) J-4

Afb. J-1. Mirabel, toren op bazaltstroom. Afb. J-2. Gezicht op Saint-Laurent vanaf Mirabel, met erosieravijn vanaf bazaltplateau. Afb. J-3. La Prade: hellende tefra-lagen, met afzettingen uit modderstromen. Afb. J-4. Hellende "lahar"-laag bij la Prade. Afb. J-5. La Prade: (staande) gangen en (liggende) plaat van bazalt, erboven tefra.

O o k k o m e n er g a n g e n voor, d i e d o o r d e erosie v a n z a c h t e r nevenmateriaal v a a k zijn uitverweerd e n n u a l s rechte, verticale platen hier e n d a a r a l s muren o v e r e i n d s t a a n .

Geologische halteplaatsen Bij e e n rit d o o r d e C o i r o n is er v o l o p g e l e g e n h e i d v a n m o o i e v e r g e z i c h t e n , aantrekkelijke l a n d s c h a p p e n e n g e o l o g i s c h e b i j z o n d e r h e d e n te genieten. W e zullen er hier o p e e n rondrit enkele bezoeken.

gea

maart 2 0 0 2 , n u m m e r 1

Mirabel Vanaf d e r o b u u s t e toren b o v e n het plaatsje is er e e n m o o i uitzicht richting Velay, A u b e n a s e n het z u i d e n . A f b . J - 1 . D e toren is het restant v a n e e n o u d kasteel d a t in 1 6 2 8 tijdens d e g o d s d i e n s t o o r l o g e n o p last v a n R i c h e l i e u w e r d g e s l o o p t . D e i m p o s a n t e b a z a l t s t r o o m w a a r o p d e toren staat is 2 5 m e t e r h o o g e n b e s t a a t uit drie duidelijke g e l e d i n g e n e n e e n b a s i s v a n b l o k k e n lava; het g e h e e l rust o p V a l a n g i n i e n - (Onder-Krijt-)kalken. D e g e l e d i n g e n zijn o n t s t a a n tijdens d e afkoeling v a n d e bazalts t r o o m . M i d d e n i n zit d e laag m e t duidelijke, fraaie zuilen, e r b o v e n e n eronder zijn d e zuilen o n r e g e l m a t i g , d i k e n grof. Het g e s t e e n t e is e e n alkali-bazalt m e t veel holten. T u s s e n d e o n d e r s c h e i d e n lagen zitten d u n n e t u s s e n l a g e n , d i e veel witte zeolieten bevatten. In d e b o v e n s t e t u s s e n l a a g over-

51

J-7

J-6

J-11

J-9

J-8

Afb. J-6. La Prade: de gangen vanaf de zuidkant. Afb. J-7. La Prade: de bazaltplaat, erboven tefra. Afb. J-8. La Prade: tefra met o.a. groene peridotietknol. Afb. J-9. Horizontale aslagen bij Les Alligiers, omgeving Freyssenet. Afb. J-10. De neck van Sceautres. Afb. J-11 .Inde Coiron: eierleggende sabelsprinkhaan. J-10

