God, Minimalisme en Ascese

over

God, Minimalisme en Ascese R. Bangma (0633633)

Essay 7X700 Architectuur: Filosofie & Kritiek over God, Minimalisme en Ascese 25 mei 2009 Remco Bangma 0633633

Inhoudsopgave Inleiding

5

Vraagstelling

6

Minimalisme

8

Ascese

14

Christelijke ascese Wabi

14 16

Drie ruimtes

21

Le Thoronet Nový Dvůr Santa Maria

21 21 22

Conclusie

24

Bronnen

26

Boeken Internet

26 26

4 | R. Bangma

Inleiding Het afgelopen jaar heb ik het werk van John Pawson ontdekt en ben ik er van onder de indruk geraakt. Minimalistische architectuur heeft vaak iets mysterieus over zich. Hoewel dit niet altijd het geval is, minimalisme lijkt op het eerste gezicht eenvoudig, maar in werkelijkheid is het een kunst om een ruimte minimaal en tegelijk maximaal te maken. Goede minimalistische architectuur prikkelt de mens, maar hoe en waarmee? De ruimtes van dergelijke architecten laten je soms achter met een ‘wow’-gevoel (een wow die je niet hardop durft uit te spreken, maar fluistert). Een ruimte die feitelijk gezien heel ‘weinig’ is kan op een mysterieuze, bijna wonderlijke, manier heel veel teweeg brengen.

Over God, Minimalisme en Ascese | 5

Vraagstelling Naast het oproepen van een ‘wow’-gevoel zijn de ruimtes waar ik over spreek in staat om als het ware nieuwe ruimte scheppen in de ziel van de mens. Dit gevoel wordt als volgt onder woorden gebracht door een buurvrouw van John Pawson wanneer zij spreekt over John Pawson’s huis: “John’s house creates a quasi-religious atmosphere for domestic activities and relationships. When I say quasi, I don’t mean fake, because the house evokes an authentic sense of awe.”1 In dit essay zal ik trachten een antwoord te vinden op de volgende vraag: Kan men met een minimaal aantal middelen ruimtes creëren die als het ware ruimte maakt in de ziel van de mens/gebruiker, ruimte om tot jezelf te komen en in contact te treden met God? Deelvragen die hiervoor beantwoord moeten worden zijn: Wat is minimalisme? Is Less More? Wat is ascese? Bij het beantwoorden van de hoofdvraag en deze deelvragen maak ik gebruik van twee hoofdteksten, een essay van John Pawson in zijn boek Minimum, en een Katherine Bucknell – How it Seems to a Neighbour, John 1 Pawson – Themes and Projects, p. 69

6 | R. Bangma

essay van Gregory Collins, osb, over Simeon the New Theologian uit het boek Asceticism. Daarnaast heb ik ook nog vele andere teksten geraadpleegd in boeken en op internet. Naast teksten zal ik ook voorbeelden van gebouwen aanhalen, twee gebouwen zullen hierbij meermaals terugkeren, het klooster Onze Lieve Vrouw van Nový Dvůr in de Tsjechische Republiek en het voormalig klooster Le Thoronet in de Provence.


(links) Trap in John Pawson’s eigen woning

Minimalisme Wanneer men het heeft over minimalisme dan spreekt men vaak over de kunststroming die begin jaren ’60 in Amerika ontstond. Bekende namen zijn Donald Judd en Richard Serra. We kunnen het minimalisme in de architectuur echter niet klakkeloos koppelen aan deze stroming in de kunst. Minimalistische architectuur kent een veel vroeger ontstaan. Hoewel dat een minimalisme is dat zich anders uit gaat het terug op dezelfde principes en ideeën. Minimalistische architectuur moet dan worden gezien als een vertaling in architectuur van een leefwijze waarbij men streeft naar eenvoud, soberheid en onthechting van het aardse. Voorbeelden van een dergelijk streven vindt men in zowel Japanse seculiere als de westerse kloosterarchitectuur, en dan voornamelijk in de kloosters van de Cisterciënzer orde. In het boek Minimal Architecture definiëren Ilka & Andreas Ruby minimalisme als volgt: “Minimalist architecture is ultimately whatever you want it to be.” 2 Deze definitie mag dan onduidelijk zijn, ze staat dichter bij de waarheid dan de definitie die wikipedia geeft. Wikipedia tracht een duidelijk te definitie te formuleren. Ze noemt minimalisme een stroming die staat voor het minimalistische, het puur abstracte en objectieve, zonder emotie3. Ze noemt ook het volgende: “Op het gebied van architectuur werd de naam Minimalisme, gebruikt, om de herontdekking van de waarde van de lege ruimte en een radicale verwijdering van alles dat niets met het eisenprogramma te maken heeft te laten blijken.”4 2 3 4

