Gezonde Schoolkantine Scholen Inspireren Scholen. juni Bezoekadres Groenewoudseweg TV Nijmegen T: (024) F: (024)

Gezonde Schoolkantine Scholen Inspireren Scholen juni 2014

auteur uitgave datum afdeling Gezondheidsbevordering

Marijn Haan Rozemarijn Schoot GGD Gelderland-Zuid 23 juni 2014 Onderzoek, Innovatie, Beleid &

versie status bestandsnaam

1 Concept Document1

Mocht dit document op internet worden geplaatst, dan graag vooraf overleg over de gebruiken foto’s.

Centraal postadres

Hoofdvestigingen

Postbus 1120

GGD Gelderland-Zuid

6501 BC Nijmegen www.ggdgelderlandzuid.nl

Regio Nijmegen (Nijmegen)

[email protected]

Rivierenland (Tiel)

Bezoekadres Groenewoudseweg 275 6524 TV Nijmegen T: (024) 329 72 97 F: (024) 322 69 80

Gezonde Schoolkantine Scholen Inspireren Scholen juni 2014 datum pagina

23 juni 2014 2 van 25

Inhoudsopgave Inleiding Leeswijzer

4 5

1

De opzet van een aanpak Gezonde Schoolkantine 1.1 Aanleiding en achtergrond 1.2Gezonde Schoolkantines in de regio Gelderland Zuid: inventarisatie

6 6 7

2

KIEK’s (Kijkje In Eigen Kantine)

9

3

Inspiratiemiddag Gezonde Schoolkantines

11

4 4.1

Samenwerkingspartners; lokaal, in de regio en landelijk.13 Samenwerken met mensen met een arbeidsbeperking in de Gezonde Schoolkantine Samenwerken met commerciële cateraars Voedingscentrum

13 16 17

4.2 4.3 5 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6

Verduurzamen van de aanpak Gezonde Schoolkantine Uitbreiden KIEK’s Verschillende concepten verder uitwerken en praktische tools ontwikkelen Verbinden aan VO contactmoment; samenwerking intern complementair maken aan thema Samen optrekken met het voedingscentrum Communicatie Urgentiebesef ondersteunende acties richting krachtenveld om school heen

18 18 18 19 19 20 21

Conclusie

22

Bijlage 1: Gezond Assortiment volgens de richtlijnen van het Voedingscentrum

23

Bijlage 2: Hand-out’s Inspiratiemiddag Gezonde Schoolkantines

24

Bijlage 3: Evaluaties Inspiratiemiddag Gezonde Schoolkantine Gelderland Zuid

25


23 juni 2014 3 van 25


23 juni 2014 4 van 25

Inleiding Bij GGD Gelderland Zuid zijn we al geruime tijd bezig het thema voeding binnen het onderwijs vorm te geven. Dat doen we aan de hand van de aanpak Gezonde School, waarbij zoveel mogelijk wordt ingezet op vier strategieën: beleid, educatie, omgeving en signaleren. Wanneer het gaat over het thema voeding op het voortgezet onderwijs, geldt dat de schoolkantine erg bepalend is voor de omgeving van de jongere wanneer we spreken over preventie van overgewicht. Al een aantal jaren zijn we binnen GGD Gelderland Zuid bezig met het ondersteunen van scholen bij het gezonder maken van hun kantine. Daarin kwamen we veel tegen, waardoor we tot de realisatie kwamen dat er specifiek op dit thema een lokale aanpak ontwikkeld moest worden om de complexiteit van het thema het hoofd te bieden. We zagen kansen en goede voorbeelden in de regio die als uitgangspunt konden dienen en welke we samen met de betrokken scholen verder wilden uitwerken/onderzoeken, om een impuls te geven aan het ontwikkelen van die aanpak. De aanvraag Scholen Inspireren Scholen heeft dit mogelijk gemaakt. Tussen aanvraag en uitvoering van het project zijn GGD Nijmegen en GGD Rivierenland gefuseerd, waardoor de opbrengsten van dit project nu ten gunste komen aan de hele regio Gelderland Zuid. Voor het voortgezet onderwijs geldt dat we daarnaast sinds kort in het kader van het adolescenten contactmoment een deel hiervan in kunnen zetten ten behoefte van collectieve preventie binnen de hele regio Gelderland Zuid. Zo kunnen we niet alleen vroegtijdig gezondheidsrisico’s signaleren, maar ook inzetten op het stadium daarvoor en werken aan het voorkomen ervan. Het komen tot een omgeving voor de jongere waar de gezonde keuze de voor de hand liggende keuze is, is hier cruciaal. De wijze waarop in Gelderland Zuid het adolescentencontactmoment is ingericht, draagt bij aan het verder verduurzamen van de aanpak voor gezonde schoolkantines. Het krijgt hierdoor een blijvende aandacht binnen de structuur van de school en binnen de samenwerking van partners. Doelen van het project i.h.k.v. Scholen Inspireren Scholen: De doelen van het project in het kader van Scholen Inspireren Scholen waren als volgt:  De opzet van een aanpak Gezonde Schoolkantine verder uitbouwen en verduurzamen, waarbij we mensen met een arbeidshandicap betrekken (dit sluit tevens goed aan bij het lokale WMO beleidsplan). 

Het faciliteren van de praktijk regio breed, door het uitbouwen van de KIEK's (kijk in eigen keuken): (1) Uitwisseling mogelijk maken tussen kantinebeheerders; In onze regio willen we een kantinebeheerder aanwijzen en faciliteren om collega's te motiveren en inspireren: weet exact wat de praktijk is; wat het van je als kantine beheerder vraagt; kent de praktische drempels; weet welke vaardigheden benodigd zijn. (2) Realiseren van uitwisseling/inspiratiebijeenkomsten waarbij we ook actieve scholen, Pluryn en regionale cateraars, Voedingscentrum en gemeenten betrekken. Verschillende vraagstukken kunnen we hier breed aan de orde laten komen, bijvoorbeeld en heel actueel: een gezonde schoolkantine binnen een onderbouwlocatie; wat is haalbaar en hoe beperk je personele kosten?

Binnen het project hebben we direct meerdere belangstellende scholen betrokken. Twee scholen in Nijmegen, het Citadel College en het Karel de Grote College zijn inspirerende voorbeelden. Zij hanteren mooie concepten die werken en hebben zelfs prijzen gewonnen met hun gezonde kantine. Veel scholen in Nijmegen hebben hun weg naar deze locaties al eens weten te vinden, maar zij kunnen als inspiratiebron dienen voor veel meer scholen in de regio. Het Citadel College en het Karel de Grote College hebben een centrale rol gehad in de uitvoering van Scholen Inspireren Scholen.


23 juni 2014 5 van 25

Onze ambitie is geweest om met 6 scholen intensief tot een opzet te komen. Daarnaast zijn een aantal activiteiten (denk aan kennisuitwisseling) regio breed toegankelijk, zowel voor scholen met kantines in eigen beheer als voor scholen met een eigen cateraar. Leeswijzer In dit verslag beschrijven we het verloop en de opbrengsten van het project. In hoofdstuk 1 kunt u lezen hoe het project Gezonde Schoolkantines vanuit Scholen Inspireren Scholen is opgestart en opgezet in de regio Gelderland Zuid. In de hoofdstukken 2 en 3 beschrijven we de activiteiten die we in dit kader hebben ondernomen en hun opbrengsten. Hoofdstuk 4 beschrijft hoe samenwerking met diverse partners vorm heeft gekregen, waaronder de samenwerking met mensen met een arbeidsbeperking en hoe deze vorm kan krijgen in een gezonde schoolkantine. De inzichten die we hebben opgedaan over deze samenwerking en de betrokkenheid van commerciële partijen hierbij komt daar ook aan bod. Tot slot beschrijven we de perspectieven voor de toekomst van de Gezonde Schoolkantine en nemen we u in hoofdstuk 5 mee op een doorkijkje tot aan januari 2016.


1 1.1

23 juni 2014 6 van 25

De opzet van een aanpak Gezonde Schoolkantine Aanleiding en achtergrond

Zoals u in de inleiding hebt kunnen lezen, houdt GGD Gelderland Zuid zich al langer bezig met gezonde schoolkantines. In februari en maart 2013 hebben we de eerste KIEK’s gehouden voor schoolkantines in eigen beheer. Dit staat voor Kijkje In Eigen Kantine. Tijdens de KIEK’s konden scholen bij elkaar komen kijken, vragen stellen en ideeën uitwisselen over de gezonde schoolkantine. Het werd al snel duidelijk dat scholen soms voor elkaar kunnen betekenen wat wij als GGD niet kunnen. Scholen inspireren elkaar, delen dezelfde praktijk en kunnen zodoende ideeën en goede voorbeelden uitwisselen. De Gezonde School Adviseur van de GGD kan op haar beurt daaraan weer kennis en expertise toevoegen. Voor meer info over wat een KIEK inhoudt en hoe het eraan toe gaat, verwijs ik u door naar hoofdstuk 2. Mede door de KIEK’s kwamen we er achter dat het nog helemaal niet zo gemakkelijk is van je schoolkantine een Gezonde Schoolkantine te maken. We zagen dat scholen tegen dezelfde dingen aanlopen, maar niet altijd met elkaar of met behulp van de GGD tot een oplossing konden komen. Daarnaast viel het op dat er verschillende kantineconcepten zijn die een verschillende aanpak vragen en dat benodigde samenwerking met (commerciële) partners niet altijd eenvoudig is. Voorbeelden van meer algemene vragen die we tegenkwamen: Wat voor soorten/concepten gezonde schoolkantines zijn er? Wat houden die concepten in en wat vragen ze in tijd, geld en samenwerking? Hoe creëer ik draagvlak bij de rest van het team en collega’s voor een gezonde schoolkantine? Wat zijn waardevolle landelijke, regionale en lokale samenwerkingspartners in het bereiken van een gezonde schoolkantine? Hoe kan ik maatschappelijke doelstellingen en de gezonde schoolkantine met elkaar combineren? Hoe bereik ik een gezonde schoolkantine met een commerciële cateraar? Hoe kan ik de gezonde schoolkantine koppelen aan het lesprogramma? Daarnaast merkten we dat er ook veel hele praktische vragen aan de orde kwamen, zoals: Van ongezond naar gezond is een verandering, hoe ga ik om met weerstand van leerlingen? Er zit een supermarkt naast onze school en dat is concurrentie voor de kantine. Wat kan ik hier tegen doen? Als de kantinemedewerker ziek is, gaat de kantine dicht. Leerlingen gaan dan naar de snackbar op de hoek. Hoe gaan we hiermee om? Toen we de automaten weg hebben gehaald, gingen leerlingen literflessen cola etc. en familiezakken chips meenemen van thuis. De inkomsten in de kantine liepen te ver terug. Wat nu? We merken dat wij niet alle antwoorden hebben en dat de kracht van scholen met elkaar in contact brengen, hen elkaar laten inspireren juist heel sterk is. In deze uitvoering van de jeugdimpuls; Scholen Inspireren Scholen komen deze twee bevindingen tot uiting. We hebben gezocht naar antwoorden die het mogelijk maken om een duurzame aanpak voor gezonde schoolkantines in de regio te ontwikkelen (zie hoofdstuk 5) en om een structuur te scheppen waarbinnen uitwisseling en inspiratie tot stand kan komen. Deze antwoorden en de structuur als resultaat van Scholen Inspireren Scholen, zijn de impuls die de aanpak van Gezonde Schoolkantines in de regio Gelderland Zuid nodig had. Dit heeft geleid tot een regio brede aanpak. Hierover is meer te lezen in hoofdstuk 5. In de volgende paragraaf beschrijven we de beginsituatie van de schoolkantines in onze regio, en beschrijven we het kader waarbinnen Scholen Inspireren Scholen is uitgevoerd.


1.2

23 juni 2014 7 van 25

Gezonde Schoolkantines in de regio Gelderland Zuid: inventarisatie

Om een startpunt van de aanpak te kunnen bepalen en vervolgens de ontwikkelingen en voortgang op regioniveau te kunnen meten, hebben we de beginsituatie van de regio m.b.t. Gezonde Schoolkantines op twee verschillende manieren in kaart gebracht. 1.2.1

Er is een inventarisatie gemaakt van alle schoollocaties in de regio waarbij gekeken is naar de volgende punten:  Zo   

is er op de locatie een kantine aanwezig? ja, Is dit een kantine in eigen beheer of Is dit een kantine die uitgebaat door een cateraar of; Zijn er nog andere concepten?