52

heerst het zeolietmineraal philhpsiet; in d e o n d e r s t e t u s s e n l a a g , b o v e n d e l a v a b l o k k e n aan d e b a s i s , is c h a b a s i e t te v i n d e n . Saint-Laurent-sous-Coiron Dit s c h i l d e r a c h t i g e o o r d is h e m e l s b r e e d dichtbij M i r a b e l g e l e g e n , m a a r d o o r e e n d i e p d a l ervan g e s c h e i d e n : S a i n t - L a u r e n t ligt o p e e n a n d e r e lob v a n het " e i k e n b l a d " v a n d e C o i r o n . Z i e afb. J - 2 . W i e v a n o o s t naar w e s t wil, merkt duidelijk d e d i e p e ravijnen, d i e e e n verre o m w e g n o d i g m a k e n . V a n M i r a b e l naar S a i n t - L a u r e n t g a a n d e p a s s e e r je Darbres, ver het m a s s i e f in. Bij Darbres zijn t w e e m a a r e n g e v o r m d . Bij d e v u l k a n i s c h e e x p l o sie is o p d e o m g e v i n g e e n rode a s l a a g n e e r g e d a a l d , die o p veel p l a a t s e n in d e o m g e v i n g n o g is terug te v i n d e n . Dit is o.a. het g e v a l bij S a i n t - L a u r e n t . In d e o m g e v i n g v a n d e z e plaats b e v i n d e n z i c h vier b a z a l t l a g e n ; b o v e n d e eerste ligt d e rode a s l a a g . D e afzetting is o o k w e l aan d e w e g k a n t e n te z i e n . La Prade W i e v a n Darbres naar F r e y s s e n e t rijdt vindt v o o r dit dorpje e e n w e g naar links, richting TV-toren bij C o l d e l'Escrinet. O p d e z e w e g rijd je b o v e n o p het plateau: e e n z w a k g o l v e n d , o p e n l a n d s c h a p z o n d e r b e s c h u t t i n g in barre s e i z o e n e n - d e l e e f o m s t a n d i g h e d e n zijn pover, m a a r het v u l k a n i s c h e l a n d s c h a p is n o g g r o t e n d e e l s ongerept. O n g e v e e r e e n kilometer voorbij la P r a d e - e v e n a l s z o v e l e w o o n o o r d e n in d e C o i r o n m a a r e n k e l e huizen groot - liggen rechts v a n d e w e g (naar het n o o r d w e s t e n gezien) r o o d - g e e l a c h tige tuflagen met l a v a - i n s c h a k e l i n g e n . O p d e z e lagen ligt veel lichter g e k l e u r d , g r o f g e l a a g d materiaal. D e z e laatste k l a s t i s c h v u l k a n i s c h e afzettingen b e s t a a n o.a. uit e e n m e n g s e l v a n as, h o e k i g e gesteentebrokjes v a n v e r s c h i l l e n d e h e r k o m s t , z o a l s k a l k s t e e n , z a n d s t e e n , metamorfieten, granieten e n v e r w e e r d e p e r i d o t i e t n o d u l e s . V o l g e n s d e G u i d e g é o l o g i q u e regional v a n d e C a u s s e s , C é v e n n e s en A u b r a c , w a a r i n veel g e g e v e n s o v e r d e C o i r o n staan v e r m