Ilka & Andreas Ruby – Minimal architecture, p. 16 http://nl.wikipedia.org/wiki/Minimalisme_(architectuur) ibid

8 | R. Bangma

Minimalisme is echter niet een stroming die uitgaat van een soort efficiëntie in het realiseren van het programma van eisen ook is het doel niet om emotieloze en objectieve ruimtes te ontwerpen. De ruimtes die veel minimalistische architecten weten te creëren bewijzen het tegendeel. “But simplicity is not the same as unthinking utilitarianism or pragmatism. Just as abstraction in art depends upon a mastery of the skills of representation through drawing, so simplicity is actually very difficult to achieve. It depends on care, thought, knowledge and patience.” 5 Minimalisme gaat over het zoeken naar de essentie6. De essentie van een ruimte, van een object, van een materiaal. Het is daarmee iets heel anders dan weglaten wat overbodig zou zijn. John Pawson beschrijft het zo: “You reduce, you simplify and at first there is less and less to look at. Then as you go on reducing, attenuating, and compressing, you come to a point at which you go through a barrier, and pass through in some kind of mirror world. In which you see, looked at with enough clarity, not emptiness, but a sense of richness. You find that there are 50 different colours of white. When an object is reduced to its essentials, proportions come alive and simplicity takes on its own resonance and character.”7 We kunnen hier in lezen dat Pawson duidelijk de idee van Less is More aanhangt. Hoewel dit een tegenstelling

5 John Pawson – Minimum, p. 10 6 De essentie (Latijn: essentia, van esse, zijn) of het wezen is filosofisch gezien de aard van iets, hetgeen dat de kern vormt van iets. Essentie kan in het algemeen worden beschouwd als datgene wat overblijft wanneer de randzaken worden weggedacht. (http:// nl.wikipedia.org/wiki/Essentie) 7 ibid, p. 18


lijkt te zijn is het zo dat wanneer men de kunst van het weglaten goed in de vingers heeft dat men dan werkelijk van Less More kan maken. Het minimalisme van de Cisterciënzers heeft eigenlijk een heel ander doel voor ogen dan het creëren van ruimtes die hun essentie weerspiegelen. Dat ze dat toch doen is eigenlijk bijzaak. Bij de Cisterciënzers is de architectuur een vertaling van hun spiritualiteit, hun leefwijze. De Cisterciënzerorde is een kloosterorde die leeft volgens de regel van St. Benedictus. Ze zijn ontstaan als afsplitsing van de Benedictijnenorde omdat ze de regel strikt na wilde gaan leven, iets dat naar hun mening in de Benedictijner kloosters op dat moment niet werd gedaan. Deze strikte leefwijze komt tot uiting in het uiterlijk van de kloosters die ze bouwden. Ornamenten en uitbundige versieringen waren uit den boze. St. Bernardus achtte ornamenten eventueel nodig in kathedralen om de devotie van de gelovigen te voeden, maar monniken werden geacht deze niet nodig te hebben.8 Voor een monnik zouden ornamenten alleen maar een afleiding vormen bij de verering van God.9 De cisterciënzers bouwden gedreven door hun spiritualiteit kloosters die een wonderbaarlijkeschoonheid bezitten. Ze bouwden vaak stijlzuiver en de weinige ornamenten die ze toepaste waren eenvoudig en zuiver vormgegeven. In sommige gevallen had een ornament ook een theologische betekenis. Zo bevind zich tussen de rechte wanden en het ronde gewelf altijd een lijst, die het aardse (de rechte wand) en het goddelijke (het ronde gewelf) van elkaar scheidt. De behandeling van 8 152 9

vgl. John Pawson – Afterword, Architecture of Truth, p. vgl. Ilka & Andreas Ruby – Minimal architecture, p. 21