De belangrijkste punten van deze inventarisatie op een rij: De regio Gelderland Zuid telt 53 VO schoollocaties. Hierbij zijn 12 locaties van het Speciaal Voortgezet Onderwijs inbegrepen. Het gezonde schoolteam van GGD Gelderland Zuid richt zich primair op het regulier onderwijs. Waar mogelijk betrekken we het speciaal onderwijs wel. We hebben echter niet op alle schoollocaties zicht op de status van de kantine. -

Bij 4 van de overige 41 schoollocaties is geen kantine aanwezig.

-

Op 29 van de overige 37 schoollocaties is een gezonde schooladviseur van GGD Gelderland Zuid actief en de status van de kantine daarmee bekend. Op deze scholen wordt gewerkt aan één of meerdere gezonde schoolthema’s.

-

Op 18 van de 29 schoollocaties (64%) wordt de kantine gerund door een commerciële cateraar. (landelijk is dit gemiddeld 40%)

-

Van de overige 10 schoollocaties (36%) hebben negen er de kantine in eigen beheer. (landelijk is dit gemiddeld 60%)

-

Eén schoollocatie heeft een alternatief concept ontwikkeld waarbij de kantine in zijn geheel wordt gerund door mensen met een arbeidsbeperking, in samenwerking met lokale organisatie Pluryn.

Door deze inventarisatie na afloop nogmaals te doen, krijgen we zicht op eventuele veranderingen met betrekking tot bovenstaande punten. NB. We merkten dat veel scholen ooit voor een kantineconcept hebben gekozen, toen gezondheid (of een gezonde kantine) nog niet perse op de agenda stond. De mogelijkheden en ruimte om de kantine gezond te maken en eventueel andere maatschappelijke doelstellingen in het kantineconcept onder te brengen, verschillen per concept, maar is ook afhankelijk van de samenwerkingspartner (indien van toepassing). Om hier inzicht in te krijgen hebben we een beknopt overzicht gemaakt van welke kantineconcepten er momenteel in de regio aanwezig zijn. Kantine in eigen beheer Kantine uitgebaat door een cateraar (er zijn twee grote regionale cateraars die het merendeel van de scholen met een cateraar bedienen) Kantine in samenwerking met Pluryn. Pluryn is een organisatie voor mensen met een arbeidsbeperking. Kantine met een concept van een groothandel (al dan niet in combinatie met eigen beheer of cateraar) Deze worden nog verder uitgewerkt in het vervolg van het project Gezonde Schoolkantine waartoe Scholen Inspireren Scholen de impuls heeft gegeven. Zie hiervoor ook hoofdstuk 5.


1.2.2

23 juni 2014 8 van 25

Er is een meetinstrument ontwikkeld waarmee een 0- en een 1-meting kunnen doen.

Scholen worden hiervoor in 5 categorieën verdeeld die intentie en geplande activiteiten weergeven om de schoolkantine een Gezonde Schoolkantine te maken. Iedere categorie vertegenwoordigd een fase van ontwikkeling. 0 Geen gezonde schoolkantine (GSK)* - geen ambitie dit te worden 1 Geen GSK – wel de intentie om dit te worden – nog geen stappen ondernomen 2 Geen GSK – wel de intentie om dit te worden – beginfase 3 Geen GSK – actief mee bezig – geplande realisatiedatum ........... 4 Gezonde Schoolkantine 5 Gezonde Schoolkantine die zich inzet om andere scholen te inspireren *Als we spreken over de Gezonde Schoolkantine, bedoelen we een kantine met het assortiment volgens de richtlijnen voor gezonde schoolkantines van het Voedingscentrum. Voor een uitwerking van deze richtlijn, zie bijlage 1. De categorieën geven fasen aan waaraan de stappen uit het stappenplan zoals ontwikkeld door de Kantinebrigade van het Voedingscentrum gekoppeld kunnen worden. Met dit meetinstrument kunnen we daarom de voortgang meten, maar ook de ontwikkeling/beweging volgen en eventuele begeleiding hierop aanpassen. Op regioniveau, maar ook op individueel schoolniveau. Gaan alle scholen met een intentie om een gezonde kantine te worden vooruit, of ook achteruit? Of blijven ze hangen? En zo ja, in welke fase en welke stappen zijn er aan de betreffende fase of categorie gekoppeld om verder te komen? Dit kan inzicht geven in het proces op schoolniveau, evenals in de punten die op regioniveau maken dat ontwikkeling stagneert. Tot slot kan dit instrument op beide niveaus sturing geven aan de aanpak die nodig is om verder te komen. Het meetinstrument is indien gewenst beschikbaar voor andere GGD’en of uitvoeringsinstanties. De 0 meting is uitgevoerd in januari 2014 onder de 29 schoollocaties waarbij we betrokken zijn. Uitkomsten van de 0-meting Categorie 0: 3x Categorie 1: 5x Categorie 2: 9x Categorie 3: 10x Categorie 4: 0x Categorie 5: 1x De intentie om de schoolkantine gezond te maken is dus ruim vertegenwoordigd. Dat is fijn en het beantwoordt ook aan onze verwachtingen die we ons hebben gevormd in de afgelopen jaren. Over het algemeen is de ervaring dat een school zich heel hard inzet, maar door de zaken waar ze tegen aanlopen toch niet tot categorie 4 of 5 komen. We hopen met onze aanpak scholen te ondersteunen die zaken te verhelpen, zodat goede intentie ook wordt beloond.


2

23 juni 2014 9 van 25

KIEK’s (Kijkje In Eigen Kantine)

Kieks Een aantal scholen met een kantine in eigen beheer hebben begin 2013 te kennen gegeven behoefte te hebben aan uitwisseling met andere scholen die ook een kantine in eigen beheer hebben. Voor de scholen is in januari 2014 de eerste Kiek (Kijkje in eigen kantine) georganiseerd. Bij deze Kiek waren zes scholen aanwezig (Havo Notre Dame des Anges, Karel de Grote College, Montessori Groesbeek, Citadel College, Werkenrodeschool (VSO), Helicon Groen (VMBO)). Uit deze bijeenkomst kwamen de volgende onderwerpen naar voren waarover men graag uitwisseling over wilde:  Inkoop Gezamenlijke inkoop Groothandels: met welke groot handels zijn er contacten, wat is de ervaring met de verschillende groothandels qua contacten, leveringen en leveringsvoorwaarden. Sligro – Breakpoint principe  Assortiment  Dranken- en automaatbeleid op scholen (wel of niet, welke dranken worden er verkocht, beleid op energiedrankjes)  Goedlopende recepten  Mogelijkheden om leerlingen meer gezonde dingen te laten kopen in de kantine  Stageplaatsen leerlingen Werkenrode en cliënten Pluryn  Inspiratie-middag 21 mei  Scholing kantinepersoneel  Wat wordt er gedaan bij ziekte kantinepersoneel? In de Kiek, georganiseerd in februari, zijn de eerste zeven punten van de bovengenoemde opsomming besproken. Ieder heeft zijn/haar assortimentslijst meegenomen en gedeeld met de ander. Zo was er voor ander scholen inzicht in het aanbod en de prijs die gehanteerd wordt op ander scholen. Ook heeft iedereen zijn/haar drie best lopende recepten mee genomen ter inspiratie voor de andere scholen. Verder is besproken wat het automaatbeleid, het energiedrankjes beleid en het grootverpakkingenbeleid is op diverse scholen. Alle scholen weten nu dat er vraag is naar stageplaatsen voor leerlingen van de Werkenrodeschool en cliënten van Pluryn. En ook is er gesproken over de diverse mogelijkheden van inkoop en de ervaringen met de diverse groothandels. Daarbij werd door een aantal scholen de wens geuit om meer informatie te krijgen over het schoolkantine concept Breakpoint van Sligro. In april is er een bijeenkomst geweest voor de scholen die meer wilde weten van het Breakpointconcept. Bij deze bijeenkomst waren twee vertegenwoordigers van Sligro die het Breakpointconcept uitrollen voor Sligro. In Mei was de regionale Inspiratiemiddag over de Gezonde schoolkantine. Deze bijeenkomst wordt in het volgende hoofdstuk uitgebreid beschreven. Daar de meeste scholen het erg druk hebben op het einde van het schooljaar is de Kiek van juni doorgeschoven naar het begin van het nieuwe schooljaar. Deelnemers van de Kiek geven aan de bijeenkomsten zinvol te vinden. Men ervaart het als prettig om met elkaar te kunnen uitwisselen. Daarbij komen niet alleen knelpunten aan de orde maar ook inspirerende voorbeelden. We letten bij het organiseren van Kieks op de volgende punten:  We proberen te zorgen dat de deelnemers van de Kieks een keer per maand bij elkaar komen maar we letten daarbij wel op wat haalbaar is voor de deelnemende scholen. Als er namelijk te veel belasting op scholen komt qua uren haken ze af. (Havo Notre Dame is na de eerste bijeenkomst niet meer geweest. De medewerkers ervoeren de bijeenkomst als zinnig, maar krijgen geen uren vrij geroosterd van de directie om naar de bijeenkomsten te komen.)


    

23 juni 2014 10 van 25

Als er een andere bijeenkomst plaatsvindt (zoals bijeenkomst over het Breakpointconcept van Sligro of de inspiratiemiddag) dan schuift de Kiek voor die maand op naar de volgende maand. Een Kiek vindt steeds plaats op een ander school. Er wordt dan eerst een half uur de Kantine bekeken, het liefst met een stukje pauze erbij zodat de kantine ook ‘in bedrijf’ te zien is. Daarna is er een vergadering van maximaal anderhalf uur. Het versterken van onderlinge relaties en uitwisseling tussen de diverse scholen. Deelnemers bestaan uit kantinemedewerkers en/of docenten van de school die betrokken zijn bij de schoolkantine. De onderwerpen die besproken worden in de Kieks zijn zaken die scholen zelf inbrengen.


3

23 juni 2014 11 van 25

Inspiratiemiddag Gezonde Schoolkantine Gelderland Zuid

In december is er een werkgroep geformeerd bestaande uit Liesbeth Hofkens (Karel de Grote College), Sander Eikelkamp (Citadel College), Rozemarijn Schoot (GGD) en Marijn Haan (GGD). Deze werkgroep heeft het doel gehad om een inspiratiebijeenkomst gezonde schoolkantine te organiseren voor alle schoollocaties in de regio Gelderland-zuid. Ook is er voor deze bijeenkomst intensief samengewerkt met het Voedingscentrum. Deze inspiratiemiddag heeft plaats gevonden op 21 mei 2014 op het Karel de Grote college in Nijmegen. Deze school heeft in 2010 de tweede plaats verworven in de landelijke wedstrijd ‘De schoolkantine Award’ voor de gezondste schoolkantine van Nederland - georganiseerd door het Voedingscentrum. Sindsdien maakt deze school zich hard voor het belang van het hebben van een gezonde kantine op middelbare scholen en staat andere scholen te woord die hun hierover benaderen. De inspiratiemiddag was opgedeeld in 4 onderdelen: Inspiratiemarkt, Opening en plenaire lezing, Workshops, en een Afsluiting. De dag is redelijk goed bezocht. Er kwamen 31 mensen naar toe (er hadden zich 51 mensen opgegeven). Er waren 8 schoollocaties aanwezig. Uit de evaluatie bleek dat de meeste mensen tevreden waren over de middag. (zie bijlage 3) Hieronder een beschrijving per onderdeel: Inspiratiemarkt De middag begon met een inspiratiemarkt met proeverij. Daar waren de volgende organisaties aanwezig:  Oregional/stichting Landwaard; een lokale organisatie ter bevordering van streekproducten  Sligro met hun Breakpointconcept (voldoet aan de 75/25% norm van het Voedingscentrum)  Pluryn; instelling voor mensen met een arbeidsbeperking  Healthy food company; bedrijfje in gezonde automaten en  Wereldkantine; een programma van Wereldkoks waarbij leerlingen samen koken met mensen die nét de aansluiting missen met de arbeidsmarkt of om de stap te maken naar een beroepsopleiding en/of betaald werk. Dit zijn bijvoorbeeld allochtone vrouwen, of inburgeraars die stagneren in het inburgeringsproject, of autochtonen die zich beter ontwikkelen in praktijkonderwijs. In het project Wereldkantine worden de gemaakte, gezonde, hapjes, verkocht in de kantine van de school. De inspiratiemarkt met proeverij gaf een vrolijk, luchtig en positieve sfeer aan de bijeenkomst en zette hiermee de toon voor de gehele bijeenkomst. Plenaire opening/lezing In het plenaire gedeelte van de middag vertelde de rector van het Karel de Grote collegewaarom zij hadden gekozen voor een kantine in eigen beheer, hoe ze dat regelde (financieringsstromen) en welke inhoudelijk keuzes er waren gemaakt. Daarna vertelde Hanneke de Bruin, gelinkt aan het Voedingscentrum, over de invloed van school op eetgedrag. Er was de mogelijkheid om tijdens de middag 2 van de volgende workshops te volgen: o Een gezonde kantine: Hoe doe je dat? Kathelijne Bottema - Kantine Brigade Marieke te Plate- GGD 2 leerlingen –Citadel College o Een (gezonde ) kantine in eigen beheer Liesbeth Hofkens – Karel de Grote College Marijn – ggd o Catering powered by ... Pluryn Mark van den Bosch – Pluryn Rozemarijn - GGD o Een gezonde kantine met een cateraar Bart van den Bosch – Bart van den Bosch Consultancy


23 juni 2014 12 van 25

Tijdens de workshops zijn hand-out’s uitgedeeld. Deze geven een goed beeld van wat er tijdens de workshops behandeld is. Voor de hand-out’s, zie bijlage 2. Na afloop was er nog een plenaire afsluiting. De dag was zeer geslaagd. Er waren in totaal ongeveer 50 betrokkenen op de inspiratie middag waarbij er 10 schoollocaties vertegenwoordigd zijn geweest. De inspiratiemarkt (en proeverij) gaf een vrolijk, luchtig en positieve sfeer aan de bijeenkomst.


