april 2011 Jaargang 1 - Nummer 1
koude en klimaat (techniek)
‘Geen verschil tussen warmte en koude’ Trainer Kees Oostrum van automonteur tot koudetechnicus
In dit nummer o.a.:
Behoefte aan meer opleidingen in onze sector Aventus wil vooruit met koudetechniek De aantrekkingskracht van magnetisch koelen
Klimaatspecialist BLR-Bimon wil zoveel mogelijk allrounders april 2011
‘Monteurs altijd enthousiast na training bij PTC+’
Jaargang 1 - Nummer 1
COLD+ Magazine
“Ze moeten eigenlijk álles kunnen”, zegt Marlous Birkhof van de Montfoortse klimaatspecialist BLR-Bimon. Ze is binnen dit familiebedrijf met zo’n 70 medewerkers belast met personeelszaken, waaronder ook de opleidingen en trainingen vallen. De behoefte aan training is groot, weet ze. “Onze mensen moeten van alle markten thuis zijn, zowel als het gaat om installatie als om onderhoud. We willen onze klanten een totale klimaatoplossing bieden en perfect werk afleveren. Dat komt niet uit de lucht vallen, daar is veel kennis en kunde voor nodig”.
Inhoud 3
4
‘Monteurs altijd enthousiast na training bij PTC+’ Klimaatspecialist BLR-Bimon wil zoveel mogelijk allrounders Behoefte aan meer opleidingen in de koudetechniek Brancheorganisatie en opleidingsplatform slaan handen ineen
6
‘Geen verschil tussen warmte en koude’ Trainer Kees Oostrum van automonteur tot koudetechnicus
8
Roel Bruggeman: ‘Recessie gebruiken voor training’
10 Aventus wil vooruit met koudetechniek Groeikansen door deelname aan expertisecentrum in Ede 12 De aantrekkingskracht van magnetisch koelen Delftse professor maakt laboratoriumtechniek toepasbaar voor consument 14 Frans Hoeben, ‘Je bent nooit uitgeleerd’
COLD+ is een uitgave van PTC+ praktijkleren PTC+ Zandlaan 27, 6717 LN Ede Postbus 32, 6710 BA Ede
Tel: 0318 - 697111 Fax: 0318 - 634472 E-mail:
[email protected] Internet: www.ptcplus.com
Colofon Redactie: Fotografie: Vormgeving: Druk:
2
Jos Steehouder Henk Ruitenbeek Tim Aarnink Drukkerij van Midden
De krachten bundelen Voor u ligt het nieuwe relatiemagazine COLD+, een magazine dat u informeert en inspireert op het gebied van opleidingen in koude- en klimaattechniek. Het is natuurlijk geen toeval dat dit blad een uitgave is van PTC+ in Ede. We zijn niet alleen al jarenlang toonaangevend op het gebied van praktijktrainingen, we beschikken ook over de modernste faciliteiten en trainers, die allemaal hun sporen hebben verdiend in de dagelijkse beroepspraktijk. Maar dat vinden we niet genoeg. Wij van PTC+ barsten van de ambitie. In de komende jaren gaan we in Ede hét landelijk toonaangevende expertisecentrum op poten zetten voor koudetechniek en klimaatbeheersing. Het wordt een centrum waar plaats is voor praktijktraining, kennisuitwisseling en onderzoek. Een centrum dat vraagbaak is, en tegelijkertijd het knooppunt in een netwerk van vakinhoudelijke specialisten: fysiek, op papier of digitaal. Een centrum dat het scharnier zal zijn tussen studenten, bedrijven, trainers en hoogleraren. Dat doet PTC+ natuurlijk niet in zijn eentje. Als specialist in praktijktrainingen werken we op het snijvlak van onderwijs en bedrijfsleven. Samenwerken zit ons in het bloed. Daarom beseffen wij maar al te goed dat we voor de vorming van een echt landelijk expertisecentrum de inbreng en de steun nodig hebben van partners met wie we al lang samenwerken, zoals de brancheorganisatie NVKL en de vereniging ORKA, het platform voor koudetechniek. Dat ook het onderwijs graag bij ons initiatief aanhaakt, vinden we natuurlijk geweldig. ROC Aventus in Apeldoorn gaat zich de komende jaren intensiever richten op opleidingen in de koudetechniek en schakelt daarvoor ‘Ede’ in. In de komende tijd zullen we de inbreng van meer partijen verwelkomen om te werken aan onze gezamenlijke droom. Dit magazine COLD+ verhaalt over de route naar het expertisecentrum en over ontwikkelingen in ons vak. Herkenbaar, toegankelijk, kleurrijk. Ik wens u veel leesplezier! Jenny van den Bovenkamp Directeur PTC+ COLD+ Magazine
BLR-Bimon is gespecialiseerd in verwarmen, koelen en ventileren. Maar wat heet specialiseren als je zo’n enorm breed vakgebied omvat? “Dat is een beetje het probleem in ons vak, eigenlijk van de gehele koudetechniek”, heeft Marlous ontdekt in de vier jaar dat ze nu bij BLR-Bimon werkt. “Je moet in ons vak van alle markten thuis zijn en daarbij ook nog eens een prima representatieve vertegenwoordiger van het bedrijf zijn bij de klant”. Nu nog zijn veel van de medewerkers bij het Montfoortse bedrijf echt gespecialiseerd in één van de takken van sport die bij de klimaattechniek komen kijken. Koeltechniek bijvoorbeeld, of meet- en regeltechniek, of verwarmingstechniek. “Het is natuurlijk veel handiger als medewerkers integraal naar een storing kunnen kijken en alles in huis hebben om de klant zo snel mogelijk te bedienen. Daarom willen we de basis van onze medewerkers verbreden en verdiepen. Dat doen we door middel van een structureel plan op het gebied van training en scholing. Dus zeker niet alleen omdat er steeds meer wettelijke verplichtingen ontstaan ten aanzien van de omgang met koudemiddelen.”
