Geen stijl

voorjaar 2012

DANTE Magazine van de Tilburg School of Humanities

/

Stijl Geen stijl

Paul Cobben “Deze schoenen zijn afgekeurd door mijn zoon.”

Van de redactie

Stijl / Geen stijl Sois belle si tu peux, sage si tu veux; mais sois considérée, il le faut.

Beaumarchais, Le mariage de Figaro. Dit nummer van Dante besteedt aandacht aan een

In deze aflevering vragen we Tilburgse studenten naar hun

intrigerend onderwerp dat door verschillende discipli-

ideeën over stijl, en zij tonen hun bescheiden opvattingen

nes in de Humanities wordt bestudeerd: stijl. Met ‘stijl’

daarover (we leven in Tilburg en niet in Parijs of Milaan).

benoemen we een veelheid van concepten: manieren van

Een filosoof schrijft een korte geschiedenis van stijl, een

schrijven en denken, opvattingen van (formele) esthetiek,

post doc karakteriseert de stijlen van ‘de nieuwe man’, de

of meer algemeen vormen van handelen. Stijl heeft te

sociologe bestudeert de stijl van de vrouwelijke leider, de

maken met identiteit en het maken van keuzen. Met stijl

uittredende wetenschapper memoreert stijlveranderingen

kun je uitdrukking aan iets geven en manipuleren. Stijl is

in zijn vakgebied. En verder komt aan bod: stijlen op Face-

gerelateerd aan mode en trends, maar ook aan wat we

book, de stijl van de fotografe en een tentoonstelling over

‘paradigmawisseling’ noemen in de wetenschap. Stijl is

de verandering in stijl met betrekking tot het dekken van

serieus en spel tegelijk. Dat laatste zien we bijvoorbeeld

de tafel. Stijl is onnozel en belangrijk. Maar we ontkomen

op de website van Geenstijl.nl, waar men onder het motto

er niet aan onszelf ten opzichte van verschillende stijlen en

‘tendentieus, ongefundeerd en nodeloos kwetsend’ gren-

van Geenstijl.nl te markeren. Wees mooi als je kunt, verstan-

zen opzoekt van fatsoen en wellevendheid en probeert

dig als je wilt, en zorg vooral dat je meetelt.

de sociaal-ethische codes van samenleven op te rekken. Soms is dat grappig, vaak platvloers en meestal is het meer een kwestie van aandacht trekken dan van door-

Odile Heynders

dacht redeneren. Geenstijl.nl illustreert het ontbreken van

Hoofdredacteur

(een eenduidige) stijl in onze huidige Nederlandse cultuur, maar past ook in een democratie die diversiteit hoog in het vaandel houdt.

2

Inhoud 04

10

13

14

Van de redactie 02 ‘Power dressing’: de kledingstijl van Hillary Clinton 04 Alkeline van Lenning

Studentikoos: de nieuwe subcultuur? 07 Elma Dujso

‘Dat is geen stijl!’ 10 Frans van Peperstraten

De inspiratie van… 13 Olga Zweekhorst

De tentoonstelling - Van een mooi bord kun je niet eten 14 Liesbeth Hoeven

Fashioning yourself 16 Piia Varis

Beledigen als stijlmiddel? - Het Hufter Manifest van Geen Stijl 18 Odile Heynders

Afscheid van de wetenschap 21

Bert van Roermund

Delen op Facebook: je identiteit op het spel 22 Dana Filonova

Column – De gustibus et coloribus non est disputandum 26 Veerle Draulans

Tot slot... 27

3



4

‘Power dressing’

de kledingstijl van Hillary Clinton Vrouwelijke leiders hebben de neiging de kleding van hun mannelijke collega’s te imiteren. Ze verschijnen in keurige blazer en pantalon of in mantelpakjes in veilige, gedekte kleuren. Dat het ook anders kan, laat Hillary Clinton zien. Uiterlijk en macht zijn met elkaar verbonden. Kleine

De naïeve verwachting van de vrouwenbeweging dat

machtige mannen compenseren vaak hun bescheiden

emancipatie de bevrijding van schoonheidseisen en

lengte met een explicieter aanspraak op gezag dan boom-

slankheidsterreur met zich mee zou brengen, is allang

lange bestuurders. Denk aan Sarkozy of Napoleon. Voor

gelogenstraft. Het lijkt ook wel of er meer over het vrou-

vrouwelijke publieke leiders, spelen charme, aantrekkelijk-

welijk uiterlijk te bespreken valt (denk aan Maxima versus

heid en een eventueel gebrek daaraan een veel grotere

Willem Alexander). Zo noemde een sportrecensent in zijn

rol dan voor de mannen. Een machtige vrouw als Angela

bespreking van het kunstrijden op de schaats, de man-

Merkel is zo gekleed dat haar lichaam er niet toe doet. Zo

nelijke schaatser een klimrek voor de kunstrijdster in het

kleden ook mannen zich. Lichaamloos lijken, is een veilige

leuke pakje.

strategie voor een politiek leider. Maar deze weg staat

Dat de blik op de vrouwelijke verschijning niet alleen een

voor vrouwen nooit helemaal open. Er is uiteindelijk altijd

nadeel hoeft te zijn, bewijst de metamorfose van Hillary

de schattende blik en het onvermijdelijk oordeel. Neem

Rodham Clinton. Op de foto’s van haar als first lady, is

bijvoorbeeld de vulgaire uitspraak van Silvio Berlusconi

ze de verzorgde charmante echtgenote die de wereld ver-

over de ‘onneukbaarheid’ van Merkel vanwege de omvang

wacht. Ten tijde van het presidentschap van haar man was

van haar achterwerk.

er nooit veel te doen over haar uiterlijk. Maar de laatste

5

Birgit van der Wiel “Echt op grote voet leef ik niet, zoals je ziet.”

6

jaren is dat veranderd: Hillary liet

Waar is Hillary mee bezig? Als we

ware een tweede taal die de gespro-

haar haar groeien. Niet volgens de

haar nauwkeurig bekijken tijdens drie

ken tekst bekrachtigt.

verwachting; oudere vrouwen dragen

spraakmakende ontmoetingen eind

hun haar doorgaans juist korter dan

vorig jaar, vinden we het antwoord.

De vrouw wier man voor het oog van

toen ze jonger waren. Als het haar al

Ze gebruikt haar uiterlijk geregeld

de wereld overspel pleegde met een

lang is, wordt het opgestoken. Maar

als een statement. Zo zond het witte

stagiaire die haar dochter had kunnen

Hillary laat het groeien en draagt het

jasje van Chinese snit waarin ze in

zijn, heeft haar toevlucht niet gezocht

geregeld los of in een paardenstaart.

november 2011 de Birmeese Aung

in de cosmetische chirurgie. Ze heeft

Ook niet direct beschouwd als een bij

San Suu Kyi ontving, een overduide-

zich niet gestort op een verjongings-

haar leeftijd passende haardracht. De

lijke boodschap van gelijkgezindheid

kuur of dieet, maar op verschil maken

grijze strepen in het haar worden niet

en solidariteit. Het gifgroene wollen

in de wereld. Zij zet daarbij al haar

meer geverfd. Ze steekt het haar ook

mantelpak en de strakke paarden-

wapens in en beschikt over een groter

wel eens op, maar dan trekt ze het

staart waarmee ze in december

arsenaal dan de mannelijke leiders:

strak achterover en heeft ze op haar

Poetin tegemoet trad, spraken een

she’s got the looks.

achterhoofd een klein knotje. Niet het

andere taal. In oktober droeg ze in

meest flatteuze kapsel... De afgelo-

het Pakistaanse Islamabad geen

pen jaren is ze zwaarder geworden.

hoofddoek, toen ze de plaatselijke po-

Alkeline van Lenning

Haar toegenomen omvang is vaak

litieke leiders maande om de veilige

Universitair hoofddocent en Dean

duidelijk zichtbaar. Haar kledingkeus

havens voor terroristen te elimineren.

van de opleiding Liberal Arts and

is niet gericht op verhulling. Toch

Ze droeg het haar juist los, bijna als

Sciences aan de Tilburg School of

verwaarloost ze haar uiterlijk niet:

provocatie. Verder was ze als een ste-

Humanities

ze draagt sieraden en zorgvuldig

vige mannelijke leider gekleed. Hillary

aangebrachte make up. Haar kleding

gebruikt haar uiterlijk dus om haar

is dan niet verhullend maar wel van

standpunten en haar politieke acties

hoge kwaliteit en haar coiffure is

in het kader van het Amerikaanse

dan niet flatterend, maar zeker niet

regeringsbeleid te onderstrepen. Ze

onverzorgd.

spreekt met haar verschijning als het

Studentikoos:

de nieuwe subcultuur? Wat zegt kleding over jou als persoon? Kleden economiestudenten zich anders dan filosofiestudenten? Wat vinden internationale studenten van de ‘Nederlandse kledingstijl’ en wat voor verschillen ontdekken zij in vergelijking met hun eigen stijl? Met deze vragen ben ik op pad gegaan en heb ik een groep studenten vanuit diverse disciplines geïnterviewd. Jinwei Zhang,

tweedejaarsstudente International Business Administration, China

“Ik vind het niet erg belangrijk hoe ik

is really important. I was always told

me kleed. Meestal draag ik gewoon

that the first impression is the one

een trui en een spijkerbroek. Ik ga

that counts the most, so I am careful

dan ook graag voor het gemak en

to choose my clothes when I shop

denk niet veel na over wat ik zal

and when I dress. Sadly, in Mexico we

dragen”, vertelt een filosofiestudent.

