Geweven glorie Zeldzame wandtapijten in New York Ingelies Vermeulen
Deze herfst exposeert het Metropolitan Museum of Art in New York een uniek overzicht van barokke wandtapijten uit het zeventiende-eeuwse Europa. De tentoonstelling laat zien hoe het tapijt diende om de macht en rijkdom van zijn bezitter uit te dragen. Vooraanstaande kunstenaars als Rubens, Jordaens en Le Brun werden ingeschakeld voor magistrale ontwerpen die in de kamers van koningen en keizers hun plek vonden. Philippe de Montebello, directeur van het Metropolitan Museum: ‘Deze tentoonstelling is de grootste vertoning van barokke wandtapijten sinds Lodewijk XIV door de gangen van Versailles schreed.’
Origine 05 | 2007
Al vanaf de Middeleeuwen worden wand tapijten niet alleen gebruikt om de kille kasteelkamers warm te houden, maar ook om het aanzien van de eigenaar te onderstrepen
Oranje weten we dat hij veel wandtapijten bezat. Toen hij in 1572 een deel van zijn bezit moest verpanden om de oorlog tegen de Spanjaarden te kunnen financieren zaten daar tientallen wandtapijten bij. Men bestelde wandtapijten meestal in een reeks van vier tot acht stuks, met afbeeldingen die elkaar aanvulden. Zo kon er een hele kamer mee ‘behangen’ worden. Doordat wandtapijten buigbaar en op te rol len zijn, waren ze makkelijk te verplaatsen door het hele kasteel. Een wenteltrapje is beter te nemen met een beweeglijke rol tapijt, dan met een metershoog schilderij dat je niet kunt opvouwen. Ook het ophan gen was vrij snel gebeurd. In de meeste kamers zaten latten aan de muur bevestigd waar de tapijten met haken aangehangen konden worden.
Vlaamse tapijtindustrie In de zestiende en zeventiende eeuw was Vlaanderen, vooral Brussel, hét centrum van de wandtapijtenin dustrie. In Brussel werkte een kwart van de bevolking (zo’n 15.000 mensen) in de tapijtindustrie. De Habs burgse aartshertogin Isabella deed in Brussel haar bestellingen voor meesterwerken als Triomf van de
kerk, ontworpen door Peter Paul Rubens, en tapijten van Jacob Jordaens. Ook de eerste hertog van Marl borough versierde zijn schitterende Blenheim Palace met werk uit Brussel. Wanneer de Tachtigjarige Oorlog voor een scheuring zorgt tussen de katholieke Zuidelijke Nederlanden en de protestantse Republiek zie je dat een aantal weefateliers naar het Noorden trekken. Nieuwe centra ontstaan onder andere in Middelburg, Leiden, Delft en Haarlem. Vlaamse wevers zetten overal in Europa Al vanaf de Middeleeuwen worden wandtapijten niet
nieuwe weefateliers op en stelden hun vaardigheden
alleen gebruikt om de kille kasteelkamers warm te
in dienst van de verschillende hoven. Zo komt het dat
houden, maar ook om het aanzien van de eigenaar te
bijna de helft van alle wandtapijten op de tentoon
<< De slag om de Granikos,
onderstrepen. De status van het wandtapijt lag in de
stelling is gemaakt door Vlaamse handwerklieden.
uit de series
zestiende eeuw zelfs hoger dan die van het schilderij.
Zowel de troonbaldakijn gemaakt voor de koning
van
Geweven met kostbare zijde en gouddraad waren het
van Denemarken in 1584 als een serie tapijten uit de
Charles Le Brun, ca. 1663-65.
immers kostbare kunstwerken. Van Filips II is bekend
jaren 1620 gemaakt in de Londense wijk Mortlake
Wol en zijde, 483x844 cm
dat hij bij zijn overlijden alleen al in Madrid zeven
voor Charles I van Engeland: allemaal gemaakt door
(Kunsthistorisches Museum,
honderd wandtapijten achterliet. Ook van Willem van
Vlaamse wevers.
