Gebouw beschrijving Boschstraat 22 te Breda. Ben Baudoin Studie Restauratie Bouwhistorie en Monumenten Hoogeschool Utrecht december 2009

Gebouw beschrijving

Boschstraat 22 te Breda Ben Baudoin Studie Restauratie Bouwhistorie en Monumenten Hoogeschool Utrecht december 2009

Gasthuis 1246-1643

Oude Mannenhuis

1643-1956

Cultureel centrum de Beyerd 1956-2005

Graphic Design Museum 2005-heden

1 0 10 |

Situering, ontstaansgeschiedenis en gebruik

Inhoud Situering, ontstaan en gebruik

Gebouwbeschrijving Boschstraat 22 Breda, Ben Baudoin, Studie Restauratie Bouwhistorie en Monumenten, Hoogeschool Utrecht, december 2009

2

Verschijningsvorm gebouw algemeen

18

Voorgevel (noordzijde)

22

Linkerzijgevel

38

Rechterzijgevel

46

Achtergevels en entreehal met spiltrap

50

De binnenzijde van de U-vorm

54

Interieur

58

Planvorming in chronologische volgorde

66

Schetsen voorgevel

80

Conclusie

84

Bronvermelding

88

Colofon

90


| 1

1

Situering, ontstaansgeschiedenis en gebruik

Al in 1246 stond op de plek van het huidige Graphic Design Museum aan de Boschstraat 22 te Breda een gasthuis, ongeveer ten tijde van het ontstaan van de stad zelf. Breda kreeg in 1252 stadsrechten. Er is niet veel meer bekend over deze eerste periode, daar het stadsarchief in 1534 bij de grote stadsbrand helaas verloren is gegaan. Wat we wel weten komt uit archeologische opgravingen. Achter het gasthuis liggen een kapel met kerkhof, en een passantenverblijf, de Beyerd genaamd, voor late lieden die voor een gesloten stadspoort staan. In later eeuwen dient laatstgenoemd gebouwtje als pesthuis en ‘gekkenhuis’. Blijkens de gevonden fundamenten, staan er in de 16e eeuw - tot heden onbekende - gebouwen aan de kant van de Pasbaan die uitkomt op de Bosschtraat. Het hele complex wordt omringd door een eigen gracht. 1 Het complex was net buiten de stadspoort aan de oostzijde van de oude ronde stadskern gelegen. Op een van de oudste kaarten van de stad van omstreeks 1350 vinden we drie stadspoorten. Deze maakten deel uit van de stadsmuur die werd gebouwd van 1332 tot 1410. De poort aan de oostzijde heet hier dan al “Gasthuys Eyndsche poort “, naar de functie van de gebouwen net buiten de poort. – kaart 1 De huidige Boschstraat heette tot in de zestiende eeuw dan ook Gasthuyseynde en al vroeg ontwikkelde zich hier lintbebouwing. Van 1531 tot 1547 werd de nieuwe omwalling van Breda aangelegd door Hendrik III en komen deze gebouwen ruim binnen de nieuwe vestingwerken te liggen. –zie kaart 2 - Hoe het middeleeuwse gasthuis er uit zag is niet bekend. Wel dat er in 1294 een kapel stond, waarvan verschillende bouwfasen zijn gevonden bij archeologisch onderzoek. Men verwacht dat de datering van de eerste resten van een

2 |



| 3

Kaart 1350

kapel in hout van kort voor 1246 is. Bij de grote stadsbrand van 1534 werd ook het gasthuis niet gespaard. Breda werd net als de meeste middeleeuwse steden, gedurende de hele zestiende en een groot deel van de zeventiende eeuw regelmatig geteisterd door lepra- en pestepidemieën als gevolg van de zeer slechte hygiënische omstandigheden. Het gasthuis fungeerde als pestcentrum ( de Beyeart ) en heeft op deze plek in verschillende gebouwvormen ruim 700 jaar dienst gedaan respectievelijk als gasthuis en oudemannenhuis. In de zestiende eeuw stond het voornaamste gebouw op de hoek Boschstraat / Pasbaan. Na de oorlog van 1637 besloot men tot een drastische verbouwing waarbij het gebouw in 1643 richting stadscentrum werd uitgebreid. De voorgevel, de eetzaal en een kamer voor gasthuismeesters dateren van deze tijd, naar een plan van Laureys Drijffhout. Achter de nieuwe voorgevel lag een U-vormig, naar de binnenplaats gericht gebouwencomplex. In de poten provenierswoningen, stallen en schuren van een boerderij.2 Er werden ook koeien, varkens en kippen gehouden en er waren drie paarden voor het trekken van de wagen. Er was een moestuin en een eigen bakkerij. In 1658 werden de boerderij-activiteiten gestaakt waarna er proveniershuisjes bij werden gebouwd. Ook een huisbrouwerij werd gebouwd ter afsluiting van de vierde zijde van de binnenplaats. Zie kaart 3 tm 13 voor de wijzigingen van het gebouw en zijn context in de loop der tijd. Ook de ontwikkeling van de wijze van tekenen van een kaart of stadsplattegrond is goed te zien in deze reeks kaarten. Dit valt wat mij betreft niet perse binnen het kader van deze studie, maar ik vond het interessant dit toe te voegen. Werd de armenzorg aanvankelijk voornamelijk gefinancierd en bestuurd door regenten, vanaf 1854 wordt de armenwet ingevoerd en behoort het besturen van het gasthuis tot de gemeentelijke verantwoordelijkheden. In 1866 komt er onder een nieuw bestuur al snel een plan voor een interne verbouwing en een uitbreiding tot stand. Een extra kamer naast de ziekenzaal voor de knecht die de zieke broeders ging verplegen. Ook werd de bestaande slaapzaal vergroot. De houten slaapplaatsen werden weggebroken en vervangen door ijzeren kribben, waaromheen gordijnen als chambrettes. De hoeveelheid ongedierte verdween hierdoor