have a saying: their treatment to you

Voldoet deze beschrijving aan onze

depends on your appearance.” Als je

verwachtingen van een filosofiestu-

het mij vraagt, is het onmogelijk om

dent: iemand die weinig aandacht

conclusies te trekken op grond van de

besteedt aan zijn uiterlijk, voortdu-

studies die de studenten volgen. Na-

er één element dat alle geïnterviewde

rend in de boeken zit, een baardje

tuurlijk hebben we allemaal bepaalde

studenten, ongeacht het geslacht,

heeft en niks geeft om materiële

vooronderstellingen bij bepaalde

verbindt, namelijk het feit dat ze het

zaken? Is er een verschil tussen de

typen studies en soms kloppen deze

van belang vinden om zich comfor-

manier waarop studenten van de eco-

ook, maar dit hoeft uiteraard niet

tabel en ‘zichzelf’ te voelen in de

nomische en business-gerelateerde

voor alle studenten te gelden. Opmer-

kleding die ze dragen. Een studente

studies en studenten van de geestes-

kelijk is ook dat het verschil tussen

Liberal Arts geeft dan ook aan: “Het

wetenschappelijke en sociale studies

de manier waarop meiden naar

is niet de kleding op zich die ik

zich kleden? Hecht de eerste groep

kleding kijken en de manier waarop

belangrijk vind, wel het gevoel dat ik

studenten meer waarde aan hun

jongens naar kleding kijken niet groot

ervan krijg.” Een studente Psycho-

uiterlijk dan de tweede groep? Een

is. Beide groepen zijn zich bewust

logie voegt daaraan toe: “It is most

student Bedrijfseconomie geeft aan

van de grote invloed die kleding kan

important for me to feel comfortable

dat een eerste indruk in de meeste

hebben. “De kleding die ik draag en

in my clothes and I especially feel

gevallen allesbepalend is: “Een nette

de manier waarop ik me kleed, vind ik

comfortable when the way I dress

verschijning is voor mij belangrijk,

heel belangrijk. Het is een manier om

reflects who I am.” Kleding kan dan

want het geeft een indruk van de

te laten zien wie ik ben en in welke

ook opgevat worden als een schakel

persoon onder die kleding. Het is een

kleding ik me op mijn gemak voel.

tussen de drager en de buitenwereld.

weerspiegeling van jezelf.” Ook een

Het zegt ook iets over hoe ik aankijk

Door middel van je kleding com-

internationale economiestudent uit

tegen verzorging en uiterlijk”, vertelt

municeer je met de buitenwereld.

Mexico vertelt: “The way one dresses

een studente Psychologie. Tevens is

Het is dan ook aan jou wat je ermee

I want people to see me as a reliable (and if possible smart) young student with passion and energy. I consider my clothing style as a mix of the Western, Chinese and a little bit of the Korean style. My style is simple, easy, comfortable, not too much decoration and not dull.

7

Herman Beck “Ik heb klapperboomvoeten (hoge wreef, brede voet). Alleen Van Bommel heeft breedtematen.”

horen en het maar niets vinden om onderverdeeld te worden in groepen. Kunnen we op basis hiervan stellen dat de tijd van subculturen voorbij is? Sommige studenten geven aan dat hun kledingstijl ‘mainstream’ te noemen is, maar geven ze hier niet mee aan op te willen gaan in de massa en dus juist wel ergens bij te willen

Koen Peters,

tweedejaarsstudent Econometrie, Nederland

Mijn kledingstijl behoort vooral tot de subcultuur ‘metalheads’, hoewel ik mij over het algemeen niet met deze mensen identificeer. Ik identificeer mij meer met fairygoth en steampunk, maar die hebben een kledingstijl die toch echt niet past bij het dag-totdag leven.

Rinske Weustenenk,

tweedejaarsstudente Bedrijfseconomie, Nederland

horen? Anderen beweren weer onder de subcultuur ‘studentikoos’ te vallen. Door zichzelf als ‘student’ te beschouwen, plaatsen ze zichzelf toch

Mijn kledingstijl zou ik omschrijven als simpel, netjes en comfortabel. juist in een bepaalde groep, namelijk die van studenten? Misschien is er tegenwoordig dan wel geen sprake van losse subculturen, maar van één grote cultuur. Ik heb dan ook enkele internationale studenten benaderd met de vraag of ze verschillen zien tussen de kledingstijl in Nederland

wilt uitstralen. Het is ten slotte een

en in het land van herkomst. En is er

manier om uiting te geven aan wie

überhaupt zoiets als de ‘Nederlandse

je bent en er is altijd de mogelijkheid

kledingstijl’? De economiestudent uit

om zelf te kiezen en te creëren. “Het

Mexico merkt op dat de Nederlandse

is alsof je elke dag een nieuw, leeg doek hebt waarop je een soort kunstwerkje kan maken en waarmee je kan

Jori Arts,

tweedejaarsstudent Bedrijfseconomie, Nederland

experimenteren”, aldus een studente Liberal Arts.

De tijd van subculturen voorbij? “Ik schaar me niet graag onder een subcultuur. Ik wil dan ook bewust niet bij een groep horen”, aldus een student Bedrijfseconomie. De studenten geven aan nergens bij te (willen)

8

kledingstijl behoorlijk homogeen is: “What I have noticed is that Dutch fashion is more homogenous in both men and women and with all sorts

Mijn stijl zou ik omschrijven als klassiek. Ik ben redelijk gestructureerd en net. Shabby kleding zou niet bij mij passen. Ik draag dan ook vaak en graag een overhemd, jasje of polo. Vaak wordt dit toch wel onder ‘kakker’ verstaan, maar daar identificeer ik me liever niet mee.

of clothes. I can notice if someone is Dutch or not by the style and kind of clothes that person is wearing. Therefore, the statement that clothing is a reflection of one’s personality may not be true in this country with each person, but rather true for the culture as a whole.” Ook een studente Psychologie uit Duitsland merkt op dat

Timo Deist,

vierdejaarsstudent Econometrie, Duitsland

Oscar Rivera,

tweedejaarsstudent Economie, Mexico

I describe my style as rather preppy, but I always try to keep unique to stand out from the rest. I was always told that the first impression is the one that counts the most, so I am careful to choose my clothes when I shop and when I dress. Sadly, in Mexico we have a saying: their treatment to you depends on your appearance.

I would describe my clothing style as a mixture of casual and more ‘neat’ clothing: shirts, plain jeans and leather shoes. What I want to express with my clothes is commitment. I think one should represent oneself properly on campus.

my opinion, the clothes might appear less fashionable, but the way people dress is more independent and reflects better who they really are and not just a trend everyone follows.” Tot slot vertelt een studente International Business Administration uit China dat Chinese meiden in vergelijking met Nederlandse meiden graag

er enige verschillen zijn tussen de

lieflijk, schattig en kinderlijk gekleed

Nederlandse en Duitse kledingstijl:

gaan. Ze vertelt: “What I observed

“I have the impression that here in

in the Netherlands is that people try

the Netherlands people dress in a

to dress according to their age. The

more fashionable way. Compared to most Germans the Dutch appear way neater. Still, it doesn’t mean that the Dutch dress ‘better’ or more individual. I rather have the impression that they just follow the newest trends. In Germany, (just as in the Netherlands) you see H&M style and Zara all over. Still, you also come across a lot of rather practical clothes. I like to call the style of Germans in their middle age ‘outdoor’ clothing. Generally, in

Simone Wegman,

tweedejaarsstudent Bedrijfseconomie, Nederland

Mijn stijl is eclectisch te noemen. Ik vind het erg leuk om streetstyle blogs te bekijken, omdat ik op die manier een goed idee krijg van hoe ik het ‘extreme’ kan vertalen naar mijn eigen kledingkast, dus wat past bij mijn smaak, stijl en budget.

funny thing is that sometimes young girls and their mothers shop in the same store, wearing the same brand. In China however, there are different brands and designs for different ages. People usually don’t mix the agegap.”

Elma Dujso Bachelorstudente Filosofie aan de Tilburg School of Humanities

9

Ineke van Holst “Ik vind de kleuren prachtig en niemand anders heeft deze schoenen.”

David Teniers de Jonge, Aartshertog Leopold met Anthonius Triest in zijn Brusselse schilderijengalerij, 1651, Perworth House, The National Trust (Lorg Egremont Collection)

10

‘Dat is

geen stijl!’

Filosoof Frans van Peperstraten exploreert het begrip ‘stijl’. Heeft het een ethische of esthetische lading? Hoe heeft ‘stijl’ zich ontwikkeld de afgelopen decennia? En wat heeft ‘GeenStijl’ te maken met de roep van het volk om stijl? Het woord ‘stijl’ heb ik als kind alleen

zou bijvoorbeeld zijn: alles in één

de retorica van de oudheid werd van

maar leren kennen in de negatieve

kleur, van één stof en in dezelfde

een goede stijl gesproken als aan vier

uitdrukking “dat is geen stijl!”. Dat

vorm. Maar dat noem je geen stijl.

eisen was voldaan: 1. correct taalge-

kreeg je te horen van een ander kind

Stijl is wat spreekt, dat wil zeggen,

bruik (goed Latijn), 2. duidelijkheid

als je die bij een spel op het veldje

wat als stijl zelf spreekt doordat het

(liefst zelfs pregnantie ), 3. versiering,

in de buurt iets had aangedaan. Ook

de samenstellende dingen tot elkaar

en 4. adequaatheid. De versiering, de

mijn moeder zei het, bijvoorbeeld

doet spreken.

opsmuk, was het eigenlijke esthe-

wanneer ik te laat thuis kwam. Het

Maar je kunt het woord ‘stijl’ toch

tische element. Door bijvoorbeeld

leek dus om een ethische uitspraak te

ook bij één ding op zich gebruiken?

een vergelijking met andere, reeds

gaan, equivalent aan “dat mag niet”

Dat is toch wat we doen wanneer we

bekende, grootse zaken mocht je de

of “dat kun je niet maken”.

een voorwerp als ‘typisch’ Jugend Stil

dingen mooier maken dan ze zijn.