Retail BLR-Bimon spitst haar activiteiten toe op projecten in de retail, de gezondheidszorg, scholen, kantoren, kinderdagverblijven en bijvoorbeeld gezondheidscentra, waarin apotheken, fysiotherapiepraktijken en huisartsen zijn gevestigd. Het door zijn uitdossing met gekleurde ballen opvallende busje van BLR-Bimon is een regelmatige verschijning in de exclusieve P.C. Hooftstraat. Om maar even aan te geven: de monteurs van BLR-Bimon kun je overal tegenkomen. Oók bij PTC+ in Ede. Het Montfoortse bedrijf en PTC+ kennen elkaar al jarenlang, weet Marlous. Monteurs van de klimaatspecialist kwamen tijdens hun opleidingen zowel bij de ROC’s als bij PTC+ over de vloer voor het praktijkdeel van hun opleidingen. Ook de veelgevolgde STEKopleidingen werden bij PTC+ in Ede gegeven. “Nu gaan er geregeld mensen van ons voor hun training F-gassen naar Ede toe. Altijd is het opvallend dat ze zeer enthousiast terugkomen na zo’n training”, vertelt ze. “Eigenlijk kunnen we ons niet heugen dat iemand niet enthousiast terugkwam”. Marlous vertelt dat de monteurs van BLR op allerlei niveaus worden getraind. “We hebben te maken met ervaren monteurs die hun kennis moeten onderhouden en actualiseren, met zij-instromers die op niveau moeten komen en met instroom van jonge onervaren monteurs die nog veel moeten leren.”
Nr. 1 - april 2011
Marlous Birkhof: “Onze monteurs zijn na een training beter gemotiveerd.” “Bijzonder is dat de trainingen compact gegeven worden en bovendien met een sterke focus op de dagelijkse beroepspraktijk. Daar herkennen onze mensen zich in. Ze worden tijdens de trainingen aangesproken op hun professionaliteit. De problemen en oplossingen uit de cursus zijn zó herleidbaar tot wat ze dagelijks in hun werk meemaken, dat ze meteen het gevoel hebben dat de opleiding nut heeft. Dat heeft natuurlijk te maken met de trainers van PTC+, die zelf in het bedrijfsleven hebben gewerkt, maar ook met de up-to-date faciliteiten. Zo’n training sluit gewoon naadloos aan op het dagelijkse werk. Dat is heel motiverend, merken wij in onze bedrijf. Daarnaast zie je het vertrouwen in eigen kunnen bevestigd en ontstaat er meer plezier in het werk”.
Expertise Scholing is nooit goedkoop, geeft Marlous aan. “Juist daarom verwacht je nadat een monteur van een training terugkeert, dat hij meer expertise kan toevoegen aan het bedrijf. Hoewel het soms moeilijk lijkt om dat keihard aan te tonen, merken we het toch wel degelijk. Monteurs zijn na een training beter gemotiveerd, hebben meer plezier in hun werk en kunnen daardoor de uitdagingen die ze in hun werk onderweg tegenkomen beter aan.” Daarbij heeft training nóg een belangrijk bedrijfseconomisch effect, legt Marlous uit. “Monteurs die bij PTC+ trainen, leren op een uniforme wijze te werken. Het is handig als je de klimaatinstallaties in, pakweg vijftig winkels, allemaal uniform aanlegt. Dat levert grote efficiencywinst op bij service en storingen. Zo betalen trainingen zichzelf weer terug .”
3
Brancheorganisatie en opleidingsplatform slaan handen ineen
Behoefte aan meer opleidingen in de koudetechniek In de sector koude- en klimaattechniek dreigt in de komende jaren een schreeuwend tekort aan goed opgeleide vakmensen. Dit tekort loopt jaarlijks op als gevolg van toenemende vergrijzing en een achterblijvende instroom van
Om deze ontwikkeling te keren, slaan opleidingsinstituut PTC+, ORKA, het platform voor de koudetechniek en de brancheorganisatie NVKL de handen ineen met het opleidingsbedrijf GOo. Bovendien werken de partners nauw samen om op de locatie Ede van PTC+ op korte termijn te komen tot hét expertisecentrum op het gebied van koude- en klimaattechniek in Nederland. Nu al staat bij PTC+ de trainingsfaciliteit voor natuurlijke koudemiddelen. Het nieuwe expertisecentrum zal een fysieke én virtuele ontmoetingsplaats worden van theoretische en praktische kennis op het gebied van koudetechniek in ons land. Het is alle hens aan dek, vinden Vincent Slappendel en zijn collega Joery Verbrugge. Slappendel is voorzitter van de Nederlandse Vereniging van ondernemingen op het gebied van de Koudetechniek en Luchtbehandeling, Verbrugge voorzitter van de vereniging ORKA, het opleidingenplatform van de sector. Samen met PTC+, waarmee al langer nauw wordt samengewerkt, willen ze de strijd aanbinden met de verwachte krimp van het aantal vaklieden in de nabije toekomst.
nieuwe vaklui.
Cijfers De cijfers liegen er niet om: in de komende jaren stromen jaarlijks zo’n 600 werknemers de sector uit, terwijl de aanwas niet groter is dan maximaal 200. “Aan de uitstroom kunnen we weinig doen, dat heeft te maken met de vergrijzing. Maar aan de instroom kan wel degelijk iets gebeuren. We moeten jongeren enthousiast maken om in onze sector aan de slag te gaan”, zegt Slappendel. Verbrugge: “We zijn bovendien niet tevreden over de rol van het beroepsonderwijs. Daar worden onvoldoende mensen voor onze sector opgeleid.” Koudetechniek en luchtbehandeling zijn aantrekkelijke vakgebieden, waarvoor we mensen nodig hebben met veel theoretische en praktische expertise. Koudetechniek heeft in de afgelopen jaren een enorme ontwikkeling doorgemaakt. In elke winkel is tegenwoordig wel een airco, datacentra boordevol computers kunnen onmogelijk functioneren zonder goede koeling en de agrarische sector zou zonder ons hopeloos verloren zijn. Het gaat er nu om onze sector breed onder de aandacht te brengen en geïnteresseerden op een uitstekende manier op te leiden zodat ze in onze sector aan de slag kunnen.”
Verrassing
dat veronderstelde drempels nauwelijks iets voorstellen. We zijn blij met onze mogelijkheden tot samenwerking in het opleidingsbedrijf GOo. We zijn ervan overtuigd dat we onze branche daarmee een grote dienst gaan bewijzen.” In totaal zijn zo’n 625 bedrijven als lid aangesloten bij NVKL en ORKA. De onvrede over de aanwas van nieuwe vaklui is breed voelbaar. De bouwnijverheid, de autobranche, de metaalbranche en bijvoorbeeld ook de fietsenbranche hebben het prima voor elkaar: hun koepelorganisaties hebben opleidingen in het hele land georganiseerd, al of niet in samenwerking met Mbo-opleidingen. Maar de koudetechniek is achtergebleven. Terwijl andere technische sectoren zich krachtig profileerden, bleef het opleidingsveld voor koudetechniek versnipperd en bleven de carrière- en opleidingsmogelijkheden voor de potentiële doelgroep grotendeels onzichtbaar. Er zijn ook geen voltijdsopleidingen voor koudetechniek: de instroom bij koudetechniek bestaat meestal uit mensen die eerst een ander technisch vak hebben uitgeoefend. Terwijl koudetechnici toch hoog in de pikorde staan, het vak heeft een high-tech en ‘coole’ uitstraling.