4 |



| 5

kaart 1657

kaart 1666 (reconstructietekening 1938)

6 |



| 7

kaart 1666

aanzienlijk. Door wetgeving en ouderdomsrente daalde het aantal broeders van 52 in 1916 tot 30 in 1923. In 1932 was het renovatiefonds voldoende aangevuld om het geheel opnieuw te verbouwen en werden drie architecten uitgenodigd plannen te maken. Stuyt maakte het beste plan, maar het betekende dat van het oorspronkelijke gebouw alleen de voorgevel en de dakspanten van de voorbouw overbleven. 3 In 1953 daalt het aantal broeders verder naar 17 en koopt de gemeente het gebouw aan om er een cultureel centrum van te maken. In 1956 is de functie veranderd naar museum voor beeldende kunsten de Beyerd. In het archief is de volgende tekst te vinden: Het gebouw werd aangekocht door de gemeente Breda; deze gaf Professor Eschauzier opdracht het gebouw te verbouwen tot een cultureel centrum, dat naast expositieruimten mogelijkheden zou moeten bevatten voor andere culturele activiteiten.De officiële ingebruikname had plaats op 30 juni 1956. De naam die het gebouw ging dragen was cultureel centrum De Beyerd. Er is van deze periode geen vergunning te vinden in de archieven. In 1963 vindt er nog een verbouwing plaats en een in 1988, waarbij een deel van de open ruimte van het U-vormige gebouw in een transparante vorm wordt dichtgebouwd. In 2005 ten slotte de ingrijpende verbouwing met sloop van alle bijgebouwen en verbouw van het U-vormige hoofdgebouw, van museum de Beyerd naar Graphic Design Museum. In het overzicht van platte grondtekeningen en gevels is dit chronologisch weergegeven. Noten

1 BN DE STEM 3 februari 2006 ( Archeo Net ) 2 Proveniers waren oude mannen, gegoede burgers die zich inkochten, zodat zij de rest van hun leven hier konden blijven wonen. In 1795 wordt dit inkopen afgeschaft. 3 onder andere uit “van oude mannen, vrouwen en regenten” van Drs.V. Muntjewerff- van den Hull.

8 |



| 9

kaart 1672

kaart 1748

10 |

Gebouwbeschrijving Gebouwbeschrijving Boschstraat Boschstraat 22 22 Breda, Breda, Ben Ben Baudoin, Baudoin, Studie Studie Restauratie Restauratie Bouwhistorie Bouwhistorie en en Monumenten, Monumenten, Hoogeschool Hoogeschool Utrecht, Utrecht, december december 2009 2009


| 11

kaart 1853

kaart 1875

12 |


Gebouwbeschrijving Gebouwbeschrijving Boschstraat Boschstraat 22 22 Breda, Breda, Ben Ben Baudoin, Baudoin, Studie Studie Restauratie RestauratieBouwhistorie Bouwhistorieen enMonumenten, Monumenten,Hoogeschool HoogeschoolUtrecht, Utrecht,december december2009 2009

| 13

kaart 1935

kaart 1990

14 |



| 15

kaart 1990

16 |


kaart 2005heden


| 17

2

Verschijningsvorm gebouw algemeen

Hoofdvorm Het gebouw heeft een U-vormige plattegrond, met hoofdgebouw en entree aan de straatzijde de Boschstraat en twee zijvleugels met voorheen een binnenplaats daarachter. De linkervleugel met recent uitgevoerde uitbreiding voor het grafisch museum, grenst aan de Pasbaan die een hoek vormt met de Boschstraat. Het geheel is in drie bouwlagen uitgevoerd waarvan één onder de kap. Het hoofdgebouw heeft een schilddak dat boven de zijgevels overgaat in de schilddaken van de zijvleugels. Aan de voorgevel is in het hart, in de hoofdas, boven de geaccentueerde hoofdentree met portaal, een torentje of dakruiter geplaatst. Zie schets 1 Het geheel is uitgevoerd in baksteen, de voorgevel aanzienlijk rijker dan de zichtbare sobere linker zijgevel. Voor de oude rechterzijgevel is een geheel nieuwe baksteen gevel opgetrokken. Het schilddak is gedekt met hollandse -, rechts dekkende gesmoorde dakpannen. Drie stuks dakkapellen symmetrisch geplaatst, staan als het ware in de goot van de voorgevel. Het gebouw, Anno 1643 is globaal te typeren als een Hollands classicistisch bouwwerk met dubbele lisenen in metselwerk en een entreeportaal in zandsteen met fronton, timpaan en fries op pilasters.