Pas veel later, op de middelbare

benoemen? Maar daartoe komen

Adequaatheid betekende dat de stijl

school, bleek ‘stijl’ een positief en

we alleen indien we al eens andere

moest passen bij het onderwerp en

esthetisch begrip te zijn. Een wat

voorwerpen van dezelfde stijl hebben

bij de situatie. Natuurlijk, geen luch-

vreemd begrip ook, want er werden

gezien. En dan is die betrekking met

tige stijl in een grafrede. Daarmee

wel allerlei stijlen in de kunsten be-

andere dingen er dus toch. Wel is dit

werd in feite gezegd dat de stijl een

noemd, maar wat het woord ‘stijl’ zelf

een andere betrekking: niet meer de

band onderhield met de waarheid, de

betekende, werd niet uitgelegd. Het is

combinatie van verschillende soorten

redenering was immers: als de zaak

zo’n woord waarvan je wel ongeveer

van dingen, maar de herhaling van

deze is, hoort daar die stijl bij. Onze

weet hoe je het kunt inzetten, maar

dingen die in een bepaald opzicht

‘eigen’ Dante heeft de laatste twee

waarvan je geen goede definitie kunt

hetzelfde zijn. Een voorwerp citeert

criteria nog uitdrukkelijk aan elkaar

geven.

een reeds herkenbaar geworden

gekoppeld: ‘stilistische versiering’

‘Stijl’ zit dicht bij een andere esthe-

stijl. Daar ligt overigens een tweede

moest adequaat zijn aan de zaak

tische term, namelijk ‘vorm’, maar

valkuil voor wat stijl wil zijn: wanneer

waarover gesproken en geschreven

terwijl ‘vorm’ meestal op één ding

iets één en al citaat is, wordt dit zo

werd.

slaat, lijkt ‘stijl’ altijd naar een relatie

herkenbaar dat alleen de stijl herkend

van meerdere dingen bij elkaar te

wordt, niet meer de persoon of de

Toch ligt in deze redenering ook

verwijzen. We noemen een kamer

zaak die zich met de stijl tooit. De

de oorzaak van de irritaties die het

stijlvol ingericht wanneer de voor-

stijl doet niet meer iets spreken, maar

begrip ‘stijl’ later is gaan oproepen.

werpen in de kamer goed bij elkaar

wordt doel op zich, stijl om de stijl.

Vanuit het principe van adequaatheid

en bij het uiterlijk van de kamer zelf

Heeft stijl altijd met uiterlijkheden

vonden twee ontwikkelingen plaats.

passen. Stijl heeft te maken met

van doen? Ja en nee. Ja, want het gaat

Allereerst ontstond het onderscheid

eenheid en harmonie. Maar hier ligt

om de manier waarop iets verschijnt.

tussen een hoge of verheven stijl, die

ook de eerste valkuil: hoe groter de

Nee, want de stijl moet zich niet

met name adequaat zou zijn in de

eenheid, hoe minder elk ding op zich

losmaken van datgene wat verschijnt.

tragedie, en een lage stijl, die toepas-

opvalt. Immers, de ultieme eenheid

Althans, dat was het oude idee. In

selijk zou zijn in de komedie. Punt is

11

Omid Feyli “Deze schoenen zijn comfortabel en netjes tegelijk en daarom draag ik deze graag.”

dat dit onderscheid vermengd raakte

naar het onberegelde genie van de

Er heeft een omkering plaatsgevon-

met het sociale onderscheid: de hoge

individuele kunstenaar. Stijl werd

den. Het is nu het volk dat stijl wil en

stijl werd gezien als ‘spreekbuis’ van

op een bepaald moment gezien als

zich van twee kanten bedreigd voelt

de hogere laag van de bevolking, ter-

het persoonlijke ‘handschrift’ van de

door stijlloosheid. Ten eerste van de

wijl de lage stijl het spreken nabootste

kunstenaar. Deze subjectivering trad

kant van de kunstenaars, die zich nog

van ‘het volk’, dat wil zeggen het

vervolgens buiten de oevers van de

sterker gedwongen voelen elk idee

plebs. Tevens verschoof ‘lage stijl’ naar

kunsten. ‘De stijl is de mens zelf’, is

van stijl te verwerpen. Een voorbeeld

‘zonder stijl’. Paradoxaal genoeg werd

een beroemde uitspraak van Buffon

van de tweede bedreiging ligt bij

het op een bepaald moment als een

uit 1753. Nietzsche maakte de band

de nieuwssite die niet voor niets

literaire vondst beschouwd om ‘het

tussen stijl en waarheid tot een zeer

GeenStijl heet en zichzelf aanprijst

sociale ongestileerd te laten spreken’

losse, want tot een veelheid: waar-

als ‘tendentieus, ongefundeerd en

(Auerbach). Het volk is stijlloos. Om-

heid is volgens Nietzsche slechts een

nodeloos kwetsend’. Het valt niet uit

gekeerd wordt stijl dan een middel om

stijl, in de zin van een perspectief, en

te sluiten dat hun brutale benadering

zich boven het volk te plaatsen. Gedis-

daarvan zijn er noodzakelijkerwijs vele.

soms nieuws oplevert dat vroeger

tingeerdheid en snobisme – je kan er

Het pluralisme is onontkoombaar, de

verborgen bleef. Maar de twee oprich-

een hekel aan krijgen als je niet bij die

moderne samenleving bestaat bij wijze

ters verdienden al na relatief korte tijd

hogere klasse hoort of wilt horen.

van wonderbare stijlvermenigvuldi-

met de verkoop van 40% van de aan-

De tweede ontwikkeling was de

ging. De avant-gardes in de kunsten

delen aan De Telegraaf 2.6 miljoen

uitbreiding van het stijlbegrip van de

hebben ons het spel van de stijlen

euro. Het is nu de bezittende klasse

retorica naar andere kunsten, zoals de

geleerd: je wijkt af van de gevestigde

die zich met de hufterigheid inlaat.

muziek, de beeldende kunsten etc.,

stijl, maar voordat je het weet word je

En het heeft geen zin meer om “dat

een uitbreiding die een opsplitsing

geïmiteerd en blijk je de aanzet te heb-

is geen stijl” te roepen. Maar ook niet

met zich mee bracht: de stijl ging per

ben gegeven tot het ontstaan van een

om te zeggen dat we ieder onze eigen

genre. Gesteld werd dat een kunstgen-

nieuwe stijl.

stijl moeten zoeken. Wel of geen stijl

re bepaalde ‘stijlwetten’ impliceerde,

In de huidige samenleving is stijl een

is gewoon niet belangrijk.

die je niet zo maar naar een ander

sociale aangelegenheid geworden.

kunstgenre zou mogen overplaatsen.

Ook in die zin dat de massacultuur

Frans van Peperstraten

Eeuwenlang zijn hierover geforceerde

schreeuwt om stijl. De behoefte tot

Universitair hoofddocent bij het

discussies gevoerd, die wij helemaal

imiteren en zich ergens aan vast te

Department of Philosophy van de

niet meer begrijpen: mocht Shake-

kunnen houden is groot. Het dagelijks

Tilburg School of Humanities

speare dat wel doen, die stijlvermen-

leven raakt geësthetiseerd. Stijl is

ging? Was Cervantes zijn tijd ver

vooral levensstijl geworden. In feite is

vooruit, met die stijlwisselingen? Stijl,

hiermee een nieuwe norm naar voren

gekoppeld aan de zaak, aan de waar-

getreden: we moeten de indruk wekken

heid, was een normatieve aangelegen-

ons leven in de greep te hebben en er

heid. Het moest zo en niet anders.

als een ware kunstenaar vorm aan te

Stijl explodeerde. Allereerst verschoof

kunnen geven.

stijl van de wetten van het genre

12

v

De De... inspiratie van... inspiratie van Het blote oog voor E&B

Mijn vader had een abonnement op het tijdschrift Scientific American. Aangetrokken door de veelkleurige artist’s impressions van hoofdzakelijk natuurkundige, technische of

Zelfportret (detail), 1986

biologische verschijnselen op het omslag, bladerde ik daar als puber regelmatig in. Tot ik op een keer overrompeld

dat de mens nooit in staat zou zijn om alle menselijke

werd door een artikel over psychologisch onderzoek waar-

verschijnselen ‘met het blote oog’ waar te nemen. Sommige

in onder meer werd beschreven dat baby’s een paar dagen

zijn moeilijk toegankelijk, andere verhullen of verschuilen

na hun geboorte, mits daarbij uiteraard door volwassen

zich, en soms moet je er dus ook nog eens op tijd bij zijn

handen ondersteund, gecoördineerde loopbewegingen

om er een te kunnen waarnemen: één keer knipperen en het

kunnen maken op een effen ondergrond. Na een paar

is weg. Troostrijk is dan de gedachte die mij naar aanleiding

weken verdwijnt deze vaardigheid om rond het eerste le-

van het artikel tegemoet kwam, dat het niet écht weg hoeft

vensjaar terug te keren, waarbij het kind dan echter pas na

te zijn: dat wat je waargenomen hebt een snapshot uit een

langdurig oefenen weer met voldoende coördinatie loopt.

