Groei in Groen. december Win-win situatie. Duurzame energie in de Noordzee. Groen beleggen. Mondiale voetafdruk. Pagina 15

december 2008

Groei in Groen

Groen beleggen

Win-win situatie

Duurzame energie in de Noordzee

Mondiale voetafdruk

Groen beleggen is een alternatief voor geld op je spaarrekening zetten. Is het volgens experts rendabel om te sparen in een groenproduct in plaats van regulier te beleggen?

Een bijdrage leveren aan een beter milieu en tegelijkertijd kostenbesparing realiseren. Het is makkelijker dan u denkt.

Veel grote organisaties en bedrijven maken zich al jaren sterk voor windmolens op de Noordzee, maar ondertussen loopt Nederland wel achter met het opwekken van duurzame energie.

Iedereen gebruikt een gedeelte van de ruimte op de aarde. Hoeveel dit is, hangt af van iemands consumptie. Welke ruimte is er voor iedereen beschikbaar op de aarde?

Pagina 7

Pagina 9

Pagina 15

Pagina 5

Een onafhankelijke themabijlage van Mediaplanet, gedistribueerd met HET AD De inhoud van deze bijlage valt niet onder de verantwoordelijkheid van de ad-redactie

MEDIAPLANET THEMABIJLAGE groei in groen

2

De tijd is nu

DECEMBER 2008

GROEI IN GROEN

Afwachten tot de politiek het milieuprobleem voor ons oplost en zelf gewoon doorgaan met ons leventje? Ik vind van niet.

W

ist je dat Amsterdam de schoonste lucht van de hele wereld heeft? Nee, ik bedoel niet onze hoofdstad, maar het eiland Amsterdam, duizenden kilometers verwijderd van het vasteland, midden in de Indische Oceaan. Ik was daar afgelopen maand voor het LLiNK-programma ‘3 op Reis’. En het is op die momenten dat ik meer dan ooit besef hoe mooi onze wereld is en hoe belangrijk het is dat we ons inzetten voor een duurzame, groene toekomst. En daar kunnen we zelf meer aan doen dan we soms wel denken.

ma’s zien hoe je zelf heel eenvoudig duurzamer kunt leven en onnodig energieverbruik kunt voorkomen. Over de spaarlamp hoef ik je niet te vertellen, al viel het me laatst wel op dat diverse lampen in mijn huis nog géén spaarlamp zijn. Ga ik snel iets aan doen. En wat dacht je van de stand-bystand van de televisie en andere apparaten? Gewoon ’s avonds de tv uit met de knop op het toestel. Spaart niet alleen het milieu en je apparatuur, maar scheelt al gauw tientallen euro’s per jaar op je energierekening. En zo kan ik nog wel even doorgaan. Op de site www. llink.nl staan trouwens tientallen inspirerende en verrassende tips die je helpen duurzamer en milieuvriendelijker te leven. Overigens meestal zonder dat je daarvoor je hele levensstijl hoeft aan te passen.

Natuurlijk, de politiek maakt zich gelukkig steeds meer sterk voor een duurzame wereld. Nationaal en internationaal, met volgende week de belangrijke United Nations Climate Change Conference in het Poolse Poznan. Afwachten dan maar tot de politiek het milieuprobleem voor ons oplost en zelf gewoon doorgaan met ons leventje? Ik vind van niet.

Ik hoor vaak zeggen: “Ja, maar wat helpt dat nou, zo’n spaarlampje vervangen of wat minder vlees eten.” Natuurlijk, als heel Amerika van de ene op de andere dag in elektrische auto’s gaat rijden, heeft dat een veel grotere impact. Maar het gaat erom dat we ons állemaal - wijzelf, de bedrijven en de politiek - bewust moeten worden van het feit dat we niet meer klakkeloos met deze wereld kunnen omgaan. En dat we daar ook naar moeten gaan handelen. Nederland telt ruim zeven miljoen huishoudens met ruim zestien miljoen mensen. In potentie een groen leger dat wel degelijk een enorm effect kan hebben op onze leefomgeving, nu en in de toekomst.

We zijn immers zelf op heel veel manieren verbonden met de wereld: door de kleren die we dragen, door hoe we stemmen, wat we eten of waar we werken. En we hebben daardoor invloed op deze wereld. Want een duurzame wereld begint uiteindelijk bij jezelf. En ja: ik zit voor mijn werk regelmatig in vervuilende vliegtuigen. Maar waar ik kan, neem ik alternatief vervoer en de CO2-uitstoot van elke kilometer die ik vlieg, compenseer ik door te investeren in een windmolenpark in Nieuw-Zeeland. Zo probeer ik op mijn manier zoveel mogelijk CO2-neutraal te leven en bij te dragen aan een duurzame wereld.

Groen beleggen

Win-win situatie

Duurzame energie in de Noordzee

Mondiale voetafdruk

Groen beleggen is een alternatief voor geld op je spaarrekening zetten. Is het volgens experts rendabel om te sparen in een groenproduct in plaats van regulier te beleggen?

Een bijdrage leveren aan een beter milieu en tegelijkertijd kostenbesparing realiseren. Het is makkelijker dan u denkt.

Veel grote organisaties en bedrijven maken zich al jaren sterk voor windmolens op de Noordzee, maar ondertussen loopt Nederland wel achter met het opwekken van duurzame energie.

Iedereen gebruikt een gedeelte van de ruimte op de aarde. Hoeveel dit is, hangt af van iemands consumptie. Welke ruimte is er voor iedereen beschikbaar op de aarde?

Pagina 7

Pagina 9

Pagina 15

Pagina 5

EEN ONAFHANKELIJKE THEMABIJLAGE VAN MEDIAPLANET, GEDISTRIBUEERD MET HET AD DE INHOUD VAN DEZE BIJLAGE VALT NIET ONDER DE VERANTWOORDELIJKHEID VAN DE AD-REDACTIE

Inhoud 04 Nederland duurzaam 05 Groen beleggen: de visie van experts 05 Initiatieven voor een groenere wereld 07 Groen geld 07 Initiatieven voor een groenere wereld 09 Duurzame energie in de Noordzee 10 Energie besparen levert veel op 11 Groene praat 12 Groene wereld begint bij jezelf 12 Groene praat 15 Mondiale voetafdruk 15 Achtcilinders in de toekomst verleden tijd

Maar ook dichter bij huis merk ik dat ik veel kan doen. Geen vlees eten bijvoorbeeld. Want de wereldwijde veeteelt zorgt voor een zeer hoge uitstoot van broeikasgassen. En zelf koop ik al jaren biologische producten in mijn supermarkt. Betere smaak en veel beter voor ons milieu. Ook binnenshuis valt veel groene eer te behalen. LLiNK laat in veel van z’n program-

Floortje Dessing

17 De Groene Boodschappentas 17 Groene praat 19 Duurzaam (ver)bouwen

groei in groen - publicatie Mediaplanet publishing house B.V. Project Manager: Luc Bleylevens, Mediaplanet Publishing House B.V. +31 20 7077 005 Production Manager: Birte van Ouwerkerk, Mediaplanet Publishing House B.V. +31 20 7077 003 Design & Repro: Thomas Rohlfs, Mediaplanet Publishing House B.V. +31 20 7077 011 Tekst: Sander Collewijn, Annemiek de Waard Cover: Nikada / Istockphoto.com

Mediaplanet produceert, financiert en ontwikkelt themakranten In pers, online en via broadcasting. www.mediaplanet.com

Mediaplanet is de leidinggevende Europese uitgever van themakranten in pers, online en via broadcasting. Als u zelf een idee heeft over een onderwerp, of misschien wel een heel thema, aarzelt u dan niet om contact met ons op te nemen. Luc Bleylevens

Mediaplanet Publishing House, Kristiina Kansen, Country Manager tel: +31 20 70 77001 www.mediaplanet.com Gedistribueerd met het AD, december 2008

Vroegboekkorting tot 30% De wintersport komt er weer aan! Of u nu een beginnende of gevorderde wintersporter bent, bij Landal Ski Life kunt u uw (winter)hart ophalen. Boek nu met maximaal 30% vroegboekkorting.

Nieuw: Landal Resort Walensee Beleef een fantastische wintersport op één van de skiparken van Landal GreenParks. Geniet aan de zonnige oevers van de romantische Walensee op ons nieuwste park: Landal Resort Walensee. Dit park ligt naast het dalstation dat u naar het skigebied Flumserberg brengt, één van de grootste en modernste skigebieden, en biedt een ruim aanbod wellness faciliteiten.

Landal wintersportparken Oostenrijk Landal Landal Landal Landal

Rehrenberg in Saalbach/Hinterglemm Katschberg in Lungau Bad Kleinkirchheim in Bad Kleinkirchheim Hochmontafon in Gargellen/Montafon

Zwitserland Landal Vierwaldstättersee aan de Vierwaldstättersee bij skigebied Stoos Nieuw Landal Resort Walensee aan de Walensee bij skigebied Flumserberg

Tsjechië Landal Marina Lipno in Lipno

De mooiste pistes liggen voor u klaar! Online gemak Op www.landalskilife.nl vindt u onze beste wintersportaanbiedingen. Met de video impressie op de site krijgt u een goed beeld van elk park. Laat de voorpret beginnen!

Reserveren? Kijk voor reserveringen, deelnemende parken, typen accommodaties en actievoorwaarden op www.landalskilife.nl/M8119L of bel 0900-8842 (€ 0,20 p. min.) en reserveer o.v.v. actiecode M8119L.

MEDIAPLANET THEMABIJLAGE groei in groen

4

Een duurzame samenleving: • Voorziet in de behoeften van de tegenwoordige generatie; • Doet niet tekort aan de mogelijkheden voor toekomstige generaties om in hun behoeften te voorzien; • Geeft elk individu de mogelijkheid zich in vrijheid te ontwikkelen, binnen een stabiele maatschappij, in harmonie met de omgeving. (bron: www.nederlandduurzaam.nl)

Foto: jacobh / istockphoto

Nederland duurzaam?

Het ministerie van VROM heeft de ambitie uitgesproken dat Nederland in 2030 een duurzame samenleving is. Dat kan niet zonder medewerking van bedrijven, maatschappelijke organisaties en inwoners. door annemiek de waard

D

uurzame ontwikkeling betekent dat we onze planeet zo beheren dat onze (klein)kinderen er gezond en veilig kunnen leven. Duurzame ontwikkeling voorziet in de behoefte van de huidige generatie, zonder daarmee de behoeften van toekomstige generaties in gevaar te brengen. Bijdragen aan duurzame ontwikkeling kan door bijvoorbeeld minder energie te gebruiken, milieuvriendelijke producten te kopen of te zorgen dat elk wereldkind goed onderwijs kan volgen. Duurzame index Hoe duurzaam onze samenleving is, staat in de Index voor Duurzame Samenleving (IDS). Deze laat in één oogopslag zien hoe duurzaam de samenleving is in 150 landen. Op welke punten gaat het goed en waar

is verbetering noodzakelijk? Geurt van de Kerk van Stichting Duurzame Samenleving: “Nederland staat op de twaalfde plaats. Boven aan de lijst staat Noorwegen en onderaan staan

De grootste uitdagingen voor Nederland zijn verbetering van het duurzame energieverbruik en de uitstoot van broeikasgassen veel oliestaten met als hekkensluiter Saoedi-Arabië. Eind dit jaar verwachten we een update van de index te kunnen publiceren. Voorlopige

Klimaatneutraal Een levensstijl die het klimaat niet belast heet klimaatneutraal. Niet ingewikkeld en ook niet duur. Er zijn twee stappen: 1. Verminder het energiegebruik op de belangrijkste punten. 2. Compenseer de rest van de CO2-uitstoot. Zowel het minderen als het compenseren kan met een paar eenvoudige maatregelen, waardoor de CO2-uitstoot uiteindelijk nul is. Het werkt simpel, kost eigenlijk niets en iedereen kan het. Dus waarom niet doen?