18 |



| 19

Straatzijde Boschstraat Voor het gebouw, links en rechts van de hoofdentree is een stoep, opgebouwd uit Belgisch hardsteen (fossielen) tegels van 25 x 25 cm, omvat door een hardstenen rand van dertig cm breed met kwartronde beëindiging, waaronder een terugliggende gefrijnde rand die 7 a 8 cm boven de bestrating van het trottoir uitsteekt. Op deze hardstenen rand staat een 130 cm hoog hoogglans zwart gelakt hekwerk van smeedijzer, onder andere bestaande uit hoofdbalusters, welke hun stabiliteit ontlenen aan geschoorde gebogen ijzeren staven die op een derde van de balusterhoogte naar het gebouw toe aflopen, de stoep in. De hoofdbalusters worden onder en boven door middel van horizontale ijzeren staven verbonden, waardoorheen de spijlen, vierkant in doorsnede, lopen. Zowel de balusters, de horizontale verbindingsstaven, als de spijlen zijn vierkant in doorsnede. De spijlen lopen als het ware door de horizontale staven heen, dit is vooral aan de bovenzijde goed zichtbaar. Alle verticalen zijn met een vierkantige enigszins afgeronde puntvorm afgewerkt. Geheel rechts en geheel links is een smal poortje van 50 cm breed en 130 cm hoog nagenoeg onzichtbaar in het hekwerk opgenomen. Aan de linker en rechterzijde van de hoofdentree is de stoep en het hekwerk in plattegrondvorm enigszins afgerond. Dit als subtiele accentuering richting hoofdentree.

20 |



| 21

3

Voorgevel (noordzijde)

3.1 Opbouw We zien een puur symmetrische compositie in baksteen met in de hoofd - of middenas, een sterk geaccentueerd portaal, de hoofdentree, een dakkapel en een dakruiter, het hoofdaspect van deze gevel. De gevel is aan weerszijden van de middenas, verticaal geleed door zes raamassen, telkens geflankeerd door dubbele pilasters. Buiten de kroonlijst en de fries onder het fronton komen er nauwelijks horizontalen als hoofdritme voor.

3.2 Ritmiek Op beide hoeken dubbele pilasters met kop- en voetlijsten. In het gehele gevelvlak wordt dit thema in een zelfde maatverdeling herhaald, maar boven het fronton, naast de hoofdentree en direct aan weerszijden hiervan, wijkt het ritme af. Zie schets. De pilasters zijn drie strekken breed en liggen een kop buiten het gevelvlak. De kleinste maat tussen twee pilasters, ze komen alleen paarsgewijs voor, is een strek ( 19 cm ). De geprofileerde koplijsten zijn van zandsteen en zijn per paar uit één stuk gehakt, ze ondersteunen de architraaf. De voetlijsten, basementen, of plintstukken zijn van hardsteen, een steen per pilaster, hier niet per paar. De grote ruimte tussen de dubbele pilasters, wordt over de volle breedte opgevuld met kozijnen, één per bouwlaag, met een enkel venster aan weerszijde van de entree

22 |

Gebouwenbeschrijving Boschstraat 22 Breda, Ben Baudoin, Studie Restauratie Bouwhistorie en Monumenten, Hoogeschool Utrecht, december 2009


| 23

en een dubbelvenster in de meer naar buiten gelegen traveeën. De positie van de vensterassen vormt een tweede verticaal ritme. En tenslotte de drie dakkapellen in de goot welke in ritmiek corresponderen met de hoofdentree en de twee dubbele vensters tussen de pilasters aan weerszijde van de entree. En het torentje, de dakruiter, als bekroning en accent van de hoofdas.

3.3 Portaal hoofdentree Het portaal met hoofdentree van zandsteen komt vrij sculpturaal uit het gevelvlak naar voren. Het wordt gevormd door twee pilasters elk op een basement en een kapiteel ( Ionische gelijkenis ) als beëindiging. Daarboven een horizontaal geprofileerde architraaf met een horizontaal gefrijnde enigszins bolle fries, dat zich vooral aan de uiteinden toont. Het frijnwerk bestaat uit lange, horizontaal doorlopende lijnen. In het hart, onder de architraaf een bewerkte, geprofileerde console, dit is ook het midden van de iets afgeplatte boogvorm van de onderdoorgang. Ook deze is geprofileerd. In de hoeken boven deze boog en onder de architraaf, staat aan de linkerzijde het woord ANNO gebeiteld en in de rechterhoek het jaartal 1643. Op het portaal rust een fronton met timpaan bestaande uit een festoen of guirlande, twee hangende slingers van gehouwen bladeren, op een tamelijk bescheiden wijze uitgehakt. De kroonlijst en het fronton komen uit het timpaan naar voren en hebben beide modillons met bladmotief aan de onderzijde. Tussen de modillons een bloemmotief uitgehakt. Dit lijkt in beeld vergelijkbaar

24 |



| 25

met de bewerking aan de onderzijde van de uitkragende houten kroonlijst, maar hier zijn het houten gootklossen die strak en haaks zijn uitgevoerd zonder motieven. Er zijn diverse reparaties zichtbaar aan het portaal, maar over het algemeen ziet het er nog goed uit na 366 jaar, wat enigszins te maken zal hebben met de gunstige oriëntatie op de noordzijde. De pilasters hebben een vertikaal gefrijnd oppervlak tussen de horizontaal aangebrachte randslag, dit zowel aan de voor- als aan de zijkant. Een verfijnde detaillering nog helemaal gaaf. De twee beelden op het fronton en voor de pilasters zijn duidelijk twee oude mannen en staan symbool voor de eerste functie van dit gebouw een oudemannenhuis. De beelden komen los van de gevel en staan echt op een voetstukje, als het ware op de verlengde pilasters. Een steenhouwer kreeg destijds de opdracht ( ongeveer 1642 ) deze poort in de nieuwe gevel te maken met daarop “twee oude anticxe figuren, elck ten minsten van vijff voeten hooch”. Het werden de twee bekendste oude mannen van Breda Thijs en Geert genaamd, ieder met een stok in de hand.