10 | R. Bangma

de materialen waaruit het klooster bestaat, de plek van bepaalde ornamenten, etc. alles is onderworpen aan een bepaalde hiërarchie. In bijvoorbeeld Le Thoronet heeft men gebruik gemaakt van de locale steensoort, dit is een harde kalksteen die moeilijk te bewerken is. De stenen zijn zonder specie op elkaar gestapeld. Wanneer we naar het absis van de kloosterkerk kijken dan zien we dat de stenen daar zo perfect zijn gehouwen dat ze precies in elkaar passen en dat ze samen een vlak gaan vormen: “The whole and its details are one.” 10 In het absis vindt men weinig ornament, het meest versierd is het altaar, en dat is dan ook juist de plek waar de monnik zich goed op moet kunnen focussen. De meest uitbundig versierde ruimte van het klooster is het scriptorium, dit is de plek waar de abt dagelijks een stuk uit de regel van St. Benedictus voorleest. Deze ruimte is een wat ‘lossere’ ruimte, hier wordt meer gesproken. Deze ruimte heeft als enige in het hele klooster ribgewelven en de kapitelen van de kolommen zijn naar verhouding uitbundig versierd. Minimalisme gaat dus over het zoeken naar de essentie van een ruimte of een object, maar in diepere zin ook naar de essentie van het leven. Daarmee is het dus niet persé hetzelfde als een lege ruimte, de kloosterkerk van Le Thoronet is net zo minimalistisch als de kloosterkerk van Nový Dvůr, beide vertegenwoordigen ze op geheel eigen wijze precies ditzelfde principe. “(…) minimal living has always offered a sense of liberation, a chance to be in touch with the essence of 10 Le Corbusier – introduction, Lucien Hervé – Architectture of Truth, p. 7


existence, rather than distracted by the trivial. Clearly simplicity has dimensions to it that go beyond the purely aesthetic: it can be seen as the reflection of some innate, inner quality, or the pursuit of philosophical or literary insight into the nature of harmony, reason, and truth. Simplicity has a moral dimension, implying selflessness and unworldliness.” 11 John Pawson hanteert de volgende begrippen: oppervlakte, licht, massa, circulatie, ritme, proportie, landschap, repetitie, perspectief, knooppunt, hiërarchie, geometrie en context. Opvallend is dat licht in de beschrijving van alle begrippen12 een grote rol speelt. Wat licht doet met de massa, met het oppervlak van een muur, hoe het de circulatie stuurt, etc. licht vormt in religie ook een centraal thema, God is licht. Licht als beeld van God komt op een prachtige manier naar voren in de proloog van het Evangelie volgens Johannes: “(...) In Hem was leven en dat leven was het licht der mensen. En het licht schijnt in de duisternis maar de duisternis nam het niet aan. Er trad een mens op, een gezondene van God; zijn naam was Johannes. Deze kwam om te getuigen van het Licht opdat allen door hem tot geloof zouden komen. Niet hij was het Licht maar hij moest getuigen van het Licht. Het ware Licht, dat iedere mens verlicht kwam in de wereld (...)”13

11 John Pawson – Minimum, p. 7 12 Ze worden uitgebreid beschreven in het boek Leçons du Thoronet van John Pawson 13 Proloog – Het Evangelie van Jezus Christus volgens Johannes 1:4-9

12 | R. Bangma


Ascese Ascese komt van het Griekse askesis wat oefening, lichamelijk training betekend. Voor de Grieken had het voornamelijk de betekenis van atletische training. Men kan stellen dat iedereen die bezig is om bijvoorbeeld bepaalde deugden te verwerven zichzelf traint en dus tot op zekere hoogte ascetisch bezig is. Hij is dan een strijd aan gegaan met zijn (in geval van het verwerven van deugden) de materiële kanten van zijn natuur om die te onderwerpen aan de spirituele kanten, op die manier strevend naar perfectie.14 Ascese is net als minimalisme een begrip dat terug te vinden is in vele culturen en tijden. De inhoudelijke betekenis verschilt en veranderd, maar ascese is altijd een oefening waarbij men zich iets ontzegt om een hoger doel te bereiken. Dit kan dus atletische perfectie zijn zoals bij de Grieken, maar ook een geestelijke perfectie zoals bij monniken.