Energiegebruik

Stap 1 Verminderen

Stap 2 Compenseren

Gas

Kies voor een HR-ketel Kijk naar de isolatie van de woning

Groen gas

Stroom

Bestel groene stroom (zelfde prijs) Gebruik zuinige apparaten en lampen

Geen compensatie nodig

Auto

Kies t.z.t. een zuinige auto Rijd verstandiger (besparing)

Groene autoverzekering

Vliegen

Vlieg selectief

Compenseer het ticket

Aankoop

Vooral een taak van de producent

Betaal met een groene kaart bron: www.hier.nu

berekeningen geven weinig reden tot hoop dat Nederland de twaalfde plaats zal kunnen behouden, laat staan verbeteren.” Magere zes Als cijfer kreeg Nederland een 6,2. “Weliswaar een voldoende, maar het moet natuurlijk een duurzame tien worden”, zegt Van de Kerk. De index is opgebouwd uit vijf categorieën. Nederland scoort hoog in persoonlijke ontwikkeling, krijgt een voldoende voor een schone leefomgeving en stabiele samenleving, maar onvoldoendes voor duurzaam

gebruik van grondstoffen en een duurzame wereld. Dat betekent dat Nederland er beter voor staat met leefbaarheid dan met duurzaamheid. Net als bijna alle hoog ontwikkelde landen. Nederland en Europa De landen van de Europese Unie zijn nog verre van duurzaam. De scores voor de duurzaamheidindex lopen uiteen van een 6,8 voor Zweden tot een 4,2 voor Malta. Dan doet Nederland het op de Europese ranglijst relatief gezien nog lang niet zo slecht.

Verbeterpunten De grootste uitdagingen voor Nederland zijn verbetering van het duurzame energieverbruik en de uitstoot van broeikasgassen. Overheidsbeleid bepaalt in sterke mate hoe duurzaam een samenleving is. Het kabinet heeft ambitieuze doelstellingen: dertig procent minder broeikasgassen in 2030 (ten opzichte van 1990). Ook verdubbeling van de energiebesparing van nu één procent naar straks twee procent per jaar. En verhoging van de huidige twee procent duurzame energie tot twintig procent in het jaar 2020.

THEMABIJLAGE groei in groen MEDIAPLANET

5

Duurzaam investeren

Groen beleggen bestaat al sinds 1995 en is een alternatief voor je geld op een spaarrekening zetten. Zeker nu een duurzame samenleving steeds belangrijker wordt. Maar is het volgens experts wel rendabel om te sparen in een groenproduct in plaats van ‘regulier’ te beleggen of te sparen? door sander collewijn

D

e regeling groenprojecten is ontwikkeld om projecten te stimuleren die een positief effect hebben op het milieu. En als consument kan je inleggen. Daarbij krijg je in eerste instantie een lagere rente, omdat leningen voor groene projecten alleen voor een lagere rente kunnen worden verstrekt. Dit lagere rendement wordt gecompenseerd door een belastingvoordeel van de overheid. De meeste grote banken beschikken over de mogelijkheid om groen te beleggen. Door deze goedkopere funding kunnen de leningen gebruikt worden voor projecten in onder andere duurzame energie, biogas, landbouw en nieuwe natuur. Groen beleggen gebeurt al veelvuldig in Nederland, maar door de kredietcrisis zou deze vorm van beleggen nog wel eens aantrekkelijker kunnen worden, aangezien het belastingvoordeel van 2,5 procent van de overheid bij een groene belegging een stuk zekerder lijkt dan de rendementen van de banken op dit moment. Rendabel om groen te beleggen? Drie experts geven hun visie op de voor- en nadelen van groen beleggen: Just van Lidth de Jeude van het ministerie van VROM, die groenverklaringen verstrekt aan projecten die in aanmerking komen. Daarnaast Auke de Boer, manager

ING Retail – Groen Financieringen en Diederik Timmer, onderzoeker van Sustainalytics. Is het volgens de experts wel verstandig om groen te beleggen in plaats van ‘regulier’ te sparen?

Door de kredietcrisis zou groen beleggen nog wel eens aantrekkelijk kunnen worden De Boer: “Na dertien jaar is ongeveer zeven miljard euro ingelegd op groene spaar- en beleggingsproducten en dat is een heel behoorlijk resultaat. De inleg bestaat voor 95 procent uit spaargeld. Het is dus een spaarproduct, maar wel een waarmee je groenprojecten ondersteunt.” Van Lidth de Jeude: “Groen beleggen is inderdaad een spaarvorm, als je echt wil beleggen dan moet je de beurs op. Dat is ook het enige nadeel aan groen beleggen, want voor de rest heeft het alleen maar voordelen. Groen beleggen is op dit moment met de kredietcrisis en de lage rente, alleen maar extra voordelig, omdat je het belastingvoordeel van 2,5 procent krijgt. En dat is echt gegarandeerd.”

Foto: doriangray / istockphoto

Expertpanel

Just van Lidth de Jeude

Auke de Boer ING Retail – Groen Financieringen

Ministerie van VROM

Timmer: “Ik denk dat het geven van belastingvoordelen voor deze spaarregeling een goede zaak is, ik vraag me alleen soms af wat de criteria zijn van wat ‘groen’ is. Die lat moet wel echt hoog gelegd worden.” De Boer: “Voor mensen met een lager vermogen dan 20.315 euro is groen beleggen meestal niet zo gunstig, maar voor mensen met een hoger vermogen wel. Groen

beleggen is uniek in de wereld en een mooie uitvinding van ons land. Ook de Europese Unie heeft positief geoordeeld over dit unieke Nederlandse project. De burger wordt op deze manier betrokken bij groene projecten en dat is belangrijk.” Van Lidth de Jeude: “VROM stelt hoge eisen aan het niveau van de groene projecten. Particulieren kunnen tot maximaal 50.000 euro

Diederik Timmer Sustainalytics

inleggen, maar daar tegenover moet wel staan dat er op dat moment genoeg groene projecten moeten zijn. Zo succesvol is het dus al.” Timmer: “Groene beleggers zijn relatief goed uit de kredietcrisis gekomen en ook vind ik het goede manier voor particulieren om ook bij te dragen aan een groenere wereld.”

ING’s Groenbank financiert Grensmaas’ groen

Minstens duizend hectare nieuwe natuur langs de Maas tussen Maastricht en Roosteren. Dat is een van de prachtige effecten van het project Grensmaas in Zuid-Limburg. Rivierbeveiliging, ontgrinding en vooral natuurontwikkeling zijn de drie belangrijkste elementen van dit project, dat Zuid-Limburg een fantastisch natuurpark oplevert. Een paradijs voor wandelaars en fietsers.

De Groenbank van ING is al jarenlang een van de leidende groenbanken in Nederland en als zodanig financier van spraakmakende en innovatieve groene projecten, zoals windparken, waterzuiveringsinstallaties en grote duurzame nieuwbouwprojecten.

De Groenbank van ING verstrekte het Consortium Grensmaas een groenfinanciering om dit project mogelijk te maken.

Wilt u weten wat wij voor uw ‘groene’ investering kunnen betekenen? Neem contact op met uw relatiemanager bij ING of bel direct met onze afdeling Groen Financieringen: (020) 576 82 44.

Durf te DOEN.

Stichting DOEN is het fonds van de Goede Doelen Loterijen: de Nationale Postcode Loterij, de Sponsor Bingo Loterij en de BankGiro Loterij. DOEN werkt aan een leefbare wereld waaraan iedereen kan meedoen door het ondersteunen van initiatieven op het gebied van Duurzame Ontwikkeling, Cultuur, Welzijn en Sociale Cohesie. Met middelen van de Nationale Postcode Loterij financiert DOEN duurzame, ondernemende en eigenzinnige organisaties in landen in ontwikkeling.

Stichting DOEN durft. Kijk ook op www.doen.nl

THEMABIJLAGE groei in groen MEDIAPLANET

7

Initiatieven voor een groenere wereld

Veel stichtingen en organisaties zetten zich in voor een groenere en schonere wereld door het organiseren van inzamelingsacties of het bouwen van windparken. Nadat het onduidelijk was waar de tsunamigelden in geïnvesteerd waren, communiceren deze organisaties nog beter dan voorheen welke projecten ze steunen. door sander collewijn

M

et de entree van de ‘ongemakkelijke boodschap’ (zijn film over het milieu heet: ‘The Inconvenient Truth’, red.) van Al Gore een aantal jaar geleden, heeft de milieuboodschap een hernieuwde belangstelling gekregen van het publiek. Een groenere en schonere wereld bereik je ook niet alleen met organisaties en de overheid die zich daarvoor inzetten. Daar is bewustwording voor nodig bij het grote publiek en uiteindelijk het handelen ernaar. Of, zoals Carla Bakker van Wecycle het zegt: “We vragen wel iets van de consument.” Inzamelen elektronische apparatuur Wecycle is een initiatief van verschillende importeurs en fabrikanten om de consument te stimuleren haar oude apparaten en spaarlampen in te leveren bij de milieustraat. De actie werkt simpel: als je iets inlevert bij de milieustraat, maak je kans om nieuwe producten te winnen. Een prima initiatief, maar hoe zijn de resultaten? Bakker is tevreden: “In 2006 werden er drie miljoen kleine elektronische apparaten gerecycled door de consumenten in Nederland. In 2007 was dit al opgelopen tot 3,5 miljoen en in 2008 ziet het ernaar uit dat we boven de vier miljoen komen. Er is dus een duidelijke toename, maar we zien ook dat de intentie bij de consument hoger is geworden om iets in te leveren bij de milieustraat.” Toch blijkt dat er tussen intentie en daadwerkelijk recyclen een groot gat bestaat. “We constateren dat de Nederlander nu redelijk bewust is, maar helaas zit er tussen bewustzijn en gedrag nog een wereld van verschil, terwijl door recycling het milieu ontlast wordt en kostbare grondstoffen kunnen worden hergebruikt.” Herhaling Tsunami voorkomen Nadat Nederland massaal doneerde (211 miljoen euro) aan de tsuna-

In het kader van ons programma ‘Klimaat en Energie’ richten wij ons op duurzame energie en groene alternatieven. Wij steunen onder andere energiezuinige led-lampen, groen gas, aardgasbussen en de OVfiets. Organisaties die wij financieren moeten duurzaam en ondernemend zijn. Als het project dan loopt is onze rol uitgespeeld.”

Foto: mariusfm77 / istockphoto

mislachtoffers via giro 555, sijpelden er langzaam berichten door in de media dat veel geld in ZuidoostAzië gebruikt werd voor verkeerde doeleinden. Sinds de tsunami geven stichtingen dan ook duidelijker aan donateurs door waar ze het geld voor gebruiken, zodat mensen weten waarin ze investeren. Natuurmonumenten ontvangt geld via leden, Stichting DOEN is

Groen geld De roep om duurzaamheid wordt sterker, ook in de financiële wereld. Duurzaam beleggen betekent investeren in commerciële ondernemingen die op een duurzame manier met de mens en het milieu omgaan. Welke mogelijkheden zijn er? door annemiek de waard

W

ie een rekening bij een bank opent, laat eigenlijk de bank bepalen wat er met zijn geld gebeurt. Hoe en waarvoor de bank het geld gebruikt, is vaak onbekend. Terwijl het belangrijk is te weten waar het geld naartoe gaat. Want indirect belegt bijna iedereen: via spaarregelingen of de hypotheek. Booming business Vorig jaar maakte de maatschappelijke interesse in duurzaamheid een groei-

Naast duurzaam sparen en beleggen zijn er ook andere mogelijkheden spurt. Waarschijnlijk door de film van Al Gore of door de aandacht voor foute beleggingen van pensioenfondsen en minder duurzame activiteiten van Nederlandse banken. Niet verwonderlijk

afhankelijk van de inkomsten van de drie goededoelenloterijen, waar ze mee verbonden is. Beide organisaties zetten zich in voor een duurzame samenleving. Jeffrey Prins, programmamanager Duurzame Ontwikkeling van Stichting DOEN, vertelt dat ze vooral op zoek zijn naar ondernemersinitiatieven. “Wij krijgen tweeduizend aanvragen per jaar; van daaruit selecteren wij initiatieven die door ons ondersteund worden.

dat het duurzaam beheerde kapitaal in Nederland groeide. De meeste beleggers doen dat via een duurzaam beleggingsfonds. Helaas worden er verschillende definities voor het begrip ‘duurzaam’ gebruikt. Duurzaam sparen en beleggen Gelukkig biedt de Vereniging van Beleggers voor Duurzame Ontwikkeling (VBDO) helderheid. Directeur Giuseppe van der Helm: “Wij nemen deel aan het maatschappelijke debat over duurzaamheid, overleggen met bedrijven en vertegenwoordigen onze leden. We willen stimuleren en meer transparantie in producten krijgen, zodat eenieder z’n eigen keuze kan maken. En omdat duurzaamheid niet voor iedereen hetzelfde betekent, brengen we halverwege dit jaar de Goed Geld Wijzer uit: een digitale kieswijzer die het maken van duurzame beleggingskeuzes voor particulieren een stuk eenvoudiger maakt.” Groene hypotheek Dat duurzaam beleggen werkt, blijkt uit de cijfers. Onderzoek laat