4

23 juni 2014 13 van 25

Samenwerkingspartners; lokaal, in de regio en landelijk.

Om tot een gezonde schoolkantine te komen, moet je veelal samenwerken met verschillende partners. We hebben tijdens Scholen Inspireren Scholen veel ervaring opgedaan in verschillende samenwerkingsverbanden. Deze ervaringen geven perspectieven voor de komende anderhalf jaar en laten ook zien waar opgaven liggen. In dit hoofdstuk beschrijven we zowel die ervaringen, alsook de kansen. In hoofdstuk 5 werken we verder uit hoe dit een plek krijgt in het resterende deel van de aanpak. 4.1

Samenwerken met mensen met een arbeidsbeperking in de Gezonde Schoolkantine

Pluryn is een organisatie voor mensen met complexe zorgvragen. Zij zijn actief binnen de gehandicaptenzorg, jeugdzorg en GGZ. Ieder mens heeft recht op gelijke kansen en mogelijkheden. Ook met een handicap of als de problematiek complex is. Pluryn helpt bij het vergroten van kansen op een gelijkwaardige plek in de samenleving. Pluryn staat open voor iedereen en voor alle zorgvragen. Daarbij werken we samen met anderen om duurzame resultaten te behalen. Een onderdeel van Pluryn is WerkZin. Werkzin is er voor jongeren met een met een grote afstand tot de arbeidsmarkt. Bijvoorbeeld jongeren met een licht verstandelijke beperking en/of psychiatrische problematiek, al dan niet in combinatie met gedragsproblemen en/of een lichamelijke beperking. Het Citadel College, één van de twee centrale scholen tijdens Scholen Inspireren Scholen heeft een schoolkantine die wordt verzorgt door cliënten van WerkZin. Zij worden ter plekke begeleid door een medewerker van Pluryn. Grote voordelen van dit concept: Koppeling maatschappelijke doelstelling; de jongens en meiden van WerkZin krijgen een kans op een arbeidsplaats. Leerlingen van het Citadel College zien binnen de eigen school dat mensen met een arbeidsbeperking ook goede werknemers zijn en de kans verdienen zich te ontplooien. WerkZin/Pluryn werkt zoveel mogelijk met biologische en verantwoorde producten, waar mogelijk uit de regio. Tijdens Scholen Inspireren Scholen zijn we op zoek gegaan naar mogelijkheden om dit concept uit te breiden in de regio. Bij het Citadel College in Nijmegen verzorgt WerkZin de gehele kantine, en verzorgt dus naast het bedienen van de leerlingen en het opstellen van het assortiment, ook de hele bedrijfsvoering. Hier komt nogal wat bij kijken. Ook het bepalen van het assortiment, dat gezond maken en houden volgens de normen van het voedingscentrum vergt veel tijd, kennis en energie. Het zijn dan ook veel zaken die naast het direct begeleiden van de jongens en meiden bij hun werk moeten plaatsvinden. Daarnaast speelt dat om de jongens en meiden van WerkZin te begeleiden, er full time een begeleider aanwezig moet zijn op de schoollocatie. Deze begeleider heeft relatief weinig cliënten onder zich, wat de personele inzet duur maakt. Deze combinatie aan factoren maakt dat het niet haalbaar is om het concept zoals dat op het Citadel College wordt uitgevoerd uit te breiden. Al met al genoeg aanleiding voor Pluryn om ervoor te kiezen zich te beperken tot hun ‘core business’ en de overige zaken aan anderen over te laten. Op zoek naar andere kansen en mogelijkheden dus!


4.1.1

23 juni 2014 14 van 25

Varianten van een gezonde schoolkantine met een organisatie voor mensen met een arbeidsbeperking. In dit geval Pluryn – WerkZin.

Zoals hierboven beschreven was het nodig om op zoek te gaan naar andere mogelijkheden, wilden we (lees Pluryn, scholen en GGD) dit concept een kans geven zich verder te ontwikkelen. De uitkomst hiervan zijn twee varianten: Stages Wat houdt het in? WerkZin plaatst één of meer cliënt(en) in de Gezonde Schoolkantine. Taken kunnen worden uitgebreid buiten de kantine indien gewenst. Waar mogelijk (afhankelijk van de school en capaciteiten van de cliënt) wordt toegewerkt naar een aanstelling, waardoor de cliënt werknemer wordt van de school of commerciële cateraar.  Toekomstig personeel wordt getraind bij WerkZin in sociale vaardigheden, werknemersvaardigheden en vakvaardigheden. (HACCP)  Korte en lange stageplaatsingen binnen de schoolkantine met als doel uiteindelijke uitstroming naar betaald werk al dan niet met loon dispensatie.  Professionele begeleiding door jobcoaches. Zowel kantine uitbater als betrokkenen jongeren worden begeleid.  Samenstelling van een passend takenpakket, ondersteunende hulpmiddelen, structuur in werkzaamheden, rooster, verbinding met andere betrokkenen waarborgen ,opstellen trajectplan, in kaart brengen wensen werkgever, in kaart brengen mogelijke knelpunten.  Gebruik van Melba methodiek om mogelijkheden van werknemer goed in kaart te brengen en verder te ontwikkelen.  Bij indienstneming ontzorging door middel van administratieve ondersteuning  Uitleg over wet en regelgeving , in overleg met uitbater gekeken  Zes wekelijkse evaluatiegesprekken met stagiair/werknemer over leerdoel/ontwikkeldoelen.

Wat heb je nodig?  Begeleider met affiniteit voor de doelgroep o Sociaal pedagogische vaardigheden, bereidheid en intresse in de doelgroep. o Dagelijks instructies geven, voor en na bespreken werkzaamheden. o Evalueren van werkzaamheden met behulp van aangereikte methodiek(Melba).  Visie op de Gezonde Kantine  Visie op verantwoord maatschappelijk ondernemen. Laten participeren van kwetsbare werknemers (jongeren)binnen de schoolorganisatie. (naast kantinewerk zijn er ook andere assisterende mogelijkheden. Denk aan facilitair, groen en concierge taken.) Samen met cateraar en gezond kantineconcept van een groothandel Om Pluryn te ontzorgen in de bedrijfsvoering van de Gezonde Schoolkantine, is een concept bedacht waarbij een commerciële cateraar de kantine uitbaat en hier stageplekken beschikbaar stelt voor cliënten van Pluryn. Het doel is waar mogelijk deze cliënten op termijn een vaste baan aan te bieden.


23 juni 2014 15 van 25

Het model voor het concept ziet er als volgt uit: Organisatie mensen arbeidsbeperking

Kantine concept

School/Gezonde School Werkgroep

Kantinebeheerder / cateraar

De school, ofwel gezonde school werkgroep is regievoerder, de kantinebeheerder of cateraar hoofduitvoerder. Die verzorgt en onderhoudt de contacten, afspraken, contracten en relatie met het kantineconcept en met WerkZin. De cateraar is bedrijfsvoerder en aanspreekpunt voor alle partijen. De school en cateraar moeten samen tot een overeenkomst komen. In deze overeenkomst worden naast de gebruikelijke contractafspraken, afspraken vastgelegd met betrekking tot: 1. Borgen van gezondheid. a. Dit kan middels het aantrekken van een kantineconcept, zoals bijvoorbeeld Breakpoint van Sligro. Het grote voordeel hiervan is dat het gezonde assortiment in principe gewaarborgd wordt. Aan het afnemen van een dergelijk concept zijn voorwaarden verbonden, zoals de te voeren huisstijl en minimale hoeveelheden per bestelling. De cateraar is i.p. de rechtspersoon die de overeenkomsten aangaat met het kantineconcept en is daarmee verantwoordelijk voor het voldoen aan de voorwaarden die daaraan verbonden zijn. b. Niet iedere school is groot genoeg om hiervoor voldoende af te nemen en niet iedere cateraar of kantinebeheerder is bereid om tenminste een deel van de communicatie uitingen van het concept te voeren. Het gezonde assortiment dient dus op een andere manier te worden geborgd. Dit dient zo gedetailleerd en concreet mogelijk te gebeuren. 2. Samenwerking met organisatie voor mensen met een arbeidsbeperking. (in dit geval Pluryn/WerkZin) a. Begeleiding van de cliënt wordt gedaan door kantinemedewerker in dienst van de cateraar. b. Cateraar is verantwoordelijk voor het voldoen aan de criteria in dat verband (zie vorige paragraaf ‘stages’. Deze zijn ook hier van toepassing. c. Plekken van inzet van cliënten. Worden zij behalve in de kantine ook op andere plekken in de school ingezet? Wie is dan aanspreekpunt voor de begeleidende kantinemedewerker? Hoe wordt dan de inhoudelijke begeleiding van de cliënt geregeld. (kantinemedewerker kan niet op twee plekken tegelijk zijn) In het schooljaar 2014 – 2015 wordt op één VO locatie in Nijmegen dit concept uitgevoerd bij wijze van pilot. Er zijn al andere scholen die interesse hebben getoond voor dit concept. Zij worden op de hoogte gehouden en krijgen de kans om hier na dat jaar mee aan de slag te gaan. GGD Gelderland Zuid kan dan optreden als procesbegeleider. 4.1.2

Punten van aandacht;

Door de ervaringen die we in het afgelopen jaar hebben opgedaan op dit vlak, kunnen we nu al een aantal punten van aandacht benoemen. Zaken die belangrijk zijn wanneer je overweegt te gaan samenwerken met een organisatie voor mensen met een arbeidsbeperking in één van de twee bovengenoemde varianten.


-

-

4.1.3

23 juni 2014 16 van 25

De organisatie voor mensen met een arbeidsbeperking als ‘kruiwagen’ voor de commerciële cateraar. Het belang van organisaties voor mensen met een arbeidsbeperking ligt vanzelfsprekend in het bieden van een traject voor de cliënt, waarna bij voorkeur een arbeidsplaats kan worden gecreëerd binnen het bedrijf waar de cliënt zijn of haar traject volgt. Dat wil zeggen; op de school of bij de cateraar. Of die kantine wel of geen gezond assortiment voert is daarbij vaak geen prioriteit. Probeer gezonde cateraars te koppelen aan de organisatie voor mensen met een arbeidsbeperking. We hebben gemerkt dat cateraars dergelijke organisaties als kruiwagen kunnen gebruiken om op meer scholen binnen te komen. Wanneer er geen goede afspraken zijn gemaakt over het assortiment, is het gevaar dat de kantine die er komt nog steeds niet voldoet aan de norm voor gezond, maar er in de tussentijd wel een meerjarig contract met een cateraar is gesloten door de school. Onzekere tijden. Door de op stapel staande transities, ziet de wereld er voor organisaties als Pluryn in deze tijd onzeker uit. Zij weten niet zeker of de gemeenten nog bij hun organisatie de trajecten gaat inkopen en de vergoeding die ze krijgen per cliënt loopt terug. Dat maakt het in deze tijd soms lastig om concrete afspraken te maken voor de toekomst. Ondersteuning voor borging gezondheid

We hebben gemerkt dat het verzorgen van een gezond assortiment door, in dit geval, Pluryn wel belangrijk wordt gevonden, maar dat zij er in de uitvoering vaak niet aan toe komen. Enerzijds is dit natuurlijk een uitwerking van de prioriteiten die zij stellen, maar ook het gebrek aan kennis en ervaring hiermee bij de organisatie en bij cliënten speelt hierin een rol. De themaspecialist Voeding van GGD Gelderland Zuid geeft daarom aan alle cliënten die een stageplek innemen in een (gezonde) schoolkantine voorlichting op maat over gezonde voeding, het belang ervan en de criteria van een gezonde schoolkantine. 4.2