e l d , h e b b e n d e z e afzettingen veel w e g v a n v u l k a n i s c h e m o d d e r s t r o m e n . A f b . J - 3 en J - 4 . A a n d e linkerkant v a n d e w e g , in e e n flauwe b o c h t , zijn t w e e r e c h t o p s t a a n d e , d u n n e g a n g e n te z i e n , d i e uit d e tefra s t e k e n . B o v e n d e z e g a n g e n ligt e e n horizontale intrusieplaat v a n bazalt, die d e b e i d e vertikale g a n g e n verbindt. A f b . J - 5 , J - 6 en J - 7 . Het v u l k a n i s c h e l a n d s c h a p w o r d t verder i n g e v u l d d o o r gele tuf, rode g e b a k k e n klei, bazalt met v a s t g e b a k k e n tuf, b o m m e n e n hier en d a a r e e n peridotietknol (afb. J-8). W i e d e w e g vervolgt in d e richting v a n d e T V - t o r e n , v a n w a a r e e n m o o i uitzicht te genieten is, bereikt tenslotte d e R N 104, bij d e C o l d e l'Escrinet. Hier loopt a a n d e w e s t k a n t v a n d e h o o f d w e g , e n evenwijdig a a n d e z e , d e breuk d i e het M a s s i f C e n t r a l s c h e i d t v a n d e s e d i m e n t a i r e o n d e r g r o n d w a a r o p d e C o i r o n ligt (en d i e o p d e z e plaats uit C a l l o v i e n - ( M i d d e n - J u r a - ) m e r g e l s bestaat). O p en bij d e c o l zijn d i v e r s e b a z a l t g a n g e n te z i e n . H e r en d e r liggen h o o r n b l e n d e k r i s t a l l e n in stroomgeultjes. Sceautres Bij het v e r v o l g e n v a n o n z e route keren w e terug langs la P r a d e . In d e o m g e v i n g v a n F r e y s s e n e t n e m e n w e d e w e g die o v e r het plateau loopt (D213/D263) richting S c e a u t r e s . V ó ó r Taverne, bij e e n kruispunt met b o r d L e s Alligiers, is e e n m o o i e , horizontaal g e l a a g d e tufafzetting, g o e d te z i e n in e e n kleine g r o e v e langs d e weg. Afb. J-9. In het z u i d o o s t e n v a n het C o i r o n p l a t e a u ligt het plaatsje S c e a u tres, o p m e r g e l s v a n het V a l a n g i n i e n (Onder-Krijt). Het lijkt a a n g e d r u k t t e g e n e e n e n o r m e rots, d i e het l a n d s c h a p beheerst. Dit is e e n neck: d e opvulling v a n e e n vroegere pijp, w a a r v a n het o m r i n g e n d e v u l k a a n l i c h a a m is v e r d w e n e n . D e n e c k heeft d e v o r m v a n e e n langgerekte bult (pain de sucre) en steekt d o o r d e mergellagen h e e n . A f b . J - 1 0 . Het g e s t e e n t e is v o l g e n s d e literatuur e e n hawaiiet, d.w.z. e e n olivijn-essexietbazalt, met grote augietkristallen en e e n g l a s a c h t i g e g r o n d m a s s a . Saint-Bauzile D e z e plaats w o r d t g e d o m i n e e r d d o o r e e n grote fabriek, w a a r