Maar hoe controleren ze die projecten? “Wij gaan alle projecten langs die we steunen, of die nou in Europa of Azië zijn. En het gaat ook wel eens fout ja, zoals in India waar veel startende ondernemers die wij steunden, de lening niet konden terugbetalen.” Natuurmonumenten maakt zich grote zorgen over de gevolgen van klimaatverandering, volgens projectmanager Roel Posthoorn. “Het klimaat verandert nu te snel en door de opwarming van de aarde schuiven de seizoenen daardoor op. Maar wij denken dat meer ruimte voor de natuur een deel is van de oplossing. Met het project Klimaatbuffers laten we grote stukken duin herstellen, zodat de natuur verder haar werk kan doen. De duinenrij wordt breder en het strand hoger, zodat het zand op een natuurlijke manier kan stuiven. Een ander project waarbij we de natuur haar werk willen laten gaan, is vlak bij de stad Groningen, die bijna was overstroomd in 1998. Daar maken we in de Eelder- en Peizer Maden samen met andere partijen een groot wateropvanggebied. Overtollig water van een aantal kleine riviertjes kan probleemloos in dit grote natuurgebied worden opgevangen. Een goed voorbeeld van een klimaatbuffer.” Uiteindelijk is dus niet alleen de overheid bezig met het groener maken van de wereld, maar ook vele organisaties, die niet zonder de inzet en vrijgevigheid kunnen van de Nederlanders.

jaarlijks een groei van ruim twintig procent van het totaal duurzaam belegd en gespaard vermogen door Nederlandse particuliere beleggers zien. Halverwege 2007 ging het om 12,4 miljard euro. Naast duurzaam sparen en beleggen zijn er nog andere mogelijkheden, zoals groene hypotheken. Voldoet een woning aan de eisen van de fiscale regeling ‘maatschappelijke beleggingen’, dan kan daarvoor een groene hypotheek worden afgesloten. Andere vormen Shoppen met een creditcard kan tegenwoordig ook zonder schuldgevoelens: de creditcard met klimaatcompensatie. Van iedere aankoop wordt de CO2-uitstoot, die door fabricage van het product is ontstaan, gecompenseerd. Of wat te denken van groene verzekeringen, zoals verschillende soorten levensverzekeringen of een kapitaalverzekering? Meer informatie over duurzaam beleggen en sparen staat in de ‘Duurzaam Geld Gids’ van de Consumentenbond, adviesbureau DHV en de VBDO.

Het verschil tussen duurzaam en groen beleggen • D uurzaam beleggen: wie duurzaam belegt doet dat via duurzame fondsen in beursgenoteerde ondernemingen of staatsobligaties. Die worden door de fiscus net zo behandeld als andere beleggingen en vallen onder de vermogensrendementsheffing. Het rendement is vergelijkbaar met dat van reguliere beleggingsfondsen. • G roenfondsen: de term ‘groen beleggen’ staat voor beleggingen in zogeheten groenfondsen. Deze fondsen vallen onder de fiscaal gunstige regeling ‘maatschappelijke beleggingen’. Groenfondsen steken geld in door de overheid goedgekeurde milieuprojecten, zoals windmolenparken, biologische boerderijen of energiebesparende bedrijfspanden. Het rendement van beleggen in een groenfonds is relatief laag, ter compensatie krijgt de belegger in een erkend groenfonds een belastingvoordeel. • S ociaal-ethisch beleggen: voor beleggen in microkredieten kent de fiscus sinds enige jaren een soortgelijke regeling als die voor de groenfondsen. Sociaal-ethische fondsen beleggen in projecten die bijdragen aan voedselzekerheid, voedselverbetering, de sociale en culturele of economische ontwikkeling, werkgelegenheid en regionale ontwikkeling in ontwikkelingslanden. Beleggers in sociaal-ethische fondsen hebben dezelfde fiscale voordelen als mensen die groen beleggen. • S ectorfondsen: sectorfondsen beleggen in bepaalde sectoren van de economie, bijvoorbeeld telecom, informatie- en communicatietechnologie, nieuwe media, gezondheidszorg of de energiesector. Binnen deze sectorfondsen zijn er fondsen die ook duurzaamheidcriteria hanteren bij de selectie van ondernemingen. • H outfondsen: de eerste houtfondsen werden in Nederland in 1989 opgericht. Veel van deze fondsen beleggen in teakplantages (bijvoorbeeld in Costa Rica). Ook zijn er fondsen die beleggen in plantages in Nederland. Sinds 2006 houdt de AFM toezicht. Met de oprichting van het Forest Stewardship Council (FSC) in 1993 is een keurmerk ontwikkeld voor duurzaam bosbeheer. Diverse fondsen beleggen in FSC-gecertificeerde bossen of bosbouwmaatschappijen.

wij & windenergie www.zeekracht.nl zeekracht.hyves.nl

Deze advertentie is mogelijk gemaakt door Eneco, partner van Zeekracht.

THEMABIJLAGE groei in groen MEDIAPLANET

9

Duurzame energie in de Noordzee

Veel grote organisaties en bedrijven maken zich al jaren sterk voor windmolens op de Noordzee, maar ondertussen loopt Nederland wel achter met het opwekken van duurzame energie. door sander collewijn

H

et windmolenpark in Nederland groeit langzaam: het aandeel windenergie in het totale elektriciteitsverbruik steeg van 0,07 procent 1990 naar 2,37 procent in 2006. Een laag percentage, zeker omdat de overheid de doelstelling heeft om in 2020 twintig procent van het totale elektriciteitsverbruik duurzaam te laten zijn. Volgens Mirjam de Rijk, algemeen directeur van Natuur en Milieu, is het zonde dat de Noordzee niet sneller benut wordt voor windmolenparken. ‘De Noordzee is een zee van energie, die alle Nederlandse huishoudens van duurzame elektriciteit kan voorzien. Iedereen is voor windenergie op de Noordzee, maar door de politiek gebeurt er te weinig. Ze zouden daar in Den Haag echt wat meer moeten opschieten.’ Om de daad bij het woord te voegen is Natuur en Milieu samen met de ASN Bank en Eneco het initiatief ‘Zee-

kracht’ gestart. Het eerste plan werd 24 april gepresenteerd en vrijdag 13 november is de handtekening definitief gezet onder de samenwerking met Eneco. Zeekracht moet de Nederlandse regering aansporen om snel de benodigde maatregelen te nemen om nieuwe windmolenparken mogelijk te maken. Met behulp van dit initiatief moeten in 2020 alle Nederlandse huishoudens van duurzame elektriciteit worden voorzien. Daarom bestaat Zeekracht uit drie elementen: 2000 windturbines in zeewindparken, het plan voor het aanleggen van een slim elektriciteitsnetwerk onder water en het ontwikkelen van vernieuwende manieren om duurzame energie uit zee te winnen. Ook ‘Wind op Zee’, een initiatief van onder andere het Wereld Natuur Fonds, de Nederlandse Spoorwegen en de Rabobank, is dit jaar gestart om het kabinet aan te sporen om snel meer windmolenparken op de Noordzee mogelijk te maken.

Actie Het aantal initiatieven voor windenergie in Nederland is duidelijk te verklaren, want ons land loopt achter bij landen als Engeland, België en Denemarken wat betreft het aandeel windenergie in de totale energieproductie. Windenergie moet dan ook de moeilijke concurrentie aan met de voorlopig nog veel rendabelere fossiele energiecentrales, maar de overheid lijkt niet echt haast te maken met deze duurzame energieopwekking. Albert van der Hem, manager van ontwikkelaar Econcern, ziet een inactieve overheid. ‘Kijk, ontwikkelaars zoals wij zijn opportunisten. Als het niet kan in Nederland, dan gaan we wel in een ander land windmolens bouwen. We hebben op dit moment drie vergunningsaanvragen lopen bij de Nederlandse overheid, maar het duurt allemaal erg lang voordat we kunnen beginnen met bouwen.’

Bron: Econcern

Zeekracht is onder andere in het leven geroepen om de overheid, kennisinstituten en bedrijven te stimuleren tot een Nationaal Akkoord te komen dat alle partijen verbindt om samen van de Noordzee een duurzame energiebron te maken. Volgens alle deelnemende partijen heeft de Nederlandse regering wel een acceptabel doel gesteld voor duurzame energie, maar worden er te weinig maatregelen genomen om daadwerkelijk snel windmolenparken op de Noordzee te bouwen. Energieleverancier Eneco participeert in ‘Zeekracht’ en verkrijgt al een deel van haar stroom van zee uit het ‘Prinses Amalia’ windpark. Dit park dat 23 km uit de kust van IJmuiden ligt zorgt voor de energie van 125.000 huishoudens. Cor de Ruijter, persvoorlichter bij Eneco, vindt ook dat het allemaal nog wat sneller kan met de duurzame energie. ‘De doelstelling van de regering is om in 2020 20 procent duurzame energie te hebben. Wij vinden die doelstelling te laag, want wij mikken op 70 procent duurzame energie in 2020. Nu staan er slechts twee windmolenparken in de Noordzee met bij elkaar zo’n 100 turbines. Er zijn te veel ministeries bij betrokken en daardoor gaat het te traag, terwijl de overheid moet beseffen dat ook burgers windenergie willen. De overheid geeft voor 2009 maar een beperkt bedrag aan subsidies voor windmolenparken op de Noordzee af, waardoor veel plannen voor parken weer voorlopig in de kast blijven liggen. Zeekracht is ook bedoeld om het denken over windenergie aan te passen, zodat er sneller vergunningen worden verleend.’

Tientjeslid Om ook de consumenten in Nederland bij windenergie op zee te betrekken, kunnen alle Nederlanders voor tien euro per jaar lid worden van het project Zeekracht. De Ruijter: ‘Als je lid wordt Zeekracht voor tien euro per jaar, ondersteun je de plannen voor meer windmolenparken op de Noordzee en kun je als de parken gebouwd zijn je duurzame energie thuis krijgen.’ De regering heeft vooralsnog de doelstelling om 6000 MegaWatt te produceren op zee in 2020, dat is zes procent van de elektriciteitsvoorziening. De regering wil dan ook gebieden aanwijzen op de Noordzee, zodat er een einde komt aan de strijd tussen oliemaatschappijen, natuurbeschermers en de scheepvaart. Daarbij is het de bedoeling, dat de windmolens niet zichtbaar zijn vanaf het strand, waarmee ze het uitzicht verstoren. De Rijk: ‘Die windmolens moeten er in 2013 staan en dan een capaciteit van 6000 MegaWatt produceren. Zeekracht moet ook echt het begin van veel meer windprojecten zijn.’ Jacqueline Cramer, Minister van Ruimte en Milieu, hield 12 november een betoog in het NRC Handelsblad, waarbij ze onderstreepte dat de regering wél gelooft in windenergie: ‘Waarom is windenergie zo’n aantrekkelijke optie? Ten eerste leent ons land zich door zijn ligging bij uitstek voor windenergie. Ook raakt wind nooit op en is het schoon: het is CO2-vrij. Voorts is windenergie ook financieel aantrekkelijk in vergelijking met andere duurzame energiebronnen. Kortom, we zouden dus wel gek zijn als we in Nederland niet kiezen voor wind.’

MEDIAPLANET THEMABIJLAGE groei in groen

10

Energiebesparing Energie besparen in huis is goed voor het milieu, maar helpt ook zeker om de kosten terug te dringen. Soms vergt energie besparen een grotere investering, maar vaak gaat het om kleine gedragsveranderingen die al helpen. door sander collewijn

A

lles in en rondom het huis verbruikt energie. De verwarming, de televisie, alle lampen in huis, de wasmachine en de computer. Zelfs als een televisie standby staat, gebruikt hij nog energie. Op zich geen probleem, maar veel energie gebruiken kost geld en schaadt het milieu, omdat de energie ook ergens vandaan moet komen. En voorlopig zorgen niet-duurzame gas-, kolen- en kernenergiecentrales nog voor het grootste gedeelte van de energieproductie in Nederland, zodat het milieu wordt belast. Grotere investeringen Milieu Centraal heeft zich ten doel gesteld om consumenten praktisch en duidelijk advies te geven over milieuvriendelijke producten en manieren om energie te besparen. Woordvoerster Mariken Stolk legt uit wat bewoners kunnen doen om energie te besparen. “Ten eerste moet je goed kijken naar de isolatie van je huis: zijn je dak en vloer goed geïsoleerd? Daarnaast isoleert dubbelglas natuurlijk beter dan enkel glas. Ten tweede moeten mensen goed kijken naar hun verwarmingssysteem. Tegenwoordig bestaan er HR 107-ke-

tels, dat zijn op dit moment de meest energiezuinige verwarmingsketels. Hiervoor moet je eerst even investeren, maar dat haal je er op lange termijn altijd uit.” Jan Bosch van Nefit ziet grote mogelijkheden voor zonne-energie.