Grip “We willen gewoon meer grip op onderwijs, om onze leden in de toekomst van gekwalificeerd personeel te kunnen voorzien”, zegt Verbrugge. “Daarvoor moeten we om te beginnen veel beter zichtbaar worden voor onze doelgroep. We vissen in dezelfde vijver als andere technische sectoren, zoals de metaal-, de elektro- of installatietechniek. GOo ,het centrum voor koude en klimaat, zal jonge aankomende vakmensen in dienst nemen en opleiden, voor het praktijkdeel van de opleiding worden ze gedetacheerd bij aangesloten bedrijven.” Door de komende bundeling van expertise in Ede, wordt het mogelijk om te vernieuwen en uit te wisselen op een breed front, waar de sector zijn voordeel mee kan gaan doen. Slappendel: “Uiteindelijk willen we dat onze leden het gevoel krijgen dat ‘Ede’ er voor hén is. Neem bijvoorbeeld het idee van een winterschool. Voor koudetechniek is de zomer het hoogseizoen, dat is logisch. Dus opleidingen moet je concentreren van november tot en met maart, dat is ook logisch. Als we met GOo zo’n winterschool starten, krijgen we het beroepsonderwijs vast ook in beweging.”
Dat ORKA en NVKL de handen nu zo opzichtig ineen slaan, mag voor velen in de sector een beetje als een verrassing komen, erkennen Slappendel en Verbrugge. Verbrugge: “Algemeen is bekend dat onze beide organisaties in de afgelopen jaren, laten we zeggen, niet zo heel makkelijk gemeenschappelijke acties konden ontwikkelen. Er was links en rechts irritatie. De NVKL had wellicht van ORKA verwachtingen, die we niet waar maakten. Andersom werden die verwachtingen bij ORKA soms gezien als een vorm van bemoeizucht.” Slappendel: “Laten we zeggen dat de sfeer niet echt coöperatief was. Ja, we zaten elkaar eigenlijk in de weg. Maar als gevolg van de ontwikkelingen in de markt en in de sector zijn we toch op elkaar aangewezen. En als de juiste personen met elkaar aan tafel komen, blijkt ineens Vincent Slappendel (links) en Joery Verbrugge willen de strijd aanbinden met de verwachte krimp van het aantal vaklieden in de sector koudetechniek.
4
COLD+ Magazine
Nr. 1 - april 2011
5
Trainer Kees Oostrum van automonteur tot koudetechnicus
Tja, iemand die zó over zijn vak spreekt, al die facetten in een paar minuten voorbij kan laten komen, dat móet wel een trainer van PTC+ zijn. Dat is-ie ook, maar nog niet zo lang. Om precies te zijn nog maar een paar maanden. PTC+ heeft hem als trainerstalent zó uit de beroepspraktijk geplukt en hem in staat gesteld om zijn aangeboren enthousiasme te vertalen in het trainerschap. “Vanouds was ik een druk jongetje”, vertelt Kees. “Een adhd’tje zouden ze me tegenwoordig noemen”. Hoe je het nadeel van adhd tot een voordeel kunt maken laat het omvangrijke curriculum vitae van Kees Oostrum zien. Bij het lezen van zijn wapenfeiten dringt het tot je door dat hij sinds 1971 geen seconde stil kan hebben gezeten. Van technisch specialist bij de Landmacht ontwikkelde hij zich tot monteur personenauto’s, nieuwbouwmonteur, chef monteur, vertegenwoordiger, accountmanager en projectleider koeltechniek en klimaattechniek. Een indrukwekkend staaltje van ontwikkeling, iets dat hij zijn cursisten ook wil voorhouden: je bent nooit uitgeleerd. Een trainer die het goede voorbeeld heeft gegeven en daarom respect afdwingt.
Kees houdt van slimme leerlingen en moeilijke vragen. “Als ze op hun tenen lopen om het mij moeilijk te maken, dan is dat een teken dat ze interesse hebben, hun vak leuk vinden en dat ze op de goede plek zitten bij PTC+”, zegt Kees. De trainingen gaan voor een belangrijk deel over veilig werken met op zichzelf niet ongevaarlijke stoffen voor mens en milieu. “Angst is altijd een slechte raadgever”, vindt Kees. ‘Als je goed bent getraind is het werken met deze stoffen in ieder geval niet gevaarlijk, want dan weet je precies wat je moet doen en moet laten. Een training bij PTC+ is daarom goed voor het zelfvertrouwen en de zelfstandigheid van monteurs.”
Weelderigheid In de jaren tachtig kwam hij terecht bij British Leyland, dat destijds ook roemruchte merken voerde als Jaguar en Rover. Luxe wagens, waarvan de weelderigheid onder meer viel af te lezen uit de aanwezigheid van airco. Zo maakte Kees kennis met koeltechniek, om uiteindelijk zich verder te ontwikkelen in het ontwerpen van koeltechnische installaties, het ontwerpen en adviseren over toe te passen isolaties, het ontwerpen en verkopen van regelsystemen voor koel- en vriesinstallatie. Ja, wat niet?
Trainer Kees Oostrum: “Temperatuurwisseling moet gewoon tussen je oren zitten.”