gea

maart 2 0 0 2 , n u m m e r 1

met v r a c h t w a g e n s d e g r o n d s t o f uit e e n naburige g r o e v e w o r d t a a n g e v o e r d . Dit materiaal is zuiverwitte diatomiet, die g e w o n n e n w o r d t uit het M a a r d ' A n d a n c e e v e n ten n o o r d e n v a n d e U s i n e d e Saint-Bauzile. D e e x p l o s i e k r a t e r o n t s t o n d in het M i o c e e n , z o ' n 9 miljoen jaar g e l e d e n ; het m a a r is o n g e v e e r r o n d e n heeft e e n d i a m e t e r v a n c i r c a 1,3 k m . O p d e o n d e r g r o n d v a n V a l a n g i n i e n - m e r g e l s w e r d e n hyaloklastieten afgezet: sterk v e r g l a a s d , v e r b r o k k e l d materiaal uit d e o n d e r g r o n d ; d a a r o p liggen b a z a l t l a g e n , met k u s s e n - l a v a ' s a a n d e b a s i s . Het m a a r w a s g e v u l d met z o e t w a t e r dat rijk w a s a a n o p g e l o s t e kiezel. Hierin leefden d i a t o m e e ë n ; d o o r hun kiezelskeletjes is e e n afzetting v a n 6 0 meter diatomiet o p g e b o u w d . A f en t o e w e r d e e n b a z a l t l a a g t u s s e n g e s c h a k e l d , of e e n laag met s l a k k e n . Veel later w e r d het gehele c o m p l e x d o o r n i e u w e b a z a l t l a g e n b e d e k t ( é é n d a a r v a n is o p 6 M a gedateerd). D o o r d e z e b e d e k k i n g w e r d d e z a c h t e diatomiet t e g e n erosie beschermd. Diatomiet b e s t a a t uit d e kiezelskeletjes v a n d i a t o m e e ë n , 2 0 2 0 0 | i m groot. In d r o g e t o e s t a n d is zuiver materiaal helderwit. D e o p b o u w is poreus, 6 0 % b e s t a a t uit water, dat bij d e b e w e r king in d e fabriek als s t o o m o n t s n a p t . Diatomiet w o r d t gebruikt in d e v o e d i n g s i n d u s t r i e o.a. als filtratiemiddel v o o r wijn, in d e f a r m a c e u t i s c h e en c o s m e t i s c h e industrie, in d e verfindustrie als v u l m i d d e l v o o r b e p a a l d e verfsoorten e n in d e w a p e n i n d u s t r i e als b i n d m i d d e l v o o r nitroglycerine in d y n a m i e t . D e fabriek v a n S a i n t - B a u z i l e is d e grootste n o g w e r k e n d e v a n E u r o p a ; e e n zusterbedrijf b e v o n d z i c h bij C o l l a n d r e s , in d e buurt v a n R i o m - è s - M o n t a g n e s (in d e Cantal). D e exploitatie is d a a r in 1 9 9 5 g e s t a a k t . W e l n o g actief is d e g r o e v e v a n V i r a r g u e s Foufouilloux bij M u r a t (Cantal), w a a r n o g belangrijke reserves liggen. In d e diatomiet v a n S a i n t - B a u z i l e zijn vele f o s s i e l e n g e c o n s e r v e e r d . Er zijn veel afdrukken v a n b l a d e r e n (van s o o r t e n die o p e e n w a r m klimaat wijzen), i n s e c t e n , e n k e l e k i k k e r s e n reptielen, veel v i s s e n , e e n v o g e l , k n a a g d i e r e n en zelfs e e n klein paardje gevonden. Uiteraard is er v o o r d e z e fossielen, d i e z e e r gaaf b e w a a r d zijn, grote b e l a n g s t e l l i n g . T o e s t e m m i n g o m te g a a n z o e k e n wordt e c h t e r d o o r d e exploitant, C E C A S . A . , niet g e g e v e n en o o k d e a r b e i d e r s b e s c h e r m e n hun g r o e v e met fanatisme. W i e z i c h bij d e receptie v a n d e fabriek aandient m a g d e m o o i e vitrines in d e hal bekijken, m a a r w o r d t verder v e r w e z e n naar het M u s é e d e P a l e o n t o l o g i e in la V o u l t e - s u r - R h ö n e ( A r d è c h e ) , w a a r d e p a l e o n t o l o o g B e r n a r d R i o u d e A n d a n c e - c o l l e c t i e beheert. (Dit m u s e u m w e r d b e s p r o k e n in G e a 1997, nr. 2, p a g . 67/68). In totaal w e r d e n in d e B o v e n - M i o c e n e d i a t o m i e t l a g e n v a n S a i n t Bauzile z o ' n 800 insecten gevonden, waaronder diverse nieuwe s o o r t e n . In 1 9 9 9 w e r d er d e o u d s t b e k e n d e c i c a d e g e v o n d e n , die Miocenoprazia grasseti g e n o e m d is. D e z e grote c i c a d e v a n 5 6 m m w a s bijzonder g o e d g e c o n s e r v e e r d .

Literatuur Peterlongo, J . M . , 1972. Massif Central. Guides G é o l o g i q u e s R é g i o n a u x , M a s s o n et C i e , Parijs. Rouire, J . en C . R o u s s e t , 1 9 7 3 . C a u s s e s , C é v e n n e s , A u b r a c . G u i d e s G é o l . R é g . , M a s s o n et C i e , Parijs. Veyret-Merkdjian, Y. et a l . , 1988. A u v e r g n e . G u i d e s G é o l . R e g . , M a s s o n et C i e , Parijs. B r o u s s e , R. en C . Lefèvre, 1 9 9 0 . L e v o l c a n i s m e en F r a n c e et en E u r o p e limitrophe, G u i d e s G é o l . R é g . , M a s s o n et C i e , Parijs. L e G r o u p e G é o l o g i q u e d e la H a u t e - L o i r e , 1 9 9 8 . L e V o l c a n i s m e d e la H a u t e - L o i r e , d a n s les p a s d e L o u i s D u r a n d , C o n s e i l G e n e r al d e la H a u t e - L o i r e (Petit g u i d e a l ' u s a g e d u g é o l o g u e a m a t e u r et d u touriste).

53