Samenwerken met commerciële cateraars

De samenwerking die scholen met commerciële cateraars hebben of aangaan, zorgt dikwijls voor strubbelingen op de weg richting een gezonde(re) schoolkantine. De belangrijkste oorzaak hiervoor de verschillen in belangen van scholen en commerciële cateraars: Het belang van de cateraar is het behalen van winst. Op ongezonde producten wordt vaar meer winst gehaald. Daar komt bij dat alle verandering eerst weerstand oplevert. Wanneer het assortiment in een kantine wordt aangepast, duurt het vaak enkele weken voordat de nieuwe (gezonde) producten net zo goed worden afgenomen als de (ongezondere) oude producten. Die overbruggingstijd moet je in (willen) calculeren. Niet alle cateraars doen wat ze beloven in tijden van acquisitie, of naar aanleiding van voortgangsgesprekken of aanspreken van de school op het assortiment. Er wordt dikwijls een gezonde kantine beloofd, maar deze blijkt dan achteraf niet te voldoen aan de richtlijnen. Of ze beloven beterschap, maar voeren dit uiteindelijk niet of zeer (te) beperkt uit. Omdat er dan geen concrete afspraken over zijn gemaakt in het contract (zie onderstaande) zijn deze verbeteringen vaak moeilijk af te dwingen. Scholen zijn vaak niet gewend zichzelf als opdrachtgever en dus bepalende partij te zien. Zo wordt je snel ‘slachtoffer’ van een commerciële cateraar. Daar komt bij dat de besluitvorming rondom een kantine uitbater dikwijls verloopt via de facilitair manager/-medewerker. Die wordt in veel gevallen niet betrokken bij de gezonde school werkgroep, of bij de gesprekken die een directeur, zorg coördinator, combinatiefunctionaris en/of leerkracht hierover voert. Zo worden bij het sluiten van een contract wel de gebruikelijke vierkante meters, pachtsom en stroompunten besproken, maar blijft het assortiment onderbelicht. Hoe we hiermee moeten omgaan, wat er in een contract zou moeten worden vastgelegd, hoe je dat aanpakt en hoe we/scholen om moeten gaan met het ontwijkende gedrag van cateraars, dat zijn we aan het uitzoeken. Dit doen we door met veel cateraars in gesprek te gaan en met elkaar, de Kantinebrigade van het Voedingscentrum en scholen hierover van gedachten te wisselen. Die


23 juni 2014 17 van 25

laatste komt in het hele land dezelfde moeilijkheden tegen. Het is dus niet een lokaal/regionaal, maar een landelijk punt van aandacht. Welke wel en welke niet? Vooral met de gesprekken met cateraars en de ervaringen van verschillende scholen in de regio, maar ook in het land, hopen we zicht te krijgen op welke cateraars werkelijk willen werken aan een gezonde kantine en welke doen wat ze zeggen. De ervaring is nu dat dit vooral in de praktijk moet blijken. Tegenover cateraars die aangeven vanuit een gezond aanbod te willen werken stellen we ons op als positief kritische partner. We kijken waar we hen inhoudelijk kunnen ondersteunen en proberen vanuit het oogpunt van samenwerking tot komen tot een aantal commerciële partijen die we met vertrouwen aan scholen kunnen aanbevelen. We staan echter aan het begin. Zie ook paragraaf 5.2. Facilitair manager betrekken en concrete (!) assortimentsafspraken vastleggen in het contract Daarnaast adviseren we scholen assortimentsafspraken op te laten nemen in het contract en de facilitair manager actief te betrekken bij de gezonde schoolkantine. Die assortimentsafspraken dienen heel concreet te zijn, zodat er geen ruimte meer is voor ruime interpretatie of ‘het één zeggen, maar het ander doen’. Vanuit het belang van de gezonde kantine is ‘af en toe een snackdag’ heel wat anders, dan vanuit het belang van een commerciële cateraar! Wanneer een school al een commerciële cateraar heeft, is het van belang goed te weten wat voor contract je hebt. Wat is de looptijd? Wanneer loopt die af? Welke afspraken zijn gemaakt over eventuele (stilzwijgende?) verlenging? Etc. En hopelijk hebben we dan over niet al te lange tijd goede alternatieven voor de cateraars die echt niet lijken te willen. 4.3

Voedingscentrum

Het Voedingscentrum heeft een aantal medewerkers die zich specifiek richten op de kantines op middelbare scholen. Deze Schoolkantine Brigade (SKB) ondersteunt scholen door kantinescans bij hen af te nemen en naar aanleiding hiervan advies uit te brengen voor het gezonder maken van de kantine. Ook heeft het Voedingscentrum richtlijnen opgesteld voor het hebben van een gezonde schoolkantine. Daarbij is de aanname dat 75% van het aanbod in de kantine valt in de schijf van vijf en 25% van de aanbod zijn producten die buiten de schijf van vijf vallen (extra’s). Binnen allebei deze twee categorieën hanteert het voedingscentrum een onderverdeling in producten die de voorkeur hebben, die een middenweg zijn of die eigenlijk alleen per uitzondering aangeboden zouden moeten worden. Voor een uitgebreidere uitleg, zie bijlage 1. In het werken met scholen omtrent de gezonde kantine volgen wij de richtlijnen van de Schoolkantine Brigade. Wij halen veel informatie van de website die de SKB heeft. Daarnaast hebben wij regelmatig contact met de medewerkers van de SKB. Soms vragen wij hen advies bv. als het gaat over productinformatie. Ook wisselen wij onderling ervaringen met hen met hen over allerlei zaken omtrent het begeleiden van scholen in hun zoektocht naar een gezonde kantine zodat we beiden baat hebben bij ervaringen die worden opgedaan. Zij zijn daarbij net zo geïnteresseerd in de ervaringen die wij hebben als wij in die van hen. Daarnaast heeft de SKB een duidelijke rol gehad in het organiseren van de inspiratiemiddag over de Gezonde schoolkantine. Zo waren zij aanwezig met een standje met folders en informatie, verzorgen zij een workshop en contacten met andere mensen in het land die kennis hebben over Gezonde schoolkantines en die een lezing of workshop konden geven op onze inspiratiemiddag.


5

23 juni 2014 18 van 25

Verduurzamen van de aanpak Gezonde Schoolkantine

Zoals in het voorgaande deel van dit verslag beschreven, hebben we tijdens de uitvoering van Scholen Inspireren Scholen veel bevindingen en ervaringen opgedaan, die input zijn om de aanpak van gezonde schoolkantines in de regio Gelderland Zuid te verduurzamen. Hoe deze aanpak er de komende anderhalf jaar uit gaat zien, zullen we in dit hoofdstuk uiteen zetten. 5.1

Uitbreiden KIEK’s

In het kader van Scholen Inspireren Scholen is het aantal KIEK’s uitgebreid. Zie ook hoofdstuk 2. Deze KIEK’s hebben plaatsgevonden op, voor en met scholen met een kantine in eigen beheer. Echter, zoals in hoofdstuk 1 te lezen valt, zijn er meerdere verschillende concepten aan de orde. Tijdens de uitvoering van Scholen Inspireren Scholen hebben we bij de overige scholen verkend wat hun vragen zijn en waar hun behoefte ligt in het kader van de gezonde schoolkantine. We hebben hieruit opgemaakt dat ook scholen met andere kantineconcepten behoefte hebben aan uitwisseling en samen met andere scholen op zoek willen naar oplossingen voor de uitdagingen die iedere school tegen komt. Daarom zullen in het schooljaar 2014 - 2015 ook KIEK’s georganiseerd worden voor scholen met: 5.1.1

Scholen met een kantine met een cateraar.

In hoofdstuk 4.2. is te lezen wat een school allemaal tegenkomt bij het samenwerken met een cateraar. Dat is niet niks. Meerdere scholen hebben aangegeven hierover wel te willen uitwisselen met andere scholen. Voorbeelden van vragen die daarbij centraal kunnen staan: o o

o o 5.1.2

Wat zijn de ervaringen van anderen (in de regio en landelijk)?Met welke cateraar zou ik wel moeten samenwerken en welke niet? Hoe ga je om met het maken van afspraken met cateraar, betrekken van facilitair manager, veranderproces richting leerlingen, automaten ja of nee, handhaven gezond assortiment etc. etc. Waar kunnen we samen optrekken. Bijvoorbeeld voor kleine locaties, Evt. gezamenlijk maken, vervoer naar andere locatie Kunnen we samenwerken om bij een lokale cateraar (die veel kantines uitbaat in de regio) collectief een gezonder assortiment te bedingen?

Praktijkscholen.

Veel praktijkscholen of speciaal onderwijs scholen richten de kantine in met de praktijklessen die aan leerlingen gegeven worden. Zij hebben meer mogelijkheden om leerlingen in te zetten in alle facetten van de kantine. Praktijkscholen kunnen uitwisselen hoe ze dit kunnen inrichten en van elkaars ervaringen leren en er inspiratie opdoen. Voorbeelden van vragen die daarbij aan bod kunnen komen: o o o o o 5.2

Welke rollen kun je leerlingen geven in de kantine? Hoe koppelen we de kantine aan de verschillende lessen en/of stromen? Handhaving gezond assortiment, hoe pakken we dat aan? Wel of geen automaten? Etc. etc.

Verschillende concepten verder uitwerken en praktische tools ontwikkelen

Zoals eerder aangegeven merken we dat we nog niet alle antwoorden hebben op de vragen die worden gesteld. Wat er allemaal komt kijken bij de verschillende concepten is daar ook onderdeel van. Daarnaast zoeken we naar praktische vormen om scholen te ondersteunen bij het maken van een keuze voor een bepaald concept. Om dit te organiseren, streven we ernaar de volgende concepten nog verder uit te werken. Eigen beheer: over de voordelen en de nadelen, het proces en de uitvoering weten we al heel veel af. Er zijn echter ook vragen van bijvoorbeeld facilitair management die gaan over kosten, kwaliteitseisen, tijdsinvestering, functieprofielen van medewerkers,


-

-

5.3

23 juni 2014 19 van 25

financieringsmogelijkheden/-concepten, inkooporganisaties etc. Doordat scholen en kantines erg van elkaar kunnen verschillen, is het lastig hier een heel eenduidig antwoord op te geven. We willen echter wel toe naar een soort conceptomschrijving waarin een globaal kader wordt aangegeven voor een kantine in eigen beheer. Met input/behoefte vanuit de KIEK’s wordt dit punt mogelijk nog verder uitgebreid. Cateraar: De belangrijkste vraag die hier speelt is: ‘Waar moet je op letten bij het selecteren van een cateraar en het afsluiten van een contract?’ Het doel is om een soort conceptcontract en een checklist voor bestaande contracten te ontwikkelen dat gebruikt kan worden bij de gespreksvoering met een (potentiele) cateraar. Punten die hierin worden opgenomen zijn assortimentsafspraken, grootverpakkingen, automaten?, etc. Met input/behoefte vanuit de KIEK’s wordt dit punt mogelijk nog verder uitgebreid. Met organisatie mensen arbeidsbeperking: Hopelijk blijkt de pilot die volgend schooljaar gaat draaien in Nijmegen (zie hfdst. 4.1.1.) succesvol en kan dat concept verder worden uitgewerkt. Verbinden aan VO contactmoment; samenwerking intern complementair maken aan thema.