Je moet even investeren, als je uiteindelijk goedkoper uit wilt zijn en het milieu wilt besparen “Tegenwoordig kan je zonnepanelen op je dak plaatsen. De panelen verwarmen het water in de bijbehorende boiler met gratis zonne-energie. Op die manier wordt tot wel zestig procent bespaard op de energiekosten voor warm water.” Sinds september dit jaar kunnen particulieren bij aanschaf van een zonneboiler, warmtepomp of microwarmtekrachtketel gebruikmaken van de subsidieregeling Duurzame

warmte voor bestaande bouw. Dit kan honderden euro’s schelen. Daardoor zijn de verkopen van deze duurzamere oplossingen ook gestegen het afgelopen jaar. Heeft Bosch nog tips om energie te besparen? “Je moet even investeren, als je uiteindelijk goedkoper uit wilt zijn en het milieu wilt besparen. Je kunt ook een VR-ketel (verbeterd rendement, red.) kopen in plaats van een HRketel, omdat die iets goedkoper is wat betreft aanschaf, maar uiteindelijk loont dat niet als je vijftien jaar lang twintig procent kunt besparen op je energierekening met de toenemende gasprijzen.” Volgens Michiel Boehmer van Vaillant zijn de subsidies blijvend en zeer rendabel. “De subsidies op bijvoorbeeld zonneboilers kunnen je wel een kleine zevenhonderd euro besparen, daarnaast zullen de subsidies zeker de komende jaren blijven. Met een zonneboiler bespaar je ongeveer 170 euro per jaar op je energierekening.” Ook benadrukt Boehmer, dat het isoleren van je huis ontzettend belangrijk is, maar dat je daarbij de ventilatie niet moet vergeten, zodat er elke twee uur verse lucht door het huis circuleert. Subsidie kun je ook

Gedrag aanpassen Zonder grote investeringen, maar door kleine aanpassingen in het gedrag kan al veel energie bespaard worden volgens Milieu Centraal. Negen tips: 1. Controleer hoe hoog de verwarming altijd staat en bedenk dat een graadje lager zeven procent kan besparen op de energierekening. 2. Zet de thermostaat voordat je gaat slapen op dertien of veertien graden. 3. Check in huis alle kieren en naden en maak ze dicht wanneer nodig. 4. Was op dertig of veertig graden in plaats van op zestig graden. Op zestig graden wassen kost twee keer zoveel energie.

Een groene kerst met Plugwise! Bespaar B espaar energie met Plugwise i Weten door meten Weer een (te) hoge energie rekening? Weet u wat de oorzaak hiervan is? Plugwise geeft u dit inzicht. Bewust besparen Dit inzicht in het verbruik van elektronische apparatuur en verlichting maakt de weg vrij voor energiebesparing. Voor het maken van bewuste keuzes zonder in te leveren op uw comfort. Plugwise helpt u besparen.

ACTIECODE : GROENEKERST

Minder kosten, beter milieu De energiekosten stijgen en de druk op het milieu neemt toe. Minder verbruiken is noodzakelijk en lucratief. Stel u voor: tot 40% minder kosten. Plugwise is verstandig verdienen. Plugwise B.V. T: +31 (0)252 43 30 70 E: [email protected] W: www.plugwise.com

Vul de actiecode in op onze webshop en ontvang direct 10% korting op uw aankoop*. *) Deze actie is geldig van 5 december 2008 t/m 31 december 2008. Op deze actie zijn de Plugwise leveringsvoorwaarden van toepassing.

THEMABIJLAGE groei in groen MEDIAPLANET

11

Groene praat

Foto’s: Birte van Ouwerkerk

Foto: caracterdesign / istockphoto

5. Was pas als de hele trommel vol is. Uit onderzoek blijkt dat eenderde van de wasbeurten overbodig is. 6. Wasdrogers zijn energievreters. Als je één keer per week de droger niet gebruikt en de was aan de lijn ophangt, bespaar je 35 euro per jaar. 7. Probeer standbygebruik van apparaten te vermijden. Sluit meerdere apparaten op een stekkerblok aan, waarmee je met één knop het blok kan uitschakelen. 8. Op gas koken is energiezuiniger dan elektrisch koken. 9. Kijk bij vervanging van grote apparaten altijd naar elektrische apparaten met een zuinig A-label, bij koelkasten naar het A++-label.

Naam: Han Leeftijd: 66 Beroep/opleiding: Huisvrouw

Naam: Nouchka Leeftijd: 27 Beroep/opleiding: Grafisch ontwerper

Naam: Mark Leeftijd: 37 Beroep/opleiding: Student fotografie

“Ik probeer niet te veel water te gebruiken. Ik heb een HR-ketel en zet de temperatuur van de kachel ’s avonds snel op een lagere temperatuur, om er aan te wennen. En ik heb spaarlampen, dus ik ben denk ik wel een beetje milieubewust.”

“Ik maak me wel zorgen om het milieu, maar ik doe helemaal niet aan energiebesparing. Ik douche altijd ontzettend veel en lang, net zoals wassen eigenlijk. Ik heb een hele grote flatscreen en oude auto, die ontzettend veel benzine slurpt. Ik ben dus niet echt milieubewust.”

“Mijn huis is helemaal geïsoleerd en ik heb een HR-ketel. Veel apparaten heb ik aangesloten op een stekkerdoos met zo’n rode knop, dus die schakel ik dan allemaal tegelijk uit. Ook draai ik geen halve wasjes en reis ik bewust veel met het openbaar vervoer.”

krijgen voor het aanschaffen van een warmtepomp. Daarbij wordt er warmte uit de grond, lucht of oppervlaktewater gehaald, zodat er minder gas nodig is voor warm water en de verwarming.

naar de winkel, zodat ze gerecycled kunnen worden. Dat is beter voor het milieu, want de materialen in de lampen worden dan hergebruikt.” Vervanging van gloeilampen naar spaar- en ledlampen kan een besparing opleveren van dertig procent op de energierekening.

maar over twintig jaar zullen onze huizen misschien verwarmd worden door brandstofcellen. Ongeveer dezelfde techniek als in de waterstofauto’s, alleen is die techniek nog niet rendabel genoeg voor consumenten om te gebruiken.

Geen hele grote investering, maar wel duidelijk duurder dan de gloeilamp is de spaarlamp. En die wordt steeds aantrekkelijker om aan te schaffen, volgens Jeroen Bartels, manager bij Lightcare, die zorg draagt voor het recyclen van lampen. “Spaar- en ledlampen zijn zuiniger dan ouderwetse gloeilampen. En moderne spaarlampen zijn tegenwoordig vaak dimbaar en starten sneller op dan vroeger. Als de lampen op zijn is het verstandig om ze terug te brengen

De toekomst “Zonne-energie is de trend voor de komende jaren”, analyseert Bosch. Een visie die Boehmer bevestigt: “In de toekomst zal de ketel de booster zijn van de installatie, maar de duurzame installatie zal de hoofdwarmte bron worden.” De combinatie zonneboiler met HRketel is nu en in de toekomst een van de belangrijkste ontwikkelingen,

Waarschijnlijk zal ook de HREketel, een ketel die elektriciteit maakt met behulp van een magnetische spoel, over enkele jaren zijn intrede doen. Fabrikanten als Vailliant en Nefit zijn druk bezig met deze zogenaamde hybride oplossing, maar ook deze innovatieve oplossing die veel energie kan besparen zit nog druk in de ontwikkelfase.

www.plugwise.nl Zo werkt het Plugwise heeft op basis van een innovatieve Nederlandse netwerk technologie een slimme plug ontwikkeld. U plaatst deze plug eenvoudig tussen het stopcontact en de stekker van een elektrisch apparaat. De plug meet het energie-verbruik en stuurt de gegevens draadloos naar uw computer. De PC software geeft in één oogopslag inzichtt in het exacte energie-verbruik, de CO2-uitstoot en de kosten. Per apparaat, per stopcontact en per er vertrek. Optimaliseer het energie-verbruik door met dee slimme plug automatisch of handmatig de elektrische ktrische apparaten aan en uit te schakelen.

MEDIAPLANET THEMABIJLAGE groei in groen

12

Groene praat

Bespaar het milieu en jezelf

Foto: urbancow / istockphoto

Foto: Birte van Ouwerkerk

Wat zijn nou volgens de stichting Hier en andere milieuorganisaties tips voor een beter aankoopbeleid, waardoor je kunt bijdragen aan het milieu?

Naam: Kees Leeftijd: 57 Beroep/opleiding: Machinist “Ik scheid afval, laat geen rotzooi slingeren en ik rij tegenwoordig een stuk minder auto. Mijn auto rijdt op gas en dat is voor het milieu een goede keuze geweest. Ik heb ook kinderen en mijn kinderen hebben ook weer kinderen, dus dat is een van de redenen dat ik milieubewust ben.”

Foto: Birte van Ouwerkerk

Naam: Aijsbah Leeftijd: 53 Beroep/opleiding: Dakloos “Ik ben heel erg milieubewust, want ik ben een ‘new age mystic’. Vroeger was ik een echte kapitalist, maar ik miste mezelf toen. Dus nu leef ik op straat en eet ik en draag ik wat andere mensen niet gebruiken. Ik leef dan ook zonder geld, dat is heel milieubewust!”

• Spaarlampen worden steeds zuiniger en zien er ook steeds beter uit. Hiermee kan je een zesde van je stroomgebruik verminderen.

Groene wereld begint bij jezelf Enorme klimaatrampen worden voorspeld als we niet duurzamer omgaan met onze energie en wereld. Je kunt niet elke minuut van de dag denken aan een schonere wereld, maar kleine aanpassingen in het dagelijks leven kunnen wel echt helpen. door sander collewijn

D

e concentratie broeikasgassen CO2 en methaan is op dit moment op het hoogste niveau ooit. En die concentratie blijft maar stijgen en simpel gezegd is er maar één oorzaak voor: het handelen van de mens, die door de technologische vooruitgang zorgt voor veel schadelijke uitstoot. Deze uitstoot heeft tot gevolg dat de temperatuur deze eeuw gemiddeld drie graden zal stijgen.

Ook de zeespiegel zal flink stijgen, alhoewel het moeilijk te voorspellen is in welke mate. Dat hangt ook af van hoe hard het ijs van de polen nog smelt. Naar schatting zullen ongeveer twintig tot dertig procent van de diersoorten met uitsterven bedreigd worden, als het ‘slechts’ 1,5 tot 2,5 graad warmer wordt. En dan weten we nog niet eens wat de exacte ecologische gevolgen zijn van alle vervuiling en uitstoot.

Foto: micheldenijs / istockphoto

De Stichting Hier is drie jaar geleden opgericht door veertig maatschappelijke organisaties die zich allemaal druk maken om de klimaatverandering. Programmadirecteur Sible Schöne is er trots op dat zijn stichting de term ‘klimaatneutraal’ heeft geïntroduceerd om de wereld weer groener te maken. “Als je als persoon klimaatneutraal bent, belast je het klimaat niet, dus zijn we druk bezig om iedereen klimaatneutraal te maken. Nu doen we dat onder andere met de actie ‘Klimaatstraatfeest’. Als jouw straat veel maatregelen heeft genomen om minder energie te verbruiken, dan maakt jouw straat kans op een straatfeest.” Volgens Schöne kunnen kleine dingen al helpen om het klimaat te sparen, maar is er voor klimaatbesparende maatregelen soms ook een kleine investering nodig, die zich op de langere termijn uitbetaalt wat betreft milieu en lagere kosten. Zo zijn spaarlampen vaak iets duurder dan gewone lampen, maar schelen die uiteindelijk op de energierekening.

GELD ÉN ENERGIE BESPAREN? DE ENERGIELASTENVERLAGER HELPT! U kunt jaarlijks honderden euro’s besparen op uw energierekening. Hoe? Dat kunt u ontdekken met een gratis persoonlijk advies van De Energielastenverlager. Er is meer te doen dan spaarlampen indraaien. Kijk nu op www.energielastenverlager.nl , doe de test en win een jaar lang gratis energie, een zonneboiler of energiebesparende maatregelen t.w.v. 10.000 euro. PRAKTISCHE, BETROUWBARE INFORMATIE Wat kan ik doen om energie te besparen? Hoeveel subsidie krijg ik op een zuinige auto? Kan ik zonnepanelen op mijn dak plaatsen? Wie meer wil weten over het milieu, energie en klimaat surft naar www.milieucentraal.nl. Milieu Centraal is een onafhankelijke landelijke organisatie voor praktische en betrouwbare informatie over energie en milieu in het dagelijks leven. De informatie van Milieu Centraal is vooraf getoetst door een forum van onafhankelijk deskundigen.