Christelijke ascese Bij christelijke ascese wordt gestreefd naar een hoger doel dan enkel het verkrijgen van natuurlijke perfectie. De noodzaak van natuurlijke perfectie moet echter niet onderschat worden. Men kan immers moeilijk bovennatuurlijke deugden verwerven als men niet ook al natuurlijke deugden bezit. Bij christelijke ascese streeft men naar het verkrijgen van bepaalde deugden waarvan God heeft gewild dat de mens deze zou bezitten. Er zijn een aantal bronnen te benoemen die aan de wortel staan van deze vorm van ascese. 14 vgl. Catholic Encyclopedia: Asceticism (http://www. newadvent.org/cathen/01767c.htm)

14 | R. Bangma

Allereerst zijn er de tien geboden. Ten tweede is er het voorbeeld van Jezus Christus. Zijn leven van zo nabij mogelijk trachten na te volgen, eigenlijk gelijk worden aan Hem. De motieven en praktijken van deze ascese zijn te vinden in het Evangelie. De navolging van Christus verloopt grofweg volgens de volgende drie hoofdwegen: versterving van de zintuigen, niet van de wereld zijn, onthechtheid van familiebanden. Samengevat kan je zeggen dat ascese dus het meer houden van God dan van alle andere dingen samen.15 “Whoever desires to find God, let him deny himself….” 16 ”Whatever is offered tot you, if it is not related in any way to your salvation, reject it!” Niet van de wereld zijn kan men ook vertalen als niet werelds zijn. Gregory Collins, osb, zegt daar het volgende over: “Asceticism detaches the senses from the everyday world, without removing the monk from it, in order to allow inner sensation to blossom.” 17 De monnik dient dus onthecht te zijn van de wereld, het is echter niet nodig de wereld te verlaten. Hoewel dit inderdaad zo is zijn monniken bij uitstek mannen die zich in zekere zin wel terug trekken uit de wereld en gaan leven in hun eigen wereld; het klooster. De roeping 15 vgl. Catholic Encyclopedia: Asceticism (http://www. newadvent.org/cathen/01767c.htm) 16 Simeon the New Theologian - De Catanzaro, op. cit., p. 47 geciteerd door Gregory Collins, osb – Simeon the New Theologian: An Ascetical Theology for Middle-Byzantine Monks uit Asceticism – ed. Vincent L. Wimbush & Richard Valantasis, p.348 17 Gregory Collins, osb – Simeon the New Theologian: An Ascetical Theology for Middle-Byzantine Monks uit Asceticism – ed. Vincent L. Wimbush & Richard Valantasis, p.346


van de monnik vraagt om een verlaten van de wereld en daarmee een andere (niet perse grotere!) overgave aan God dan andere mensen. Midden in de wereld zijn en niet van de wereld zijn is een weg die ook bestaat en al in het Evangelie wordt beschreven. Het is echter zo dat Simeon the New Theologian, degene op wie Collins zich basseerd, veel verder ging dan alleen onwordliness, “He demanded a complete renunciation of the soft living, wealth, and worldliness. The real proof that the ascetic has achieved such poverty comes when actual revulsion for the visible world is felt.” 18 Hij wilde dat de monniken echt een afkeer gingen voelen voor de wereld. De wereld haten om op die manier dichter bij God te komen, naar mij idee gaat haten verder dan wat nodig is. De wereld is immers uit liefde door God geschapen, van God houden kan niet samengaan met haat jegens zijn schepping. De ascese van de monnik bestaat in een paar regels uit: “Fasting, watching, long prayers (whether liturgical or private); obedience; work; guarding of the mind; corporal exercises (prostrations); celibacy: these were the practices designed to subjugate the flesh, calm the mind, and create inner space in the heart for union with God.” 19 Het mooie aan dit citaat van Collins is dat hij spreekt over de innerlijke ruimte in het hart die wordt geschapen door de beschreven ascese.

Wabi Het begrip wabi zou men de Japanse tegenhanger van ascese kunnen noemen. Wabi betekent letterlijk armoede. De betekenis in de Japanse cultuur is vrijwillig 18 Gregory Collins, osb – Simeon the New Theologian: An Ascetical Theology for Middle-Byzantine Monks uit Asceticism – ed. Vincent L. Wimbush & Richard Valantasis, p.350 19 ibid, p.345

16 | R. Bangma

gekozen armoede om vele rijkdommen te kunnen vergaren op spiritueel gebied. Armoede moeten we dan zien als onthechting, dus niet letterlijk. Bezit mag wel, maar alleen wat nodig is en het moet geen doel op zich zijn. Men moet niet afhankelijk zijn van het materiële, bezittingen dienen een hulpmiddel te zijn op weg naar ons einddoel. Voorwerpen die voldoen aan het wabi ideaal hoeven niet strak te zijn, eenvoud kan juist ook oneffenheid inhouden. De theekommen van de theeceremonie, een typisch wabi ritueel, zijn daar een mooi voorbeeld van. Ze dragen sporen van gebruik en tonen daarmee eigenlijk de vrijwillige armoede.


