Gynaecologische chirurgie
FM.indd 1
9/9/11 3:29:10 PM
De serie Operatieve Zorg en Technieken bevat de volgende delen: • Algemene chirurgie • Basisboek anesthesiologische zorg en technieken • Basisboek operatieve zorg en technieken • Gynaecologische chirurgie • Instrumentenatlas • Mond-, kaak- en aangezichtschirurgie • Keel-, neus- en oorchirurgie • Neurochirurgie • Oogchirurgie • Orthopedische chirurgie • Plastische en reconstructieve chirurgie • Sociale vaardigheden op de ok • Thoraxchirurgie • Traumatologie van extremiteiten en bekken • Urologische chirurgie • Vaatchirurgie
FM.indd 2
9/9/11 3:29:10 PM
Gynaecologische chirurgie
Natalie Versijde-de Callafon Myron Dijkstra
Derde druk
Reed Business, Amsterdam
FM.indd 3
9/9/11 3:29:10 PM
Eerste druk, Uitgeverij LEMMA bv, Utrecht 1995 Tweede druk, eerste t/m vierde oplage, Elsevier gezondheidszorg, Maarssen 2000-2007 Derde druk, Reed Business, Amsterdam 2011 © Reed Business, Amsterdam 2011 Basisontwerp omslag: Twin Design BV, Culemborg Basisontwerp binnenwerk: Mariël Lam BNO, ’s-Hertogenbosch Reed Business bv, Postbus 152, 1000 AD Amsterdam. Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die nochtans onvolledig of onjuist is opgenomen, aanvaarden auteur(s), redactie en uitgever geen aansprakelijkheid. Voor eventuele verbeteringen van de opgenomen gegevens houden zij zich gaarne aanbevolen. Waar dit mogelijk was, is aan auteursrechtelijke verplichtingen voldaan. Wij verzoeken eenieder die meent aanspraken te kunnen ontlenen aan in dit boek opgenomen teksten en afbeeldingen, zich in verbinding te stellen met de uitgever. Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16 h Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) van deze uitgave ten behoeve van commerciële doeleinden dient men zich te wenden tot de uitgever. ISBN 978 90 352 3339 3 NUR 891
FM.indd 4
9/9/11 3:29:10 PM
Medewerkers
Auteurs Natalie Versijde-de Callafon, Operatieassistent met gynaecologische chirurgie als aandachtsgebied, Albert Schweitzer Ziekenhuis, Dordrecht Myron Dijkstra Operatieassistent en specialisme oudste gynaecologische chirurgie, Diaconessenhuis, Leiden Redactie van de boekenreeks Operatieve Zorg en Technieken Astrid van Croonenburg Opleider operatieassistent aan de Amstel Academie te Amsterdam. Martijn van de Fliert Opleider Unit Medisch Assisterend aan de Leerweg operatieassistent en anesthesiemedewerker Erasmus MC Zorgacademie. Tevens operatieassistent in het Erasmus MC te Rotterdam. Ingrid Larmené Docent Gezondheidskunde aan het Koningin Wilhelmina College te Culemborg. Jacques Peeters Docent Verpleegkunde aan het ROC West-Brabant. Esther Wijnands Opleidingscoördinator/docent OZT aan de opleiding voor operatieassistenten en anesthesiemedewerkers van het LUMC in Leiden.