Ga naar www.energielastenverlager.nl Minder uitgaven, meer milieu

• Koop apparatuur met een Alabel. De nieuwste wasmachines en andere elektronische apparatuur verbruiken nog maar een derde van wat oudere apparaten aan stroom verbruiken. • Gebruik groene stroom. • Isolatie: kijk waar je nog kunt isoleren in je huis, dat kan al om de kleinste gaatjes gaan die worden opgevuld. • Natuurlijk hou je nog een bepaalde grootte van uitstoot over, maar die kun je compenseren, door bijvoorbeeld bij aankoop van je vliegticket je vlucht te compenseren. Dit kost tussen de 15 en 25 euro per persoon. En schaf een groene autoverzekering aan, als je auto rijdt. • Klimaatneutraal worden gaat dus in twee stappen: probeer eerst je verbruik te verminderen en daarna je overgebleven gebruik te compenseren.

In Nederland wordt voor iedere nieuwe autoband die wordt verkocht een gebruikte band ingezameld en herverwerkt. Hoe worden oude banden ingezameld? Wat gebeurt er met deze gebruikte banden? Wie is in Nederland verantwoordelijk voor een sluitende infrastructuur van de afvoer en verwerking van de gebruikte banden van de markt? In de campagnefolder leest u er alles over. De folder is onderdeel van de door RecyBEM B.V. gevoerde campagne “Alle ruimte voor een goede band met het milieu” en geeft u informatie over het inzamelen van gebruikte autobanden op de Nederlandse markt, maar vertelt u ook wat er gebeurt met deze personenwagenbanden nadat deze zijn ingezameld, hoe ze een tweede leven krijgen of hoe ze worden verwerkt tot brand- en/of grondstof.

Besluit Beheer Autobanden Het Besluit Beheer Autobanden stelt de producenten en importeurs van personenwagenbanden verantwoordelijk voor een milieuverantwoorde verwerking van alle afgedankte autobanden. Deze bedrijven zijn verenigd in de Vereniging Band en Milieu en hebben gezamenlijk een inzameling- en verwerkingsysteem ontwikkeld om aan de verplichtingen uit het besluit te kunnen voldoen. Alle verplichtingen van de bandenleveranciers zijn overgedragen aan RecyBEM B.V., de uitvoeringsorganisatie die sinds 1 april 2004 het collectieve BEM-systeem beheert en controleert en zorgt voor een optimale en effectieve uitvoering van het Besluit Beheer Autobanden. Inzameling gebruikte autobanden

Afvoerstroom

2004

2005

2006

2007

2008 (t/m sept)

wagenbanden in Nederland in te zamelen. In samenwerking met 25 gecertifi-

Tweede gebruik (export)

16%

17%

16%

17%

16%

ceerde inzamelingsbedrijven worden jaarlijks tussen de 7,5 en de 8 miljoen van

Loopvlakvernieuwing (export)

11%

13%

9%

7%

5%

uw gebruikte personenwagenbanden ingezameld. Inzameling van oude ban-

Materiaalhergebruik

25%

28%

56%

59%

61%

Alternatief hergebruik

2%

10%

1%

1%

1%

bandenbranche hetzelfde aantal banden gratis kunnen inleveren als het aantal

Thermisch hergebruik

6%

6%

4%

6%

4%

banden dat nieuw wordt gekocht. Dit principe geldt ook voor de consument.

Thermisch hergebruik HR

40%

26%

14%

10%

13%

RecyBEM B.V. heeft zich ten doel gesteld zoveel mogelijk gebruikte personen-

den gebeurt volgens het principe ‘een oude band voor een nieuwe band’. Dat betekent dat garages, bandenservicebedrijven en soortgelijke bedrijven uit de

Betaalt u een afvalbeheersbijdrage voor nieuwe banden? Dan kunt u eenzelfde aantal banden als waarvoor u de afvalbeheersbijdrage betaalt gratis bij uw bandenleverancier inleveren.

In de tabel vindt u een schematische weergave van de afvoerstromen van de ingezamelde banden in de jaren 2004 t/m 2007. Zeer opvallend is de enorme

Recycling van oude banden

stijging van het percentage materiaalhergebruik. In 2007 is 59% van de ruim 8

De naam Band en Milieu vertelt u al dat het milieu, en indirect onze leefomge-

miljoen ingezamelde banden verwerkt ten behoeve van materiaalhergebruik,

ving en ons klimaat, een onmisbare rol speelt bij de uitvoering van het besluit.

terwijl dat in 2004 nog maar 25% was. Daar staat tegenover dat het percentage

Niet alleen de gestructureerde inzameling van de oude banden is belangrijk. De

thermisch hergebruik HR (verbranding) drastisch is verlaagd van 40 naar 10%.

manier waarop de oude banden worden verwerkt is nog essentiëler. Het beleid

De bandenbranche is dus zeer milieubewust bezig. Maar het kan natuurlijk

van RecyBEM B.V. is erop gericht de gebruikte personenwagenbanden op mi-

altijd nog beter! En we blijven met z’n allen hard werken om de goede band

lieuverantwoorde en milieubewuste wijze te laten verwerken. Gecertificeerde

met het milieu te verbeteren.

herverwerkingsbedrijven zorgen ervoor dat de oude banden volgens de gestelde milieunormen worden verwerkt. Het grootste deel van de ingezamelde banden wordt ten behoeve van materiaalhergebruik bij de verwerkers aangeboden. Het granulaat dat overblijft na het verwerkingsproces wordt veelal als grondstof toegepast in nieuwe rubber producten. U kunt hierbij denken aan veiligheidstegels in kinderspeelplaatsen of koematten. Maar het rubbergranulaat van gerecyclede autobanden wordt bijvoorbeeld ook gebruikt als instrooimateriaal voor kunstgrasvelden. Andere soorten van hergebruik van oude banden zijn: legaal alternatief (op de kartbaan of als kuilband bij de boer), het tweede gebruik als band, loopvlakvernieuwing en hoogrendement thermische verwerking. Deze percentages staan echter in geen verhouding tot de hoeveelheid banden die functioneel als materiaalhergebruik wordt toegepast.

Meer informatie over de inzameling en verwerking van oude banden vindt op www.bandenmilieu.nl U kunt de folder en poster bestellen via de website of door een e-mail te sturen naar [email protected].

OUDE BANDEN, GOEDE AFSPRAKEN, VOOR EEN SCHONER MILIEU Besluit Beheer Autobanden RecyBEM B.V. is de uitvoeringsorganisatie van het Besluit Beheer Autobanden dat 1 april 2004 door VROM werd ingevoerd. Op initiatief van de leden van de Vereniging Band en Milieu, de producenten en importeurs van personenwagenbanden, is een collectief inzameling- en herverwerkingsysteem ontwikkeld om de gebruikte autobanden gestructureerd van de Nederlandse markt te verwijderen. De producenten en importeurs zijn door het besluit verantwoordelijk gesteld voor een milieuverantwoorde verwerking van de banden. Hoogwaardige herverwerking zorgt ervoor dat het rubbergranulaat van verwerkte autobanden als grondstof wordt toegepast in nieuwe rubber producten, zoals veiligheidstegels op kinderspeelplaatsen, koematten en als instrooimateriaal in kunstgrasvelden. RecyBEM B.V. is ISO-gecertificeerd en werkt samen met gecertificeerde inzameling- en herverwerkingsbedrijven om de kwaliteit van inzameling en recycling te waarborgen. Inmiddels is een marktdekking bereikt van nagenoeg 100%, waarbij inzameling plaatsvindt volgens het principe ‘één maal oud voor één maal nieuw’. Dat betekent dat voor iedere nieuwe personenwagenband die op de markt wordt gebracht, een gebruikte band gratis wordt ingezameld. Jaarlijks worden hierbij ruim acht miljoen banden verwerkt.

Maatschappelijk verantwoord en duurzaam ondernemen

Inzameling Boerenbanden In de beleidsvoering van RecyBEM B.V. vormen maatschap-

de oude banden worden verwerkt. Er is gekozen voor 100%

Een heldere conclusie. Twee jaar en verschillende onderzoeken

pelijk verantwoord en duurzaam ondernemen twee belangrijke

materiaalhergebruik. In 2007 leverde de eerste inzamelings-

later concluderen onafhankelijke onderzoekers dat het gebruik

speerpunten. Een van de lopende projecten is een grootschalige

actie bijna 700.000 oude banden op. Ruim 1900 agrarische

van rubbergranulaat van verwerkte autobanden in kunstgras-

inzamelingsactie om oude, niet meer gebruikte banden die bij

bedrijven deden aan de actie mee. Vanwege het succes van de

velden geen gevaar oplevert voor de gezondheid van de sporter

agrarische bedrijven liggen opgeslagen collectief in te zamelen.

actie kon een vervolgactie niet uitblijven. Eind november is

en dat het milieu niet wordt belast. Onderzoekers concluderen

RecyBEM B.V. heeft samenwerking gezocht met LTO, de land-

een nieuwe inzamelingsactie van start gegaan. Meer informatie

dat binnen de gebruikelijke technische levensduur van kunst-

en tuinbouworganisatie, om de problematiek van de overtollige

over de Inzamelingsactie Boerenbanden 2008/2009 vindt u op

grasvelden, ingestrooid met rubbergranulaat van gerecyclede

banden bij de agrarische bedrijven aan te pakken. Deze oude

www.boerenbanden.nl.

autobanden, er geen sprake is van een milieurisico. De uitloging van zink uit rubbergranulaat naar de bodem onder het

banden vallen niet onder het Besluit Beheer Autobanden. RecyBEM B.V. heeft vanuit het oogpunt van haar maatschappelijke

Kunstgras Scoort!

zandpakket van een kunstgrasveld blijft onder de grenswaarden

betrokkenheid besloten actie te nemen. Veel boeren maken

RecyBEM B.V. is een van de opdrachtgevers van het Intron-

van het Besluit Bodemkwaliteit. Instrooimateriaal van gerecy-

tegenwoordig gebruik van plastic wikkels, waardoor de oude

onderzoek naar de gezondheid- en milieurisico’s van toepassing

clede autobanden is dus ook op de langere termijn veilig voor

autobanden die gebruikt worden voor het afdekken van de voe-

van rubbergranulaat van gebruikte autobanden als instrooima-

mens en milieu. Er zijn geen belemmeringen voor de toepassing

derkuilen overbodig zijn geworden en op het erf blijven liggen.

teriaal in kunstgrasvelden.

van rubbergranulaat in kunstgrasvelden. Door banden te recy-

Deze stapels overtollige banden tasten het natuurschoon aan en vormen een serieuze bedreiging voor het milieu. Voor dit inzamelingsproject geldt het motto ‘Opgeruimd staat netjes. En ook nog eens goed voor het milieu’. Door de gekozen collectieve benadering en grootschaligheid van de inzamelingsactie kunnen agrarische bedrijven tegen een prijstechnisch gunstig tarief hun voorraad banden laten opruimen. Een ander belangrijk aspect van de actie is de milieubewuste wijze waarop

“Sporten op kunstgrasvelden die zijn ingestrooid met rubbergranulaat van

clen en opnieuw te gebruiken als instrooimateriaal in kunstgrasvelden wordt het milieu gespaard en wordt verantwoord omgegaan met de schaarse grondstoffen.

gerecyclede autobanden is veilig voor mens Naast de primaire en projectmatige activiteiten verricht

en milieu, ook op de lange termijn.”

RecyBEM B.V. marktonderzoek naar nationale en internationale ontwikkelingen met betrekking tot inzameling en recycling van gebruikte autobanden. Voor meer informatie verwijzen wij u naar onze website www.bandenmilieu.nl.