‘Geen verschil tussen warmte en koude’ Kees Oostrum, trainer koudetechniek bij PTC+, zit al gauw op zijn praatstoel, als het gaat over zijn vak. Dat komt omdat hij
In opkomst
hóudt van zijn vak, dat kan niet anders. Dus hoor je hem enthousiast vertellen dat er eigenlijk helemaal geen verschil is tussen koude en warmte. Leg dat thuis maar eens uit! En dat temperatuurwisseling gewoon tussen je oren moet zitten. Over propaan, butaan, Cfk’s, Hfk’s en de gevaren voor de ozonlaag. En dat je als monteur bij een vleesverwerkend bedrijf nu eenmaal niet kan weglopen als de klus niet gefikst is. Want dan ontdooien de diepvrieskippen. In vogelvlucht praat Kees (56) maar door over de theorie van het koelen, het alsmaar boeiende spel van temperatuurwisseling, waarbij je
6
“Typerend voor mijn loopbaan is wel dat ik iemand ben die gewend is om van alles zelf uit te zoeken. En of je nu zelf het wiel uitvindt, of op het goede moment advies inwint bij anderen in het vakgebied, maakt niet zoveel uit. Het gaat om de houding, die je bij veel mensen in de koudetechniek aantreft. Er is immers geen kant- en klare opleiding in ons vak, meestal zijn monteurs afkomstig uit de installatietechniek of de elektrotechniek en worden ze gevangen door het fenomeen dat het spel van de warmte en koudewisseling is. Je moet overal iets van weten: van elektrotechniek, van installatietechniek en soms van regeltechniek. Mensen in de koudetechniek zijn van alle markten thuis, zijn geïnteresseerd, zijn cóól.”
geen koude naar binnen brengt, maar warmte onttrekt aan een ruimte, zelfs al heersen daar al lang diepvriestemperaturen. Zo lang je het absolute nulpunt niet hebt bereikt, kun je warmte blijven onttrekken. Volgt u het nog? Kees spreekt bovendien met zorg over het milieu, dat het toch niet de bedoeling kan zijn dat de ozonlaag naar de knoppen gaat omdat koeltechnici slordig met chemische stoffen omspringen. En hoor hem praten over arbeidsethos. Gewoon, omdat je je klant niet in de kou kunt laten zitten. Spreekwoordelijk gezien, natuurlijk. COLD+ Magazine
Koude- en koeltechniek zijn overal in opkomst, schetst Kees. Of het nu gaat om het koelen van levensmiddelen, planten, bloemen, groenten of de uitvaartsector. Overal kom je koeltechniek tegen, en overal moet die betrouwbaar functioneren. En altijd is de koeltechnicus van groot belang voor het primaire productieproces van de klant. Zonder koeling bederft alles. “Dat vraagt om een bijzondere doelgerichte en klantgerichte benadering. Behalve dat ik als trainer de noodzakelijke kennis en vaardigheden wil overdragen, wil ik ook duidelijk maken dat je dit vak niet kunt uitoefenen als je niet op een heel bijzondere manier de juiste beroepshouding kunt aannemen. Dat betekent dus dat je ’savonds soms niet thuis bent met het eten omdat je klus nog niet af is.”
Nr. 1 - april 2011
7
Roel Bruggeman: ‘Recessie gebruiken voor training’
Praktijkprobleem
Het gebeurde dat de vriescel zomaar en zonder een duidelijk aanwijsbare reden uitviel. Niet één keer, maar vaker. Steeds moest er een monteur komen om het op te lossen. Als hij was geweest, bleek het probleem altijd weer gefikst, maar nooit definitief. En er was geen vast patroon in de storing te ontdekken. De tussentijden waren onregelmatig. Vervelend, want op deze manier kreeg je het gevoel dat het functioneren van de vriesinstallatie onbetrouwbaar werd. Op de vraag wat de monteur dan deed tijdens zijn bezoek, kwam een helder antwoord: hij ontdooide hem en daarna functioneerde de vriescel weer uitstekend. En zo was het ook. Want hij haalde keurig zijn temperatuur van min twintig graden Celcius.
Juist nu is het tijd om de kennis binnen je bedrijf stevig op te poetsen, vindt Roel Bruggeman, eigenaar van Aircotech Klimaattechniek uit Den Haag. Met kennis en kunde kan een bedrijf zich onderscheiden bij de klant en bovendien zijn eigen doelmatigheid vergroten, vindt hij.
RUBRIEK
De föhn als gereedschap
Maar wat had de monteur nu precies ontdooid?
Hij vertelde dat aan de zijkant van de verdamper en met name het ventiel in het ijs zat. Toen hij dat had schoongemaakt met een föhn, kon de installatie weer normaal functioneren. Nu werd het duidelijk omdat het hier om een Thermostatisch Expansie Orgaan (ventiel) met MOP-punt ging. Dit type ventiel heeft een beperkte vulling in de voeler (bulb). Dat houdt in dat de temperatuur van het ventielelement altijd warmer moet zijn dan de voeler (bulb). Omdat het element echter bevroren was, ging alle vloeistof in het element zitten waardoor het ventiel niet meer werkte.
De gouden tijden zijn voorbij. Na de crisis blijkt nu dat de markt weliswaar weer aantrekt, maar dat de vraag naar airconditioning en klimaattechniek wel is veranderd. De marges zijn wat kleiner geworden, de vraag naar goedkopere merken neemt toe. Het bedrijf van Bruggeman is gespecialiseerd in airconditioning en klimaatbeheersing en werkt met acht medewerkers. Het bedrijf is vooral actief in de kantorenmarkt, maar bedient ook andere bedrijfsruimten, zoals computercentra, hotels, zorgcentra, winkels en complete shopping malls. “De winter is hèt moment om je bedrijf op een hoger niveau te brengen”, zegt Roel. “Juist nu moeten we dus investeren in cursussen”, zegt Roel. “Een ideaal moment om de kennis op te poetsen bij zowel mijzelf als mijn mensen.”
Kun je dat even uitleggen?
Een van de eigenschappen van de vloeistof is dat die zich verplaatst naar het koudste punt. In dit geval was dat het element dat geheel in het ijs zat met een temperatuur van wel min twintig graden Celcius. Om tot de oplossing van dit probleem te komen, is het belangrijk te weten dat het ijs niets anders is dan vocht dat uit de lucht neerslaat op een koud oppervlak. Na het neerslaan van het vocht vormt zich onmiddellijk ijs met dezelfde temperatuur als de ondergrond, de verdamper.
Opfrissen “Daarom volgen we bij PTC+ nu samen de training op het gebied van F-gassen, waarbij we heel veel kennis opfrissen en we onszelf de maat nemen tijdens het examen. Zo kunnen we aantonen dat we voldoende toegerust zijn voor ons werk. Dat is goed voor onszelf omdat we weten dat we veilig en efficiënt kunnen werken, maar natuurlijk ook voor onze klanten die er op deze manier beter van op aan kunnen dat ze waar voor hun geld krijgen.” De keuze voor PTC+ schrijft hij vooral toe aan ‘toeval’. “Eén van mijn collega’s heeft de cursus uitgezocht. De cursus was prijstechnisch goed en we vinden het een voordeel dat de cursus- en de examenlocatie dezelfde zijn. Vanuit Den Haag rijden we er over de A12 in een rechte lijn naar toe, de bereikbaarheid is dus ook prima.”