In de inleiding staat toegelicht dat de aanpak Gezonde Schoolkantines onderdeel uitmaakt van het nieuw in te voeren adolescenten contactmoment op het voortgezet onderwijs. Deze bestaat deels uit collectieve preventie op diverse thema’s, waarvan overgewicht er één is. Dit geeft kansen om collectieve preventie en selectieve preventie nog beter op elkaar aan te laten sluiten. Bijvoorbeeld wanneer (dreigend) overgewicht op een school of in een klas vaak voorkomt, waar de kantine een ongezonde omgeving vormt die ongezond gedrag binnen de school mogelijk maakt, of daar zelfs toe verleidt. De jeugdverpleegkundige kan dan op individueel niveau, of in een kleine groep aan de slag met de leefstijl van de leerlingen, terwijl op collectief niveau de omgeving wordt aangepast. Voor de leerling(en) wordt het makkelijker om op school voor de gezonde keus te gaan. Momenteel wordt er een pilot uitgevoerd rondom het adolescenten contactmoment. Onderdeel daarvan is het onderzoeken hoe verschillende thema’s vorm kunnen krijgen hier binnen. De ‘projectleider adolescenten contactmoment’ en de projectmedewerkers Gezonde Schoolkantine voeren overleg om tot een goede werkwijze te komen die voortborduurt op de ervaring die de afgelopen jaren is opgedaan. 5.4

Samen optrekken met het voedingscentrum

Zoals bekend heeft het Voedingscentrum de Gezonde Schoolkantine Brigade. De brigade ondersteunt scholen door kantinescans bij hen af te nemen en naar aanleiding van deze scans een advies uit te brengen voor het gezonder maken van de kantine. De scan is een prettig instrument en de tips vaak praktisch en in principe goed toepasbaar. Een punt van aandacht in de scan is dat er voor het vaststellen van de percentages (voor uitleg zie bijlage 1) geen onderscheid wordt gemaakt tussen voorkeur-, middenweg-, en uitzonderingsproducten. De basisproducten kunnen dan nog in z’n geheel uit uitzonderingsproducten bestaan (bijvoorbeeld croissants, wit brood en pizzabroodjes) en dan nog kun je met de scan een goede score halen. Ons advies zou zijn om de uitzonderingscategorie van de basisproducten in z’n geheel over te hevelen naar de extra’s. (max 25% van het totale assortiment) We merken dat het voor scholen lastig is de veranderingen die worden geadviseerd werkelijk door te voeren. Het kan bijvoorbeeld zijn dat de kantine wordt beheerd door een cateraar, die zelf hele andere plannen heeft met het assortiment, of dat er onvoldoende draagvlak is binnen het team om de veranderingen door te voeren. We kunnen complementair zijn door een soort verlengde arm te zijn van de Kantinebrigade en scholen te begeleiden in het doorvoeren van de adviezen van de Kantinebrigade. Daarom hebben we met de Kantinebrigade afgesproken dat we in het vervolg gezamenlijk een bezoek afleggen wanneer de scan wordt afgenomen. Op die manier maken we onze samenwerking ook goed zichtbaar en kunnen er op locatieniveau direct worden stappen gezet en afspraken worden gemaakt naar aanleiding van het bezoek.


23 juni 2014 20 van 25

Punten van feedback zoals hierboven, delen we uiteraard met de kantinebrigade. Daarnaast bezoeken we twee keer per jaar de meedenksessie voor GGD’en die het de Gezonde Schoolkantinebrigade organiseert. 5.5

Communicatie

5.5.1

Ondersteunen visievorming op scholen.

We hebben gemerkt dat draagvlak voor en visie op de gezonde kantine bij een schoolteam van cruciaal belang zijn voor het succes van de Gezonde Schoolkantine. Om het proces van draagvlak en visievorming nog beter te ondersteunen, willen we een Infographic laten ontwikkelen. Deze kan dienen als inbreng voor gesprekken en overleggen, en kan op een goed zichtbare plek komen te hangen als ‘constant reminder’ en motivatie dienen om met de Gezonde Schoolkantine bezig te zijn. Op deze Infographic is te zien hoe het proces van het komen tot een gezonde schoolkantine eruit ziet, over welke zaken je per stap moet nadenken en afspraken die je met elkaar moet maken om verder te komen. De inhoud van deze Infographic is gekoppeld aan de verschillende categorieën zoals toegelicht in hoofdstuk 1 en daarmee aan de handleiding van het Voedingscentrum. Voor verduidelijking van een aantal zaken kan die handleiding natuurlijk geraadpleegd worden of worden suggesties van websites gegeven. Met een magneet of plakker kan worden aangegeven waar in het proces de school zich bevindt. Dit maakt vorderingen ook heel direct zichtbaar en geeft de motivatie om successen te vieren. De Infographic is handzamer dan een handleiding, bevat minder tekst en geeft in één oogopslag zicht op waar je staat als school en wat de volgende stap is. 5.5.2

Website en nieuwsflits Gezonde School

Ongeveer iedere twee maanden komt er een item met betrekking tot de Gezonde Schoolkantine in de nieuwsflits Gezonde School. Deze is gekoppeld aan een webpagina binnen www.gezondeschoolgelderlandzuid.nl (ter info, momenteel wordt deze site ge-update). De webpagina biedt een platform en maakt het mogelijk lokale informatie en kennis terug te koppelen. Aan de hand van diezelfde nieuwsflits en in contact met de scholen roepen we scholen op via dit kanaal kennis en informatie met elkaar te delen. Tot slot kan via de nieuwsflits en webpagina laagdrempelig ondersteuning vanuit de GGD worden aangeboden. Opzet: Maximaal 5x per jaar een item in de nieuwsflits Gezonde School Gelderland Zuid. In deze nieuwsflits staan ook items van andere gezonde school items. Maximaal 2x per jaar een nieuwsflits special. Dit is een uitgebreidere nieuwsflits met één bericht. Voorbeelden kunnen zijn uitnodigingen voor regionale inspiratiesessies. Gekoppeld aan een pagina op de website www.gezondeschoolgelderlandzuid.nl. Op deze pagina staat informatie, maar zijn ook documenten te downloaden die scholen kunnen gebruiken in (het proces naar) de Gezonde Schoolkantine binnen de school en een link naar de website van de kantinebrigade van het voedingscentrum. Doelen: Kennis delen/ophalen: Lokaal/regionaal nieuws, van de GGD of scholen in het netwerk; goede voorbeelden etc. Landelijk nieuws dat nog niet gecommuniceerd is door het VC, of toepasbaar gemaakt voor onze regio. Kunnen communiceren van kennis en ontwikkelingen in de regio (samenwerkingsverbanden) Tools (documenten, materialen) ter ondersteuning van GSK op school. (bijvoorbeeld de Infographic die gebruikt kan worden bij visievorming of draagvlak creëren in het team, zie 5.5.1.) Verslagen van KIEK’s en andere bijeenkomsten voor ieder een beschikbaar


-

23 juni 2014 21 van 25

Creëren van communicatiekanaal voor scholen richting GGD (interactieve mogelijkheden website)

Inspireren: Inspirerende voorbeelden uit de regio en daarbuiten Scholen kunnen zelf stukjes aanleveren, zo kunnen goede voorbeelden worden gedeeld en lokale netwerken van scholen ondersteund. Informeren: Over data van inspiratiebijeenkomsten, KIEK’s etc. Mogelijkheden/aanbod vanuit GGD (meedenken, poule etc.) Nodig: Nieuwsbrief Pagina binnen www.gezondeschoolgelderlandzuid.nl Format’s voor documenten (sjablonen) De website www.gezondeschoolgelderlandzuid.nl wordt volgend schooljaar vernieuwd. Het opstarten van bovenstaande laten we hier parallel aan lopen. 5.6

Urgentiebesef ondersteunende acties richting krachtenveld om school heen.

Om een school heen zitten veel partijen die (direct of indirect) invloed uitoefenen op het reilen en zijlen binnen een schoollocatie. Voorbeelden hiervan zijn gemeenten, schoolbesturen en ouderraden. Om een ingewikkelde zaak als een gezonde schoolkantine te realiseren kan het sterk bevorderend werken als deze partijen ook blijk geven van dat ze dit een belangrijk onderwerp vinden. Om hiermee aan de slag te kunnen, zijn we bezig de bovenschoolse (gemeentelijk en bestuurlijk) overleggen in beeld te brengen. Het is een hele klus om dit voor alle 18 gemeenten te doen. We beginnen daarom bij de grotere: Nijmegen en Tiel. In Nijmegen zijn we al bezig om te kijken of we met het onderwerp een keer op de agenda van een bovenschools overleg kunnen komen. Deze zijn echter vaak al ver van tevoren vastgelegd en vaak gevuld met puur onderwijsinhoudelijke thema’s. Daarom kijken we nu of we het breder kunnen trekken en het thema Gezonde School als geheel eens op de agenda kunnen krijgen. De Gezonde Schoolkantine kan dan als voorbeeld dienen. Zoals gezegd spelen ouderraden ook een rol in het krachtveld rondom de school. Komend schooljaar gaan we binnen het team Gezonde School overleggen hoe we ouderbetrokkenheid rondom gezonde school kunnen/zouden moeten vormgeven. Het thema Gezonde Schoolkantine kan ook hierbij als voorbeeld dienen voor het VO.


23 juni 2014 22 van 25

Conclusie In de voorgaande hoofdstukken hebben we al veel tekst en uitleg gegeven aan de aanpak voor gezonde schoolkantines in de regio Gelderland Zuid, de evaluatie van Scholen Inspireren Scholen en de inzet die we de komende anderhalf jaar zeker nog gaan plegen. Concluderend kunnen we zeggen dat het realiseren van allemaal gezonde kantines in de regio (dat geldt overigens voor heel Nederland) geen gemakkelijke klus is. We zijn een proces ingestapt dat veel facetten kent en waar we heel regelmatig ook nog nieuwe ontdekkingen in doen. We staan aan het begin, maar zijn op de goede weg! We hebben er vertrouwen in dat de activiteiten, deels voortgekomen uit Scholen Inspireren Scholen en zoals hierboven beschreven een groot verschil gaan maken. Daarmee ligt er eens stevige basis voor interventie, ingebed in nieuwe structuren en passend bij de huidige ontwikkelingen. Vanuit die basis kunnen we flexibel ondernemen om het eerder genoemde proces zo goed mogelijk te ondersteunen. De laatste tijd bemerken we een soort kantelpunt in onze regio. Waar eerder slechts twee scholen actief met de gezonde kantine bezig waren, zijn dat er nu vele meer. Steeds vaker presenteren scholen zich naar buiten toe ook met een gezonde schoolkantine, waardoor het een thema wordt in de keuze voor een middelbare school. Ook biedt de samenwerking met organisaties als Pluryn kansen voor de toekomst, passend bij de transities in het sociale domein. Genoeg om op voort te bouwen dus!


Bijlage 1: Gezond Assortiment volgens de richtlijnen van het Voedingscentrum Deze bijlage is aan het eind van dit document opgenomen.

23 juni 2014 23 van 25

Inspiratielijst

De Gezonde Schoolkantine april 2014

Inspiratielijst

De Gezonde Schoolkantine Steeds meer scholen willen een gezonde school zijn. Daarbij hoort natuurlijk ook aandacht voor het aanbod van eten en drinken op school. Door de gezonde keuze de gemakkelijke keuze te maken, kiezen de leerlingen/studenten eerder voor lekker en gezond.

Spelregels De Gezonde Schoolkantine Als er wordt gesproken over ‘schoolkantine’ gaat het altijd om de optelsom van alles wat er op school te koop is, dus zowel in de kantine of het restaurant als in de automaten. De Gezonde Schoolkantine voldoet aan de volgende drie spelregels:

1. Minimaal 75% basisvoedingsmiddelen uit de Schijf van Vijf Deze voedingsmiddelen leveren alle belangrijke voedingsstoffen. De basis van het aanbod bestaat dus uit volop producten uit de vijf vakken (zie afbeelding). Een aantal producten dat officieel behoort tot de niet-basiscategorie wordt voor de schoolkantine toch meegerekend met de basisvoedingsmiddelen. Dit geldt voor bepaalde frisdranken en soepen en voor broodbeleg en sauzen in kleine porties.

2. Maximaal 25% niet-basisvoedingsmiddelen of ‘extra’s’ Het gaat hierbij om producten als: artige snacks n h n zoete snacks n met suiker gezoete (fris)drank

3. Binnen alle productgroepen streeft de school naar de gezondere keuzes Het Voedingscentrum verdeelt voedingsmiddelen in drie categorieën: oorkeur n V iddenweg n M itzondering n U Binnen de Gezonde Schoolkantine is het streven zoveel mogelijk te kiezen voor de gezondere keuzes; dat wil zeggen de voorkeur en middenwegproducten. Om scholen te helpen bij hun keuzes staan in deze lijst voorbeelden hiervan op een rijtje. Achtergrond over de driedeling is te lezen in het document Richtlijnen voedselkeuze via: www.voedingscentrum.nl/professionals/schijf-van-vijf.

2

Inspiratielijst

Basisvoedingsmiddelen Op basisvoedingsmiddelen uit voorkeur of middenweg staat soms het bijgaande logo, ook wel ‘Vinkje’ genoemd. Ook producten die niet in deze lijst staan, maar wel dit ‘Vinkje’ dragen zijn de betere keuze binnen de productgroep. Niet alle gezonde of bewuste voedingsmiddelen hebben een Vinkje, omdat niet alle producenten zijn aangesloten. Producten zonder Vinkje zijn dus niet per definitie een minder gezonde keuze.