FM.indd 5
9/9/11 3:29:10 PM
FM.indd 6
9/9/11 3:29:10 PM
Voorwoord
De makers van de boekenreeks Operatieve Zorg en Technieken zijn, sinds de oprichting in 1992, uitgegroeid tot een enthousiast, actief schrijverscollectief dat bestaat uit vele vakinhoudelijke deskundigen. In de tussenliggende jaren heeft het schrijverscollectief laten zien te kunnen voorzien in een groot deel van de informatiebehoefte binnen het vak operatieve zorg en technieken. De missie, de visie en de doelen van de boekenreeks zijn geformuleerd – en worden bewaakt – door een redactie. Missie Het schrijverscollectief en zijn redactie stellen zich tot taak een bijdrage te leveren aan de kwaliteit van de opleiding tot operatieassistent. Visie De redactie is van mening dat: • kennis de basis moet vormen van handelen; • kennis van operatieve therapie en het faciliteren hiervan de operatieassistent in staat moet stellen eigen observaties op de juiste wijze om te zetten in beroepsmatig handelen, interventies en evaluaties; • de operatieassistent een niet met andere disciplines uitwisselbare rol vervult binnen het operatieteam. Doelstellingen De boekenreeks OZT kan (aankomend) operatieassistenten: • de essentiële vakinformatie aanbieden ten behoeve van observatie, planning, uitvoering en evaluatie van hun beroepstaken; • een hulpmiddel zijn bij het leggen van verbanden tussen hun observaties en de organisatie van hun werkzaamheden; • aansporen hun beroepsmatig handelen te onderbouwen aan de hand van de achtergronden en theoretische kaders van hun specifieke beroepsinhoud. Het eerste deel van de reeks is het basisboek. Dit is een algemeen oriënterend boek waarin de lezer kennismaakt met een aantal grondbeginselen die later in de opleiding tot operatieassistent kunnen worden geïntegreerd. De structuur van het basisboek wijkt af van de overige delen uit de boekenreeks, omdat de leerling na het verwerven
FM.indd 7
9/9/11 3:29:10 PM
van de basiskennis (en -vaardigheden) deze gaat toepassen bij de diverse deelspecialismen. De overige delen uit de boekenreeks zullen derhalve enkele basisprincipes niet meer uitwerken omdat ze als bekend worden verondersteld. De redactie van het schrijverscollectief verzoekt de lezer dringend onjuistheden en/ of verbeteringen bekend te maken bij de uitgever en/of auteur(s), zodat de serie blijft aansluiten bij de praktijk. De redactie, Voorjaar 2011
FM.indd 8
9/9/11 3:29:10 PM
Voorwoord van de auteurs
Voor het herzien van Gynaecologische chirurgie is het noodzakelijk geweest om hulp te krijgen van inhoudsdeskundigen. Diverse deskundigen en specialisten hebben onbaatzuchtig meegewerkt. Zij hebben teksten doorgenomen en waar nodig van commentaar voorzien, zodanig dat de tekst verbeterd en/of aangevuld kon worden. Het resultaat van die inzet kunt u zien en lezen in het boek dat nu voor u ligt, het studieboek Gynaecologische chirurgie in de reeks Operatieve Zorg en Technieken (OZT). De volgende mensen hebben aan het boek een belangrijke bijdrage geleverd. Drs. E. van Woerden (gynaecoloog, destijds werkzaam in het Diaconessenhuis te Leiden), heeft haar kritische blik over diverse onderwerpen laten gaan en van kritisch commentaar voorzien. Drs. J.V.S. van der Does (gynaecoloog in het Diaconessenhuis te Leiden) heeft haar kritische noot gegeven bij de incontinentieoperaties en de rupturen. Drs. A.A.M. Toolenaar (gynaecoloog in het Albert Schweitzer ziekenhuis te Dordrecht) heeft het merendeel van de stukken nagekeken. Zelfs in zijn vakantie heeft hij nog teksten meegenomen, bekeken en van kritisch commentaar voorzien. Drs. C. Kooi (gynaecoloog in het Albert Schweitzer ziekenhuis te Dordrecht) heeft vooral kritisch naar de oncologische ingrepen gekeken. Drs. C.J.A. Hogewoning (gynaecoloog in het Albert Schweitzer ziekenhuis te Dordrecht) heeft gekeken naar de meest actuele operaties en ons de weg gewezen naar informatie hierover. Daarnaast heeft hij gekeken naar de inhoud van diverse reconstructieve operaties met implantaten (bekkenbodem- en incontinentieplastieken) en diverse laparoscopische operaties. Onze dank gaat uit naar alle behulpzame gynaecologen, omdat hun kennis onmisbaar was voor het tot stand komen van dit leerboek. Esther Wijnands (opleidingscoördinator LUMC) heeft, als begeleidend redactielid van het Landelijk OZT- collectief, ons met adviezen en handige tips ondersteund. Zij heeft teksten meer dan eens gelezen, gecorrigeerd en van commentaar voorzien. Daarnaast gaf zij bruikbare tips. Ten slotte nog persoonlijke noten: Natalie: De realisatie van dit leerboek is wat mijzelf betreft, mede mogelijk gemaakt door het geduld en het vertrouwen in mij gesteld door mijn gezin en directe omgeving. Timo, Anouk, Laura, mams, verdere familie en vrienden, jullie zijn top. Bedankt!