Wenen)
Origine 05 | 2007
De geschiedenis
Alexander, ontwerp
Origine 05 | 2007
Politieke boodschap Het weefatelier van de Vlaamse familie De Maeght vestigde zich in 1593 te Middelburg. Een van de eerste opdrachtgevers waren de Staten van Zeeland. Zij had den in 1593 een tapijt besteld bij François Spierincx. Toen het wandtapijt twee jaar later in Middelburg werd afgeleverd, waren de Staten er erg mee in hun nopjes. Ze besloten om nog vijf wandtapijten te laten maken, maar ditmaal gingen de opdrachten dus naar het atelier van Jan de Maeght. Het beleg van Zierikzee (vervaardigd van 1599-1603) is in New York te zien, de andere vijf in het vernieuwde Zeeuws Museum in Middelburg. Vijf wandtapijten vertellen ieder het verhaal van een belangrijke zeeslag door de Zeeuwen gevoerd in de strijd tegen de Spanjaarden ten tijde van de Tachtigja rige Oorlog. Op elk van de vijf zie je een grote vloot bootjes afgebeeld met in de verte de verschillende ha vensteden van Zeeland. Als je de tijd neemt om goed te kijken begint op ieder schip het verhaal te leven. Een schip wordt geënterd, iemand zit op de uitkijk in het kraaiennest, er zwemmen dolfijnen in de Schelde. De tapijten zijn ongeveer vier bij vier meter groot en gemaakt van wol en zijde. Het kleinere zesde tapijt, een portret van Willem van Oranje naar ontwerp van Carel van Mander, hoort boven de schoorsteen.
Als je de tijd neemt om goed te kijken begint
op ieder tapijt het verhaal te leven
Met de opdracht voor de serie tapijten wilde het Zeeuwse bestuur de overwinning vast laten leggen. Als
en Duiveland met een palissade afsluiten. Boven in
er hoog bezoek in Zeeland kwam, werden de tapijten
het midden van het tapijt kun je zien hoe de geuzen
opgehangen. De serie laat namelijk zien hoe belang
proberen de palissade in handen te krijgen en de wate
rijk het aandeel van de Zeeuwen was in de strijd tegen
ren terug te winnen. De gevechten zijn heel beeldend
de Spanjaarden. De Zeeuwse wateren vormden de
weergegeven.
toegangspoort tot de haven van Antwerpen en waren daarom strategisch erg belangrijk. Ondanks het feit
De nieuwe Alexander
dat de Spaanse vloot veel groter was dan die van de
Naast Brussel werd aan het einde van de zeven
opstandelingen, lukte het de geuzen de Spanjaarden te
tiende eeuw ook Parijs toonaangevend. In 1662 kocht
ontwerp
verslaan. Hun kennis van het gebied bleek doorslag
Lodewijk XIV een huis van de familie Gobelin, waar
1599, wever Hendrik de
gevend en hun kleine wendbare schepen waren veel
hij de ‘Manufacture Royale des Gobelins’ stichtte.
Maecht, wol en zijde,
geschikter voor de Zeeuwse wateren.
Drie eeuwen later stond deze tapijtwerkplaats nog
390 x 385 cm (Zeeuws
Het tapijt over het beleg van Zierikzee is ontworpen
steeds garant voor fabelachtige wandtapijten. Zo
Museum, Middelburg)
door de zeeschilder Hendrik Vroom. Er zijn meerdere
zeer zelfs dat we tegenwoordig de merknaam gobelin
scènes uit de militaire actie tegelijk afgebeeld, die
wel als algemene term voor wandtapijten gebruiken.
<< Troonbaldakijn (detail),
samen een beeld van het maandenlange beleg geven.
De familie Gobelin stamde zelf af van een verver en
ontwerp
Zierikzee wordt belegerd door de Spanjaarden onder
handelaar van scharlaken. De schilder Charles Lebrun
Wol, zijde en verguld draad,
leiding van kolonel Mondragon. Deze sloeg een kamp
kreeg een jaar later de leiding over de werkplaats,
270x355 cm (Nationaal
op aan de oevers en liet de passage tussen Schouwen
die in het begin ook meubels en gebruiksvoorwerpen
Museum, Stockholm)
Origine 05 | 2007
“Beleg van Zierikzee” (detail) Hendrik Vroom
Hans Knieper, 1586.
Het kostte drie wevers ongeveer zeven maanden hard werken, van het eerste tot het laatste licht, om een tapijt van vijf bij vijf meter af te krijgen
een ontwerp voor een wandtapijt. De koning en zijn gevolg staan afgebeeld op het voorplein, herkenbaar aan de triomfboog die daar voor de gelegenheid was neergezet. Eén voor één laten kunstenaars hun mees terwerken zien aan de koning.
voor de koning vervaardigden. Zelf zorgde hij voor
Op de achtergrond van het ontwerp hangt een ander
veel ontwerpen maar de leiding van de weefateliers
ontwerp van Lebrun zelf voor een gobelin uit een
lag in handen van Vlamingen. Er werkten in de vier
serie over Alexander de Grote. Dit wandtapijt De slag
werkplaatsen ongeveer tweehonderdvijftig arbeiders.
om de Granikos is te zien in New York. Lodewijk XIV was erg gecharmeerd van Alexander de Grote.