Groente en fruit Soort

Bijvoorbeeld

Groente

Snackgroenten van bijvoorbeeld Znek, Tommies of Q-key Bakje rauwkostsalade

Fruit

Handfruit als appels, sinaasappels, peren, kiwi’s, bananen, mandarijnen Zakje voorverpakt fruit, bijvoorbeeld van Znek Bakje verse fruitsalade zonder extra suikers Vruchten uit blik zonder extra suikers

Flesjes/bakjes met minimaal 70% groente en/of fruit, gepureerd zonder toegevoegd suiker

Lepelfruit van Fruity Friends Knijpfruit Zonnatura Fruit to Go, no sugar added

Weetjes n

n n

n

n

auwkost salades of fruitsalade kun je prima zelf maken. Geen mogelijkheid? R Vraag het dan aan je groente- en fruitleverancier. Ze leveren het graag kant-en-klaar. ndere voorbeelden van voorverpakt vers kant-en-klaar fruit: FruitCup of Fruity Pack. A edroogde fruitsoorten zoals rozijntjes, rozijntjes met een smaakje (bijvoorbeeld van Nakd) of G zakjes ‘Blye Fruit’ tellen ook mee voor de 75% basis. Uiteraard heeft vers fruit wel de voorkeur. an groente op een broodje gezond wordt vaak al gedacht. Maar ook fruit kan prima op een A broodje. Wat te denken van: broodje aardbei, brood met appel/-stroop of een tosti Hawaï? F ruit over? Verwerk het in een smoothie. Groente over? Lekker in de soep.

Vetten voor smeren en bereiden Soort

Bijvoorbeeld

Smeersel voor op brood

Halvarine Margarine in een kuipje

Vloeibare bak- en braadproducten, olie

Alle soorten olie (Knijp)fles bak- en braad (Knijp)fles vloeibare margarine

Weetje Het smeren van brood is belangrijk voor de gezonde vetten en vitamines A, D en E.

3

Brood en ontbijtgranen Soort

Bijvoorbeeld

Volkoren of bruine boterham Volkoren of bruine zachte broodjes Volkoren of bruine harde broodjes Volkoren of bruin buitenlands brood

Ook voor tosti’s en sandwiches Zoals puntje of bolletje Zoals pistolet, bolletje, bagel Zoals stokbrood, Turks brood of Italiaans brood

Luxe brood

Krentenbol Volkoren krentenbrood Muesli- of rozijnenbrood

Broodvervangers

Roggebrood Volkoren knäckebröd (Fjord/Wasa) Cracottes Vital Volkoren of bruine pizzabodem Volkoren of meergranen wrap

Muesli/ontbijtgranen met veel vezels

Muesli met vruchten Kellogs All Bran of Loops Brinta Havermout

Weetjes n n n n

n

n

n

n

n

olkoren brood is herkenbaar aan ‘volkoren’ in naam en/of op witte eetbaar papiertje. V Allisonbrood is altijd volkoren. eergranen brood kan bruin of volkoren zijn, maar dat hoeft niet. Bekijk dus de ingrediënten! M S taat er ‘bloem’ als eerste ingrediënt in plaats van ‘meel’ dan weet je dat het minder vezels bevat dan wanneer het enige ingrediënt ‘meel’ is. an een doorgesneden volkoren panini met verse tomatensaus en beleg uit de volgende lijst V maak je zo een heerlijk pizzabroodje. ijk ook op www.voedingscentrum.nl/gezondeschoolkantine bij ‘inspiratie’ onder K ‘heerlijke recepten’ voor volop ideeën voor tosti’s, wraps, broodjes gezond. ant-en-klare diepvriestosti’s: de Sligro verkoopt witte tosti’s met 30+ kaas en Topking tosti’s op K basis van bruin brood. p sommige scholen biedt men magere yoghurt met muesli en wat vers fruit aan als snel O ontbijt voor degenen die thuis niet hebben gegeten. oor in een snackautomaat zijn de kant-en-klare Wasa Sandwiches een betere optie dan V candybars en grote koeken.

4

Beleg Soort

Bijvoorbeeld

Vleeswaren

Beenham

Ei

Gekookt ei

Kaas

0+ en 30+ kaas 2 ottagecheese / Hüttenkäse C Mozzarella 30+ of 45+ Camembert Verse geitenkaas

Kipfilet Rosbief Magere knakworst Magere smeerpaté

Verse kaas light (8%) Kees-kaas (kaas met plantaardig vet) Zuivelspread (light en gewoon) Vis

Alle soorten verse vis Zalm, gerookt/gestoomd Makreel, gerookt/gestoomd Haring (zout en zuur) Vis uit blik

Overig broodbeleg (max. 15 gram)

Vegetarische paté Eiersalade Zalmsalade, tonijnsalade, krabsalade, garnalensalade Selderie- of koolsalade Sandwichspread Hummus Pindakaas, noten- en zadenpasta’s Jam, honing, (appel)stroop Vruchtenhagel

Weetjes n

n

n

ij het overige broodbeleg is 15 gram (= ongeveer 1 eetlepel) per broodje of dubbele boterham B het maximum. Op deze manier mag het bij de basis worden gerekend! ies bij gebruik van vettere vleeswaren of kaassoorten voor een kleinere portie en K maak het broodje extra lekker met veel knapperige groenten. issalades kun je gemakkelijk zelf maken met vis uit blik met wat kwark en kruiden V voor de smeuïgheid.

5

6

Soep Soort

Bijvoorbeeld

Soepen met max. 100 kcal/100 g

Maggi opkikker, smaken tomaat, rundvlees en tuinkruiden Cup-a-Soup bouillon, smaken fijne tuinkruiden en kruidige kip Cup-a-Soup, smaken rundvlees, asperge, Indiaanse kerrie en champignon crème 365soup, alle soorten soep voldoen, behalve heldere groentesoep met rundvlees

Weetjes n

n

n n

e voorbeeldsoepen scoren ook gunstig qua zout en vet. Bij kant-en-klare soep is het gezond D en lekker wat extra groenten toe te voegen. enk ook eens aan zelfgemaakte soep met gepureerde groenten zoals pompoensoep of D courgettesoep, lekker met verse kruiden zoals koriander of munt. oodle-soup is ook populair, maar levert geen bijdrage aan groente consumptie. N P eulvruchten zoals bonen, erwten, linzen of kikkererwten maken de soep extra rijk aan vezels en extra voedzaam.

Sauzen Soort

Bijvoorbeeld

Sauzen

Tomatenketchup Mosterd Fritessaus maximaal 25% olie Pesto Curry Chilisaus

Weetjes n n n n

ichtlijn voor gebruik van saus op broodjes of salades: maximaal 5 gram (= 1 theelepel). R e sauzen in de tabel zijn de minder vette soorten. D P robeer het aanbod aan sauzen in de schoolkantine te beperken. leine zakjes saus (liefst tegen betaling) hebben de voorkeur boven flessen saus. Leerlingen K willen bij flessen nogal eens ruim doseren.

7

Zuivel Soort

Bijvoorbeeld

Dranken

Halfvolle melk Karnemelk Magere yoghurtdrank met zoetstof en/of laag in suiker als: Optimel yoghurtdrink Optimel Puur Vifit Fristi Fristi Geen Suiker Toegevoegd Yomild naturel Zin! Chocomel Light

Overige zuivel

Magere yoghurt of kwark Magere yoghurt, -kwark of vla met zoetstof zoals Optimel Magere knijpyoghurt zoals Breaker Light aardbei

Weetjes n

n

n

n

n

S ommige zuivelproducten bevatten nog aardig wat calorieën. Het is dan slim om voor bekertjes te kiezen in plaats van voor halve literpakken of voor grotere flesjes. et magere yoghurt en vers fruit kun je ook heerlijke smoothies maken. Een beetje vruchtensap M wordt vaak toegevoegd voor extra smaak. Tevens een prima rest verwerking van fruit. ijk ook op www.voedingscentrum.nl/gezondeschoolkantine bij ‘inspiratie’ onder ‘heerlijke recepten’ K voor recepten van smoothies. p sommige scholen biedt men magere yoghurt met muesli en wat vers fruit aan als snel ontbijt O voor degenen die thuis niet hebben gegeten. an het merk Inex bestaan pakjes lang houdbare halfvolle melk, die ook in een (ongekoelde) V automaat kunnen.

8

Groente- en vruchtensap Soort

Bijvoorbeeld

Groente- en vruchtensappen

Fruit & Co alle smaken m.u.v. Appel-Bosvruchten (verkrijgbaar in portieverpakking) Appelsientje Sinaasappel (verkrijgbaar in portieverpakking) Appelsientje Sinaasappel extra vruchtvlees (alleen in literpakken verkrijgbaar) Appelsientje Pompelmoen extra vruchtvlees (alleen in literpakken verkrijgbaar)

Weetjes n

n

n

n

n

n

n

E en drank mag pas de naam ‘sap’ dragen als het voor minimaal 98% uit puur sap en/of gepureerd fruit bestaat. D e sappen in de tabel zijn middenwegsappen. Voorkeurssappen bestaan er niet, want het hele fruit heeft altijd de voorkeur boven sap. Middenwegsappen bevatten o.a. geen toegevoegd suiker en minimaal 0,75 g voedingsvezel/100 kcal. O ok sappen die niet aan bovenstaande criteria voldoen tellen mee voor de minimaal 75% basis. Voorbeelden hiervan zijn: Appelsientje Goudappeltje (20 cl), Minute Maid Sinaasappelsap of Appelsap (33 cl), Fruit & Co Appel-Bosvruchten (25 cl), Ananassap van Pago (33 cl) en Appelsientje Zontomaatje (20 cl), Zonnatura wortelsap en bietensap (zonder toegevoegd zout, maar nog niet in portieverpakking). K ant-en-klaar producten van gepureerd fruit en sap zoals HeroFruit2Day, 2Food, Innocent, Summ, MySmoothies en WOW vallen ook onder de sappen. O mdat ook in vruchtensap veel vruchtensuiker en dus calorieën zitten, is het altijd slim om te k iezen voor een kleine portie. V erkoop je sap uit bekertjes, maak dan kannen met half sap/half water of als je sap maakt van diksap verdun het dan met 2x zoveel water als op de verpakking staat. V eel producten lijken een soort ‘sap’ maar zijn het niet, denk aan producten als Capri-Sun, DubbelFrisss, Wicky. Dit zijn producten met een beperkte hoeveelheid sap en verder water met suiker.

9

10

Overige dranken uit Schijf van Vijf Soort

Bijvoorbeeld

Water

Kraanwater van watertappunt Flesjes kraanwater Flesjes mineraalwater (zoals Spa Rood, -Blauw, -Groen)

Thee

‘Gewone’ thee Rooibosthee Verse muntthee Groene thee Kruidenthee

Weetjes n n n n

S timuleer het drinken van water, bijvoorbeeld door het laten plaatsen van een watertappunt. ooi weer? Maak kannen water met repen komkommer, verse munt of citroen. M Er bestaan ook zakjes voor bereiding van koude thee zoals Zonnatura Frisse Thee. oudere tijden? Misschien leuk idee om gratis thee te verstrekken? K

Overige dranken Soort

Bijvoorbeeld

Light (fris)dranken < _ 4 kcal/100 ml

7-Up light

Pepsi Max

Aquarius Zero Lemon AA Drink Sportwater Cola Light en Cola Zero Crystal Clear Fanta Orange Zero Fernandes Light Lipton Ice-Tea Zero Pepsi Light

Royal Club Tonic Light Royal Club Cassis Light Sisi Fruitwater Sprite Zero Wicky Zero Yeah! (smaakmaker waarmee leerlingen met water hun eigen lightdrank kunnen maken)

Frisdranken met < _ 30 kcal/100 ml én maximum van 110 kcal/portie

AA Drink Isotone DubbelFrisss light Hero Water, diverse smaken Holy Soda Lipton Ice Tea Green Lipton T Fusions Rivella

Saskia Vitaminewater Sisi No Bubbles Sourcy Vitaminwater Spa Fruit, koolzuurhoudend Taksi Geen Suiker Toegevoegd Vita Coconutwater natural Saskia Vitamine water

Frisdranken met < _ 30 kcal/100 ml én maximum van 110 kcal/portie, waarbij alleen porties van < _ 33cl voldoen

AA Drink Pro Energy (33 cl) Aquarius, lemon, blueberry, soft citrus (33 cl) Bos Ice Tea, lemon, apple, peach, berry (27,5 cl) Capri Sun appel (20 cl) DubbelFrisss (27,5 cl) Dr Pepper (33 cl) Hero Kokoswater (25 cl) Pepsi Next (33 cl)

Roosvicee Fruitig Drankje (20 cl) Roosvicee 50/50, alle smaken behalve paarsfruit (20 cl) Sisi sinas (20 cl, 25 cl en 33 cl) Sprite (33 cl) Taksi Splash (20 cl) Vita Coconutwater smaakjes (33 cl) Wicky Fruitzacht, alle smaken (20 cl) Wicky Fruitdrink, framboos (20 cl) Wicky Ice Tea (20 cl)

11

Inspiratielijst

Niet-basisvoedingsmiddelen (extra’s) Op sommige van de producten op deze en volgende pagina’s kun je bijgaand blauwe logo, ook wel ‘Vinkje’ genoemd aantreffen. Het gaat hierbij om de betere keuze binnen die productgroep. Dit geldt ook voor producten die niet in deze lijst staan, maar wel dit ‘Vinkje’ dragen. Als een leerling/student de aanbevolen hoeveelheden eet uit de Schijf van Vijf is er beperkte ruimte voor extra’s, de zogenaamde ‘vrije ruimte’. Afhankelijk van leeftijd en geslacht varieert dit tussen 200 en 400 kcal per dag. De voorbeelden in de tabellen bevatten maximaal 110 kcal per verpakking. Maar, ook deze slimmere keuzes binnen de extra’s tellen mee met de max. 25% extra’s!