FM.indd 9
9/9/11 3:29:10 PM
Myron: Ik wil Martijn, Eva en Luuk bedanken voor hun tijd en geduld die ik nodig had voor mijn bijdrage aan dit boek. Natalie Versijde-de Callafon Myron Dijkstra Voorjaar 2011
FM.indd 10
9/9/11 3:29:10 PM
Inhoud
Deel 1
Inleiding bij de derde druk
13
Vaginale operaties 1 Vaginale operaties: inleiding 1.1 Anatomie en fysiologie van de vrouwelijke geslachtsorganen 1.2 Uterusziekten en -afwijkingen 1.3 Voorbereiding op de ingreep 1.4 Preoperatieve aandachtspunten 1.5 Peroperatieve aandachtspunten 1.6 Postoperatieve aandachtspunten
15 17 18 22 24 29 33 34
2 2.1 2.2 2.3
Vulvaire ingrepen Verwijderen condylomata acuminata Verwijderen bartholin-cyste Vulvectomie met lymfeklierdissectie
37 37 38 40
3 3.1 3.2 3.3
Cervicale ingrepen Inleiding Cervixcarcinoom (baarmoederhalskanker) Cervixcerclage volgens Shirodkar
47 47 50 54
4 4.1 4.2 4.3 4.4
Hysteroscopische operaties Inleiding Basisrichtlijnen hysteroscopische operaties Diagnostische hysteroscopie Therapeutische hysteroscopie
57 57 58 61 62
5 5.1 5.2 5.3 5.4
Incontinentieplastieken Inleiding TVT-procedure (tension free vaginal tape) Intravaginale slingtechniek (IVS) Behandeling recidief prolaps
73 73 80 86 88
6 Vaginale operaties 6.1 Diagnostische curettage 6.2 Abortuscurettage/missed abortion/curettage placentarest post partum
FM.indd 11
93 93 95
9/9/11 3:29:10 PM
6.3 6.4
Voor- en achterwandplastiek (prolapsplastiek) Vaginale uterusextirpatie (VUE)
98 107
7 7.1 7.2 7.3 7.4
Verloskundige operaties Inleiding Manuele placentaverwijdering (MPV) Hechten perineumruptuur/episiotomie Sectio caesarea
111 111 113 114 117
8 8.1 8.2
Abdominale operaties Algemene basisrichtlijnen voor abdominale operaties Voorbereiding op de ingreep Aandachtspunten in het operatieve traject
125 127 127 133
9 Laparoscopische operaties 9.1 Inleiding 9.2 Specifieke richtlijnen laparoscopische operaties 9.3 Diagnostische laparoscopie/chromopertubatie 9.4 Laparoscopische sterilisatie 9.5 Laparoscopische behandeling van endometriose/adhesiolyse 9.6 Laparoscopisch opheffen extra-uteriene graviditeit (EUG) 9.7 Laparoscopische operaties aan de adnexa (ovariëctomie/ tubectomie) 9.8 Laparoscopische cystectomie 9.9 Laparoscopisch geassisteerde supravaginale hysterectomie (LASVH)
137 137 138 147 149 152 155
10 Abdominale operaties 10.1 Laparotomische myoomenucleatie 10.2 Abdominale uterusextirpatie/hysterectomie 10.3 Opheffen extra-uteriene graviditeit (EUG) via laparotomie 10.4 Uterusextirpatie volgens Wertheim-Meigs 10.5 Primaire en secundaire debulking
169 169 174 178 181 184
Bijlage 1 Specifiek gynaecologisch instrumentarium
191
Endoscopische chirurgie
210
Literatuur
215
Register
217
Illustratieverantwoording
221
Deel 2
Bijlagen
FM.indd 12
158 162 163
9/9/11 6:37:18 PM
Inleiding bij de derde druk
