Reportage
Geschiedenis met licht gemodelleerd: de Romeinse keizerfora
Project: Relighting keizerfora/Fori imperiali, Rome/Italië Lichtplanners: Vittorio Storaro, Rome/Italië; Francesca Storaro, Castel Gandolfo/Italië Fotografie: Vittorio Storaro, Rome/Italië (Foto's 1, 3-4, 6-7, 10-11, 13) Frieder Blickle, Hamburg/Duitsland (Foto's 2, 5, 8, 9, 12)
Het leek wel een filmpremière. Op de avond van 21 april, die in Rome traditioneel als geboortedag van de stad feestelijk wordt gevierd, verzamelden zich aan de Fori Imperiali veel prominenten – daaronder naast de burgemeester, de minister voor culturele zaken en andere genodigden, talloze vertegenwoordigers van de pers, alsmede circa 35.000 in het evenement geïnteresseerde Romeinen en toeristen. Ze waren gekomen om de nieuw geïnstalleerde verlichting van dit monument uit de klassieke Oudheid voor het eerst mee te maken. Het project dat het uitgestrekte gebied van de keizerfora omvat, inclusief Capitool, Palatin en Quirinal, was op initiatief van de Romeinse burgemeester Ignazio Marino en dankzij de Sovrintendenza Capitoline (de verantwoordelijke autoriteit voor
erfgoed) tot stand gekomen. Het verlichtingsconcept en zijn implementatie was toevertrouwd aan professor Vittorio Storaro en architecte Francesca Storaro. De uitvoering was in handen van de onderneming Acea Illuminazione Publicca Spa, die gevestigd is in de stad. Toen in de avondschemering, na inleidende toelichtingen van Vittorio en Francesca Storaro, de verlichting van dit monument uit de klassieke Oudheid stapsgewijs werd onthuld, brandde er een spontaan applaus los. Het publiek was betoverd door zo'n staaltje van planningskunst dat een nieuwe blik op het erfgoed mogelijk maakt. Een meester van het licht voor Romeinse architectuurgeschiedenis De keizerfora uit de klassieke Oudheid behoren tot de meest belangrijke archeologische plaatsen van de Italiaanse hoofdstad en tot de meest waardevolle culturele getuigen van de aan kunstschatten rijke „Eeuwige stad“. Het gaat daarbij om representatieve, eens door prachtige bouwwerken omzoomde pleinen die in de tijd van de vroege keizers als uitbreiding van het Forum Romanum waren ontstaan. Zelfs in hun huidige, ruïneachtige verschijning laten de naar hun bouwers genoemde fora nog de pracht en de architectonische glans van de wereldmetropool uit de klassieke Oudheid zien. Met hun verlichtingsconcept voor de keizerfora streefden Vittorio en Francesca Storaro ambitieuze doelen na. Met de visuele taal van het licht willen ze geschiedenis vertellen van belangrijke historische personen en hun bouwwerken. Licht en architectuur moeten in balans zijn om enerzijds de individuele persoonlijkheid van de drie keizers Augustus, Nerva en Trajanus en anderzijds het symbolische gehalte van de door hen opgerichte fora weer te geven. Het fundamentele lichtconcept voor de individuele fora is, zoals de ontwerpers het uitdrukken, het volgende: „monodirectioneel (d.w.z. slechts in één richting lopend) voor het Forum van Augustus, axiaal voor het Forum van Nerva en centrifugaal voor het Forum van Trajanus.“ Daarbij wordt de symboliek van het licht gebruikt om de centrale elementen van elk individueel forum te accentueren. Warmwit licht (3000K) verlicht telkens de karakteristieke architectonische details. Voor de overige zones van de fora wordt neutraalwit licht (4000K) gebruikt. Door warmwit licht worden in het Forum van Augustus de Tempel van Mars Ultor, in het Forum van Nerva de Colonnacce alsmede het fundament van de Tempel van Minerva en in het Forum van Trajanus de Zuil van Trajanus en de Ulpia-basiliek naar voren gehaald. In het lichtconcept van de Storaro's beweegt het warme licht gelijkmatig direct vanaf de personen die ze vertegenwoordigen. De keizers zelf hadden het symbool van de zon gedragen en had hen in het verloop van hun geschiedenis op weg naar het zonlicht geleid. De inhoudelijke onderbouwing van het lichtconcept verwoorden Vittorio en
Francesca Storaro verder als volgt: „Door de noodzaak van een evenwicht tussen de drie grote veroveraars en het behouden van de vrede in de veroverde gebieden werden alle zones rondom het middelpunt van elk forum in een maanlicht geplaatst; een tussen menselijkheid en goddelijkheid, tussen maan- en zonlicht noodzakelijke harmonie.“ De uitdaging: precisie en flexibiliteit, efficiency en onderhoudsvrijheid De doelen van het verlichtingsproject van de drie fora waren uiterst veeleisend. De meest moderne, uiterst efficiënte LED-armaturen waren nodig om maximale verlichtingsresultaten bij een minimale energiebehoefte te bereiken. Daarnaast hechtten de opdrachtgevers grote waarde aan de duurzaamheid van de armaturen. Het ging hier niet alleen om de duurzaamheid van de investering, maar vooral om de onderhoudswerkzaamheden in dit archeologisch zo gevoelige areaal tot een absoluut minimum te beperken. Voor de Storaro's daarentegen, bij wie een optimale implementatie van hun verlichtingsconcept op de voorgrond stond, speelde de precisie en flexibiliteit van de lichtwerktuigen een rol van wezenlijk belang. De beslissing om dit prestigieuze project met ERCO werktuigen te realiseren is tegen deze achtergrond vanzelfsprekend. Het onderbouwt eens te meer de uitstekende kwaliteit van de producten van ERCO met betrekking tot alle criteria die relevant zijn voor de beslissing.