film is, een scène uit een script, een door bliksem- of flits-

Ook complexere perceptueel-motorische vermogens,

licht hel verlicht tafereel dat daarna vanwege onderbelich-

zoals oog-hand-/oor-hand-coördinatie en gedragsimitatie,

ting niet goed zichtbaar meer is – maar in essentie gewoon

en later in de jeugd cognitieve taken zoals het inschatten

doorgaat.

van het gewicht van een object, blijken na een zekere tijd te verdwijnen, en keren pas later in de ontwikkeling van

En het is juist die spanning tussen terloopse momentopna-

het kind terug. Wonderbaarlijk vond ik het gegeven dat de

me en onzichtbare voortbeweging waardoor ik zo geïntri-

mens een vermogen bezit, het vervolgens kwijtraakt, om

geerd ben door fotografie, meer specifiek: het fotograferen

het later opnieuw te verwerven. Wat is, verdwijnt, en keert

van menselijke gezichten. Het meest fascinerend vind ik

terug.

die portretfoto’s waarbij het totaalbeeld van de oogopslag,

Verrast meende ik er bovendien in te lezen dat dit vermo-

mondvorm, huidlijnen, halsbuiging, blikrichting en dergelij-

gen bijna toevallig was blootgelegd: zouden de onderzoe-

ke de suggestie wekt van een verhaal dat door het hoofd van

kers even niet goed hebben opgelet, dan hadden ze dit

de geportretteerde speelt en waar jij als toeschouwer in bent

gedrag niet waargenomen. Dat wetenschappers eerder een

gevallen. Uiteraard probeer ik – in al mijn fotografische naï-

bepaald gedrag ontlokken om een hypothese te onderzoe-

viteit en zonder professioneel instrumentarium – met mijn

ken dan dat zij een verschijnsel toevallig of zonder voorop-

analoge (ja, juist!) spiegelreflexcamera zelf ook dergelijke

gezet plan ontdekken, besefte ik toen als zestienjarige nog

fotoportretten te maken. Om een glimp waar te nemen van

niet. In wezen doet dat er ook niet toe: al lezende groeide

de binnenwereld waarin de gefotografeerde persoon zich

mijn interesse in menswetenschappen.

bevindt, iets wat je niet te zien had gekregen als je er met je

Allereerst gaf het mij in dat het onderscheid tussen aange-

camera niet op tijd bij was geweest. Toevalligheidsfotogra-

boren en aangeleerde vermogens bij de mens wellicht niet

fie. Eén keer knippen en het is weg. Maar niet in essentie.

scherp gemaakt kan worden. Ook ging ik mij afvragen in

Want jij pakt de draad van het verhaal in jouw hoofd weer

hoeverre geleide ontwikkeling – in opvoeding en onderwijs

op zodra je de foto opnieuw bekijkt en jij je daarbij voorstelt

– leunt op autonome ontwikkeling. En op een metaniveau

wat er in dat verhaal van de geportretteerde gebeurd had

drong zich mij het inspirerende perspectief op dat de

kunnen zijn en nog zou kunnen gebeuren.

mens en zijn werkelijkheid zo complex en veelomvattend zijn, dat zij een immense en wellicht onuitputtelijke bron

Olga Zweekhorst

voor onderzoek vormen. Een zeker besef van ontoerei-

manager Onderwijsinstituut en Onderzoeksinstituut,

kendheid bekroop mij echter ook, omdat ik ging vrezen

adjunct-directeur van de Tilburg School of Humanities

13

De Tentoonstelling De Tentoonstelling

Tilburg Cultuurstad

Van een mooi bord kun je niet eten! Tafelgoed ‘Mozaiek’  met dinerservies ‘Caprice’ op een damast geweven ontwerp van Chris Lebeau, vervaardigt door de fabriek van Dissel & Zonen te Eindhoven.

14

Een tol, de diabolo, het springtouw, een emmer met schep, een kegel en tennisracket. In de hoek staat een doos met een pop. Op de rand het patroon van een blokkenboerderij met bomen, in de lengte een tekening van een schaap, koe en varken. Kijk daar, het ingeweven motief van een boer en boerin. Terwijl haar familieleden naast haar plaatsnemen, laat Margot haar ogen over de mooi gedekte tafel glijden. De vroege ochtendzon verlicht de voorkamer. Bij deze lichtinval zijn ze goed te zien, de figuren op het tafellaken. Ze doen haar ergens aan denken. Damasten tafelgoed vertelt een

dere firma’s in deze tijd op de markt

servetten. Een uniek ontwerp: het

verhaal. Het is begin 1930. Linnenfa-

gebracht wordt. De grootste stijlbreuk

eerste tafellaken ter wereld waarin de

briek Van Dissel & Zonen in Brabant

in het oeuvre van Lebeau vormt het in

belevingswereld van het kind centraal

brengt de vijfde serie tafeldamast uit,

1930 vervaardigde ontwerp ‘Margot-

staat. In het chique damesblad De

naar ontwerp van Chris Lebeau (1878-

je’: een ontbijtlaken waar de dochter

Vrouw en haar Huis (1933) wordt dit

1945). Lebeau geldt als pionier in het

van linnenfabrikant Van Dissel model

ontbijtstel warm aanbevolen voor

ontwerp van nieuwe dessins voor

voor staat. Het meisje is uitgebeeld

gebruik in het zomer- of tuinhuis.

tafellinnen. Met zijn sterk gestileerde

in het tafelgoed: spelend met haar

natuurvormen in Art Noveau stijl

pop, lezend in haar boek, breiend en

Het porselein en linnen in het Textiel-

doet hij afstand van het tafelgoed met

bordurend. Haar speelgoed siert het

museum vormt, in contrast met de

naturalistische dessins dat door an-

tafellaken en de bijbehorende kleine

voorstelling die deze advertentie uit

Cathy de Waele “Deze Timberland-laarzen heb ik al drie jaar. Schoenen zonder fratsen die heerlijk lopen. Elk jaar denk ik: kan het nog? De foto maakt duidelijk dat het antwoord ‘nee’ is ;-).”

De expositie ‘Timetables’ is te zien tot en met 4 november 2012 in het Audax Textielmuseum Tilburg. Het museum toont eveneens een film over het ontstaan van damast bij de Linnenfabriek Van Dissel & Zonen te Eindhoven. Voor meer informatie: www.textielmuseum.nl Aanbevolen achtergrondliteratuur: Caroline Boot & Sanny de Zoete, Artistiek damast van Brabantse bodem, 1900-1960, Textielmuseum Tilburg: Stichting Zuidelijk Historisch Contact 2005; Jan Commandeur e.a., Ge waart mar arbeider. Een beeld van de Tilburgse textiel 1890-1980, Tilburg: Gianotten 1981.

de jaren dertig wekt, een levenloos

grondstof en productieproces. Met

gedekte tafel kunnen aanschui-

decor. Geen gedekte ontbijttafel,

als gevolg dat het verlangen naar

ven. Dit voorrecht behoort toe aan

geen kruimels, geen vlekken, geen

oorspronkelijkheid en authenticiteit

welgestelde fabrikantenfamilies.

rafel, geen gebroken oor. In plaats

groeit.

Deze wrange tegenstelling blijft in de

daarvan staan tafellakens, kopjes en

expositie ‘Timetables’ buiten beeld.

borden, servetten en placemats op-

Het Textielmuseum beantwoordt aan

Stijl en design laten het alledaagse

gesteld achter vitrines. Alles prachtig

dit verlangen. Zij toont haar glanzend

leven, dat achter het fabricaat van het

gecombineerd op kleur en patroon.

geweven tafelkleden in de ruimte

tentoongestelde tafelgoed schuilgaat,

Het aardewerk glanst, de stoffen zijn

naast de oude, originele machines

onderbelicht. Werkdagen van meer

gestreken.

van de damastweverij. Aan de andere

dan twaalf uur in de textielindustrie,

‘Timetables’, zo heet de tentoonstel-

zijde van de expositie bevindt zich de

erbarmelijke huisvesting en schaars

ling: het samenspel tussen tafelgoed

damastwasserij, waar dit type textiel

voedsel voor de vaak grote katholieke

en serviezen in Nederland van 1900

tot op de dag van vandaag behandeld

arbeidersgezinnen:

tot heden. Maatschappelijke veran-

wordt. Iets verderop, in het Textiel-

deringen, ingezet door de Tweede

Lab, worden nieuwe ontwerpen tafel-

Van een mooi bord kun je niet eten!