Gynaecologie betekent: de wetenschap omtrent de vrouwelijke geslachtsorganen. Deze bestaat uit diverse onderdelen en behandelingswijzen die in vrijwel ieder ziekenhuis een rol spelen. In dit boek wordt een groot aantal gynaecologische operaties besproken. De ongecompliceerde obstetrie die op de polikliniek en verloskamer bedreven wordt, komt hier niet aan bod. Dit boek is ingedeeld in acht hoofdstukken, verdeeld over twee delen. Het eerste deel beschrijft algemene basisrichtlijnen met betrekking tot vaginale operaties. De hier geboden informatie geldt als basis voor alle hoofdstukken. In dit eerste, inleidende deel staan dus nog geen operaties beschreven. In de daaropvolgende hoofdstukken zijn telkens de operaties bij elkaar gezet die wat uitvoering en handelen betreft overeenkomsten vertonen. Er is gekozen voor een beschrijving op basis van de chronologie vanuit de mens, in anatomische stand gezien. De operatiebeschrijvingen volgen elkaar op van oppervlakkig naar diep, van lage naar hogere/complexere ingrepen en zijn onderverdeeld in: Deel 1 • Algemene basisrichtlijnen vaginale operaties • Vulvaire operaties • Cervicale operaties • Hysteroscopische operaties • Reconstructieve operaties met implantaten (incontinentieplastieken) • Vaginale operaties • Verloskundige operaties Deel 2 • Algemene basisrichtlijnen abdominale operaties • Laparoscopische operaties • Abdominale operaties De hysteroscopische reconstructieve operaties met implantaten, de verloskundige, de laparoscopische en de abdominale operaties bevatten aan het begin nog specifieke aandachtspunten. Bij de operatiebeschrijving wordt uitgegaan van de werkzaamheden van een operatieassistent bij die specifieke operatie. De details met betrekking tot benodigdheden en
FM.indd 13
9/9/11 3:29:10 PM
instrumentarium kunnen per ziekenhuis verschillen. In het eerste inleidende hoofdstuk staan het standaard instrumentarium, hechtmaterialen en dergelijke uitgebreid beschreven. De specifieke benodigdheden worden in ieder hoofdstuk afzonderlijk genoemd. Een alfabetisch overzicht van het instrumentarium is achter in dit boek als bijlage opgenomen. In deze bijlage worden instrumenten bij hun catalogusnaam genoemd. Een enkele keer wordt deze aangevuld met of vervangen door een veelgehoorde bijnaam. Enkele afbeeldingen zijn overgenomen met toestemming van de volgende bedrijven: • Aesculap AG, Tuttlingen, Duitsland (varianten in naam en uitvoering van het instrumentarium onder voorbehoud); • De firma Johnson & Johnson. Diverse fabrikanten hebben toestemming gegeven om hun merknamen, zoals NovaSure, te gebruiken. De hechtmaterialen worden in de tekst voorafgegaan door de afkorting USP (United States Pharmacopeia). De reden hiervoor is dat men in de praktijk om hechtingen vraagt volgens deze indeling in plaats van de metrische diameterindeling. In essentie is dit boek een weergave van de grote lijnen in de gynaecologische chirurgie. Het heeft niet de pretentie dwingende regels te willen voorschrijven. Er zullen altijd individuele verschillen bestaan per ziekenhuis, per specialist en per operatieassistent. Hoewel dit boek bedoeld is als leerboek voor operatieassistenten in opleiding, kan het ook als naslagwerk gebruikt worden. Verpleegkundigen en andere disciplines binnen het ziekenhuis die willen weten hoe een gynaecologische operatie verloopt, kunnen mogelijk goed gebruikmaken van dit leerboek.
FM.indd 14
9/9/11 3:29:10 PM