Weven was een moeilijk en inspannend beroep: steeds
Alexander stond bekend als een van de briljantste
gebogen zitten, vaak in slecht verlichte ruimtes. Het
krijgslieden uit de geschiedenis, een slimme politicus
kostte drie wevers ongeveer zeven maanden hard wer
en beschermheer van de kunsten. Daarmee was hij een
ken van het eerste tot het laatste licht om een tapijt
voorbeeld voor Lodewijk XIV, sterker nog Lodewijk
van vijf bij vijf meter af te krijgen. Geoefende wevers
zag zichzelf als de nieuwe Alexander. In de Gobelin
werden betaald naar de moeilijkheidsgraad van hun
werkplaats werden acht series wandtapijten van
werk. Wevers die het weven van de hoofden en de
De Geschiedenis van Alexander vervaardigd, waarvan
vleeskleuren mochten doen, kregen het meest betaald.
vier in de basse lisse en vier in de haute lisse ateliers.
Op 15 oktober 1667 kwam de Zonnekoning een
kijkje nemen bij de Gobelinfabriek, waar zoveel
Basse lisse en haute lisse
mooie voorwerpen ter meerdere eer en glorie van
Er zijn twee manieren van weven. Bij de eerste manier
hem vandaan kwamen. Lebrun legde dit feit vast in
werkt de wever voor gespannen verticale ketting
Origine 05 | 2007
draden; haute lisse genoemd. Bij deze manier van
werden deze kartons in repen gesneden, wat hun
werken kan er maar één persoon aan het tapijt werken
huidige slechte conditie verklaart.
omdat de draden helemaal van links naar rechts door
In New York zijn enkele voorbeelden van kartons te
het getouw heengetrokken moeten worden.
bewonderen.
De tweede manier van weven is met een liggende
Schilders als Lebrun, Rubens en Vouet schilderden
ketting: basse lisse. Hierbij kunnen verschillende
schetsen van het totale tapijt op klein formaat.
personen tegelijk, meestal met drie, zittend achter een
Van herkenbare personen die op het kleed voorkwa
‘De slag bij de Milvische brug’
getouw werken. Omdat het tapijt in stukken wordt
men leverden de schilders naar model geschilderde
uit de serie over het leven
geweven ontstaan er gapen tussen de verschillende
portretten in. Daarna gebruikten kartonschilders die
van
kleurvlakken die later met zorgvuldige steekjes
studies bij het maken van composities op het formaat
ontwerp en schetsen
worden gedicht. Een heel goede wever wist de over
van het uiteindelijke wandkleed. Ze ‘vertaalden’ ook
Paul Rubens en werkplaats,
gangen tussen twee kleurvlakken met een uiterst fijn
het werk van de grote schilders naar een afbeelding
ca.
zigzagpatroon aan elkaar te weven.
die te weven viel. Samen zorgden vakkundige wevers
470x710 cm (Kunsthisto
Het karton, voorbeeld voor de wever, lag bij een
en flamboyante schilders voor een nalatenschap van
risches
tapijt met liggende ketting direct onder de ketting;
schitterende wandtapijten waar wij vandaag de dag
het wandtapijt werd geweven met de achterkant naar
nog van kunnen genieten.
boven. Om een tapijt te krijgen dat precies hetzelfde
Constantijn de Grote, Peter
1623-5. Wol en zijde, Museum, Wenen)
<< De slag om de Granikos (detail), uit de series De
is als de schets werkten ze dus met een karton in
Tapestry in the Baroque: Threads of Splendor staat
geschiedenis van
spiegelbeeld.
van 17 oktober tot 6 januari 2008 in The Metropolitan
ontwerp
Tegenwoordig worden deze tekeningen als kunstwer
Museum of Art in New York.
ca.
ken beschouwd maar vroeger dienden ze slechts als
Deze tentoonstelling zal in het voorjaar van 2008 te
483x844 cm (Kunsthisto
werkmateriaal. Om het gebruik te vergemakkelijken,
zien zijn in het Patrimonio Nacional te Madrid. <
risches
Origine 05 | 2007
Alexander,
Charles Le Brun,
1663-65. Wol en zijde, Museum, Wenen)