Wereldoorlog en de tweede feministi-

goed vervaardigd en oude ontwerpen

Dat zegt mijn moeder vaak, bij het vul-

sche golf, vertalen zich ook in trends

nieuw leven in geblazen. Geïnspireerd

len van onze kommen soep. Vandaag

en het design van een gedekte tafel.

door toonaangevend ontwerpers als

vertelde mijn vader aan tafel over de

Goed kunnen stapelen en weinig

Chris Lebeau die, opgepakt vanwege

productie van een bijzonder kleed. Spe-

wasgoed: consumenten verkiezen ge-

verzetsactiviteiten, in 1945 de dood

ciaal ontworpen voor het dochtertje van

bruiksgemak in de loop der tijd boven

vindt in concentratiekamp Dachau.

zijn baas. Het wordt in de linnenfabriek

sierontwerp.

gemaakt. Er staat speelgoed op. Het

Dit heeft tot gevolg dat traditionele

De vervreemding van hedendaagse

schijnt dat kinderen zich aan tafel dan

ambacht in het tijdsbeeld verdwijnt.

consumenten wordt gedeeld door

niet zo snel vervelen. Over een maand

Linnenfabriek Van Dissel & Zonen

de producenten van weleer. Niet

word ik twaalf, dan mag ik met vader

sluit begin jaren zeventig van de

de oorsprong van producten is de

mee naar de fabriek.

vorige eeuw zijn deuren. Handwerk

textielarbeiders vreemd, maar de

wordt verdrongen door massaproduc-

gebruikswaarde. Zij die begin vorige

Liesbeth Hoeven

tie en uitbesteding van het fabricaat

eeuw het damast in de textielindus-

Promovendus bij het Department of

aan lage lonen landen. Steeds verder

trie vervaardigen, zijn niet degenen

Culture Studies van de Tilburg School

raken consumenten vervreemd van

die aan een feestelijk met damast

of Humanities

15

Fashioning yourself Clothes make the man and in the making of the man, details are important. Especially for the ‘metrosexual’. About the dos and the don’ts of man purses (‘murses’).

Do’s Don’ts

The way we dress is by no means inconsequential: other people make judgements regarding the kind of people we are from our appearance all the time. We make statements such as “I never wear pink”, “I only dress in black” and “I never wear high heels” about ourselves, and by doing so we do not only make statements about the pieces of clothing and acces-

Tom Brady

Kevin Jonas

http://live.drjays.com/index. php/2010/10/28/the-dos-and-donts-ofman-purses-aka-murses/

http://live.drjays.com/index. php/2010/10/28/the-dos-and-donts-ofman-purses-aka-murses/

sories we cover our bodies with, but also about our identities – the kind of people we are. In the 1990s, a new word appeared in our vocabulary to describe a certain kind of (new) man: the metrosexual. The word metrosexual is derived from ‘metropolitan’ and ‘heterosexual’, and refers to a man who lives in an urban environment (though not exclusively, as metrosexuals are nowadays found everywhere) and has a certain lifestyle

Cristiano Ronaldo

David Beckham

http://bagwhiz.com/luxury-handbagreviews/louis-vuitton-bags/cristianoronaldo-and-his-damier-geant-man-bag/

http://travismagazine.wordpress. com/2008/12/04/deconstructing-themetrosexual/

which involves heavy consumption and meticulous care of one’s appearance. The metrosexual has also been described as a man ‘in touch with his feminine side’ – as someone who does not shy away from consuming and using traditionally ‘feminine’ products

16

Paul Post “Ik heb last van ‘movo’ (moeilijke voeten). Ik kan alleen deze schoenen aan.”

The details that make you such as skin creams. The figure of the

and fashion accessories worn by

metrosexual has, in fact, been very pro-

others.

Here we see that the essential identity

fitable for all kinds of companies and

On the left (top), there are also two

detail that opens all kinds of interpre-

industries, as indeed many products

images taken from a website labeling

tative universes is not even just the

that have been perceived as ‘feminine’

itself as being about fashion, music

bag (a detail in itself), but in fact the

and hence sold mainly to women have

and lifestyle, and the specific entry

strap of the bag – a very small detail

become marketable and sellable also

in which they appear is titled The

that might at first glance not seem im-

to men. It is important to note that

Dos and Don’ts of Man Purses (AKA

portant at all. This detail, however, is

the metrosexual is heterosexual and

“Murses”). ‘The murse’ is a port-

very important: the length of the strap

can be connected to the emergence of

manteau word combining the words

seems to evoke an elaborate identity

the ‘new man’ for whom it is ‘ok’ and

‘man’ and ‘purse’, simply referring to

discourse about the owner of the bag,

‘acceptable’ to be concerned about his

‘men’s bag’ – something that recently

and in this case it seems that too short

appearance without his sexuality being

(re-)emerged as a popular consumer

a strap indexes a ‘questionable’ male

called into question.

commodity. In the pictures of Cris-

(sexual) identity.

tiano Ronaldo and David Beckham Many celebrities have been labelled

we already saw both of them carrying

Fashion, and the employment of

as metrosexuals, and two notable

their murses, or man bags – this is

certain consumer items and commo-

examples would be footballers Cristi-

what fashionable (metrosexual) men

dities, is by no means simply about

ano Ronaldo and – of course – David

do. On one of the images we see Ke-

looking good – it is also about looking

Beckham (see images on the left), who

vin Jonas, a member of the American

like a certain kind of person, and

is seen by many as the metrosexual

boy band The Jonas Brothers, with his

projecting a certain kind of an identity.

with his own line of perfumes, his

murse. As the caption added to the

In all of this, paying attention to details

headline-making haircuts and fashio-

image suggests, Kevin Jonas is doing

is very important. This is evident from

nable dress.

it right - he has achieved the ‘right’

the difficulty the metrosexual man has

(manly) look with his murse. A look

in choosing his bag: too short a strap

Clothes indeed make the man (and

at the other image appearing on the

equals ‘too gay’, and can jeopardise

the woman of course as well, but let

site, featuring the American football

the effort to project a heterosexual

us focus on the metrosexual man

player Tom Brady carrying his murse,

identity. In fashioning ourselves, it is

here) and in the making of the man,

tells us what exactly it is that Kevin

the details that make us what we are in

details are important. To project a

Jonas is doing right. Unlike the Jonas

the eyes of others.

certain kind of image of ourselves,

Brother, Brady is doing something

we need to make sure that we have

wrong with his man bag: above the

Piia Varis

the right clothes and accessories for

picture we see the word ‘Don’t’, and

Researcher at the Department of

doing so. The metrosexual man is an

the caption says “As lovely and ma-

Culture Studies of the Tilburg School

ideal illustration of the level of detail

cho as this NFL player is, the short

of Humanities

on which we interpret and draw con-

straps on this murse make it look…

clusions from the pieces of garment

questionable.”

17

Beledigen als stijlmiddel?

Het Hufter Manifest van Geen Stijl Met de publicatie van Het Hufter Manifest heeft geenstijl.nl van de verhuftering een ideologie gemaakt. Hufters zorgen voor transparantie en vooruitgang, hufters stellen onrecht aan de orde, hufters staan in een traditie die haar oorsprong heeft in de jaren zestig. Daarmee zijn ze minder radicaal dan ze zich voordoen.

18

Olga Zweekhorst “Het leukste aan deze laarsjes vind ik dat mijn beide zussen en ik ze onafhankelijk van elkaar hebben gekocht: mijn oudere zus heeft ze in het zwart, mijn jongere zus in het bruin, en ik in het blauw.”

Het gebruiken van beledigend taalgebruik is van alle tijden: we kennen het van Cicero en Monty Python, van Martialis of Eminem. Redenaar, kunstenaar en popster zetten de belediging in om reacties los te maken. Klassieke retorici leerden hoe

‘De hufters zorgen […] voor transparantie en vooruitgang. Het zijn de fatsoensterroristen die de daadwerkelijk asocialen zijn en die Nederland proberen te vangen in hun status quo. Vandaar dat het de hoogste tijd is voor Het Hufter Manifest.’

zij de tegenstander konden treffen, schrijft Thomas M. Conley in Toward

zestig. Ik zet een aantal citaten naast elkaar om dit te

a Rhetoric of Insult (Chicago, 2010).

illustreren.

Dat deden ze door de afkomst van

Het manifest zet in met een lofrede op de hufters:

de ander belachelijk maken, door zijn

Bewust hufter zijn en je niet fatsoenlijk gedragen roept het

fysieke verschijning, excentrieke kle-

beeld op van de 19e eeuwse bohemien, de anti-burger, die

ding of hypocrisie (zijn zogenaamd

zich los van het huisje-boompje-beestje met een avon-

deugdzaam gedrag) uit te vergroten.

tuurlijker leven durft in te laten. Die het individu boven de

Geert Wilders’ ‘kopvoddentaks’ zou

gemeenschap stelt en de domineemoraal afwijst. Voor F.

voor de klassieke orator niet erg

Nietzsche zal de vrije mens per definitie onzedelijk zijn

choquerend geweest zijn. Vaak is er

‘omdat hij in alles van zichzelf en niet van een traditie

geen duidelijke grens te trekken tus-

wil afhangen’, omdat kwaad en onfatsoenlijk betekent

sen belediging en humor, bovendien

‘individueel, vrij, eigenwillig, ongewoon, onvoorzien,

trekt de ene toehoorder een heel

onberekenbaar’ zijn (De draagbare Nietzsche, Amsterdam

andere conclusie uit een kwetsend of

1991; 73-76). Het onfatsoenlijke opent dus de mogelijk-

juist grappig bedoeld gezegde dan de

heid aan de ‘gebiedende traditie’ van burgers en regenten

andere. Het ‘scenario’ dat achter een

te ontkomen.

belediging schuilgaat, kan door het

Hufters streven het kwade na en voldoen daarmee bewust

publiek op heel verschillende manie-

niet, zo zegt het Manifest,

ren worden geduid.

‘aan het door fatsoenrukkers geïdealiseerde wereldbeeld […]. Hufters stellen onbehoorlijke vragen aan politici, gebruiken scheldwoorden als onrecht aan de kaak gesteld wordt en durven dingen te beweren die niet populair zijn.’