Dus moet je zorgen dat het vocht er niet meer bij kan?
Roel Bruggeman: “Met meer kennis en vaardigheden kom je sterker uit de crisis.”
Op het moment van het interview voor COLD+ hebben Roel en zijn mensen de cursus afgerond, maar wacht het examen nog. “Hoe dat afloopt moeten we dus nog even afwachten, maar over de cursus zijn we heel tevreden. Wat echt opviel is hoe goed de training aansluit op onze eigen dagelijkse praktijk. En koeltechniek gaat veel verder dan alleen een training in F-gassen. Die bredere kennis is heel nuttig, denk ik.” Roel en zijn mensen zullen straks in het nieuwe seizoen beter in staat zijn om zelfstandig te beoordelen of installaties wel of niet optimaal functioneren en zo nee, wat daaraan gedaan kan en moet worden. “Zelfstandig storingen oplossen is toch wat je wilt. En wat onze klanten willen, die zijn niet gebaat bij eindeloos heen en weer rijden, maar willen hun probleem zo snel mogelijk opgelost zien.”
Samenhang Wat helpt is dat dat trainers van PTC+ zelf uit de beroepspraktijk komen, zegt Roel. “Dat is echt een groot voordeel. “Die mannen kennen het klappen van de zweep en snappen waar wij tijdens ons werk mee te maken hebben. Heel goed is ook de nauwe samenhang tussen theorie en praktijk. Wat je leert kun je meteen in de praktijk brengen en wat je in de praktijk ziet gebeuren wordt op papier of door middel van een presentatie begrijpelijk gemaakt.” “Het is natuurlijk even afwachten of we slagen voor het examen, maar ik kan wel zeggen dat we tijdens de cursusdagen heel veel hebben geleerd. Zo komen we sterker uit de crisis.”
Precies. De oplossing is in dit geval een goede isolatie van het ventielelement door middel van twee op elkaar gelijmde schijven isolatiemateriaal. Dan kan geen vocht meer op het element neerslaan en wordt ijsvorming onmogelijk. Klaar is Kees. Als je dit in de praktijk meemaakt, schrijf dan in het logboek wel de gegevens op van het ventiel. Het gaat dan om zaken als het fabricaat, het type, de doorlaat, het bereik, koudemiddelsoort en het MOP punt. Je collega zal er blij mee zijn als hij het later ooit nodig heeft, zonder dat hij dan de isolatie hoeft te verwijderen. Heb je zelf een probleem dat je behandeld wilt zien in deze rubiek? Wij zorgen voor de oplossing! Stuur een e-mail naar: techniek @ptcplus.com, ter attentie van PRAKTIJKPROBLEEM COLD+ Tot ziens bij een training die bijdraagt aan je persoonlijke ontwikkeling binnen het vakgebied. Het Koelteam van PTC+
8
COLD+ Magazine
Nr. 1 - april 2011
9
Groeikansen door deelname aan expertisecentrum in Ede
Voor de wind
Aventus wil vooruit met koudetechniek
Als accountmanager van PTC+ kom ik over de vloer bij zowel bedrijven als onderwijsinstellingen. Waar ik ook kom, altijd krijg ik weer de complimenten over de faciliteiten en de trainingsruimten die PTC+ voor trainingen beschikbaar heeft. Zeker sinds vorig voorjaar het nieuwe techniekgebouw werd geopend, komen vele bedrijven en het onderwijs graag naar Ede.
ROC Aventus in Apeldoorn wil dé opleider worden op het gebied van koudetechniek. “En PTC+ wordt daarbij onze zeer gewaardeerde partner”, zegt Hilda Pepping, sectordirecteur Techniek van ROC Aventus . “Het wordt één van onze speerpunten. We scoren nu al landelijk heel goed met onze laboratorium opleidingen, een reeks van bouwopleidingen
Gelukkig maar, want hoewel de kwaliteit van PTC+ voor velen misschien vanzelfsprekend lijkt, ook bij ons gaat niets vanzelf. Zo actualiseren we onze machines en de apparatuur in onze trainingsruimten jaar na jaar om onze cursisten te kunnen voorbereiden op de nieuwste ontwikkelingen waar ze in hun beroepspraktijk tegenaan lopen.
en voor de opleiding Koudetechniek. Maar dankzij de samenwerking met PTC+ en een collega-ROC willen we de allerbeste worden van het land.”
ROC Aventus ziet volop kansen en gaat daarbij nooit solistisch te werk. Samenwerken met partners in het bedrijfsleven is voorwaarde voor succesvol beroepsonderwijs, is de overtuiging van Hilda Pepping. Succes is hard nodig, de komende jaren zal het bedrijfsleven zitten te springen om vakbekwame instromers. De aanwas van de nieuwe techneuten zal krap de vervangingsvraag kunnen beantwoorden. “Daarom gaat bij ons vrijwel niemand zonder diploma de deur uit. Gaat het onverhoopt toch mis, dan zetten we alle zeilen bij om zo’n leerling te behouden binnen de brede sector Techniek.”
Afspraken Daarom hebben PTC+ en ROC Aventus deze winter afspraken gemaakt over nauwe samenwerking op het gebied van opleidingen in de koudetechniek. De voordelen zijn wederzijds. PTC+ wil hèt expertisecentrum worden op het gebied van koude- en klimaattechniek, en wil daarvoor de krachten van zoveel mogelijk partners bundelen. Daar hoort het onderwijs bij. Voor Aventus geldt hetzelfde argument. Daar waar expertise, faciliteiten en beroepspraktijk elkaar ontmoeten, mag het onderwijs niet ontbreken. “PTC+ wil hét centrum worden. Wij dé opleiding. PTC+ kent de landelijke tendensen vanuit zijn achterban. We hebben te maken met een vervangingsmarkt, waarin kwantiteit en kwaliteit is gewenst. Net als continuïteit. De winst is de samenwerking in een innovatief praktijkcentrum met de nieuwste kennis en de nieuwste snufjes. Als Aventus kunnen we zulke investeringen voor een relatief kleine groep niet opbrengen. In samenwerking met anderen lukt het wel. Juist vanwege de hogere kwantiteit waarvan we verwachten dat die een aanzuigende werking heeft. En dat allemaal op een mooie locatie met een geweldige prettige en professionele sfeer”, aldus de sectordirecteur Techniek.