26 |



| 27

3.4 Metselwerk Het metselwerk van de voorgevel is oranje rood van kleur, bestaat uit een handvormsteen, een tien lagenmaat van 48 cm, een strekmaat van 19 cm een koppenmaat van 8,5 cm. De borstwering onder de kozijnen lijkt donkerder van kleur maar is vervuild doordat een waterhol in de hardstenen raamdorpel ontbreekt en het lekwater van dit gehele verticale deel, kozijnen en metselwerk, hierop terecht komt. De toegepaste steen heeft een relatief vlak oppervlak en is gemetseld met een kalkmortel en een kalkhoudende voeg. Er zijn diverse en verschillende voegreparaties zichtbaar en er zijn bouwsporen van aangeheeld metselwerk. Dit is onder andere zichtbaar boven de enkele raamkozijnen op de begane grondlaag, links en rechts van de entree. Er is ook een aanheling zichtbaar ter hoogte van de bovendorpel van het kozijn met dubbel venster op de begane grond, rechts van de entree en er zijn nieuwe lagen metselwerk zichtbaar boven beide enkele en drie van de vier dubbele kozijnen van de begane grond. Het metselwerkverband van de pilasters of lisenen is als volgt: een laag van drie strekken, daarboven een laag van: kop, klezoor, drie koppen in het midden, en weer een klezoor en een kop. Daarboven, in het midden twee koppen en aan weerszijden een strek, waarboven weer drie koppen in het midden met aan weerszijde een klezoor en twee koppen aan de buitenzijde. Dit herhaalt zich steeds. De strek in het midden wisselt om en om met twee koppen. Zie rechter foto.

28 |



| 29

Het metselverband van de rest van de gevel is uitgevoerd in kruisverband, waarbij de stootvoegen overigens niet lijnrecht boven elkaar liggen. De voegen zijn plat afgewerkt met hier en daar nog een vaag zichtbare dagstreep in het hart van de stootvoeg. Dit is niet consequent doorgezet of zodanig afgesleten dat het zich niet goed meer laat aflezen. Het metselwerk is licht vervuild maar geeft daardoor een aardig patina van de tijd.

3.5 Kozijnen ramen en deuren De zwaar uitgevoerde witte verdiepingskozijnen met zichtbare toognagels op de hoeken, liggen in hetzelfde oppervlak als het metselwerk, er is geen negge, nog waterslag of afzaat. Er is wel een negge met de pilasters of lisenen aan weerszijde, direct naast het kozijn. Ook de naar buiten draaiende witte ramen liggen hier in hetzelfde vlak. De smeedijzeren gehengen zijn, evenals de raam uitzetters aan de buitenzijde op de onderdorpel, duidelijk zichtbaar in de zwarte kleur. Dit is ook bij de vensters van de dakkapellen zichtbaar. De eveneens zwaar uitgevoerde witte kozijnen op de begane grond liggen enkele centimeters dieper en boven de bovendorpel en de tussendorpel zien we lood uitgesneden in een kantelenpatroon. Ook de witte ramen liggen hier iets dieper in het kozijn. Het zijn heel andere vensters dan die van de

30 |



| 31

verdieping. Ze hebben een bovenlicht bestaande uit twee vaste ramen, een forse tussenstijl en een kalf met daaronder een kozijnbreed schuifraam. Dit laatste raam ligt van buitenaf gezien veel dieper, het geeft reliëf aan de gevel. Voor de witte schuiframen op de begane grond zijn zware smeedijzeren traliewerken in de vorm van rasters gemonteerd. Deze zijn niet vlak of twee dimensionaal uitgevoerd maar ruimtelijk, ze gaan als het ware de hoek om zodat ze als een soort mandje aan het kozijn hangen. Ook hier gaan de verticale spijlen door de horizontale heen en zijn de laatste als het ware open gesmeed om er de spijlen doorheen te voeren. En zijn er getordeerde punten aan gesmeed. Opvallend is dat de uiteinden van het traliewerk vertikaal in het houten kozijn zijn ingelaten en horizontaal in de hardstenen onderdorpel. Alle ramen hebben een roedeverdeling die het raam in een aantal kleine ruitjes verdeeld. Drie stuks in de breedte en vier in de hoogte. Vensters 1 ste verdieping 3 x 4 en vensters begane grond 6 x (4 + 4). Dit is ook bij de dakkapellen het geval. ( 3 x 4 ) Dit zal niet de authentieke raam indeling zijn gezien het bouwjaar 1643. Hier hebben glas in loodramen met windroeden plaats gemaakt voor de ramen met kleine glasruitjes. In het rechter geveldeel zijn op stoephoogte twee kleine witte raamkozijntjes zichtbaar waarin een iets terugliggend wit raampje is geplaatst met in ieder kozijn, drie zwarte ijzeren staven. Het duidt op de kelder, het verklaart ook de wat hoger gelegen vloer van de garderobe binnen. Aan de binnenzijde van de poort zijn twee enorme houten deuren gemonteerd die naar binnen draaien

32 |



| 33

en zodra het museum geopend is blijven ze open staan. De donkergroene deuren zijn hoogglanzend gelakt en hebben smeedijzeren gehengen en een houten stolpnaald. De onderzijde heeft een welstuk maar zonder wel, waarschijnlijk een vernieuwd deel, daar het hout hier als eerste wordt aangetast door capilaire werking van vocht in het kopse hout. In de enorme linkerdeur is een klein loopdeurtje gemaakt waardoor men makkelijk naar binnen kon zonder zwaar werk te verrichten. In dit deurtje is op ooghoogte van toen, een zorgvuldig gesmeed, zwaar traliewerkje met aan de binnenzijde een luikje opgenomen. Door deze ruimte te betreden kom je in een gebied dat de overgang vormt tussen binnen en buiten, een bestraatte voorruimte met oude spiltrap naar de eerste verdieping. Zie foto’s pagina 62.