THEMABIJLAGE groei in groen MEDIAPLANET

15

Mondiale voetafdruk Iedereen gebruikt een gedeelte van de ruimte op aarde. Hoeveel dat is, hangt af van iemands consumptie. Met de mondiale voetafdruk wordt het aantal hectares per persoon aangegeven. door annemiek de waard

H

et gaat niet alleen om de ruimte voor het verbouwen van voedsel. Alles wat gedronken, aangetrokken en gekocht wordt, moet ergens geproduceerd en vervoerd worden. Welke ruimte is er voor iedereen beschikbaar op deze aardbol? Wereldse voetafdruk De mondiale voetafdruk van de gemiddelde Amerikaan is 9,6 hectare, van een Nederlander 4,4 en die van een gemiddelde inwoner van Bangladesh 0,5 hectare. Als alle beschikbare ruimte op aarde eerlijk over alle mensen verdeeld wordt en ervoor gezorgd wordt dat de aarde niet uitput, dan is er 1,8 hectare per persoon beschikbaar. Dat is vergelijkbaar met iets meer dan drie voetbalvelden. Dit heet het eerlijk aarde-aandeel. Op te grote voet Sinds ongeveer 1987 is de mondiale voetafdruk van alle wereldburgers samen groter dan de aarde duurzaam kan bieden. De ecologische schuld is elk jaar erna verder opgelopen. In

1996 gebruikte de mensheid vijftien procent meer hulpbronnen dan de aarde kon opbrengen. Oktober dit jaar zal de schuld opgelopen zijn tot dertig procent. Als iedereen zou leven als de hedendaagse Amerikaan zijn er twee extra aardbollen nodig. Eerlijk aarde aandeel De mondiale voetafdruk laat zien dat er grenzen zijn aan het gebruik van de aarde. Er moet alleen gebruikt worden wat het kan verwerken, anders is de aarde straks op. En er is nog een probleem, het eerlijk aarde-aandeel daalt ook. Dat komt door de groei van de wereldbevolking (steeds meer mensen moeten de aarde delen), de groei van de economie en inkomens (meer consumptie) en het verlies van grond (door erosie en verwoestijning bijvoorbeeld is er steeds minder grond beschikbaar). Wie nieuwsgierig is naar zijn eigen voetafdruk kan een snelle scan doen via onder andere de volgende websites: www.voetafdruk.nl, www.voetenbank.nl of www.dekleineaarde.nl

Foto: joanvicent / istockphoto

10 Tips 1. Zet de verwarming een graadje lager, vaak helpt een warme trui ook al.

zitten en doe lampen en apparaten uit in ruimtes waar niemand is.

2. Eet voornamelijk seizoensproducten van Nederlandse bodem. Deze producten hebben een veel korter vervoerstraject en komen niet uit energievretende kassen.

6. Ga vaker fietsen of lopen.

3. Neem een douche in plaats van een bad. En douche wat korter, want een minuutje minder lang douchen scheelt al tien liter water. 4. Stop de wasmachine altijd helemaal vol en was op een lagere temperatuur. 5. Laat elektrische apparaten nooit op stand-by staan, laat de oplader niet in het stopcontact

7. Vliegen vergroot de voetafdruk enorm. Probeer zo veel mogelijk de vakantiebestemming te bereiken per bus of trein. 8. Scheid het afval. 9. Vervang gloeilampen door spaarlampen. 10. Eet wat vaker vegetarisch! Er is nogal wat energie nodig om dat lapje vlees op je bord te krijgen. Bron: www.llink.nl

De zeven v’s van voetafdruk Welke aspecten van onze leefstijl (gemiddeld in Nederland) hebben de belangrijkste invloed op de grootte van de voetafdruk?

• verwarming • vervoer per auto • vlees- en zuivelproducten • vliegen • verlichting • verschillende apparatuur • veel papier (kranten, tijdschriften)

Achtcilinders in de toekomst verleden tijd? De auto-industrie vindt dat de auto steeds schoner en zuiniger wordt, maar milieuorganisaties zien nog weinig echte progressie in de cijfers wat betreft de uitstoot. door sander collewijn

D

at milieuorganisaties nog steeds niet tevreden zijn over de auto-industrie, mag geen wonder heten, want het wagenpark in Nederland stijgt nog elk jaar: van zes miljoen auto’s in 1990 naar bijna negen miljoen in 2008. Ook zal de doelstelling van de EU, om 140 gram CO2 per kilometer in 2008/2009 uit te stoten per auto waarschijnlijk niet gehaald worden. Nederland loopt zelfs iets achter bij Europa, want de gemiddelde CO2-uitstoot bedroeg in Nederland 160 gram per kilometer. Ondanks deze tegenvallende cijfers, maakt de auto-industrie wel degelijk stappen om schoner en zuiniger voor de dag te komen. In Nederland is de verkoop van hybrides vorig jaar verviervoudigd en op de internationale autobeurzen staat bijna elk merk met een hybride te pronken. Maar de eerste zorg voor de industrie zal misschien nu niet het milieu zijn, maar de dramatische daling van de verkopen door de kredietcrisis. In Amerika daalden de verkopen van gerenommeerde autofabrikanten als Ford en General Motors in oktober met tientallen procenten. In Nederland bleven de verkopen nagenoeg gelijk in oktober (0,7 procent daling), maar de verwachtingen voor 2009 zijn

ongunstig. Toch ziet Harald Bresser, manager communicatie en PR van de RAI vereniging, de toekomst nog zonnig in voor de Nederlandse markt. “Nederland onttrekt zich momenteel

De auto-industrie maakt stappen om schoner en zuiniger voor de dag te komen aan de internationale terugval van autoverkopen en dat heeft voornamelijk te maken met fiscale maatregelen die het kabinet heeft genomen om consumenten te stimuleren auto’s te kopen die beter zijn voor het milieu. We zien dan ook een verschuiving van de verkoop van de traditionele middenklasse naar kleinere, zuinigere auto’s.” De toekomst De verwachting is dat de zogenaamde ‘plug-in hybride’, die extern kan worden opgeladen bij binnenkort te bouwen oplaadstations, zijn intrede zal doen. Deze plug-in hybride kan je dan ook thuis opladen op het stopcontact.

Foto: oneclearvision / istockphoto

Volgens Bresser is het onzeker welke milieuvriendelijke auto’s het gaan halen in de toekomst. “De waterstofauto kan al geproduceerd worden, maar die zal op korte termijn minder kans maken dan de hybride auto. Daarnaast verwachten wij binnenkort de tweede generatie biobrandstoffen en zien we dat autofabrikanten steeds kleinere motoren maken, die wel hetzelfde vermogen hebben. Dus geen dikke zes- of achtcilinders meer, maar viercilinders met twee turbo’s, die uiteindelijk veel zuiniger zijn.” Ontwikkelingen kunnen sneller? Niet iedereen ziet de groene ontwikkelingen in de auto-industrie als een zegen voor het milieu. Mirjam de Rijk, directeur van Natuur en Milieu, ziet een ecologisch drama gebeuren, als de uitstoot van CO2 niet snel drastisch verminderd wordt. “Het klimaatprobleem is echt heel urgent, want als de uitstoot niet snel minder wordt, komen we op een punt dat de polen zover gesmolten zijn, dat er geen weg meer terug is. Ik ben dan ook niet tevreden over dit kabinet, ze zijn bang om scherpe maatregelen te nemen om de uitstoot te verminderen.” Om de daad bij het woord te voegen werkt Natuur en Milieu hard aan de ‘C,MM,N’ (spreek uit Common, red.), een moderne elektrische auto waarvoor iedereen wordt uitgenodigd om eraan mee te bouwen en mee te denken. Vanwege het open karakter van het project is het een zogenaamd open-sourceproject, dat gaandeweg steeds meer vorm krijgt door de expertise en hulp van iedereen die maar mee wil werken. De C,MM,N zal op de Autorai in 2009 verschijnen, maar Natuur en Milieu zal dan ook met een revolutionair plan komen volgens De Rijk. “We willen uiteindelijk heel Nederland van elektrische auto’s te voorzien. Het hele wagenpark moet schoner en zuiniger en niet slechts één model per merk, want zoals het er nu naar uitziet zal de totale uitstoot van het verkeer in 2020 hoger liggen dan nu.”

De afvalsector strijdt mee tegen de klimaatverandering Staat u er wel eens bij stil dat... • u in een jaar tijd ongeveer 560 kilo afval maakt? Toch het gewicht van een kleine auto. • ruim tachtig procent van al het afval, dus het afval van u en van bedrijven, wordt gerecycled? • uw afval de basis is voor nieuwe grondstoffen en bouwmaterialen? • uit uw gft-afval compost ontstaat dat u kunt gebruiken in uw tuin? • uw afval elektriciteit voor huishoudens en bedrijven oplevert? • papier voor 75 procent van uw oud papier wordt gemaakt en glas voor 80 procent van gebruikt glas? • ongeveer vijftien procent van de duurzame energieproductie in Nederland uit uw afval afkomstig is? • uw afgedankte huishoudelijke apparaten - denk aan tv’s, computers en dvd-spelers - materialen geven om nieuwe apparaten te maken? • van uw plastic afval bijvoorbeeld een fleece-trui kan worden gemaakt? Zo levert het zorgvuldig opruimen van afval een bijdrage aan een duurzame samenleving en de strijd tegen de klimaatverandering. En u staat met het gescheiden aanbieden van uw afval aan de basis hiervan!

De Vereniging Afvalbedrijven is de brancheorganisatie die de belangen behartigt van de bedrijven die uw afval ophalen, recyclen en verwerken. De Nederlandse afvalbedrijven nemen hun maatschappelijke verantwoordelijkheid voor de huidige en volgende generaties. Zij adviseren uw gemeente hoe de hoeveelheid afval zoveel mogelijk kan worden beperkt en wat de beste manier is om het in te zamelen en verwerken. De bedrijven werken aan slimmer en schoner vervoer van het afval. Bijvoorbeeld door het gebruik van roetfilters of door afval over het spoor of water te vervoeren. Met oog voor milieu en klimaat halen zij het afval bij u op en verwerken het tot nieuwe materialen zoals compost, elektriciteit, asfalt, glas, papier, metaal, bouwmaterialen, etc., etc. en het kleine beetje dat overblijft en waar we echt niks anders meer mee kunnen, wordt milieuverantwoord gestort. www.verenigingafvalbedrijven.nl

Scheiden gft-afval goed voor het klimaat Gescheiden inzamelen van groente-, fruit- en tuinafval (gft-afval) is in Nederland al jarenlang heel vanzelfsprekend. Dankzij de inspanning van burgers, gemeenten en verwerkingsbedrijven zijn we er bijzonder succesvol in geworden. Dat van het gft-afval compost wordt gemaakt, weet iedereen intussen wel. Maar dat er inmiddels veel meer toepassingen zijn, is misschien minder bekend. Wist u bijvoorbeeld dat bij het verwerken van gft-afval behalve compost ook steeds vaker biogas ontstaat? 1 ton gft-afval levert ongeveer 400 kilogram compost die veel wordt gebruikt in de land- en tuinbouw. Compost brengt voedingsstoffen op een natuurlijke manier terug in de bodem en stimuleert de groei van gewassen. Daarmee is de kringloop van organisch materiaal rond! Met het biogas wekken we elektriciteit en warmte op. De elektriciteit leveren bedrijven grotendeels aan het elektriciteitsnet. Met de warmte worden bijvoorbeeld kantoorgebouwen en zwembaden verwarmd. Nieuwe technieken maken het mogelijk biogas te bewerken tot aardgaskwaliteit. Een auto met een gasinstallatie rijdt daar zeker 1.000 kilometer op. Ook wordt gewerkt aan het produceren van bio-ethanol uit gft-afval. Bio-ethanol wordt gezien als een milieuvriendelijk alternatief voor het gebruik van benzine. Houtachtige delen uit het gft-afval en de compost zetten bedrijven om in biobrandstoffen en hier maken elektriciteitscentrales dankbaar gebruik van voor de productie van duurzame energie. Het gebruik van brandstoffen als steenkool, olie en gas neemt daardoor af. Het gescheiden inzamelen en verwerken van gft-afval levert een belangrijke bijdrage aan de bescherming van het klimaat. Toepassing van compost beperkt de uitstoot van het broeikasgas CO2 dat de aarde opwarmt. Door het gebruik van compost hoeven we namelijk minder kunstmest en bestrijdingsmiddelen te gebruiken. Verder zetten we compost steeds vaker in als veenvervanger in potgrond, waardoor minder veen hoeft te worden afgegraven. Tot slot is het goed om te weten dat het verwerken van gescheiden gft-afval een relatief goedkope methode is. U voelt dat dus rechtstreeks in uw portemonnee! www.gft-afval.nl

Wilt u meer hierover weten? Uw gemeente kan er natuurlijk meer over vertellen. Of u kunt een kijkje nemen bij een afvalbedrijf bij u in de buurt.