Vaatje Om te kunnen groeien gaat Aventus dus uit een ander vaatje tappen, zowel geografisch als wat faciliteiten betreft. “Voor groei moeten we ook buiten ons traditionele verzorgingsgebied leerlingen werven. Geografisch ligt Ede uitstekend. Bovendien brengt PTC+ niet alleen zijn faciliteiten in, maar ook zijn relaties in het bedrijfsleven. Dat is al-
10
COLUMN
Beproeft concept
Maar er komt meer bij kijken: we hebben in Ede geïnvesteerd in de modernste faciliteiten op het gebied van natuurlijke koudemiddelen. Trainingen in de toepassing van duurzamere stoffen in de koudetechniek zullen de komende jaren steeds nadrukkelijker in de belangstelling komen te staan. Natuurlijke koudemiddelen – het woord zegt het al – zijn van nature in onze atmosfeer aanwezig. Daarom schaden ze het milieu niet, al zijn ze in geconcentreerde hoeveelheden wel gevaarlijk voor de mensen. Dat vereist dus specifieke kennis.
lemaal nodig voor een kwalitatief hoogwaardige opleiding”, vindt Hilda Pepping. Aventus verhuist dus zijn opleiding koudetechniek naar Ede. “Wel houden we onze eigen faciliteiten op het gebied van koudetechniek in Apeldoorn intact voor de opleidingen waarvan koudetechniek een onderdeel is, zoals elektrotechniek en installatietechniek”. In de visie van ROC Aventus is een vruchtbare samenwerking met het bedrijfsleven de sleutel tot succesvol beroepsonderwijs. “PTC+ is wat dat betreft wel een buitenbeentje, omdat het een trainingsbedrijf is. Gebruikelijker Hilda Pepping, sectordirecteur Techniek van is dat wij samenwerken met branche- en werkgeversorganisaties die dan praktijkfaciliteiten opzetten ten behoeve van het onderwijs. En voor henzelf dan natuurlijk een mooie kweekvijver van talent zijn. PTC+ is anders, want van zichzelf een praktijkcentrum, maar zit wel héél dicht tegen de branche aan, zeker gezien de ambities die het heeft met de groei tot nationaal expertisecentrum.” Hilda Pepping: “Door ons bij dit nationaal expertisecentrum aan te sluiten rekenen we uiteraard op een groei van het aantal aanmeldingen bij onze opleidingen. Geografisch bestrijken we een groter gebied, kwalitatief en innovatief hebben we samen met PTC+ veel meer te bieden. Niet in het minst door de perfecte faciliteiten en de trainers met grote praktijkexpertise.”
Voordelen “Aansluiting bij PTC+ en zijn partners heeft voordelen voor ons, omdat we nu kunnen beschikken over faciliteiten en expertise die buiten beCOLD+ Magazine
En dan hebben we nog niet alles gehad. PTC+ beschikt over eigen trainers die door de wol zijn geverfd in de beroepspraktijk. Vakinhoudelijk zijn ze niet of slechts moeilijk te verslaan. Maar behalve ‘vakidioten’, zijn onze trainers ook specialisten in het geven van trainingen, helemaal thuis in competentiegericht werken en het coachen van hun cursisten, van wie ze begrijpen dat het stuk voor stuk geen boekenwurmen, maar echte doeners zijn. PTC+ investeert in faciliteiten én in mensen, ook in die zin zijn we gewoon een echt bedrijf.
het ROC Aventus: “We willen de allerbeste worden”. reik zou blijven als we solo zouden blijven opereren.” Volgens Hilda Pepping is de samenwerking het noodzakelijke antwoord op de te verwachten krapte op de arbeidsmarkt in de komende jaren, waarover ook elders in dit eerste nummer van COLD+ wordt geschreven. “De instroom neemt af, de uitstroom snel toe als gevolg van de vergrijzing. Daarom kwam de economische crisis op zo’n rotmoment. Leerlingen koudetechniek bij Aventus volgen een BBL-traject: ze hebben een baan en gaan één dag in de week naar hun opleiding. Door de crisis zijn arbeidsplaatsen komen te vervallen. Zo zijn we in een vervelende vicieuze cirkel terechtgekomen van: crisis, minder banen, minder leerlingen, minder onderwijs.” “Dat maakt het voor onderwijsinstellingen soms problematisch om bepaalde onderwijsfaciliteiten of in een enkel geval zelfs volledige opleidingen in de lucht te houden. Die cirkel moeten we met z’n allen zien te doorbreken.” De vorming van een expertisecentrum kan daartoe bijdragen, is haar vaste overtuiging.
Nr. 1 - april 2011
PTC+ begrijpt dus als geen ander het belang van de combinatie van uitstekende faciliteiten en dito opgeleide mensen, die niet alleen een technisch probleem kunnen oplossen, maar óók nog eens op een didactisch sterke en representatieve manier het bedrijf kunnen vertegenwoordigen. Trainen bij PTC+ is altijd écht, zeggen we. Bij de leerstoel Competentiestudies van de Universiteit Wageningen wordt onderzoek gedaan naar onze aanpak van praktijktrainen. Met de onderzoeksresultaten zullen we wellicht later de effectiviteit van onze trainingen wetenschappelijk kunnen onderbouwen. Maar onze vaste klanten, die al jarenlang een beroep doen op de combinatie van onze faciliteiten en expertise, vormen eigenlijk al voldoende bewijs.
Leo Voorwinden
11
Delftse professor maakt laboratoriumtechniek toepasbaar voor consument
De aantrekkingskracht van magnetisch koelen Het voordeel van de magneettechniek is evident, vindt Brück: je bent voor eens en altijd af van mogelijke lekkage van schadelijke koudemiddelen. De nieuwe techniek is ook veel energiezuiniger dan de gangbare compressortechniek en tot slot maakt de nieuwe techniek geen geluid en veroorzaakt geen trillingen. Nadelen zijn er ook, of eigenlijk maar één: de aanschafkosten zijn flink hoger, denkt de professor, temeer omdat de gangbare compressortechniek zodanig op kosten is geoptimaliseerd dat die moeilijk is te beconcurreren.