3.6 Kroonlijst en gevelbeëindiging De gevel wordt beëindigd door een rijke, enigszins strakke uitkragende witte kroonlijst met witte gootklossen, waaronder een fries van vier lagen metselwerk en een licht uitkragende, zandstenen, horizontaal geprofileerde architraaf. In de architraaf zijn vele verticale naden zichtbaar, zelfs boven de verdiepingskozijnen met dubbele vensters, die hier direct onder zijn gelegen. Hieraan is zichtbaar dat er geen lateifunctie is van de zandsteen boven het venster, deze rust immers op het kozijn en de laatste is dus mededragend.

34 |



| 35

3.7 Dak, dakkapellen en dakruiter. Op het dak staan drie dakkapellen, ze rijzen op vanuit de goot. Boven het kozijn hebben ze allen een fronton, inclusief een bescheiden architraaf. Een herhaling van het thema boven de entree, zij het hier zeer sober, zonder ornamentiek en timpaan. De wangen en de schuine dakvlakjes zijn gedekt met natuurlei, de nok is met lood bekleed. Het schilddak is met gebogen Hollandse, rechts dekkende blauwe pannen gedekt. De hoekkepers zijn, evenals de nok bedekt met nokpannen. Hierop is een bliksemafleider aangebracht. Het zeshoekige klokkentorentje of dakruiter is uitgevoerd in hout en bekleed met natuurleien. De spits heeft een uivorm en is bekleed met zink. De windwijzer op de gouden bol of pijnappel heeft een weerhaan. Het klokje luidt en werkt nog altijd. Het luiklokje dateert uit 1502 en is een van de oudste klokjes van Breda.

36 |



| 37

4

Linkerzijgevel

Deze gevel aan de Pasbaan is opgetrokken uit een andere baksteen als die van de voorgevel, er zit aanzienlijk meer reliëf in het oppervlak. Ook hier zijn verschillen in vervuiling zichtbaar, door onder andere het ontbreken van overstekende waterslagen en er is een kleurverschil zichtbaar van het onderste deel van de gevel met het daarboven gelegen deel. Onderin zie je een meer oranje rode tint dan daarboven. Mogelijkerwijs een restant van lijnoliegebruik, maar uit foto’s uit 1933 van vlak voor de grote verbouwing blijkt dat dit een gepleisterde wand is geweest. Een zelfde kruisverband hier als in de voorgevel en er is een plint toegepast van ongeveer 60 cm hoog, van een harde, donkerrode steen. Het metseloppervlak is geheel vlak met uitzondering van de hoek met de voorgevel. Deze gaat haaks de hoek om, loopt dan drie strekken door, om dan te knikken in de hoekverdraaiing die beide gebouwdelen met elkaar maken. Het voegwerk is beschadigd door het wegspuiten van graffiti op de eerste twee meter hoogte, voegen ontbreken en zelf metselmortel ontbreekt hier en daar. Zowel in de plint als net daarboven zijn spouw-ventilatievoorzieningen aangebracht. Een spouw in een 17e eeuwse gevel, dit lijkt op of een later gemetselde gevel, of een later aangebracht metselwerkblad aan de binnenzijde. Daar er helemaal geen bouwsporen rondom de kozijnen noch pleisterresten zijn te vinden in de oppervlaktegroeven van de baksteen, rijst het vermoeden dat binnen- en buitenblad zijn vernieuwd, met spouw. Dit wordt binnen bevestigd door het ontbreken van de sleutelstukken die boven bij een binnenmuur in een ruimte die ook aan deze gevel grenst, wel aanwezig

38 |



| 39

40 |



| 41

zijn. De nieuwe spouwmuur vraagt meer dikte. Tijdens bestudering van de aanwezige tekeningen in het archief blijkt dat in 1932 een zeer groot deel van het oude mannenhuis gesloopt en opnieuw gemetseld is. Dit is zichtbaar op bijgaande tekening van de begane grond en de verdieping. Deze gevel aan de pasbaan zou in zijn geheel opnieuw gemetseld worden. Er staat op tekening geschreven en getekend dat het werk uitgevoerd moet worden met dubbele lisenen, zoals in de voorgevel. Hoogstwaarschijnlijk is dit door bezuinigingen niet doorgegaan. De zijgevel zou dan ontwerptechnisch min of meer behandeld worden als een tweede voorgevel en dat in 1932 in de vormgeving van 1643. Deze zijgevel is uiteindelijk in vlak metselwerk uitgevoerd. In de plint vier stuks gietijzeren roosters en net daarboven vier maal vier verticale strekken met open voeg. Onder de vijf ankers van de verdiepingsvloer drie maal een rond gietijzeren ventilatierooster. Deze zijn van later datum, dat blijkt ook uit oud fotomateriaal. Onder de architraaf en de gootlijst zijn enkele verticale ventilatievoorzieningen aangebracht. Hier zijn het steeds vier strekken met open stootvoegen. De architraaf en de gootlijst lopen de hoek om vanuit de voorgevel in eenzelfde maatvoering en vorm. De architraaf is hier wel dragend in tegenstelling tot die in de voorgevel. Je ziet duidelijk de lateifunctie aan weerszijde van de raamkozijnen opgelegd.