In oktober 2010 publiceerde de redactie van de website www.geenstijl.nl het Hufter Manifest om daarmee ruimte te creëren voor de bewuste belediging in de Nederlandse journalistieke context. Het manifest is een fascinerende tekst, passend in de klassieke traditie van ‘de retorica van het beledigen’,

Er zit hier overduidelijk een ideaal achter het beledigen:

maar ook refererend aan een

onrecht aan de orde stellen is het doel. Het gaat niet om

Nietzscheaans discours ‘voorbij de

choqueren alleen. En dat blijkt vooral ook uit het laatste

moraal’ en aan slogans uit de jaren

deel van het manifest waarin een historisch perspectief wordt geboden:

19

De vrolijke jaren zestig met de Beatles, minirok, anti conceptiepil (baas in eigen buik) en de popularisering van de cultuur, worden hier als ijkpunt genomen. In het nieuwe manifest klinkt het oude mee. De subversiviteit, die zich uitte in speelsheid en ironie, wordt weer van stal gehaald. Het onderscheid tussen journalistiek, literair theater, politieke propaganda of reclame dat in de jaren zestig werd opgerekt (cf. F. Ruiter en W. Smulders, Literatuur en moderniteit, Amsterdam 1996) vervaagt ook in dit manifest. De column wordt ‘wegwerpliteratuur’. Journalistiek wordt

‘Verhuftering is vooruitgang. Verhuftering is het hebben van een eigen mening. Verhuftering is The Beatles oprichten en haar tot over de oren laten groeien. Verhuftering is de minirok uitvinden. Verhuftering is baas zijn in eigen onderbuik. Verhuftering is zeggen wat je vindt omdat je leeft in een land waarin dat kan en mag. […] Verhuftering is ontdekken, aantonen en constant de fundamenten van je wereld in twijfel trekken. Verhuftering is onderduikers herbergen. […] Verhuftering is je eigen leven leiden. Verhuftering is je eigen regels opstellen. Verhuftering is transparantie. Verhuftering is nu.nl lezen als je je op nrc. next dient te abonneren. Verhuftering is vooruitgang. Daarom zijn wij hufters. We kunnen niet anders.’

entertainment. Het Hufter Manifest legt een interessante paradox bloot. De roep om

overtuigen, bewust overschrijdt. Dat

Odile Heynders

stijlloosheid (‘geen stijl’) impliceert

is goed te merken als we de website

Geeft samen met Willem Witteveen

het hebben van een eigen stijl, die

in z’n geheel bekijken en zien dat de

de cursus Rhetoric, Culture and

de suggestie wekt van een stijl van

‘uitdaging’ met name ligt in het tonen

Democracy in het eerste jaar van de

veertig jaar geleden. Dat was de tijd

van seksistische snapshots met

bacheloropleiding Liberal Arts and

waarin Nederland hartstochtelijk

quasi-grappige ondertiteling of van

Sciences.

probeerde aan zijn kleinburgerlijk

vakantiefoto’s van een aangeklaagde

imago te ontsnappen. Maar veertig

medeburger. Dit is geen ‘retorica

jaar later is dat kennelijk nog steeds

van het beledigen’ maar een zonder

niet gelukt en heeft men een ‘hufter’

pardon te kijk zetten van personen.

identiteit nodig om de burger op zijn

En in de ‘Reaguursels’, de reacties op

plaats te zetten.

de berichten, klinkt niet bepaald een kosmopolitische visie op Nederland

20

Het manifest getuigt van een poëtica:

door. In plaats van ‘tegencultuur’ zien

choqueren om aan het denken te zet-

we hier vooral populistische menin-

ten. Waarbij men regels van decorum

gen verkondigd, terwijl de reactio-

die de klassieke orator altijd vast

nairen zich veilig verschuilen achter

moest houden wilde hij zijn publiek

pseudoniemen.

Sandra van de Ven “Ze passen overal onder, zitten lekker en maken een gezellig geluid als ik buiten loop.”

Afscheid

van de wetenschap Bert van Roermund sprak op 9 maart 2012 zijn afscheidsrede uit, getiteld Ieder tsèn: zeven variaties op een rechtsbeginsel. Hij was van 1989 tot 2010 hoogleraar rechtsfilosofie en van 2010-2012 hoogleraar politieke filosofie aan Tilburg University. seerde studenten aan deelnamen.

van Glasgow, Antwerpen en Kiel. Hij

De groep las in een tempo van twee

gebruikt zijn internationaal netwerk

bladzijden per week het Discours de

om goede kandidaten te krijgen voor

Rome. Franse, Duitse en Engelse

vacatures. Maar hij hecht ook aan

Mijn voorganger op de leerstoel

teksten waren toen vrij gewoon in

een twee-wekelijks seminar van onze

rechtsfilosofie, Jan H. Wieland,

praktisch elke opleiding in de gees-

onderzoeksgroep. Alle seniors van

schreef weinig en las des te meer.

teswetenschappen. Luttele jaren later

die club lezen met regelmaat naast

Ik telde bij zijn voortijdig overlijden

niet meer: in 1974 begonnen we in

Nederlandse en Engelse, ook Franse

acht rechtsfilosofische teksten, zijn

een gezamenlijk seminar Rousseau te

en Duitse, in voorkomende gevallen

intreerede inbegrepen. Hij werd

lezen en meteen maar te vertalen.

Spaanse en Italiaanse teksten. Bij

benoemd op basis van een Leu-

Mijn opvolger, Hans K. Lindahl,

de studenten hoeven we daar niet

vense dissertatie over Sartre en een

genoot zijn opleiding in Colombia

mee aan te komen, uitzonderingen

stuk of zes artikelen. Slechts twee

en promoveerde ook in Leuven. Ik

in de PhD-fase daargelaten. Maar

daarvan (in het Leuvense Tijdschrift

liet mij als mede-begeleider bij zijn

diezelfde studenten zijn dikwijls wel

voor Filosofie) zouden tegenwoordig

dissertatie betrekken nadat ik hem

afkomstig uit landen waar een andere

meegeteld worden in een onder-

op een congres in Louvain-la-Neuve

taal gesproken wordt dan Nederlands

zoekbeoordeling filosofie. Toch durf

had horen acteren. Hij schreef een

of Engels. Engels is onze werktaal

ik te beweren, dat hij werkelijk een

filosofisch proefschrift dat voor dat

geworden.

geleerd man was, die meer filosofie

van Wieland niet onderdoet. Daar-

Is er in de periode 1974-2009 veel

gelezen had dan ik nu, die daar op

vóór had hij al carrière gemaakt als

veranderd? Ja, er is veel is veranderd.

een fijnzinnige manier over wist

bedrijfsjurist bij Philips in Bogotá. Hij

Er zijn uitwassen verdwenen (de

te doceren, en die de discussie

las en leest ontzettend veel. Alleen

roem van het huis als enige leidraad

aanging met belangrijke auteurs

al in 2011 publiceerde hij een zestal

bij benoemingen), en daar zijn

op het terrein van de rechtstheorie.

papers in belangrijke, internatio-

andere uitwassen voor in de plaats

Maar hij schreef niet in het Engels,

nale, rechtsfilosofische tijdschriften

gekomen (loterijen om onderzoeks-

beklom geen internationale podia,

en bundels. Hij heeft universitaire

geld die competities moeten heten).

organiseerde geen seminars met

prijzen gewonnen als docent in de

We beoefenen het vak op een andere

buitenlandse collega’s. Geen stuiver

rechtenopleiding. Hij krijgt voortdu-

manier: internationale zichtbaarheid

onderzoeksgeld vroeg hij aan bij

rend uitnodigingen uit het buitenland

en aantrekkingskracht zijn vanzelf-

NWO of soortgelijke subsidiege-

(bijvoorbeeld een fellowship van een

sprekend geworden, vereisen echter

vers. Bovendien stelde hij mij aan

semester aan het STIAS in Zuid-

meer dan ooit een sterke academi-

als zijn medewerker, iemand die hij

Afrika), haalt interessante collega’s

sche thuisbasis.

had leren kennen in een werkcollege

naar Tilburg, en slaagt erin om een

over Lacan, waar alle filosofen van

internationaal PhD-programma op te

de faculteit en een tiental geïnteres-

zetten met de juridische faculteiten

Bert van Roermund 21

Leen Jacobs “Ze zitten prettig en dragen gemakkelijk.”

Delen op Facebook:



je identiteit

Toen ik in 2008 aan mijn bachelor Liberal Arts and Sciences begon werd mij gevraagd om een Facebook-pagina aan te maken. Dat was handig voor groepen, zeiden ze… We hebben er in het vervolg nooit veel gebruik van gemaakt, maar ik ben sindsdien wel een ervaren Facebooker geworden. Daarom is het nu tijd voor een reflectie op dit fenomeen dat mijn studentenleven dikwijls vergemakkelijkte, maar vaak ook voor de nodige gêne heeft gezorgd…

22

Na haar oprichting in 2004 heeft

ren en met anderen te communice-

Facebook een database opgebouwd

ren. Voor het eerst in de geschiedenis

waar de vroegere Russische KGB bij

heeft een sociaal medium een schaal

zou verbleken, om maar te zwijgen

bereikt die werkelijk modiaal aan

over het fortuin dat de oprichters

het worden is. Het aantal Facebook-

hebben binnengehaald. Ondanks alle

gebruikers loopt inmiddels tegen

commotie over privacyschendingen

een miljard aan en haar waarde valt

geniet dit medium een verslavende

in tientallen miljarden dollars uit te

aantrekkelijkheid, omdat het een ge-

drukken. Het principe van Facebook

voelige snaar weet te raken, namelijk

suggereert dat iedereen met ieder-

ons sociale leven. Wij zijn ijdel als het

een verbonden kan zijn en Facebook

gaat om image-making, maar zijn we

stimuleert dit ook; ‘vrienden worden’

er eigenlijk wel een beetje goed in?

