Tweede zondag na Epifanie, 17 januari 2016 Martinikerk In deze dienst werd aandacht besteed aan de film Erbarme Dich van Ramón Gieling. De film was ’s middags na de dienst, in samenwerking met het Sneker filmhuis te bekijken in de Sneker filmwinter. We vierden het avondmaal Ds. Jan Willem Nieboer Over de film: Wat doet de Mattheüs Passion met mensen? In de film Erbarme Dich zoekt de filmmaker Ramón Gieling naar een antwoord. In deze Nederlandse documentaire worden stukken uit de Mattheüs Passion gezongen en afgewisseld met verhalen van mensen die vertellen hoe zij verbonden zijn met deze muziek. Gelezen: Johannes 2: 1-11 Gezongen: Lied 275: 1, 2 en 4, Psalm 146: 1 en 4, Lied 526: 1, 3 en 4, Lied 489, Lied 221 en Lied 791: 1, 2, 5 en 6
ERBARME DICH De film Erbarme dich is opgenomen in een verlaten gebouw. Een betonnen casco, waarin je de contouren van een kerk herkent. Een kerk die leeg is komen te staan bij gebrek aan kerkgangers. Het roept een sfeer op van oud, verlaten en voorbij. In de eerste scène wordt het kruis er binnengedragen. Als een decorstuk. Dan wordt in het kerkcasco de Mattheüs Passion gezongen Er worden scènes uitgespeeld met de zangers en zangeressen van het daklozenkoor de straatklinkers. De verlaten kerk verbeeldt het feit dat het geloof in ons land samen met de kerken krimpt en zich terugtrekt. Waar trekt het zich terug? Nou bijvoorbeeld in de Mattheüs Passion. Als Bach het geloof verpakt in zijn muziek, mag je het gewoon mooi vinden zonder dat je voor achterlijk versleten wordt. De filmmaker Ramón Gieling pakt In de film Erbarme Dich de Mattheüs Passion als het ware weer uit. Wat raakt mensen nou zo in deze Passie? Hij laat verschillende personen daarover vertellen: de dirigent Pieter Jan Leusink zelf, de sopraan, Olga Zinovieva , de regisseur Peter Sellars, de schrijfster Anna Enquist, een danser, een schilder. Stuk voor stuk komen ze met bijzondere verhalen. Eigenlijk noemt niemand God. Maar het wonderlijke is dat de film - door die verhalen heen - uitkomt bij de hele oude woorden die in de kerk al eeuwen klinken:
Schuld, berouw, troost en loutering. Als je onze kerk afpelt kom je hierbij uit. Het zijn woorden die samen het casco van de kerk vormen. (Wat dat betreft is het decor goed gekozen) Soms denk ik dat we dat in onze kerk zelf een beetje vergeten zijn. Deze film brengt ons weer terug bij de kern. We lazen het bijbelverhaal van de bruiloft die in het water dreigt te vallen. In dit verhaal doet Johannes hetzelfde wat Ramón Gieling doet. Hij pelt het grote verhaal van het mens-zijn af tot de kern. Tot het kleine verhaal van een boerenbruiloft ergens in een feestzaaltje in Kana. Kana moet je niet op de kaart van Israël gaan zoeken. Het is Kanaän; het beloofde land. De plek die de belofte in zich draagt, dat God en mens elkaar zullen vinden. God in een pak met een hoge hoed als de bruidegom. De mens op haar mooist uitgedost, als bruid. Hier in Kana worden God en mens één. Dat is tenminste de belofte. Maar het geplande feest loopt krakend vast. Ze zitten zonder wijn, zegt Maria de moeder van Jezus. Er is alleen water. Wat voor water? Reinigingswater. Er moet eerst gereinigd worden. Dan wordt het water wijn. In de film zegt de operaregisseur Peter Sellars: Iedere traan is een parel, gevuld met licht, waardoor je jouw weg door de duisternis kunt zien. Een traan verandert in een parel. Zoals water in wijn. Dat is wat er volgens hem in de Mattheüs Passion gebeurt. Het begint met huilen, met een traan. In het midden wordt gehuild en aan het eind wordt weer gehuild. En gaande weg verandert de traan in een parel, gevuld met licht, waardoor je jouw weg door de duisternis kunt zien.