Ammoniak, CO2, Hfk’s, Cfk’s, butaan, propaan. Koelen doen we met stoffen die voor het milieu slecht zijn, of voor de mens potentieel gevaarlijk. Je moet wat over hebben voor een koud biertje of het koelen van enorme hoeveelheden vlees bestemd voor de export. Kan dat niet anders? Het antwoord komt uit Delft: het kán anders, maar
Nichemarkten
een revolutie in de koudetechniek is nog ver weg.
Je ziet het wel vaker, het is een Amerikaanse traditie, overgewaaid naar ons land. Magneetjes op de koelkast. Souvenirs uit alle windstreken kleuren die saaie witte koelkastdeur in de keuken en vormen een warme zomerherinnering in de koude winter. Een kangoeroe uit Australië, Manneke Pis uit Brussel en een overstekende eland uit de Verenigde Staten. Als het aan de Delftse hoogleraar Fundamentele Aspecten van Materialen en Energie aan de faculteit technische natuurwetenschappen Ekkes Brück ligt, blijft de aanwezigheid van magneetjes niet langer beperkt tot de buitenkant, maar krijgt de magneet juist aan de binnenkant van de koelkast een vitale functie. Koelen met een magneet is efficiënter, stiller, zuiniger en verlost ons van de omgang met natuuronvriendelijke of voor de mens gevaarlijke stoffen. Koelen met magneten is niet nieuw, maar wordt sinds begin jaren dertig van de vorige eeuw eigenlijk alleen toegepast voor onderzoeksdoeleinden als ultra-lage temperaturen benodigd zijn, vertelt Brück. “Tot nu toe heeft magnetisch koelen eigenlijk geen invloed op ons dagelijks leven. Maar de proeven hebben wel aangetoond dat magnetisch koelen een heel hoog rendement heeft, vergeleken met de gangbare compressortechnologie die nu overal wordt toegepast.”.
Water Het grote verschil bij magnetisch koelen ten opzichte van de traditionele technieken is dat geen koudemiddelen meer nodig zijn, en dat eenvoudig een mengsel van water en glycol langs een beurtelings
12
Brück verwacht de eerste magnetische koelkast, die naar verwachting in 2012 op de markt komt, zal worden gebruikt voor zogeheten ‘nichemarkten’. “Neem bijvoorbeeld een wijnkoelkast. Dure wijnen zijn gevoelig voor trillingen. Het kostenargument zal minder zwaar wegen voor een wijnkoelkast waarin vele flessen van honderden of misschien wel duizenden euro’s liggen. Voor hotelketens kan het aantrekkelijk zijn om te investeren in dergelijke koelkasten die zuiniger zijn en geen geluid veroorzaken. Toegevoegde waarde kan er ook zijn voor toepassingen waarbij een constante temperatuur heel belangrijk is, zoals bij gistings- of fermentatieprocessen. Gangbare koeltechniek geeft immers altijd fluctuaties door het aan- en uitschakelen van de compressor. Ook in de medische sector zie ik toepassingsmogelijkheden.”
Professor Ekkes Brück van de Technische Universiteit Delft: “Nooit meer lekkage van
warm en koud stuk metaal wordt geleid om in een condensator de koude dan wel de warmte af te geven. Zo kan een onschadelijke stof als water worden gebruikt voor warmte/koude transport. De truc is het metaal beurtelings te magnetiseren en te demagnetiseren, waarmee het opwarmt en afkoelt. Daarmee is warmtewisseling een feit.” Tot zover de basale techniek. Brück: “Het nadeel van de techniek was echter dat je een metaal nodig hebt dat een groot temperatuureffect geeft bij magnetisering. Daarvoor werd in laboratoria een legering van zeldzame en schaarse metalen gebruikt. Maar voor consumentendoeleinden gaat dat natuurlijk niet werken. Voor een duurzame toepassing was een legering nodig van goedkope en ruim voorradige metalen.” COLD+ Magazine
schadelijke koudemiddelen, dat is het voordeel van magnetisch koelen.”
“Vanuit mijn interesse in energievraagstukken en natuurwetenschappen ben ik op zoek gegaan naar een nieuwe metaallegering met de goede eigenschappen in het temperatuurbereik voor een gewone koelkast. Ik zocht een magnetocalorisch materiaal waarmee we een koelsysteem kunnen maken voor temperaturen tussen -20 graden Celsius en +20 graden”, aldus Brück. Het materiaal moest bij kleine veranderingen in magneetveldsterkte al veel koelen en goedkoop en ruimschoots voorradig zijn. Brück ontdekte een legering van mangaan, ijzer, fosfor en arseen en publiceerde daarover in het blad Nature. Momenteel onderzoekt hij hoe hij de koeleigenschappen van de legering verder kan verbeteren en hoe het metaal op grote schaal is te produceren.
Nr. 1 - april 2011
De schematische weergave van de koelcyclus met de magneettechniek. Boven links begint de cyclus met niet-gemagnetiseerd materiaal. Het warmt op in het veld van een magneet. Deze warmte wordt afgevoerd naar de buitenlucht waardoor het materiaal weer op de begintemperatuur is. Het materiaal koelt verder af als het magneetveld wordt verwijderd. Nu kan het materiaal warmte opnemen uit de koelkast. Daarna begint de cyclus opnieuw. (Illustratie: Ton Riemersma)
13
Wat vindt u? Wij hechten waarde aan uw mening
Frans Hoeben, ‘Je bent nooit uitgeleerd’
“De ontwikkeling in de koudetechniek is in de afgelopen jaren echt razendsnel gegaan. Tien jaar geleden was koeling in een bedrijfsruimte bij wijze van spreken nog een luxe. Nu is het standaard. Ook in duurzame technieken is koudetechniek onmisbaar. We willen natuurlijk niet achter blijven, ook in ons bedrijf willen we ons blijven ontwikkelen.
Frans Hoeben: “Ik wil naar een steeds hoger niveau.”
Voor Frans Hoeben (30) uit het Brabantse Asten, is de installatietechniek een vak waarin hij zich nooit zal vervelen, zegt hij. “Het is een prachtig vak, waarin de ontwikkelingen snel gaan en zich bovendien heel breed voltrekken. Dat maakt het vak als het ware een beetje oneindig, je bent gewoon nooit uitgeleerd. De actuele ontwikkelingen, waarbij de aandacht steeds meer komt te liggen op energiebesparing en zorg voor het milieu, maakt het werk extra aantrekkelijk”.