18 | R. Bangma


20 | R. Bangma

Drie ruimtes Om tot een antwoord te komen van mijn vraag wil ik graag drie kerken met elkaar vergelijken. Ik heb gekozen voor kerken omdat deze gebouwd zijn met het doel contact te kunnen hebben met God. Niet dat daarvoor een kerk noodzakelijk is, maar deze ruimtes zijn de plekken die hier speciaal voor zijn aangewezen en ingericht en als het goed is moeten zij dat in contact treden vergemakkelijken. De kerken die ik wil vergelijken zijn de kloosterkerk van Le Thoronet, de kloosterkerk van Onze Lieve Vrouw van Nový Dvůr van John Pawson en de Santa Maria in Marco de Canavezes van Álvaro Siza.

Le Thoronet De lichtinval in Le Thoronet is met vrij conventionele en eenvoudige openingen tot stand gebracht. De vensters bevinden zich bij de altaars en in de zuid- en westgevel van het schip. De vensters in het schip zijn in beleving nagenoeg afwezig en dienen enkel voor lichttoetreding. In het absis van de kerk bevinden zich drie vensters, symbool voor de Drie-eenheid, die een goudkleurig licht laten vallen op het altaar, de belangrijkste plek in de kerk. In de zijkapellen gebeurt precies hetzelfde, maar dan met een venster. Op deze manier wordt de aandacht van de aanwezigen door middel van licht duidelijk gericht op het altaar: “The soul must seek light by following the light.” 20

Nový Dvůr In Nový Dvůr bevinden de ramen zich achter grote 20

St. Bernard – 31 preek over het ‘Lied der Liederen’


schermen, welke in het schip anders zijn vormgegeven dan in het koor. Het binnenvallende licht verarnderd door de dag heen van kleur door de stand van de zon. Door de grotere hoeveelheid licht in het koor trekt deze de aandacht. Ook de symetrische vorm met centraal een oud en klein Mariabeeld en in dezelfde as het altaar en tabernakel trekken de aandacht naar dit punt in de kerk. De kerk is minder mysterieus dan Le Thoronet, ze dwingt echter wel veel respect af doordat ze grootsheid en zuiverheid uitstraalt.

Santa Maria De Santa Maria van Siza is een kerk die veel meer recht voor zijn raap is. De ramen zijn hooggeplaatst en zorgen voor veel licht waardoor de ruimte meteen helemaal wordt prijsgegeven er is daarom geen mysterie. Het licht geeft geen hiërarchie aan, door de vorm van de kerk is er wel een hiërarchie en daarmee oriëntatie aanwezig. Deze is echter veel zwakker dan bij de twee voorgaande voorbeelden. De ruimte is veel meer een lege ruimte dan de andere twee voorbeelden.

22 | R. Bangma


Conclusie De vraag die ik mij aan het begin stelde kan ik beantwoorden met: Ja, met weinig middelen kunnen ruimtes gemaakt worden die een hulmiddel vormen bij het in contact treden met God. Minimale middelen betekend dat men de middelen die men inzet uiterst goed moet beheersen en ze uiterst zorgvuldig moet ontwerpen. Licht is één van de belangrijkste middelen waarmee gewerkt wordt in minimalistische architectuur. Licht is ook een belangrijk thema in religie. Wanneer men een minimalistisch religieus gebouw ontwerpt zou licht dus een van de hoofdthema’s moeten zijn. De mens word aangetrokken door licht, maar als het licht overal is, dan wordt je tot alles aangetrokken. Net als dat ornamenten de aandacht kunnen afleiden kan ook teveel licht de aandacht afleiden. Een belangrijk thema is dus ook voorkomen van afleiding. Minimalistische ruimtes hebben een ascetische lading. De ascese van een monnik is echter anders dan die van een gelovige midden in de wereld. Een kerk voor een klooster zal er daarom ‘ascetischer’ zijn dan een parochiekerk. Minimalisme kan heel goed werken voor de gewone gelovige mits het goed is toegepast. De gelovige moet er het mysterie zien en voelen, de grootsheid ervaren, tegelijkertijd ook een vorm van warmte en geborgenheid ervaren, je moet je in een andere wereld wanen, waar je de gewone wereld even kan vergeten en achter je laten. Een ruimte waarin het tijdelijke vervangen wordt door het eeuwige, waardoor je de aanwezigheid van De Eeuwige ervaard. Men moet zich ook kunnen op iets kunnen oriënteren, er moet een