Catharina van Siena (1347-1380) Voorop de liturgie staat een afbeelding van Catharina van Siena. Een mystica, iemand die niet door slim te redeneren God wil doorgronden, maar door gevoel. Zij heeft geschreven over tranen. Ogen weerspiegelen onze ziel; onze tranen zijn direct verbonden met ons hart. Er zijn verschillende soorten tranen, schrijft Catharina van Siena1. Er zijn tranen die geen waarde hebben; dat zijn tranen die verbonden zijn met zelfmedelijden. Je kunt ook tranen hebben van berouw; Als je huilt om wat er verkeerd gegaan is, omdat je tekort geschoten bent. Dat is mooi. Maar – zegt Catharina van Siena – als die tranen verbonden zijn met angst, omdat je bang bent dat God je daarom afkeurt blijven het tranen zonder waarde. Omdat je dan ten diepste huilt uit zelfbehoud én Omdat je God zo geen recht doet. Pas als je huilt vanuit oprecht berouw, omdat je niet de liefde hebt gegeven die je had kunnen geven, pas dan krijgen je tranen waarde. En er is nog iets nodig. Je moet durven geloven dat Gods liefde groter is dan jouw tekort. Als je gelooft dat God je niet afkeurt en dan toch berouw hebt, dan is je berouw oprecht; Dan krijgen je tranen waarde en begin je God recht te doen. Zo kun je door verdriet heen dichter bij God komen. Zie je de bloem die ze draagt op die afbeelding? Het is een witte lelie; het symbool van zuiverheid. En als je goed kijkt zie je in die bloem een kruisbeeld dat bij de handen en het hoofd begint te bloeien. Water wordt wijn. Een traan een parel. Lijden een bloem 1
Op de website Catholic Treasury is het hele tractaat van Catharina van Siena na te lezen in een Engelse veratling: http://www.catholictreasury.info/books/dialogue/diag63.php
Wat ik wel grappig vind, ze lijkt een beetje op zo’n modern moslimmeisje met haar hoofddoekje. Sommige mensen noemen het een kopvodde, daar begrijp ik niks van. Want je moet toch toegeven: soms kunnen ze fantastisch staan… Misschien liggen Islam en Christendom dichter bij elkaar dan wij denken. Want die mooie zin van Peter Sellars: Iedere traan is een parel, gevuld met licht, waardoor je jouw weg door de duisternis kunt zien Die zin is van een Islamitische filosoof: Al-Ghazali een soefist uit Perzië die leefde op de overgang tussen de 11e en de 12e eeuw. Een tijd waarin de Islam het qua menselijkheid, mildheid en wijsheid met glans won van ons Christendom. Ons geloof zonk in die tijd af naar haar bloedige, bizarre kruistochten. Volgens Peter Sellars heeft muziek te maken met verdriet. De mooiste muziek is vaak treurig, treuriger dan je zelf ooit zult zijn. Verdriet is een soort ruimte die we liever niet betreden. Maar de Mattheüs Passion is een uitnodiging om dat wel te doen. Een uitnodiging om de ruimte van het verdriet in te stappen Een uitnodiging om niet alleen te huilen, maar om mee te huilen. De muziek en het verhaal van Christus lijden verbinden zich met jouw verdriet, jouw berouw en met dat van ieder ander mens. En daar, in die verbinding, zit de loutering. De dirigent Pieter Jan Leusink zegt dat de Mattheüs Passion therapeutisch is. “Na drie en een half uur ben je niet gesloopt, maar gelouterd”. De Passie gaat door lijden heen, door oprecht berouw. Christus verbindt zich met ons verdriet en reinigt ons. De film Erbarme Dich eindigt met het slotkoraal van de Mattheüs. De zangers van het koor van Pieter Jan Leusink zingen geknield. Daardoorheen zien we de beelden van een vrolijk avondmaal. Twaalf zangers van het daklozen koor zitten samen aan tafel in uitbundige kleuren gekleed. Ze eten en drinken. Jezus is die man met zijn lange haren die in volle ernst Jezus aan het kruis van Matthias Grünewald verbeeldde. Hij draagt nu een witte mantel met daaronder zijn Led Zeppelin-shirt. Hij drink wijn, samen met zijn twaalf vrienden aan tafel. Het is goed daar aan tafel, er is geen dreiging. Het koor zingt: Wir setzen uns mit tränen nieder Und rufen dir im Grabe zu: Ruhe sanfte, sanfte ruh! Hier gaan dood en leven hand in hand. Opnieuw vallen er tranen, maar het zijn andere tranen. Het zijn parels geworden.
Zoals in Kana het water wijn. Niet een beetje wijn: 2 á 3 metrete, dat is 600, misschien zelfs wel 700 liter. Veel teveel voor die ene boerenbruiloft daar in Kana. Wat zou er mee gebeurd zijn? Er gaat een verhaal dat vertelt dat ze al die wijn met z’n allen daar in Kana nooit op konden. Daarom hebben ze het maar in flessen gedaan. En die flessen worden bewaard in de wijnkelders van de kerk. Wij drinken er nu nog van. Iedere keer als wij het avondmaal vieren ontkurken wij een flesje van die hemelse wijn. Dan drinken we de beste wijn die tot het laatste bewaard werd.
Lechajem, Op het leven