42 |



| 43

Op tekeningen en foto’s van voor 1933 kom ik in deze gevel en in de plattegronden geen kozijnen tegen. Het is in de periode hiervoor een totaal gesloten gevel met op de hoek net voor het gebouw, een vrijstaande waterpomp. De kozijnen en ramen die later zijn aangebracht, zijn een kopie van die in de voorgevel. Dit geldt voor zowel de begane grond als de verdiepingsvensters. Op een foto uit 1910 van deze gevel uit het archief vind ik hier behalve vensters ook geen architraaf en veel meer muurankers dan op dit moment. Dat betekent dus een volledige gevelwijziging van 1932. Tegen de kozijnen metselwerk, met kop, drieklezoor, kop, drieklezoor boven elkaar, zonder bouwsporen en voor zover te zien in de negge van 1 cm een gave steen. Geen bouwspoor te vinden, het bevestigt dat het nieuw metselwerk is. Ook het dak loopt om de hoek door in dezelfde dakhelling en met dezelfde dakpannen als aan de voorzijde. Daar waar de hoekkepers overgaan in de nok staat steeds een piron van zink, identiek als die op de broekstukken van de voorgevel. Zoals al eerder gemeld is het zadeldak ter plaatse van de achtergevel hier een schilddak geworden met compleet nieuwe dakconstructie.

44 |



| 45

5 46 |

Rechterzijgevel


Aan de rechterzijde van het graphic design museum is direct tegen het oude gebouw aan gebouwd. Uit dossieronderzoek blijkt dat de artotheek hier in 1990 verrees. Architect was Hans van Heeswijk uit Amsterdam, hij bouwde ook het graphic design museum in 2005. Tegen deze bestaande zijgevel, is destijds een nieuwe gemetseld. Dit is duidelijk afleesbaar op de rechterhoek van de voorgevel. Je ziet hier een verdikking van later aangebracht metselwerk van ongeveer een cm of veertig. Ook boven bij het einde van de goot gaat het verder in een daktrim boven het nieuwe metselwerk. In de voormalige artotheek, nu ook behorend tot de ruimte van het museum, is deze wand gestuct. Niets is meer afleesbaar, behalve daar waar we in het trappenhuis op de verdieping langs deze gevel naar buiten lopen zien we twee kozijnen met ramen in de oude gevel. De negge is 15 mm, de kozijnen hebben een middenstijl en het hout is zwaar. De ramen draaien naar binnen en zijn weer verdeeld in kleine ruitjes. Per raam zijn er aan de buitenzijde twee flinke ijzeren staven aangebracht in de dag van het kozijn. Het metselwerk is hier uitgevoerd in vlaams verband en is dus afwijkend van het overige buitenmetselwerk. Boven het hardglazen dakje is hier dezelfde gootlijst als aan de linkerzijgevel zichtbaar.


| 47

48 |



| 49

6 50 |

Achtergevels en entreehal met spiltrap


In de achtergevels van beide vleugels zijn doorgangen en aansluitingen gemaakt aan de nieuwbouw van het grafic design museum. Voorheen waren hier ook doorgangen naar de aanbouw van het oudemannenhuis. De volumes oud en nieuw zijn hier zodanig verschillend van massa en architectuur dat hier overduidelijk sprake is van een recente ingreep ( 2005). Ook is er een tussenlid aanwezig aan de Pasbaan waarmee het nieuwe volume op gepaste afstand begint. Het tussenlid is bescheiden van volume ten opzichte van de nieuwbouw, een logische overgang tussen oud en nieuw. Zodoende blijft de schijnbaar oude achtergevel (maar uit 2005) ook voldoende afleesbaar. De metselwerk achtergevel is ook binnen nog zichtbaar, er is hier niet gestuct waardoor buiten als het ware via de nieuwe glaspui naar binnen doorloopt. Ook de achtergevel van de rechtervleugel is uitgevoerd in metselwerk


| 51

52 |



| 53

7 54 |

De binnenzijde van de U-vorm


Hier zien we ook geen stuc- of pleisterwerk, ondanks dat de buitenruimte in de loop van de tijd binnenruimte is geworden. Op de begane grond zijn de raamkozijnopeningen naar beneden uitgezaagd en de vensters zijn verdwenen. Er zijn doorgangen gemaakt waardoorheen gelopen kan worden. De dagkanten zijn afgestuct. Hier is vlaams verband toegepast. Zoals op tekeningen en uit een fotoboek in het stadsarchief van de verbouwing uit 1933 blijkt, zijn al deze buitengevels aan de binnenzijde van de U van het oude mannenhuis gesloopt en vernieuwd. Evenals een groot deel van de beide vleugels, die voorbij de kelder geheel opnieuw zijn gemetseld. Dit geldt dus voor alle gevels die aan de patio grensden inclusief de achtergevel van de eerste verdieping boven de poort. Voorheen waren al deze gevels gepleisterd blijkt uit foto’s van 1933. We kijken hier nu dus tegen gevels aan van 1934, die ook daarna weer vele ingrepen hebben gekend zoals veranderingen van kozijnopeningen en strekken met rollagen etcetera. De entree wordt dan bijvoorbeeld heel wat expressiever vormgegeven dan voorheen.


| 55

56 |

Gebouwenbeschrijving Gebouwbeschrijving Boschstraat Boschstraat 2222 Breda, Breda, Ben Ben Baudoin, Baudoin, Studie Studie Restauratie Restauratie Bouwhistorie Bouwhistorie enen Monumenten, Monumenten, Hoogeschool Hoogeschool Utrecht, Utrecht, december december 2009 2009


| 57

8 58 |

Interieur


Aangezien er in het gebouw geen enkele ruimte meer te vinden is die nog geheel in tact is, worden de belangrijkste zaken die binnen aangetroffen worden hier beschreven. Deze zijn nog enigszins de moeite waard.