Gaat u ook uw plastic afval scheiden? Het scheiden van verschillende soorten afval beperkt de hoeveelheid restafval die u overhoudt. Sinds jaar en dag scheiden we onder meer papier, glas en gft-afval en dat gaat in Nederland heel goed. Steeds meer gemeenten gaan de komende tijd ook het plastic afval gescheiden inzamelen. Denk daarbij aan drankflessen zonder statiegeld en flacons van shampoo en wasmiddel. Dat scheelt veel ruimte in uw vuilniszak! Maar het gaat ook om lege tubes van tandpasta, crèmes en gel, zakken en bakjes van groente, fruit en salade, plastic tassen en boterkuipjes. Het ingezamelde plastic verpakkingsafval wordt tot korrels vermalen. Hiermee ontstaat een grondstof voor nieuwe plastic verpakkingen, maar ook voor bijvoorbeeld fleecekleding, behuizing van gsm’s en laptops, autodashboards, speelgoed en tennisballen. Recycling van plastic verpakkingsafval bespaart het gebruik van nieuwe grondstoffen. Dit vermindert het broeikaseffect en heeft een gunstig effect op het milieu. De manier van inzamelen verschilt per gemeente. Er zijn gemeenten die werken met bakken waar u het plastic verpakkingsafval in kunt gooien zoals in de glasbak. Andere gemeenten werken met een haalsysteem waarbij u het plastic verpakkingsafval in een zak aan de straat kunt zetten. Uw gemeente kan u vertellen of, waar en hoe u uw plastic verpakkingsafval kunt aanbieden.

THEMABIJLAGE groei in groen MEDIAPLANET

17

De groene boodschappentas

Waar is UTZ Certified koffie te koop? • Alle NS Kiosken, Wizzl-shops, McDonald’s restaurants en AH to go. • Albert Heijn en C1000: honderd procent van de huismerkkoffie. • IKEA: alle koffie in de restaurants en in de winkels. • Douwe Egberts Espresso: verkrijgbaar in alle supermarkten. • Bepaalde hotels en cafés (onder het merk Douwe Egberts, Piazza d’Oro of Laurentis) zoals Hotel New York Rotterdam, Bodega Keijzer Amsterdam en alle Bilderberg hotels.

Twintig jaar geleden zat ecologische kleding nog niet echt lekker en had ecologisch eten een geitenwollensokkenimago. Tegenwoordig hoort ‘groen doen’ bij praktisch idealisme. Duurzaam eten, leven en reizen is helemaal van deze tijd. door annemiek de waard

B

ij het boodschappen doen wordt niet direct gedacht aan de bestrijdingsmiddelen, kinderarbeid en voedselkilometers die in het boodschappenmandje liggen. Toch wordt verantwoord consumeren steeds populairder. Een trend in duurzame voeding is bijvoorbeeld slowfood: seizoensgebonden producten uit de streek. Eten uit de regio is lekker? Ja! Zo kan Rotterdam van het platteland eten bij Van de boer. En puur natuur is gezond. In Amsterdam gaan de gemeenteambtenaren al op de biologische tour. Solidariteit Maar niet alles kan in Nederland geproduceerd worden en natuurlijk moeten de boeren in de derde wereld ook blijven verdienen. Daarom zijn er organisaties als Solidaridad die eerlijke handel in beweging brengen. Max Havelaar koffie, Oké fruit en Kuyichi mode zijn bekende initiatieven. Iets minder bekend, maar zeker even groot, is UTZ Certified. ‘UTZ’ betekent ‘goed’ in een Mayataal uit Guatemala. Daar begon in 2002 een samenwerking tussen koffieboeren en inkopers. Duurzame productie Petra de Jong van UTZ Certified vertelt: “Duurzaamheid betekent voor iedereen iets anders en de uitdagingen zijn enorm. Denk aan de aanpak van armoede of slechte milieupraktijken. Dat kan nooit één partij op zich nemen. Organisaties als Fair Trade, Organic en andere vullen elkaar goed aan. Fair Trade houdt zich voornamelijk bezig met armoedebestrijding, Solidaridad

heeft goede veldcontacten en UTZ staat voor een duurzame productieketen. We willen goede boeren ontwikkelen tot betere zakenmensen. Het effect? De productie van een coöperatie in Honduras bijvoorbeeld steeg met ruim veertig procent. En door beter management is het waterverbruik van een Keniaanse boerderij gehalveerd.”

Foto: ranplett / istockphoto

groene praat

Transparante koffie Een UTZ-gecertificeerd product is duurzaam door minder waterverbruik, minder gebruik van bestrijdingsmiddelen en betere oogsten. Het onafhankelijke keurmerk is samen met Solidaridad ontwikkeld. Bedrijven als Ahold en Sara Lee werken met deze garantie dat het product verantwoord is verbouwd. UTZ Certified is begonnen met koffie en momenteel lopen er programma’s voor cacao en palmolie. Later volgen thee en soja. Het aardige is dat het hele koffietraject te volgen is via een website. Een demonstratie is te zien op www.utzcertified.org/yourbrand. Foto’s: Birte van Ouwerkerk

Groene lifestyle En natuurlijk reist niet alleen de koffie. Waar komen bijvoorbeeld kleren, schoenen en cosmetica vandaan? De babyspullen, het meubilair of tuingereedschap? Veel informatie is te vinden op www.allesduurzaam.nl. Voor wie zelf op reis gaat: de uitstoot van het vliegtuig kan bijvoorbeeld gecompenseerd worden met greenseats en die van een auto- of busreis via www.klimaatneutraal.nl. En een duurzame levensstijl kan getest worden op: www.goodies.nl.

Naam: Vincent Leeftijd: 18 Beroep/opleiding: Praktijkschool horeca

Naam: Novella Leeftijd: 35 Beroep/opleiding: Eigenaar Bed & Breakfast

Naam: Otto Leeftijd: 41 Beroep/opleiding: Makelaar

“Het meeste eten wordt door mijn tante gekocht, maar ik let er in een winkel niet op of iets biologisch is. Ik weet het niet eigenlijk. Als ik iets koop in een winkel denk ik dat ik er een beetje op let of iets diervriendelijk is of fairtrade. Want ik maak me wel een beetje zorgen om het milieu.”

“Ik koop hier op de markt in de Jordaan altijd biologisch vlees. Ook koop ik veel tweedehands kleding. Eigenlijk doe ik dat vooral sinds ik drie jaar geleden naar Amsterdam ben verhuisd vanuit Italië. Hier zijn mensen veel milieubewuster en dat vind ik fijn. Alleen mijn make-up is niet diervriendelijk.”

“Ik heb drie kinderen en die proberen we echt ‘consuminderen’ mee te geven. Daarnaast eten we twee dagen per week duurzame vis en kopen we altijd biologisch vlees. Wij shoppen altijd heel bewust, maar ik heb bijvoorbeeld geen fairtrade broeken, want de portemonnee speelt ook mee.”

hoe eeN politiCus groeNe goeroe Werd

Na het verlies vaN de verkieziNgeN iN 2000 leek al gore Net zo iN de vergetelheid te rakeN als vele aNdere presideNtskaNdidateN die het iN de loop der jareN aflegdeN iN de strijd om het Witte huis. maar gore Werd dé Wereldleider op milieugebied. de ooit Wat saaie maN Weet WereldWijd, ook iN oktober iN NederlaNd, bomvolle zaleN met geïNteresseerdeN te iNspirereN.

Wat is er toch gebeurd met Al Gore? Toen hij zich kandideerde voor de presidentsverkiezingen van 2000 werd hij nog ‘Al Bore’ genoemd. Hij stond te boek als een wat saaie, stugge man met schoolmeesterpreken over het milieu waarbij iedereen knikkebolde. Ook al bood hij tijdens de verkiezingscampagne verrassend goed partij, Gore legde het af tegen de man die zich wat soepeler voortbewoog in het maatschappelijk verkeer - George W. Bush….

kaskraker Maar nu! De wereld hangt inmiddels aan Gore’s lippen. Eindelijk een leuke leraar voor de klas! Als je zijn documentaire ‘An Inconvenient Truth’ ziet, is dat haast letterlijk het geval. In een deels collegezaal-achtige setting overtuigt hij passievol en met kennis van zaken en schokkende beelden vrijwel iedereen van zijn gelijk. Of dat gelijk ook helemaal de waarheid is, dat is een tweede. Sommige wetenschappers vinden zijn beweringen over de klimaatveranderingen wat overtrokken. Stijgende lijntjes van grafieken doortrekken, dat is toch geen wetenschap meneer? Maar het punt is gemaakt. De kaskraker is goed voor de Academy Award 2007 en opent wereldwijd miljoenen mensen de ogen. Ook hier in Nederland, dat Gore in oktober

62 | www.green2.nl

bezocht. Green.2 was daarbij aanwezig. Op het podium stond een man die de show stal, charismatisch, vol passie en van wie de overtuiging afspatte. Zijn boodschap aan de bomvolle zaal met captains of industry, wetenschappers en politici: “We moeten het NU doen! Juist nu, tijdens de kredietcrisis – het is een perfecte mogelijkheid om groen denken en innovatie met elkaar te combineren!” Gore weet haast persoonlijk de globale opwarming op de politieke agenda van vele landen te zetten. Hij gaat zelfs een stap verder. Met zijn lezingen bereidt Gore de mensheid voor op een nieuw paradigma, een nieuw denkbeeld. Milieucrisis, financiële crisis; de wereld verkeert in chaos en we kunnen niet langer meer voort op de oude voet. Het moet allemaal anders en we móeten wel veranderen. grote verliezer Dat is vrij vertaald de boodschap die Gore tegenwoordig uitvent voor zijn selecte publiek. Een boodschap die nog groter is dan ‘alleen maar’ de opwarming van de aarde. En de mensen vreten het. Na het aanhoren van alle rampspoed lopen ministers, gezags- en cultuurdragers en ondernemers geïnspireerd glimlachend de zaal uit. Krijg dat maar eens voor elkaar… www.green2.nl | 57

MASK 64 | www.green2.nl

Aanraders

tIP

Op de dagen dat je niet scrubt, doet een rulle handdoek over je gezicht ook licht dat exfoliërende werk. niet ruw wrijven, maar deppen graag

tIP

een voedend masker kun je ook gebruiken als nachtcrème. In plaats van het weg te halen stap je er lekker mee in bed

’s Ochtends: •USPA Awaken Foam Cleanser bevat amandelolie en respecteert de pH-waarde van je huid (€ 17) • Earthline gezichtswasgel is zeer pH-vriendelijk en 100% natuurlijk (€ 12,95) • Aveda All Sensitive Cleanser voor de heel gevoelige huid (€ 28) ’s AvOnds: •Kiehl’s Supremely Gentle Eye MakeUp Remover, vetvrij, op basis van komkommer, ook voor lenzendraagsters (€ 22.50) • REN Conditioning Eye MakeUp Remover is een vloeibare crème met Gingko en sojapeptiden die je wimpers schoonmaken en verzorgen (€ 27) • L’ Occitane Almond Apple Cleansing Oil, gemaakt van organische appel uit de Provence. In contact met water wordt de olie een zachte melk (€ 16,50)

Green buildinG

MASK SCRUB CLEAN

xxxxxxxxxx

GROENE xxxxxxxxxx HELDEN

ook heel NederlaNd haNgt aaN de lippeN vaN al gore

AL GORE

GREEN.2: DE EERSTE GROENE GLOSSY VAN DE WERELD! Wie zegt dat eco-bouWen niet mooi kan zijn? integendeel! glazen Wanden en een opvallende balkenstructuur maken van dit huis een bijzondere en aangename afWisseling op de bestaande architectuur. bovendien is deze moderne kijk op de traditionele, chaletachtige vakWerkhuizen héél eco!

’s Ochtends: •Sephora Vegeticals Exfoliator op basis van botanische wortels en plantenextracten en met een rijstextract. Scrubt heel zachtjes zonder te beschadigen (€ 50) • De Gentle Face Buff van L’ Occitane, die als een ‘gummetje’ over je huid gaat (€ 23 ) • Comfort Zone Active Pureness Scrub is bedoeld voor een vettige huid. Op basis van natuurlijke extracten, scrubt heel mild (€ 34) ’s AvOnds: •Living Nature Cleansing Clay Peel bestaat uit een heel fijne klei met een fiks absorberend vermogen. Maakt schoon en glad (€ 26) • Comfort Zone Lip Blooming Scrub poetst de velletjes op je lippen zachtjes weg (€ 19,20)

• REN F10 Enzymatic Smooth Radiance Facial Mask haalt dode huidcellen weg en voedt je huid met de vetzuren Omega 3 en 6 (€ 31) • Comfort Zone Hydramemory Mask (€ 29,10) doet zijn herstellende werk 24 uur lang en is een aanrader in de winter • Aveda Intensive Hydrating Masque is vetvrij en brengt het vochtgehalte van je huid in een mum van tijd weer op peil (€ 30,50) Meer aanraders vind je op www.Green2.nl

www.green2.nl | 65

paleis van glas

NU IN DE WINKEL! GREEN2.NL

FASHION | BEAUTY | TRAVEL | BUSINESS | PEOPLE | LIVING

EnErgiEkostEn bEsparEn!