Fruitchips Productnaam

Inhoud

Kcal/verp.

Appelchips Knappeltjes Zonnatura

1 zakje = 10 g

35

Frispy, diverse smaken

1 zakje = 10 g

35-40

Weetjes n

n

F ruit heeft veel speciale behandelingen ondergaan voordat het fruitchips is. Hierbij gaan naast vocht ook een deel van de voedingsstoffen verloren. Daarom vallen fruitchips niet meer onder de categorie fruit. edroogd fruit als rozijntjes, gedroogde abrikozen, dadels en vijgen en de zakjes ‘Blye Fruit’ en G ‘Nakd rozijnen’ zijn minder ver bewerkt en vallen onder fruit. Daarom staan ze niet in bovenstaande tabel. Ze tellen mee met de 75% basis.

12

Koeken en repen op graan en/of fruitbasis Productnaam

Inhoud

Kcal/verp.

Snelle Jelle Mini (horecaverp. 100 stuks)

1 plak = 18 g

50

Peijnenburg Ontbijtkoek (horecaverp. 100 stuks)

1 plak = 21 g

65

Special K repen Kellogs (alle smaken)

1 reep

85

Mueslireep Ravensberger

1 reep = 23 g

90

Nakd Oatie repen (alle smaken)

1 reep = 30 g

90-100

Special K-mini breaks Kellogs (alle smaken)

1 zakje

100

Mueslireep Fruit Zonnatura

1 reep = 25 g

100

Special K Biscuit Moment Kellogs (alle smaken)

2 repen = 25 g

100

Nakd Crunchie repen (alle smaken)

1 reep = 30 g

105-110

Peijnenburg Tussendoor Fruit

1 reep = 34 g

110

Weetjes n

n

L iga Fruitboost en de kleine B’Tween repen bevatten ook < 110 kcal/verpakking. Maar omdat er alleen maar een ingrediëntendeclaratie en voedingswaarde op de omverpakking staat en niet op de repen zelf, zijn ze niet geschikt voor de losse verkoop in een kantine of automaat. P roducten als gevulde koeken, roze koeken, appelkoeken, muffins, cake en stroopwafels bevatten slechts ‘lege calorieën’. Dat wil zeggen wel (veel) calorieën, maar geen nuttige voedingstoffen zoals vezels, vitamines en mineralen. Met vaak 300-400 kcal per verpakking is de vrije ruimte zo op. Wees ook bedacht op groot formaat mueslirepen en koeksoorten. Zo zitten mueslirepen van Eat Natural tussen de 200-235 kcal en koekrepen als Snelle Jelle en Peijnenburg Complete start tussen de 170 en 300 kcal.

Hierbij nog enkele voorbeelden van koeken en repen met maximaal 150 kcal, die in tegenstelling tot producten als gevulde en roze koeken óók voedingsstoffen leveren: n Peijnenburg Tussendoor Noten 112 kcal n Peijnenburg Koekreep Minder Suiker 115 kcal n Just Nuts repen 110-130 kcal n Sultana Fruitbreek 125 kcal n Peijnenburg Koekreep Volkoren 130 kcal n Lu Time Out Granen Biscuits per 2, zonder chocolade 130-135 kcal n Notenmixreep Zonnatura 135 kcal n Sultana Volop ontbijtkoek 135-140 kcal n Sesam-cranberryreep Zonnatura 140 kcal n Leev Biokoeken 140-145 kcal n SultanaYo Fruit 145 kcal n Wasa Crisp & Cereals Almond & Cranberry 150 kcal

13

IJs Productnaam

Kcal/verp.

Raket

40

Bevroren Fruit op een stokje

40-45

Mini-Twister

45

Max Adventures X-pop / Max Funny Finger

45/50

Festini

50

Slush puppie (klein = 55 g)

50

Split

65

Solero

95

Calippo

95-100

Weetje IJs wordt vaak slechts enkele weken verkocht. Wil je dit als school, maak dan in ieder geval een slimme keuze. De ijsjes uit de tabel zijn eigenlijk bevroren limonade en soms (deels) fruit.

14

Snoep Productnaam

Inhoud

Kcal/verp.

Läkerol (suikervrij snoepje in zes smaken)

1 doosje = 23 g

25

Blink (trendy doosjes, suikervrije pastilles)

1 doosje = 15 g

35

Pure Fruit YoYo’s

2 rolletjes = 20 g

54

Lolly (als Chupa Chups, Mao Pop, Mr Bubble)

12-15 g

50-60

Fisherman’s Friends (no sugar added)

1 zakje = 25 g

65

Tic Tac, klein formaat doosje

1 doosje = 18 g

70

Snap and Crackle

1 reep = 18 g

75

Smint (suikervrij)

1 blikje = 35 g

85

Leev Bio Fruit Energy

1 rolletje = 21 g

85

Leev Bio Pastilles Munt

1 rolletje = 21 g

85

Wybert, keelpastilles in drie smaken

1 doosje = 25 g

90

Yuno FreakyFruits

1 zakje = 30 g

100

Lakrisal, salmiakpastilles

1 rolletje = 25 g

100

Jimmy’s zoete popcorn

1 zakje = 25 g

105

Mentos Get Fresh, drop sugarfree

1 doosje = 45 g

105

Frisia Winegums (zie onderste weetje)

1 rol = 30 g

105

Weetjes n

n n

n

n

n

S noep levert lege calorieën. Dat wil zeggen wel (veel) calorieën, maar geen nuttige voedingstoffen. Als je toch snoep wilt aanbieden op school, kies dan altijd voor de kleinste verpakking. e producten in de tabel bevatten minder dan 110 kcal per verpakking. D E en deel van de producten in de tabel is suikervrij. Snoep en drop zijn vaak gezoet met polyolen (zoals sorbitol, lactitol) die in grotere hoeveelheid mogelijk laxerend werken. e suikervrije drop van Klene in de kleinste verpakking (62,5 g) zit net boven de 110 kcal: D Ovaaltjes (120 kcal) en Muntdrop (130 kcal). Dit geldt ook voor Red Band Sweet ‘n Pure (70 g; 145 kcal) e meeste rollen snoep hebben een inhoud van 40-45 gram en snoepzakken variëren van D 45 gram tot vaak wel bijna 100 gram en bevatten dus veel kcal. Let dus vooral bij de snoepzakken goed op de inhoud. S oms zitten er meerdere pakjes/rolletjes/stuks van snoep/koek/repen in een omverpakking. Als alleen op de omverpakking verpakkingstekst staat en op de stuks- verpakking niet, dan mogen de stuksverpakkingen volgens de warenwet alleen worden verkocht via de losse verkoop (dus in kantine of restaurant) met erbij een vermelding in zicht waarop staat: naam product, netto-inhoud product en de eventuele allergenen (zoals koemelk en kippenei) die in het product voorkomen.

15

Candybars en andere chocolade-producten Productnaam

Inhoud

Kcal/verp.

Rolo mini

1 rol = 16 g

75

Brinky Choco Wafel

1 wafel = 14 g

80

Kellog’s Coco Pops Graanreep Melk

1 reep = 20 g

85

Kellog’s Special K Pleasure Melkchocolade

1 reep = 22 g

90

Weetje Let op: een gemiddelde candybar levert 285 kcal per reep; de vrije ruimte van een hele dag! Als er twee of meer repen in een verpakking in zitten, staan de kcal er vaak per reep op. Zo zijn producten als Balisto (2 x 94 kcal), Kinder Bueno (2 x 123 kcal), Twix (2 x 124 kcal) rijker aan energie dan ze in eerste instantie lijken. Producten uit deze categorie die maximaal 150 kcal per verpakking scoren zijn : n Reep Kellog’s Fibre Plus Melk of Pure chocolade 110-115 kcal n Kinder Maxi Chocoladereepje 120 kcal n Brinky Choco Fourré 120 kcal n Choco Prince stuks verpakking 125 kcal n Knoppers-koek 130 kcal n Milky Way Crispy Rolls 130 kcal n Bros-reep 135 kcal n Sultana Chocofruit biscuits 145 kcal

16

Zoutjes Productnaam

Inhoud

Kcal/verp.

Leev Biocrackers (volkoren, diverse smaken)

2 crackers = 25 g

90-95

Pom-Bar Chips (chips in beervorm, uitdeelzak)

1 zakje = 19 g

95

Pop chips (4 smaken)

1 zakje = 23 g

95

Leev noten & fruit

1 zakje = 25 g

100

Yuno Wacko Waves groentechips

1 zakje = 25 g

100

Jimmy’s zoute popcorn

1 zakje = 25 g

100

Pipa’s Zonnebloempitten

1 zakje = 22 g

105

Lu Tuc Pocket

6 crackers

110

Nibb it (horecaformaat)

1 zakje = 22 g

110

Lays Potato Heads (uitdeelzak)

1 zakje = 23 g

110

Weetjes n

n

n

L et op: over het algemeen is het formaat van zakjes zoutjes in de dozen die bij groothandels worden verkocht, een stuk groter dan het formaat in uitdeelzakken. Lays Chips Ovenbaked (35 g, 140 kcal) bevatten beduidend minder calorieën dan de gewone chips van hetzelfde merk (40 g, 220 kcal). Een zakje mais-snack (Panacho) levert 112 kcal en Snack a Jack Crispy’s 125 kcal.

Hartige warme snacks Een lekkere warme snack gaat er altijd in. Maak deze van Schijf van Vijf producten zoals brood, kaas, vlees of vis. Denk hierbij aan tosti’s, panini’s of een wrap met stukjes kipfilet. Er staan veel lekkere en gezonde recepten op www.voedingscentrum.nl/gezondeschoolkantine onder ‘inspiratie’ en dan ‘heerlijke recepten’. Wellicht zijn leerlingen in te zetten bij de bereiding. Heb je geen mogelijkheid om zelf broodjes te maken? Dan zijn kant-en-klare warme producten op basis van brooddeeg (bijvoorbeeld van Boboli, Italiaanse broodspecialiteiten) een uitkomst. Die hoeven alleen maar even te worden verwarmd. Gefrituurde snacks Ovensnacks Bladerdeegsnacks

n

n

n n

n

n

n

n

oorbeelden: (oven)kroket, (oven)kipcorn, (oven)hamburger, (oven)kaasV soufflé, saucijzenbroodje, frikandelbroodje, (ham)kaascroissants Al deze producten leveren veel calorieën, vet en zout, maar weinig stoffen waar het lichaam iets aan heeft Als je frituurt, krijgt je school al snel de uitstraling en geur van een snackbar Ga je als school écht voor gezond, verkoop deze producten dan niet!

il je toch af en toe zo’n snack serveren, doe dit dan bijvoorbeeld één dag per week of twee weken of nog W liever slechts één keer per maand. Zo blijft het ook wat bijzonders. Ovensnacks zijn in de fabriek voorgefrituurd. Ze bevatten minder calorieën en vet dan de varianten die je zelf frituurt. Soms is het verschil per portie marginaal zoals bij een frikandel (12 kcal), kroket (15 kcal) of hamburger (22 kcal); soms scheelt het wat meer zoals bij kaassoufflé (49 kcal), kipcorn (71 kcal) of Mexicano (125 kcal). Van bladerdeegsnacks bestaan van Smilde Bakery minder calorierijke/vette/zoute varianten. Tussen haakjes het verschil met ‘gewone’ variant per snack: Zocijs (61 kcal), ZoGood Frikandelbroodje (70 kcal) en Beemsterkaasbroodje met 30+kaas (103 kcal). Advies van de brigade: gebruik ook bovengenoemde producten alleen bij uitzondering!

17

Elk kwartaal actualiseren wij deze inspiratielijst. Kijk dus voor de nieuwste versie regelmatig op www.voedingscentrum.nl/gezondeschoolkantine ‘inspiratie’, ‘gezonder aanbod kiezen’. Goede suggesties voor op de lijst horen we graag!

gratis!