8.1 Garderobe Deze ruimte bevindt zich boven de kelder, direct ter rechter zijde van de entree. De balklaag bestaat hier uit twee moerbinten met sleutelstukken en daartussen kinderbinten. Het is de enige ruimte in het pand waar dit nog te vinden is. Alle andere oude balklagen zijn enkelvoudige balklagen. De moerbinten liggen evenwijdig aan de voorgevel, de kinderbinten haaks op de voorgevel, zijn ingelaten in een onderslagbalk. Ook bij de ontmoeting van moerbint / kinderbint is zichtbaar dat het ingelaten verbindingen zijn.


| 59

8.2 Kozijnen en ramen Er zijn geen toognagels te zien hier, de detaillering is veel verfijnder dan aan de buitenzijde en het hout is ook meer geprofileerd dan de kozijnen boven. Vooral de middenstijl wordt als het ware verjongd door een flinke holle kwartronde sponning, die aan de onder - en bovenzijde taps uitloopt. In de dagkant van de stijlen zien we links en rechts een verticale uitholling waar het touw naar de katrol doorheen liep. Er is nog schuifraamgeleiding in de vorm van een sponning aanwezig en er zitten handgrepen op de onderdorpel van het raam, die de functie van schuifraam niet meer heeft. Het is geblokkeerd. Ook zijn er grote schroefkoppen zichtbaar op de deklat die het schuifraam op zijn plaats houdt. De katrollen en touwen zijn verdwenen, maar elders in het gebouw onder andere in het restaurant, zijn ze nog wel aanwezig. Ik vind hier geen inkepingen of tekens van windroeden in de bovenramen. Het glas zelf is niet oud. Ik zie geen enkele ongelijkheid of luchtbelletjes of dergelijke. Het is helder en strak. Het is waarschijnlijk dat deze kozijnen en ramen aanzienlijk jonger zijn dan de kozijnen op de verdieping.

60 |



| 61

8.3 Entreehal met spiltrap Op bouwtekeningen van vóór 1954 zien we dat na het betreden van de dubbele poort er geen volgende gevel aanwezig is, deze wordt pas aangebracht bij het wijzigen van functie naar museum. Men stapt dan niet meer door een dubbele deur onder de bovenbouw doorlopend, de binnentuin in, maar men komt in een nieuwe binnenruimte een entreehal, die men weer verlaat door een tegenoverliggende tweede geveldoorgang te passeren of aan weerszijde de museumzalen in te stappen. De metselwerkwanden zijn gekeimd er zijn kozijnen en openingen gemaakt en weer dichtgemetseld, er waren zeer waarschijnlijk teveel bouwsporen om het metselwerk onbehandeld te laten zien. In een van de oude openingen van een dubbele deur is een nieuw strak kozijn bestaande uit een ingemetseld hoeklijntje met deur geplaatst, vlak in het metselwerk. De vloer is bestraat met klinkers in waalformaat. Strekken in een verband dat je bij metselwerk halfsteens verband zou noemen. De brede dorpel onder de dubbele deuren is van hardsteen, er is nauwelijks hoogteverschil met de bestrating. De balklaag van de bovenliggende verdieping bestaat uit enkelvoudige balken met aan weerszijde tamelijk hoge sleutelstukken. De balklaag ligt parallel aan de voorgevel.

62 |



| 63

De spiltrap die hier, in de hoek achter het linkervenster naast de toegangspoort, vanuit de raveling naar beneden komt, lijkt nog wel oud te zijn. Hoe oud is niet goed af te leiden, waarschijnlijk daterend uit diverse perioden, met hoogst waarschijnlijk een belangrijke reconstructie uit de zestiger jaren. De treden zijn niet afgesleten, de trapboom is een boom met kepen. Het verloop van de treden met stootborden bepalen de vorm van de trapboom. In plattegrondvorm is de trap vierkant, in tegenstelling tot de meeste vrijstaande spiltrappen. Dit heeft alles te maken met de betimmering die om de trap stond maar is verdwenen. Een en ander blijkt uit tekeningen uit het archief. De eerste trede en het tweede stootbord zijn gemetseld. De bovenzijde, het loopvlak van de trede lijkt op een vlechting wat verband betreft. Een zorgvuldig stukje metselwerk. De eerste trede bleef zo gespaard van vocht en houtrot. De spil staat hier bovenop en is in aanvang vierkant van doorsnede met op alle hoeken een kwartrondje geschaafd. Daarna wordt de spil rond van doorsnede om aan de bovenzijde verjongd te worden tot baluster. De spil krijgt hier een platte zijde over ongeveer een meter hoogte. Er is een leuning met balustrade aangebracht van drie stuks rondijzer van ieder ongeveer 22 mm dik. Ook om de spil krult zich vrij verticaal lopend een rondijzeren leuning. Beide leuningen hebben niets authentieks, te strak, te glad, te gaaf en een eigentijdse detaillering. Van de beheerder van het gebouw hoor ik dat het niets had gescheeld of de trap was gesloopt tijdens de laatste verbouwwerkzaamheden in 2005. Toevallig zag iemand de enthousiaste slopers aanstalten maken om hem onderuit te halen en kon men net op tijd ingrijpen.