24 | R. Bangma

duidelijk punt zijn dat de mens aantrekt, een punt zoals het Mariabeeld en het tabernakel in Nový Dvůr. “To me, one of the most significant principles is to omit the unimportant, in order to emphasize the important.”21 “While he (St. Bernard - RB) conceded that ornamentation might be necessary in a cathedral ‘to rouse devotion in a carnal people incapable of spiritual things’, he believed that the monk, with his superior spirituality, would only be distracted by material embellishment, (…)”22 Het is interessant dat St. Bernard zegt dat ornament wel mag in Kathedralen om het volk te helpen in hun devotie. Gewone gelovigen zijn, naar zijn mening, niet in staat om God te vinden en aanbidden in de ascetische ruimtes van zijn kloosters. Ik denk dat een goed uitgebalanceerd minimalisme echter een goed hulpmiddel kan zijn voor een ieder om God na te volgen.

21 22 alinea

John Pawson – Minimum, p. 12, 1e alinea John Pawson – Afterword, Architecture of Truth, p. 152, 1e


Bronnen Boeken Pawson, J. (2004) (Mini) Minimum. London/New York: Phaidon Pawson, J. (2006) Leçons du Thoronet. Marseille: Images En Manoeuvres Éditions (Ed.) Moryadas, A. & Morris, A. (2002) John Pawson, Themes and Projects. London/New York: Phaidon Ruby, I. Ruby, A. Sachs, A. Ursprung, P. (2003) Minimal Architecture. Munich/Berlin/Londen/New York: Prestel Verlag Hervé, L. (2001) Architecture of Truth, The Cistercian Abbey of Le Thoronet. London/New York: Phaidon (Ed.) Wimbush, V.L. & Valantasis, R. (1998) Asceticism. New York: Oxford University Press

Internet New Advent (z.d.). Asceticism. Geraadpleegd op 22 mei 2009, http://www.newadvent.org/cathen/01767c.htm Wikipedia (z.d.). Minimalisme (architectuur). Geraadpleegd op 3 mei 2009, http://nl.wikipedia.org/ wiki/Minimalisme_(architectuur) Wikipedia (z.d.). Minimalism. Geraadpleegd op 3 mei 2009, http://en.wikipedia.org/wiki/Minimalism

26 | R. Bangma

Wikipedia (z.d.). Asceticism. Geraadpleegd op 8 mei 2009, http://en.wikipedia.org/wiki/Asceticism Wikipedia (z.d.). Essentie. Geraadpleegd op 24 mei 2009, http://nl.wikipedia.org/wiki/Essentie Klooster van Nový Dvůr (z.d.). Afbeeldingen. Geraadpleegd op 3 mei 2009, http://www.novydvur.cz/ index.html Editions Gaud (z.d.). Le Thoronet (Afbeeldingen). Geraadpleegd op 19 mei 2009, http://www. photothequegaud.com/index.php?rep_ cible=ABBAYES%20et%20PRIEURES/Cisterciens/33FRANCE/83-136%20-%20Le%20Thoronet&pg=1 Romanes.com (z.d.). Le Thoronet (Afbeeldingen). Geraadpleegd op 19 mei 2009, http://www.romanes. com/Thoronet/ House of Solitude (2004). The Desert Fathers and Mothers on Solitude. Geraadpleegd op 10 mei 2009, http://www.hermitary.com/solitude/desert.html House of Solitude (2002). Evagrius Ponticus: On Asceticism and Stillness in the Solitary Life. Geraadpleegd op 10 mei 2009, http://www.hermitary. com/solitude/evagrius.html House of Solitude (2008). John J. Conley: “The Eremitical Anthroplogy of William of St. Thierry” in Cistercian Studies vol. 25, 1990, p. 115-130.. Geraadpleegd op 10 mei 2009, http://www.hermitary. com/articlereviews/conley.html


House of Solitude (2007). Gelassenheit (releasement) in Meister Eckhart. Geraadpleegd op 10 mei 2009, http:// www.hermitary.com/solitude/eckhart.html House of Solitude (2004). Wabi and Sabi: The Aesthetics of Solitude. Geraadpleegd op 29 april 2009, http:// www.hermitary.com/solitude/wabisabi.html Telegraph (2006). The shape of silence. Geraadpleegd op 22 mei 2009, http://www.telegraph.co.uk/ culture/3656801/The-shape-of-silence.html

28 | R. Bangma


God, Minimalisme en Ascese

Recommend Documents