is gemakkelijk en wordt actief aange-

Of zijn we simpelweg voor elkaar de

moedigd, ‘ontvrienden’ niet. De voor

nieuwe kleren van de keizer aan het

de meeste mensen onweerstaanbare

passen?

drang deel te willen zijn van het leven

Want wat doen we eigenlijk op Face-

van anderen en anderen te laten de-

book, objectief gezien? De framework

len in zijn leven – dit wil zeggen: zich

is duidelijk: iedere gebruiker krijgt

als persoon mee te delen en de ander

evenveel ruimte om zich te presente-

als persoon te erkennen – heeft met

op het spel Facebook een vorm gevonden waarin

formatie. Je staat je privacy deels af in

door de menselijke behoefte aan so-

dit expliciet gerealiseerd kan worden.

ruil voor een service waar verder geen

ciaal contact. Zo prevaleert de drang

Het is tijd voor een kritische reflectie

kosten aan verbonden zijn. Afstaan

naar contact en zelfpresentatie boven

op deze zelfpresentatie.

in letterlijke zin, want alle inhoud

het belang van het waarborgen van je

Dit verbinden gebeurt op basis van

die je deelt op Facebook is vanaf

privacy. Universitair docent en expert

zelfrepresentatie en het leggen van

dan eigendom van Facebook. Deze

op het gebied van sociale media

contacten – je profiel en je vrienden.

service houdt in dat je (makkelijker)

Marjolein Antheunis (werkzaam aan

Vervolgens is het aan de gebruiker

in contact kunt komen met anderen.

het Department Communication and

om zijn of haar profiel aan te kleden.

Maar daarvoor is zowel van jou als

Information Sciences van de Tilburg

Je gaat dus op Facebook niet anders

van andere gebruikers steeds meer

School of Humanities) omschrijft dit

te werk dan wanneer je in de ochtend

informatie nodig. Deze informatie is

fenomeen als de privacy paradox van

nadenkt over wat je aantrekt. Jezelf

het product dat Facebook produceert

internet als een communicatiemid-

presenteren aan anderen is keuzes

en tegen miljarden dollars verkoopt

del. Ondanks de mogelijk nadelige

maken. Je kiest welke persoonlijke

aan marketingbedrijven. Waarom

gevolgen, staat het delen van infor-

data je deelt en met wie, welke foto’s

stemmen we er dan alsnog mee in

matie vanuit sociaal oogpunt hoger

je laat zien en hoe je je boodschap-

om een pion te zijn in dit consumen-

aangeschreven dan het niet-delen.

pen of reacties construeert. Net

ten machtsspel?

Kennelijk wegen de voordelen die we

zoals dat je niet al je kleren tegelijk

uit sociale media putten op tegen

aantrekt, hoef je er ook niet naar te

In de wetenschap wordt de volgende

de nadelen van dit gedrag. Antheu-

streven om op Facebook alles uit de

verklaring gegeven voor dit gedrag:

nis plaatst dit in een context aan de

kast te halen.

wij (de gebruikers van deze service)

hand van twee hypotheses: the rich

Maar laten we ook even een kijkje

beseffen dat er van ons privé-infor-

get richer-hypothese, en de social

nemen onder de schapenvacht van

matie verlangd wordt die wellicht

compensation-hypothese. In het eerste

Facebook zelf. Sociale media zetten

beter niet op internet gedeeld kan

geval gaat het vooral om de extra-

aan tot het delen van persoonlijke in-

worden, maar we gaan dit risico aan

verte personen die doorgaans geen

23

Mariska Drinoczy “Vrolijk kleurige en lekker zittende schoenen: daar word ik blij van!”

“But I also feel my life passing by as other lives unfold along paths parallel to mine, and it frustrates me not to be part of them.” Eric Rohmer, L’amour l’apres-midi

24

problemen ervaren in het leggen en

om uiteindelijk tot een consensus te

dus iets buitengewoons meemaakt.

onderhouden van sociale contacten.

komen op dit gebied. Het verrader-

Maar zodra hij dat elke dag gaat

Zij manifesteren zich op sociale me-

lijke van Facebook is dat het zorgt

doen is het speciale er al snel van

dia nog nadrukkelijker en verwerven

voor vermenging van het publiek: het

af en worden zijn ervaringen voor

daarmee nog meer contacten. Dat

brengt je vrienden, familie, collega’s,

mij niet meer dan spam. Wat dus in

echter niet alleen extraverte mensen,

werkgevers, etc. samen tot een geheel

eerste instantie bedoeld was om de

maar ook de minder vlotte personen

waarvoor je maar één identiteit

interesse van een ander te wekken,

een extra impuls krijgen op sociaal

presenteert. Doorgaans zou je je niet

creëert onverschilligheid naarmate

gebied, zegt de social compensation-

bij al deze groepen hetzelfde hebben

het te veel wordt.

hypothese. Personen die in het echte

gedragen. Nu word je echter genood-

leven angstig zijn, wat verlegen en

zaakt om als het ware je identiteit in

Het gebruik van sociale media als

daardoor moeilijk contact durven te

een homogeniserend jasje te steken.

Facebook lijkt de kwantiteit in plaats

leggen, hebben er juist baat bij dat

van de kwaliteit van ons contact te

ze dat op internet veilig en soms

Zo stuiten we op nog een afweging:

bevorderen, met toenemende opper-

anoniem kunnen doen, en durven dit

het delen van bepaalde informatie

vlakkigheid als gevolg. Ook wanneer

hier daarom wel en vervolgens heb-

kan gevoelig liggen bij sommige groe-

sociale wetenschappers erop wijzen

ben ze ook minder moeite om in het

pen, maar tegelijkertijd is de drang

dat dankzij sociale media als Face-

echte leven contact te leggen.

om te communiceren door te delen

book de eenzaamheid is afgenomen,

te groot om veel dingen achterwege

is dit m.i. teveel gebaseerd op de

Wat betekent deze online ontwikke-

te laten. Bovendien speelt mimesis

kwantiteit en te weinig op de kwaliteit

ling van sociale vaardigheden voor

hierbij een aanzienlijke rol. Als je

van onze sociale-mediacontacten

onze identiteit als het ten koste zal

stoerdere vriendjes bepaalde dingen

Facebook vraagt niet alleen om zelfre-

gaan van onze privacy? “Zelfpre-

delen op Facebook, dan stimuleert

presentatie maar ook om zelfreflectie.

sentatie is het optimaliseren van je

dat een onkritische overname van

Wat wil ik uitstralen met de dingen

imago, op internet kan je dat nog

dit gedrag (denk bijvoorbeeld aan de

die ik deel? In hoeverre laat ik me

beter. Je hebt bepaalde tools, je kan

relatiestatus). Vooral jongeren zullen

beïnvloeden door mijn vrienden? In

zelf kiezen welke foto’s je er op zet,

in sterkere mate vatbaar zijn voor

hoeverre is het sociale belangrijker

je kan heel lang nadenken over welke

mimesis, omdat zij nog bezig zijn hun

dan de intimiteit? Soms maken kleren

tekst je typt etc...”, aldus Antheunis.

identiteit te vormen.

de man, maar als we onze looks

De opkomst van sociale media leidt

overlaten aan meneer Zuckerberg

aldus niet alleen tot het delen van

De ironie van Facebook als een

lopen we er binnen de kortste keren

persoonlijke informatie, maar ook

sociaal medium is dat het haar meest

poedelnaakt bij.

tot bewuster werken aan de eigen

trouwe gebruikers misleidt. Deze

identiteit.

misleiding houdt in dat het maximale

Dana Filonova

Wij krijgen een ruimte aangebo-

gebruik van alle aangeboden tools

Werd geboren in de Oekraïne. Afge-

den waarin we in grote mate zelf

er toe leidt dat de informatiestroom

studeerde Liberal Arts and Sciences

kunnen bepalen hoe we ons willen

zo groot wordt dat er sprake is van

(Humanities) en momenteel mas-

presenteren. Maar hoe meer er

overkill. Zo vind ik het bijvoorbeeld

terstudent aan de Rijksuniversiteit

wordt nagedacht over mogelijke

wel aardig om af en toe te lezen dat

Leiden.

interpretaties van de gedeelde in-

iemand van mijn vrienden op een

formatie, hoe moeilijker het wordt

bijzondere locatie heeft ingecheckt en

Column Veerle Draulans De gustibus et coloribus Els van Loon

“Vorig jaar gekocht want precies passend bij mijn bloemenjurk, ik droeg ze weer op een van de eerste lentedagen; lekker even geen laarzen.”

Column Veerle Draulans

non est disputandum Onze leerkracht Latijn

worden om aan deze nieuwe trend te beantwoorden, lijkt

maakte het duidelijk: de

me minder vanzelfsprekend. Negen uur Latijn (!) per week

gustibus et coloribus non est

is voor een dertienjarige geen pretje. Maar we deden het

disputandum. In de middel-

wel. Een jaar later aangevuld met vijf uur Grieks per week.

bare school beten we onze

Μῆνιν ἄειδε, θεά, Πηληιάδεω Ἀχιλῆος. Bezing, Godin,

tanden stuk op de gram-

de wrok van Peleus’ zoon Achilleus. Zo staat de aanhef

matica. Weerbarstige parti-

van de Illias voor immer in het geheugen geprint.

cipia. Non est disputandum.