Maak het jezelf gemakkelijk! Schakel de Schoolkantine Brigade in!

Dan komen we langs om je persoonlijk van advies te voorzien over het aanbod in de kantine en eventueel de automaten. Je ontvangt een rapport met hele praktische suggesties en gemakkelijke verbeterstappen. Onze ervaring is dat vrijwel alle scholen hiermee aan de slag gaan.

Bel ons voor een afspraak:

070 306 8875 Email [email protected] Twitter @GezondeBrigade

www.voedingscentrum.nl/gezondeschoolkantine

18

04 / 2014


23 juni 2014 24 van 25

Bijlage 2: Hand-out’s Inspiratiemiddag Gezonde Schoolkantines. Deze bijlagen zijn aan het eind van dit document opgenomen.

“Gezonde Schoolkantine inspiratie”

Catering Powered by Pluryn Pluryn weet als geen ander hoe belangrijk het is om jongeren met een beperking een plaats te geven op de arbeidsmarkt. Ze verdienen het om mee te mogen doen in onze samenleving. Hoe mooi is het om als school een signaal af te kunnen geven aan opgroeiende mensen dat kwetsbare jongeren een plaats verdienen en ook prima werknemers kunnen zijn. Dat dit niet vanzelf gaat is inmiddels duidelijk, 75% van de Wajongeren zit thuis. WerkZin/Pluryn wil bevorderen dat mensen met een handicap meedoen in de maatschappij. We bieden opleidingen en trainingen en focussen op mogelijkheden. Jongeren met een grote afstand tot de arbeidsmarkt leren een vak en doen relevante werkervaring op. Ze houden daarbij zelf regie in handen. Werkzin is er voor jongeren met een licht verstandelijke beperking en/of psychiatrische problematiek, al dan niet in combinatie met gedragsproblemen en/of een lichamelijke beperking. Werkzin is een erkend leerbedrijf, beschikt over het kwaliteitskeurmerk Blik op Werk en is onderdeel van Pluryn. Powered by.... Wat houdt het in?  Toekomstig personeel wordt getraind bij WerkZin in sociale vaardigheden, werknemersvaardigheden en vakvaardigheden. (HACCP)  Korte en lange stageplaatsingen binnen de schoolkantine met als doel uiteindelijke uitstroming naar betaald werk al dan niet met loon dispensatie.  Professionele begeleiding door jobcoaches. Zowel kantine uitbater als betrokkenen jongeren worden begeleid.  Samenstelling van een passend takenpakket, ondersteunende hulpmiddelen, structuur in werkzaamheden, rooster, verbinding met andere betrokkenen waarborgen ,opstellen trajectplan, in kaart brengen wensen werkgever, in kaart brengen mogelijke knelpunten.  Gebruik van Melba methodiek om mogelijkheden van werknemer goed in kaart te brengen en verder te ontwikkelen.  Bij indienstnemeing ontzorging dmv administratieve ondersteuning  Uitleg over wet en regelgeving , in overleg met uitbater gekeken  Zes wekelijkse evaluatiegesprekken met stagiair/werknemer over leerdoel/ontwikkeldoelen.

Powered by.... Wat heb je nodig? 

 

Begeleider met affiniteit voor de doelgroep o Sociaal pedagogische vaardigheden, bereidheid en intresse in de doelgroep. o Dagelijks instructies geven, voor en na bespreken werkzaamheden. o Evalueren van werkzaamheden met behulp van aangereikte methodiek(Melba). Visie op de Gezonde Kantine Visie op verantwoord maatschappelijk ondernemen. Laten participeren van kwetsbare werknemers (jongeren)binnen de schoolorganisatie. (naast kantinewerk zijn er ook andere assisterende mogelijkheden. Denk aan facilitair, groen en concierge taken.)

Aan de slag met de Gezonde Schoolkantine Powered by Pluryn? Het is belangrijk goed naar de situatie van uw school te kijken en dan te bepalen welke aanpak het beste aansluit. Wilt u samen met WerkZin en de Gezonde School werken aan een maatschappelijk verantwoorde en gezonde kantine op maat? Neem contact op met uw Gezonde Schooladviseur via 024-329 7225 of www.gezondeschoolgelderlandzuid.nl

Op het moment is er een concept in ontwikkeling voor een gezonde schoolkantine, Powered by Pluryn, in samenwerking met een gezond kantineconcept van een groothandel en een lokale cateraar. Komend schooljaar wordt dit concept voor het eerst uitgevoerd op een VO school in Nijmegen. Op de hoogte blijven? Schrijf je in voor de Gezonde School Nieuwsflits via www.gezondeschoolgelderlandzuid.nl/nieuwsflitsen

Meer info over gezonde schoolkantines? www.degezondeschoolkantine.nl of neem contact op met uw Gezonde School Adviseur


Samenwerken met een cateraar, hoe doet u dat?

Nieuw contract?

Aanbesteden: wettelijke verplichting vanaf € 130.000 2014/2015 

Europees aanbesteden (€ 207.000 en meer)



Nationaal aanbesteden (€ 130.000 tot € 207.000

Procedure: 

openbaar



niet-openbaar

Bestaand contract? 

Kansen bij het aanbesteden! Creëer dat u actief kunt meedenken. -

Plan van Inzet samen opstellen.

-

Gezonde Kantine in aanbesteding beschrijven: 

Contractduur



Inkoopbeleid



Gunningscriteria



Selectiecriteria



Leveringsvoorwaarden

Waar loopt u op vast? wat kan u veranderen?



Wat kan u niet veranderen? Aanpassingen in het bestaande contract mogelijk?

Kom intern tot een visie en maak een plan van eisen t.a.v. (het assortiment van) een cateraar: verwerk dit in de aanbestedingsprocedure.

Stappenplan: gezonde kantine 1. Wat kunt u verbeteren of aanpassen? 2. Wie beslist over de kantine(contracten) 3. Kom tot een (gezamenlijk) plan van aanpak

5. In gesprek met contractpartij(en) over lopende contract 7. Nieuw contract: Plan van aanpak

4. Plan van aanpak: spreekstuk met beslisser (2) 8. Nieuw contract: Van Plan van

eisen naar aanbesteden.

Tips voor een succesvolle samenwerking met uw cateraar 

Werk aan constructieve relatie met uw contractpartij(en)



Ben op de hoogte van het bestaande contract met uw contractpartij(en). En dan vooral doorlooptijd!



Wat kunt u verbeteren binnen de kantine? Wat niet?



Wie beslist over de kantine? Werk aan een constructieve relatie.



Formuleer uw gewenste aanpassingen in een plan van aanpak. Bespreek deze met de beslisser binnen uw school.



Denk mee in de aanbestedingsprocedure. Creëer deze positie.



Verwerk uw wensen in de aanbestedingsprocedure.



Denk mee in de selectieprocedure en gunningsbeslissing (aanbesteding).

Tools Hulp: - Uw Gezonde Schooladviseur bij GGD Gelderland Zuid - Gezonde kantine brigade - Ondersteuningsaanbod RIVM / Onderwijsagenda (2015) Interessante links:  Alles over inkopen: www.pianoo.nl  Alles over de gezonde kantine: www.degezondeschoolkantine.nl  Uw Gezonde Schooladviseur: www.gezondeschoolgelderlandzuid.nl  Lesmaterialen: http://www.gezondeschool.nl/voortgezetonderwijs/interventies/


Heeft jouw school al een gezonde kantine?! Waarom een Gezonde Schoolkantine Werken aan gezondheid op school loont. Het draagt bij aan betere schoolprestaties, minder schooluitval en een gezondere leefstijl. School is dé plek om jongeren bewust te maken van gezond en duurzamer voedsel. Het is belangrijk dat jongeren nog vaker kiezen voor iets waar hun lijf iets aan heeft. Wat is een Gezonde Schoolkantine Een gezonde schoolkantine bestaat voor minimaal 75% uit lekkere en gezonde producten uit de Schijf van Vijf (zoals fruit, broodjes, salades) en maximaal 25% niet-basisvoedingsmiddelen (snoep, snacks). Binnen de Gezonde Schoolkantine is het streven zoveel mogelijk te kiezen voor de gezondere keuzes: dat wil zeggen de voorkeur en middenwegproducten. Zo herken je een Gezonde Schoolkantine 

Gezonde broodjes, soepen en smoothies



Gezondere producten in de automaten



Veel fruit en groente



Een watertappunt



Een gezonde en gezellig uitstraling

Schoolkantine Sterrendag 2014! Kom naar de Schoolkantine Sterrendag 2014 op 19 november! Op deze dag zetten we alle scholen met een Gezonde Schoolkantine in het zonnetje. En delen we de felbegeerde Schoolkantine Schalen 2014 uit. Krijgen jullie er dit jaar een?

Hoe betrek je leerlingen bij de Gezonde Schoolkantine? De Gezonde Schoolkantine wordt sneller een succes als alle neuzen dezelfde kant op wijzen. Maar hoe zorg je nou dat zowel docenten, leerlingen, ouders als kantinebeheerders enthousiast worden? Er zijn allerlei manieren om mensen te informeren en te enthousiasmeren. Kies een middel uit dat goed aansluit bij jullie school. Vijf leuke acties en opdrachten voor leerlingen: 

Verzin het origineelste gezonde broodje en bedenk hiervoor een passende naam.



Houd een vragenlijst onder leerlingen om er achter te komen hoe zij over de kantine denken.



Je hangt aan alle fietsen in het rek briefjes met: “Hee, blijf jij deze pauze ook gewoon lekker in de kantine? De snackbar is zooooo 2011”



Bedenk een nieuwe aankleding van de schoolkantine: wie komt met het leukste, meest originele idee? Wie wordt de topstyliste van de school?



Breng een bezoek aan www.voedingscentrum.nl/gezondeschoolkantine en bestel het boekje lekker in je lijf.

Hulp nodig? Schakel de Schoolkantine Brigade in! Bel: 070-306 8875 , mail: [email protected] en volg de Brigade op Twitter: @gezondebrigade. Of neem contact op met jouw Gezonde Schooladviseur van GGD Gelderland Zuid www.gezondeschoolgelderlandzuid.nl, [email protected], 024-329 7225. Blijf op de hoogte Wil je nieuws ontvangen op het gebied van de Gezonde Schoolkantine? Schijf je dan nu in voor de Gezonde Schoolkantine nieuwsbrief: www.voedingscentrum.nl/gezondeschoolkantine/nieuwsbrief


Gezonde kantine in eigen beheer Het grootste pluspunt voor een school bij een kantine in eigen beheer die graag een gezonde kantine in de school wil hebben is: Dat je direct invloed hebt op het assortiment en de prijs van de producten in de kantine. Tips om te komen tot een gezonde kantine: Proces    

Creëer draagvlak bij docenten, leerlingen(raad) en ouders. Betrek leerlingen bij het proces door ze bv te laten helpen in de kantine of door ze te vragen om nieuwe recepten. Neem de tijd, houd vol: Verandering gaat altijd gepaard met weerstand. Laat de kantine langzaam veranderen in een gezonde kantine: Dus niet in een keer het hele assortiment omgooien maar één ongezond product eruit en één gezond product er voor in de plaats.

Uitvoering     

Zorg voor een mooie aankleding van de kantine. Hanteer een bewust gekozen prijs. Bv gezonde producten goedkoper dan ongezonde producten. Verleid leerlingen om nieuwe dingen te proeven bv door een proeverij te houden. Blijf in discussie/ in gesprek gaan met leerlingen over het waarom het kantineaanbod is veranderd. Leg het uit. Varieer in wat je aanbiedt in de kantine. Leerlingen houden er van als er steeds weer iets nieuws te kopen en te proeven valt.


23 juni 2014 25 van 25

Bijlage 3: Evaluaties Inspiratiemiddag Gezonde Schoolkantine Gelderland Zuid Aanmeldingen: 51 Aanwezigen: 31 Ingevulde evaluatie: 11 Heel slecht Inhoud Praktisch Vorm Totaalbeeld

Slecht 1

1

Matig 2 2 1

Goed 6 6 7 8

Heel goed 2 3 3 2

Eén van de elf aanmeldingen had de meest negatieve score (2x slecht, 2x matig) Deze deelnemer had kruisjes geplaatst en bij ‘praktisch’ en ‘inhoud’ stonden die tussen resp. matig en goed en slecht en matig in. Omdat het totaalbeeld als ‘slecht’ beoordeeld werd, is daar de meest negatieve uiting geteld.

Gezonde Schoolkantine Scholen Inspireren Scholen. juni Bezoekadres Groenewoudseweg TV Nijmegen T: (024) F: (024)

Recommend Documents