64 |



| 65

9 66 |

Planvorming in chronologische volgorde


Uit Stadsarchief Breda en Archief Bouw- en Woningtoezicht Stadskantoor Breda zijn de volgende tekeningen met de belangrijkste bouwkundige ingrepen gevonden. Zij representeren het verloop van vergunningverlening vanaf aanvang woningwet 1905 met de verplichte bouwvergunning.


| 67

68 |



| 69

70 |



| 71

72 |



| 73

74 |



| 75

76 |



| 77

78 |



| 79

10 80 |

Schetsen voorgevel



| 81

82 |



| 83

11

Conclusie

Dit gebouw kenmerkt zich door een historie van vele wijzigingen en forse ingrepen. De uitbreiding van het hoofdvolume in 1643 is daarbij de voornaamste ingreep met de nog steeds belangrijkste monumentale waarde. Aan het gebouw is gesloopt en uitgebreid dat het een lieve lust is. Vanaf 1905, waarin de woningwet aangeeft dat er een bouwvergunning moet worden aangevraagd, geeft de volgende opsomming van bouwvergunningen een aardig beeld van deze wijzigingen. Van voor 1905 is weinig of niets gearchiveerd of te vinden behalve enkele omschrijvingen waaruit blijkt hoe het leven er verliep en of wat er globaal aan het gebouw gewijzigd is. De verbouwing van 1934 en die van 2005 zijn zeer ingrijpend geweest. Tijdens de verbouwing van 1934 onder leiding van architect Stuyt, worden de bijgebouwen rondom de binnenplaats nagenoeg geheel gesloopt evenals bijna de gehele rechterzijvleugel en een deel van de linkervleugel van het hoofdvolume, dit inclusief kapconstructie. De dakconstructie aan de achterzijde van de linkervleugel wijzigt van zadeldak naar schilddak en de kozijnen en architraaf worden aangebracht in een nieuwe gevel aan de Pasbaan. De dakpannen en het beschot worden geheel vernieuwd en een groot deel van de spanten. De wijziging van Oude mannenhuis naar museum gaat met minder sloop – en verbouwingsingrepen. In 1988 wordt de patio bebouwd en in 1990 komt de artotheek ernaast. In 2005 is er wederom een zeer ingrijpende verbouwing naar graphic design museum. De complete achterbouw wordt opnieuw gesloopt en men gaat direct achter

84 |



| 85

86 |

Nr

Inhoud

jaar

invent nr

494 495 5195 10139 10140 10141 10142 19003 48001 48002 63999 73153 73155 73156 83023 120021 122379

Verbouwing zolder op deel Oude Mannenhuis tot woonruimte Verbouwing Verbouwing Plaatsen kozijnen in bogengalerij Pui-invulling (2e fase) Uitbreiding en verbouwing de Beijerd Wijzigen gevel binnenterrein Bouw artotheek Onderhoud torentje Verbouwing Plaatsen dakkapel aan de achterzijde Wijziging binnenplaats gevels Bouw bergplaats Restauratie torentje Schade expertise rapport Verbouwingen aan het Oude Mannenhuis,(notitie 686-704) Bouwen en verbouwen Museum voor Grafische Vormgeving

1927 1933 1933 1983 1984 1988 1989 1990 1957 1963 1998 1934 1935 1943 1990 1818-1953 2005

002106 000769 000768 024715 024715 031158 032754 900758 002106 002106 981710 000769 000769 000769 900535 000686 021406


het hoofdgebouw diep de grond in om de meerlaagse nieuwbouw voor een belangrijk deel ondergronds te realiseren. Daarmee is er niet echt veel over van het historisch materiaal. Binnen zijn alleen de belangrijkste balklagen nog te herkennen. Op de verdieping zijn er in 1934 diverse verdwenen en vervangen door 6 x 16 ers op stalen onderleggers. Ook op zolder vind ik maar een deel van de echt oude spanten, veel is vernieuwd in 1934, (delen van) spanten, gordingen en het gehele dakbeschot. Maar het gebouw staat er nog, daarnaast is er een gebruiker waarvan verwacht mag worden dat deze zorg heeft voor het monument, er wordt gewerkt en tentoongesteld. Het enige grafisch museum ter wereld is hier gehuisvest, waardoor Jan en Alleman het gebouw betreed. Het is een geslaagde combinatie oud en nieuw en een goede pr representant van de stad Breda.


| 87

12

Bronvermelding

• Drs. V.Muntjewerff- van den Hul “Van oude mannen, vrouwen en regenten” Significant Oosterhout 2002. • Gerard Otten “ De straten van Breda “ pag 17 Boschstraat • Pierre van der Poll m.m.v. Jeroen Grosfeld “ Breda in kaart”

Breda’s Museum

• Stadsarchief Breda dossiers en microfiches bouwvergunningen 1927 tot 1985 en kaarten van de stad Breda. • Verfbestek 1833, fotoalbum oude mannenhuis (notitie 686-704) 1818-1953000686. • Dossier bouw – en woning toezicht bouwvergunningen 1985 – 2005. • Archeoweb Breda, archeologie Breda “Gasthuiscomplex 2006” Opgravingen bij de bouw ven het graphic design museum • website graphic design museum

88 |



| 89

13

Colofon

Opdracht: Werkstuk 1ste trimester > Beschrijving gebouw en vertrek Studierichting: Post HBO Bouwhistorie, Restauratie en Monumentenzorg 2009-2011 Docenten: Jan Dröge en Leo Wevers Auteur: Ben Baudoin Ontwerp en vormgeving: Mieke Van den Hende Grafisch en Ruimtelijk Onwerp BNO Oplage: 3 stuks Datum: Breda, december 2009

90 |



| 91

Gebouw beschrijving Boschstraat 22 te Breda. Ben Baudoin Studie Restauratie Bouwhistorie en Monumenten Hoogeschool Utrecht december 2009

Recommend Documents