“Omdat we dus meer zelf willen doen op het gebied van F-gassen, werd het zaak om in te schrijven voor een cursus. Nu is er bij ons in de directe omgeving geen gelegenheid voor trainingen en kwamen we al snel bij PTC+ uit. Mooi meegenomen dat PTC+ samen met Installatiewerk Zuidoost een training organiseert voor de regio Limburg en Brabant. De cursus beslaat in totaal zes dagen plus een examendag, waarbij PTC+ de opleiding verzorgt en STEK het examen organiseert.” Frans en zijn directe collega kunnen na de opleiding in ieder geval op een verantwoorde wijze overweg met koudemiddelen. Technische handelingen als het vullen en ledigen van de installatie en het bijvullen, het verhelpen van storingen, dat kunnen ze na de training allemaal zelf. “Maar het is nog niet genoeg, ik wil wel verder”, zegt Frans. “Na deze training wil ik naar een hoger niveau, zodat we ook de grotere installaties zelf onder handen kunnen nemen.” Dat daarbij opnieuw de keus zal vallen op PTC+ is voor Frans geen vraag. Hij heeft lof voor de wijze waarop zijn trainer de zaken aanpakt. “Een man uit de praktijk, met jarenlange ervaring in het vak. Natuurlijk heb je een stuk theorie nodig, maar met zijn achtergrond kunnen we al snel praktijkgericht aan de slag. Hij spreekt gewoon onze taal en voelt haarfijn aan waar wij in de dagelijkse beroepspraktijk tegenaan lopen. Hij heeft dat immers zelf jarenlang ervaren”. Frans vindt de trainingen niet goedkoop, maar hun geld in alle opzichten wel waard. “We verwerven veel extra kennis en vaardigheden en bedrijfsmatig gezien betekent dat een grotere onafhankelijkheid. Nu zijn we bij storingen en in bedrijfstellingen afhankelijk van anderen. Na afronding van het examen niet meer en kunnen we onze klanten straks dus betere en snellere service verlenen”.
14
COLD+ Magazine
Mbo-instellingen waarschuwen voor dertigplus maatregel Wie draait op voor de kosten van het volwassenenonderwijs? Dat is de inzet van een discussie over de zogeheten ‘Dertigplus Maatregel’ van minister Van Bijsterveldt van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Het kabinet wil veel minder geld besteden aan het volwassenenonderwijs. Volwassenenonderwijs moet een ‘feestje’ van werkgevers en het onderwijs samen worden.
Nu nog krijgen ROC’s een vergoeding van het ministerie en wordt een deel van de kosten betaald uit eigen bijdragen en premiekorting van de werkgever. Maar de trend is: we gaan meer betalen voor onderwijs en diverse ministeries en werkgevers zijn in een stoelendans verzeild geraakt over wie het grootste deel van de rekening op zijn bord krijgt. Het voornemen van het ministerie van OCW is om de opleiding van studenten en leerlingen van boven de dertig jaar niet meer te bekostigen. Als werkgevers zitten te springen om beroepsbeoefenaren, moeten ze zich ook financieel verantwoordelijk willen en durven voelen voor de aanwas, zo redeneert het kabinet. Maar dat lijkt eenvoudiger dan het is, vinden vertegenwoordigers van zowel mbo-instellingen als werkgeversorganisaties. Zij vinden dat de bezuiniging van het kabinet de instroom in de arbeidsmarkt ronduit in gevaar brengt en dus schade toebrengt aan de economie van ons land. Zowel brancheorganisaties als de Mbo-raad denken dat tienduizenden zogeheten zij-instromers en herintreders in de toekomst niet de opleiding zullen krijgen die nodig is.
OPINIE
Frans heeft de zorg voor een eigen bedrijf, Hoeben Installaties, met zo’n twintig medewerkers. “Ik run het bedrijf samen met mijn broer en mijn zus”, zegt hij. De meeste klanten vinden ze in de utiliteitsbouw, industrie en gezondheidszorg. “Tijdens ons werk komen we ook veel klimaatinstallaties tegen, waarin koudetechniek is verwerkt. Voor het werken met die koudetechniek en de F-gassen hadden we het kennis- en vaardigheidsniveau nog niet zelf in huis. Om met koudemiddelen om te gaan huurden we een ander bedrijf in. Maar in de toekomst willen we daarvan minder afhankelijk zijn. Daarom ben ik begonnen aan de training F-gassen categorie 2 samen met een van de monteurs van ons bedrijf.”
Momenteel volgen ongeveer 60.000 mensen van boven de 30 jaar een mbo-opleiding, met name in de techniek, waaronder ook koudetechniek. Voorzitter Van Zijl van de Mbo-raad op de website van zijn eigen organisatie: “Het onverminderd doorvoeren van de maatregel heeft onder meer tot gevolg dat de onderwijsinstellingen opleidingen zullen moeten schrappen en duizenden docenten zullen moeten ontslaan. Dat kost wachtgeld, maar wellicht erger nog, het mbo verliest daardoor veel kennis en ervaring.” Het effect komt bovenop de klap die het gevolg was van de crisis. Juist dertigplussers volgen hun opleiding vaak via BBL-trajecten, vier dagen in de week werken en een dag naar school. Werk en opleiding zijn dus gekoppeld. Maar juist door de crisis zijn nogal wat banen verloren gegaan. Dat betekent dat er minder werknemers zijn, minder leerlingen, minder scholing. Inmiddels is volop tegen de kabinetsplannen geprotesteerd. Begin maart was nog niet duidelijk hoe de hazen liepen. Op 1 maart berichtte de woordvoerster van minister Van Bijsterveldt tegen de redactie van COLD+ dat de ‘minister nog in overleg’ is.
Wat vindt u?
Reageer op een van de volgende stellingen: 1. De bezuiniging van het kabinet is in strijd met het principe van ‘een leven lang leren’. Zo ondermijnen we onze gewenste kenniseconomie in de toekomst. 2. Het is goed dat ondernemers gedwongen worden om verantwoordelijkheid te nemen voor kennisontwikkeling. Zo blijf je in de toekomst een aantrekkelijke werkgever.
Reageer Reageer door een e-mail te sturen naar
[email protected], onder vermelding van: OPINIE COLD+. De redactie zal een selectie van de reactie in het volgende nummer van COLD+ plaatsen.Vergeet niet uw naam en adresgegevens duidelijk te vermelden. Anonieme reacties kunnen niet worden geplaatst, houdt uw reactie kort en bondig, dat vergroot de kans op plaatsing.
Nr. 1 - april 2011
15
Trainen bij PTC+ is altijd écht www.ptcplus.com