In die tijd waren we minder prominent genderbewust en

De betekenis van de inhoud drong pas later door. En jaren

viel het minder op: maar het is wel degelijk een godin,

nadien, dat die inhoud mogelijk ook wijsheid was…

een vrouw, die in de allereerste zin van een verder vrij

Over smaken en kleuren valt niet te twisten. De intro De

masculien verhaal wordt aangesproken. Een verhaal met

gustibus kreeg in mijn hoofd een alert-functie: niet te snel

prachtige taalmetaforen, zoals ‘de helmboswuivende

(ver)oordelen! Flaneren op de campus in hoge winter-

Hector’. Gezegend diegene die dit bedenkt. Gezegend:

laarzen onder een korte, fleurige zomerjurk? Of, erger

nog zo’n woord, mogelijk in de kering naar vernieuwde

nog, onder een kort shortje? Brr… Bij vrolijke zomerjur-

populariteit.

ken horen fijne sandaaltjes. Of blote voeten. Zeker geen

Griekenland vandaag. Weinig redenen tot helmboswui-

Jesus-Nikes. Maar vooral geen winterlaarzen. Met dank

vende euforie, veeleer verkettering. En nooit ver weg. In

aan mijn leerkrachten Latijn, kan ik dergelijke opkomende

mijn mailbox een oproep van Griekse academici tot meer

gedachten terugdringen.

internationale solidariteit. Zélfs de Oscaruitreiking brengt

In Vlaanderen maakte één politicus waar wat jarenlange

me indirect bij Griekenland. Matthias Schoenaerts, geno-

inspanningen van leerkrachten klassieke talen niet ver-

mineerd met de film Rundskop, haalt uitgebreid de pers.

mochten: Latijn werd opnieuw populair. N-VA-boegbeeld

Als middelbare scholier zag ik zijn vader indrukwekkend

Bart De Wever heeft als historicus een grenzeloze bewon-

in een éénakter de apologie van Socrates spelen, op de

dering voor de geschiedenis van de Romeinen. Op cruci-

krakende theaterplanken van de oude feestzaal in het col-

ale momenten zaait hij Latijnse uitdrukkingen. Nil volenti-

lege. Had ik toen geweten dat Socrates’ moeder mogelijk

bus arduum. Niets is moeilijk voor hen die willen. Andere

vroedvrouw was, en hij misschien wel de idee van maieu-

politici proberen hem wederwoord te bieden. In het Latijn.

tiek, het ‘laten geboren worden van inzichten’ aan haar

De ene al succesvoller dan de andere. Taal als middel om

te danken heeft, dan had ik met nog rodere oortjes naar

je te onderscheiden, in een wereld van maatpakken waarin

vader Schoenaerts geluisterd…

mode zich lijkt te beperken tot variaties grijs of blauw. Het mag dus weer, Latijn spreken, ook in het politieke discours. Het is weer ‘hip’, ‘in’, ‘bon ton’. Een modetrend in taalgebruik. Een gewiekste uitgever bracht in ijltempo een boekje met Latijnse uitdrukkingen, én hun vertaling, op de markt. Dat onderwijscurricula opnieuw aangepast

26

... s Tot slot Tot slot...

Agenda

Promoties

Paul Scheffer / Uitreiking E. du Perronprijs

Drs. H. van Tuijl (Department of Philosophy)

Op 10 mei zal Paul Scheffer, hoogleraar Europese Studies

Titel: Het ‘onmachtige’ niets. Over de plaats van de theologia

aan de School of Humanities, een lezing verzorgen tijdens de

rationalis in het denken van Martin Heidegger omstreeks zijn

jaarlijkse uitreiking van de E. du Perronprijs. Na afloop van de

eerste keerpunt

lezing zal de E. du Perronprijs uitgereikt aan de genomineer-

Promotor: prof. dr. P.G. Cobben

den: Rachida Lamrabet, Ramsey Nasr en Nazmiye Oral. De

Wanneer: 16 mei om 16.15 uur

lezing en de prijs zijn een initiatief van de gemeente Tilburg,

Waar: Aula: Cobbenhagengebouw:

de School of Humanities van Tilburg University en BKKC. De prijs wil mensen en instellingen bekronen die door middel

A. Kok, MA (Department of Philosophy)

van een cultuuruiting in brede zin een bijdrage leveren aan

Titel: Kant, Hegel, und die Frage der Metaphysik. Die Möglich-

het multiculturele Nederland. Net als Du Perron in zijn tijd

keit der Philosophie nach der kopernikanischen Wende

signaleren zij grenzen en doorbreken zij scheidsmuren die

Promotores: prof. dr. P.G. Cobben en prof. dr. D.A.A. Loose

wederzijds begrip tussen de verschillende Nederlandse bevol-

Wanneer: 25 mei om 12.15 uur

kingsgroepen in de weg staan.

Waar: Aula: Cobbenhagengebouw

Meer informatie: www.tilburguniversity.edu/geesteswetenschappen/duperronprijs/

Prijzen en subsidies

Wanneer: 10 mei om 19.30 uur

Kleuren in meesterwerken Van Gogh onder de loep

Waar: BKKC, Spoorlaan 21 i-k, Tilburg

De werken van Vincent van Gogh zijn door de jaren flink verkleurd. Hoe de schilder ze ooit bedoeld heeft, zal met di-

Openbare lezing Wim de Bie

gitale reconstructietechnieken aan het licht worden gebracht

Cabaretier, schrijver, zanger en programmamaker Wim de Bie

door een gezamenlijk onderzoeksproject van conservatoren,

is de bekleder van de Leonardoleerstoel 2012. Op 31 mei 2012

restauratoren en de universiteiten van Tilburg en Delft. Eric

verzorgt hij de openbare Leonardolezing om 16.00 uur in het

Postma, hoogleraar kunstmatige intelligentie aan de Tilburg

Dantegebouw (zaal DZ 1) van Tilburg University.

School of Humanities, heeft van de Nederlandse Organisatie

Meer informatie: www.tilburguniversity.edu/geesteswetenschap-

voor Wetenschappelijk Onderzoek een subsidie van zes ton

pen/leonardoleerstoel

ontvangen voor dit onderzoek.

Lustrum Tilburg School of Humanities

Leo Coolen Award voor masterscriptie over semiautomatische

Noteer vast in uw agenda: op 6 en 7 november 2012 viert

herkenning van gezichtsexpressies

de School of Humanities haar eerste lustrum met een breed

Bart Joosten, inmiddels promovendus bij het departement

scala aan activiteiten. Voor elk wat wils, was het uitgangspunt

Communicatie- en Informatiewetenschappen, heeft de Leo

van de lustrumcommissie, die een gevarieerd programma

Coolen Award gekregen voor zijn innovatieve masterscriptie.

heeft samengesteld voor medewerkers, studenten, alumni en

In de masterthesis, getiteld: Facial Expression Recognition.

het brede publiek. Alvast een tipje van de sluier: een lezing

Towards digital support for behavioral scientists, presenteert

van cultuurfilosoof George Steiner, een lezing van schrijver

Joosten een methode om gezichtsexpressies in videobeelden

Arnon Grunberg en een muzikale uitvoering van het ASKO/

semiautomatisch te herkennen en classificeren. De methode,

Schönberg Ensemble. Houd de website in de gaten voor meer

die gebruik maakt van computervisietechnieken, kan weten-

informatie: www.tilburguniversity.nl/geesteswetenschappen/

schappers helpen bij het bestuderen van sociale signalen. Zo

lustrum

bleek de methode bij video-opnamen van kinderen in 70% van de gevallen in staat om aan de hand van de gezichtsexpressies correct te voorspellen of de kinderen een moeilijke of een gemakkelijke vraag kregen voorgelegd. In de thesis worden suggesties gedaan om de zogeheten Facial Expression Recognition (FER)-methode nog verder te verbeteren.

27

Tilburg University School of Humanities Postbus 90153 5000 LE Tilburg T (013) 466 25 68 E [email protected] I www.tilburguniversity.edu/nl/humanities

Colofon

Redactieadres

DANTE magazine is een cultureel en infor-

School of Humanities

matief magazine met een scherpe blik voor

Redactie DANTE

nieuwe ontwikkelingen in de geestesweten-

Postbus 90153

schappen in het algemeen en de School of

5000 LE Tilburg

Humanities van Tilburg University in het

tel. (013) 4662596

bijzonder. De aandacht gaat vooral uit naar

e-mail [email protected]

Tilburg University

opvallende onderzoeksprestaties en onderwijsinitiatieven van de facultaire departe-

Grafisch ontwerp

menten en naar actuele maatschappelijke

Beelenkamp ontwerpers, Tilburg

thema’s in het verlengde daarvan. Druk Redactie

Prismaprint, Tilburg

Veerle Draulans, Elma Dujso, Dana Filonova, Odile Heynders (hoofdredacteur),

Copyright

Liesbeth Hoeven, Frans van Peperstraten,

Overname van (delen) van artikelen is toe-

Annemeike Tan (eindredacteur)

gestaan na schriftelijke toestemming van de redactie. Voor overname van illustraties en

Overige medewerkers aan dit nummer

foto’s is toestemming van de maker vereist.

Alkeline van Lenning, Bert van Roermund, Olga Zweekhorst, Piia Varis

4e jaargang – nummer 2 – voorjaar 2012 Het volgende nummer verschijnt najaar

Fotografie copyright Erik-Jan Ouwerkerk / Hollandse Hoogte (cover), Mario Tama / Getty Images (p. 4), Win McNamee / Getty Images (p. 6, ) Harold Miesen (p. 7-9, p. 21), Olga Zweekhorst (p. 13), Nikola Spasenoski /iStockphoto (p.20), S. De Wickere (p. 26), Annemeike Tan (schoenen)

2012