MET NAADLOzE IsOLATIE vErMINDErT u hET wArMTEvErLIEs, vErbETErT u hET wOONcOMfOrT EN spAArT u hET MILIEu.

bEspa a ho n d E r Euro’s rdEn pEr ja ar!

Het ga

sverbru ik voor kunt u centra tot ong le verw e a v eer 4 4 een go % redu rming ed, naa ceren i dloos g n e ï s o leerd h Isolere u is. n he

lpt dus echt!

PluImers Isoleert vloeren, daken en spouwmuren met een unIeke en 100% naadloze Pur-teChnIek. deze IsolatIe is een investering die loont. u besPaart nIet alleen enorm oP de energIekosten, het Is ook beter voor het mIlIeu en het woonComfort van u en uw medebewoners.

Comfortabel en duurzaam...

Isoleren met PUR- Super is een zeer verstandige oplossing. Het wooncomfort verbetert direct en de energiekosten gaan onmiddellijk omlaag. Onderzoek toont aan dat bij veel andere soorten isolatiemateriaal het warmteverlies twee keer zo hoog is als bij isolatie met het topisolatiemateriaal PUR-Super.

Pluimers Isolatie

Pluimers Isolatie, de grootste aanbieder in deze sector, past deze techniek al sinds 1980 met veel succes toe in binnen- en buitenland. Ook bij de isolatie van vloeren, kruipruimten, spouwmuren, daken, gevels, zolders, stallen, bedrijshallen, biogasreservoirs en scheepswanden wordt deze methode gebruikt. Onze experts werken zeer efficiënt en zijn snel beschikbaar.

de voordelen op een rij:

• • • • • • • •

direct lagere energiekosten direct een beter wooncomfort beter voor het milieu geen onnodige verplichtingen en/of langlopende contracten terugverdientijd van spouwmuurisolatie: ± 3 jaar* terugverdientijd van vloerisolatie: ± 7 jaar* Pur-super is 100% naadloos vult zonder holten en krimpt niet Pur-super is het duurzaamste isolatiemateriaal

wilt u graag meer weten?

Belt u dan met Pluimers Isolatie B.V., telefoonnummer 0548-516 225 of stuurt u e-mail naar [email protected]. Voor meer informatie kunt u ook terecht op onze website: www.pluimers.eu * gemiddelde bij de huidige energieprijzen.

www.pluimers.EU

THEMABIJLAGE groei in groen MEDIAPLANET

19

Duurzaam (ver)bouwen Bouwen en renoveren en dan energieneutraal wonen? Dat kan! De kennis en technologie zijn aanwezig. Over de nieuwste ontwikkelingen en het verschil tussen een ‘normaal’ en een duurzaam huis. door annemiek de waard

D

uurzaam bouwen en wonen is een van de middelen tegen klimaatverandering. Er is nog een enorme milieuwinst te behalen in de wijze waarop gebouwd en gewoond wordt. Buitenlandse projecten laten zien dat een hoge kwaliteit van wonen heel goed te combineren is met ecologische keuzes.

Nieuwbouw Een van de ontwikkelingen in de nieuwbouw is de warmtepomp. Er wordt warmte of koude opgeslagen onder de grond. Dat geeft ’s winters warmte en zomers koelte. Dit systeem werd eerst voornamelijk in kantoorgebouwen toegepast, maar nu ook door woningcorporaties, in appartementencomplexen en individuele woningen. Benodigd is vloerverwarming en een andere omgang met de thermostaat: die blijft constanter. Groot voordeel: er is bijna geen energie nodig en de warmtepomp levert duurzame warmte én koeling.

Ontwikkelingen “Er is veel aandacht voor duurzame energie”, zegt Paul Tameling van Informatiepunt Duurzaam Bouwen. Hij wijst op de verhoging van de woonlasten door hogere energieprijzen. “Dat kan worden opgevangen door iets meer te investeren in een energiezuinige woning. Hierdoor wordt de energierekening enorm verlaagd.” Merei Wagenaar van SenterNovem vult aan: “Duurzaam wonen is niet een optelsom van technische snufjes in een woning. Denk aan de integrale aanpak van een pand of combinaties zoals een zonneboiler en goede isolatie. In extreme mate gebeurt dat in een passiefhuis.” Passiefhuis Een passiefhuis is een huis met een

bijzonder laag energiegebruik voor ruimteverwarming en een gezond binnenklimaat. De woning is vier tot vijf keer energiezuiniger dan nu wettelijk verplicht is. Het principe bestaat al jaren, maar is in Nederland op kleine schaal gebleven. “Nu de energiekosten en aandacht voor het klimaat toenemen, is er de laatste twee jaar meer vraag naar dit soort huizen”, vertelt Wagenaar. “Het is gebaseerd op een extreem goed geïsoleerde schil en optimaal gebruikmaken van zonnewarmte. De kosten zitten in de materialen die soms uit het buitenland gehaald moeten worden.”

Foto: skodonnell / istockphoto

Bestaande bouw De eisen voor nieuwbouw zijn al aangescherpt, maar hoe zit het met bestaande bouw? Wagenaar: “Hier zien we HR-ketels gecombineerd met een zonneboiler. Zonneboilers worden steeds efficiënter en beter inpasbaar op daken en zolders. De combinatie geeft warm water, ook als het koud is. Verder zien we de com-

binatie met luchtwarmtepompen, die hun vermogen om te verwarmen of te koelen uit de buitenlucht halen. Een klein temperatuurverschil is nodig om bijvoorbeeld te koelen. Een stuk efficiënter dan alleen airco, want die slurpt energie!” En verder Nieuw is zelf elektriciteit opwekken met microwarmtekrachtkoppeling, ook wel HRe-ketel genoemd. Een cv-ketel die behalve warmte ook elektriciteit produceert, een principe afgekeken van de tuinbouw. “Verder zijn zonnecellen makkelijk op daken te plaatsen en is de terugverdientijd met de huidige subsidie korter”, vervolgt Wagenaar. “En dan hebben we nog het ‘cradle to cradle’ bouwen. Daarbij zijn bouwmaterialen afbreekbaar of recyclebaar met gebruik van duurzame energie. Architectonisch zie je de natuur terug, omdat ruimtes in harmonie met de omgeving zijn en er veel daglicht wordt gebruikt.” Zuinig en schoon Het gaat niet om enkele huizen, er bloeien hele duurzame wijken op. “De Buitenkans in Almere is een pracht van een ecologische nieuwbouwwijk”, volgens Tameling. En BAM Woningbouw gaat zich inzetten voor meer passiefhuizen, zowel in de nieuwbouw als bestaande voorraad. Het bouwbedrijf kiest voor duurzaam geproduceerd FSC-hout, een gezond binnenklimaat, maatregelen tegen fijnstof en het vermijden van het schadelijke koper, lood en zink. Een stimulans voor duurzaam (ver)bouwend Nederland?

Wilt u

échte smaak

proeven tijdens uw kerstdiner? Kom dan naar de Natuurwinkel voor al uw pure, biologische producten.

De Samenwerkende Grossiers Udea, Natudis en Bakkerij Verbeek feliciteren de grootste natuurvoedingsketen met ruim 50 winkels in Nederland.

ALKMAAR, Hofplein 3 • AMERSFOORT, Leusderweg 27 • AMSTELVEEN, Hueseplein 1 • AMSTERDAM, 1e Constantijn Huygensstr. 49-55, Elandsgracht 118, Haarlemmerdijk 160-164, Marathonweg 23, Jan Pieter Heyestraat 105, Osdorpplein 620, Scheldestraat 53, 1e Van Swindenstraat 30-36, Van Woustraat 80-82 • APELDOORN, Asselsestraat 146 • ARNHEM, Kronenburgpassage 32 • ASSEN, Torenlaan 24 • BERGEN, Nesdijk 20b • BERGEN OP ZOOM, Wassenaarstraat 32 • BREDA, Nieuwe Haagdijk 7 • CASTRICUM, Torenstraat 34 • DE BILT, Hessenweg 127 • DEN BURG (TEXEL), Hogerstraat 15 • DEN HAAG, Theresiastraat 113, Torenstraat 140, Weimarstraat 155 • DEVENTER, Smedenstraat 106-108 • DIEREN, Wilhelminaweg 49 • DRACHTEN, Moleneind Zuidzijde 57-59 • EINDHOVEN, Geldropseweg 54, Kruisstraat 128a • ENSCHEDE, De Heurne 59 • ERMELO, Dr. Holtropstraat 70 • GRONINGEN, Gedempte Zuiderdiep 65 • HAARLEM, Houtplein 18 • HAREN, De Brinken 16 • HEERHUGOWAARD, Middenwaard 53 • HENGELO, De Wetstraat 122-126 • HILVERSUM, Noordse Bosje 11 • HOOFDDORP, Kruisweg 1047 • HOORN, Kleine Noord 15 • MEPPEL, Woldstraat 62 • NIJKERK, Langestraat 39-41 • NIJMEGEN, Groenestraat 199 • OSS, Kruisstraat 22 • ROERMOND, Dr. Leursstraat 19a • SCHOORL, Heereweg 13 • UDEN, Margrietstraat 14 • UTRECHT, Nachtegaalstraat 51A • WINSCHOTEN, Venne 7 B-9 • WINTERSWIJK, Roelvinkstraat 33 • ZAANDAM, Hogendijk 28 • ZOETERMEER, Pilatusdam 15 • ZWOLLE, Van Karnebeekstraat 23.

www.natuurwinkel.nl

Een wereld zonder groen wordt grauw

LLiNK is dé publieke omroep voor iedereen die een bijdrage wil leveren aan een betere wereld. LLiNK wil een bijdrage leveren aan een vrije, eerlijke en duurzame wereld

door mensen te ondersteunen in hun zoektocht naar eigen mogelijkheden om een positieve bijdrage te leveren. Door motiverende radio- en televisieprogramma's te maken over mondiale verhoudingen, mensen- en dierenrechten, natuur en milieu willen we laten zien dat de inbreng van elke betrokken wereldburger een grote bijdrage levert aan een duurzame toekomst. LLiNK gelooft in praktisch idealisme. Wij zijn op heel veel manieren verbonden met de wereld: door de kleren die we dragen, door hoe we stemmen of waar we werken. En u hebt daardoor invloed op het leven van anderen. Praktisch idealisten dragen niet de hele wereld op

hun schouders maar gaan gewoon aan de slag. Word lid en maak kans op fraaie ‘groene prijzen’ Iedereen kan ons helpen om die 150.000 leden voor 1 april 2009 te halen. Door lid te worden of lid te blijven. Iedereen vanaf 16 jaar kan lid worden van LLiNK. Binnen een huishouden mogen ook meer mensen lid zijn van LLiNK en mensen kunnen ook lid zijn van meerdere omroepen. Dat maakt het televisieaanbod alleen maar kleurrijker! Het lidmaatschap kost slechts 5,73 euro per jaar. Iedereen speelt mee in de Groene loterij, als we op 1 april de 150.000 leden gehaald hebben. Het lidmaatschapnummer wordt dan uw lotnummer.

JA, ik word lid van LLiNK Naam: Adres: Postcode:

Huisnummer: Woonplaats:

Geboortedatum:

Man

Vrouw

Telefoonnummer: E-mailadres: Ik machtig LLiNK om tot wederopzegging jaarlijks € 5,73 af te schrijven van mijn bank- girorekening: Ik ontvang de Holland Hotelbon en maak kans op de groene prijzen in de Groene loterij, wanneer LLiNK 150.000 leden heeft gehaald. Handtekening: �

�

En televisie ook! Kleurrijke televisie kan niet zonder omroep LLiNK. LLiNK laat in haar programma's zien dat een aangename levensstijl prima samen gaat met respect voor onze omgeving. Dat duurzaam niet afzien betekent, maar dat bewuste keuzes maken net zo prettig kan zijn. Om ook na 1 april 2009 ‘groene’ programma's te kunnen blijven uitzenden, hebben we op die datum 150.000 leden nodig. Dat gaat lukken, mede dank zij u!

PS Stuur de bon vandaag nog op in een envelop. Een postzegel is niet nodig. Antwoordnummer 1303, 3900 WB VEENENDAAL. Opzeggen kan op elk gewenst moment.

Of sms “llink” naar 3388 en wij bellen u direct terug.

De ‘groene’ prijzen waar u een grote kans op maakt om te winnen! HOOFDPRIJS

Hybride Smart cabrio

3 electro scooters

10 fietsen

100 LLiNK ballonvaarten

1500 kaartjes Eco Drome

Altijd prijs! Holland Hotelbon