Een hoogwaardig proces voor de perfecte verlichting Het werk aan dit project begon in augustus 2014. Na afronding van de lichtplanningsfase werd overgeschakeld naar het definitieve, lichttechnische ontwerpproces. Daarvoor werden van januari 2015 in de fora zelf zorgvuldige technische tests uitgevoerd. De installatie van de armaturen op locatie en de daarmee gepaard gaande technische voorzorgsmaatregelen namen in maart en april van dit jaar vijf intensieve werkweken in beslag. De Storaro's gebruikten deze tijd voor de verfijning van hun ontwerp. Ondersteund door de Sovrintendenza Capitolina, zeg maar de verantwoordelijke voor monumentenzorg, een adviseur van ERCO, alsmede het personeel van Acea Illuminazione Pubblica schaafden de lichtplanners aan de nauwkeurige positionering van de armaturen, de telkens ideale lichtverdeling en lichtsterkte. Op verzoek van Vittorio en Francesca Storaro, die tot dusver om een zeer zacht verloop van de lichtsterkte vroegen, werden de bestaande lenzen van de Spherolit-lenzen van speciale filters voorzien. Getuigen van deze intensieve werkfase doen verbouwereerd verslag van de zorgvuldigheid, de professionaliteit en de niet-afdingbare eis aan kwaliteit die de lichtplanners daarbij aan de dag legden – totdat het werk twee dagen na de première was voltooid. Maar het resultaat rechtvaardigt deze inspanningen.
Storytelling met licht Voor de relighting van de keizerfora, die een oppervlakte van circa 20.000 m2 in beslag nemen, kozen Vittorio en Francesca Storaro zowel schijnwerpers, breedstralers en wallwashers – Lightscan, Parscoop, Grasshopper en Beamer – alsmede Lightscan en Focalflood façadearmaturen uit het uitgebreide ERCO programma voor buitenruimtearmaturen. In totaal werden voor het project circa 520 armaturen met een totaalvermogen van 26 kilowatt gebruikt. Met uitzondering van Focalflood worden de modellen telkens in verschillende vermogensklassen ingezet. Het samenspel met de verwisselbare ERCO Spherolit-lenzen, die een breed spectrum van lichtverdelingen mogelijk maken, garandeert nu juist in grote mate de gedifferentieerde lichtoplossingen die een dergelijk verfijnd verlichtingsproject vereist. Het gebruik van twee lichtkleuren – neutraalwit en warmwit – verduidelijkt de architectonische structuur van de keizerfora. Armaturen met warmwit licht laten de belangrijkste, voor de betreffende fora typische elementen oplichten. In het Forum van Nerva zijn dat de Colonnacce met het Minerva-reliëf – een fragment van de zuilengalerij die dit forum eens ruimtelijk omvatte. In het Forum van Augustus staat de Tempel van Mars Ultor in het middelpunt van de aandacht. In het Forum van Trajanus ten slotte wordt naast de Zuil van Trajanus de dubbele zuilenrij van de Basilica Ulpia op de voorgrond geplaatst. Voor de verlichting van de overige objecten en vlakken, die als het ware als folie voor de hoofdbezienswaardigheden dient, wordt daarentegen neutraalwit licht ingezet. Ook op dit centrale punt van hun verlichtingsconcept kunnen de lichtvormgevers vertrouwen op de bijzondere kwaliteit van de ERCO LED-technologie: dankzij een strenge selectie van de gebruikte diodes vallen de ERCO lichtwerktuigen op door hun optimaal uniforme lichtkleur.
Magisch strijklicht voor het reliëf van de Zuil van Trajanus De relighting van de keizerfora is zowel in esthetisch als didactisch opzicht indrukwekkend. De buitengewone kwaliteit van dit verlichtingsproject wordt zeer duidelijk aan de beroemde Zuil van Trajanus: deze circa 30m hoge beeldzuil, die op bijna filmisch werkende wijze over de glorieuze veldtochten van de keizer verhaalt, is in het daglicht altijd slechts gedeeltelijk „leesbaar“. Want alleen in het strijklicht is het vlakke reliëf van dit beeldend verhaal voldoende te herkennen. Dankzij de nachtelijke verlichting ontvouwt het verhaal zich echter continu en vanuit elk perspectief duidelijk herkenbaar – een esthetische en historische winst die de wereld dankt aan Maestro Vittorio Storaro en architecte Francesca Storaro.
Over de auteur: Mathias Remmele werkt in Berlijn als freelancerpublicist en tentoonstellingscurator aan onderwerpen uit de architectuur- en designgeschiedenis. Als criticus houdt hij zich ook bezig met de hedendaagse ontwikkelingen op deze terreinen. Daarnaast is hij als docent aan de Hogeschool voor vormgeving en kunst in Bazel verbonden.
