Geachte mevrouw Franke,

Retouradres: Postbus 80015, 3508 TA Utrecht

Aan de griffier van de vaste commissie voor Economische Zaken, Landbouw & Innovatie T.a.v. mevrouw drs. M.C.T.M. Franke Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG

Energie Princetonlaan 6 3584 CB Utrecht Postbus 80015 3508 TA Utrecht www.tno.nl T +31 88 866 42 56 F +31 88 866 44 75 [email protected]

2500EA Datum 7 september 2011

Onderwerp

Rondetafelgesprek inzake de risico's van het boren naar schaliegas

Onze referentie TNO-060-UT-2011-01566 E-mail [email protected] Doorkiesnummer +31 88 866 46 22

Geachte mevrouw Franke, In antwoord op uw uitnodiging van 20 juli jongstleden stuur ik u hierbij de standpunten van TNO voor het rondetafeloverleg inzake de risico’s van het boren naar schaliegas op 14 september. Hoogachtend,

Doorkiesfax +31 30 256 46 05 Projectnummer 20110907

Op opdrachten aan TNO zijn de Algemene Voorwaarden voor opdrachten aan TNO, zoals gedeponeerd bij de Griffie van de Rechtbank Den Haag en de Kamer van Koophandel Den Haag van toepassing. Deze algemene voorwaarden kunt u tevens vinden op www.tno.nl. Op verzoek zenden wij u deze toe. Handelsregisternummer 27376655 .

Frank van Bergen

Bijlage: standpunten TNO

TNO STANDPUNTEN INZAKE SCHALIEGAS

•

•

•

•

• •

• •

www.tno.nl

Uit een eerste verkennend onderzoek van TNO voor Energie Beheer Nederland in 2009 blijkt1 dat de Nederlandse ondergrond schaliegas bevat. Dit onderzoek is uitgevoerd op basis van bestaande geologische gegevens. Momenteel is nog niet bekend hoeveel gas aanwezig is en of dit technisch en economisch geproduceerd zou kunnen worden. Wanneer het gas in voldoende mate aanwezig is en gewonnen kan worden, zou het een significante bijdrage kunnen leveren aan de Nederlandse gasmarkt. Daarom is het van belang om de aanwezigheid van schaliegas in de Nederlandse ondergrond vast te stellen. De kennis over exploratie en winning van schaliegas vanuit de Nederlandse ondergrond is nog zeer beperkt. De kennis die in Amerika is opgedaan kan niet een-op-een wordt vertaald naar de Nederlandse situatie. Hoewel er veel kennis (o.a. bij TNO en de TU Delft) is van de geologie van de Nederlandse ondergrond en van productietechnologieën die gebruikt worden voor de winning van gas uit conventionele gasreservoirs, is nog meer kennis nodig over de specifieke eisen die aan de winning van schaliegas worden gesteld, vooral in het licht van veiligheid en eventuele gevolgen voor het milieu. Om de benodigde extra geologische informatie in te winnen en te bezien of op een specifieke locatie schaliegas aanwezig en winbaar is, zijn proefboringen (exploratieboringen) nodig. Na het boren wordt in het geval van schaliegas altijd gebruik gemaakt van de fraccing technologie. Fraccing technologie is een bestaande en bekende technologie, ook in Nederland. In ons land is deze tot nu toe echter slechts toegepast bij conventionele winning. Voor schaliegesteente is een andere uitvoering van de hydraulic fracturing technologie nodig (type en hoeveelheden chemicaliën, hoeveelheden water en zand, toegepaste druk, etc.). Hier is al wel veel ervaring mee opgedaan in het buitenland, maar nog niet in de schalielagen van de Nederlandse ondergrond. Een eerste exploratieboring met fraccing is behalve een proefboring voor het betreffende specifiek project ook een toetsing van de effectiviteit van de bestaande technologie voor schaliegas in Nederland in het algemeen. Exploratieboringen in Groot Brittannië hebben aangetoond dat hydraulic fracturing van schalielagen zou kunnen leiden tot geïnduceerde aardbevingen, zij het met een lage magnitude.

Aanbevelingen •

•

1

Energie Princetonlaan 6 3584 CB Utrecht Postbus 80015 3508 TA Utrecht

Wij bevelen aan om de bestaande fraccing technologie zoals uitgevoerd in conventionele gasvelden in Nederland te vergelijken met fraccing toegepast in boringen naar schaliegas, om inzichtelijk te maken of er additionele risico’s zijn. Tijdens de eerste boringen bevelen wij aan de impact op de Nederlandse ondergrond te monitoren (geïnduceerde seismiciteit, kwaliteit van grondwater en bodem). Hierbij is de nulmeting vooraf aan het boren essentieel.

http://www.ebn.nl/rapport.php?35

T +31 88 866 42 56 F +31 88 866 44 75 [email protected]

Datum 7 september 2011 Onze referentie TNO-060-UT-2011-01566 E-mail [email protected] Doorkiesnummer +31 88 866 46 22 Doorkiesfax +31 30 256 46 05

• •

•

Na evaluatie van de metingen van de eerste exploratieboringen moet de noodzaak van monitoring van volgende exploratieboringen heroverwogen worden. Transparantie over de resultaten is noodzakelijk voor toegepaste wetenschap, publieke acceptatie en een positieve grondhouding ten aanzien van toekomstige besluitvorming over schaliegaswinning. Belangrijk is dat een onafhankelijke instantie zich kan uitspreken over de veiligheid en milieu aspecten van schaliegaswinning op basis van de ervaringen die wordt opgedaan en de beschikbare kennis over de Nederlandse ondergrond i.r.t. gaswinning. Winning van schaliegas is nog niet aan de orde, hiervoor moet een aparte winningsvergunning worden afgegeven. Desondanks bevelen wij aan om te toetsen of de huidige voorwaarden voor olie- en gas winning moeten worden aangepast aan de specifieke eigenschappen van schaliegaswinning (met name in relatie tot het groot ondergronds areaal dat moet worden aangeboord).

Energie Princetonlaan 6 3584 CB Utrecht Postbus 80015 3508 TA Utrecht www.tno.nl T +31 88 866 42 56 F +31 88 866 44 75 [email protected]

Datum 7 september 2011 Onze referentie TNO-060-UT-2011-01566 E-mail [email protected] Doorkiesnummer +31 88 866 46 22 Doorkiesfax +31 30 256 46 05

ACHTERGRONDINFORMATIE OVER RISICO’S VAN HET BOREN NAAR SCHALIEGAS

Energie Princetonlaan 6 3584 CB Utrecht Postbus 80015 3508 TA Utrecht www.tno.nl

WAT IS SCHALIEGAS? Schaliegas is aardgas dat “opgesloten” zit in compacte, moeilijk doorlaatbare gesteentelagen in de ondergrond. Vanwege het hoge gehalte aan klei worden deze lagen ook wel ‘schalies’ genoemd.

T +31 88 866 42 56 F +31 88 866 44 75 [email protected]

WAT IS EEN EXPLORATIEBORING? Een exploratieboring (ook wel proefboring) wordt geplaats binnen een opsporingsvergunning. Het doel is te bekijken of op een specifieke locatie aardgas aanwezig is en of de winbare hoeveelheid groot genoeg is om tot een economisch rendabel project te komen. Voor het winnen van het gas is vervolgens een winningsvergunning nodig. Hoewel de verkregen informatie dus vooral iets zegt over de winbaarheid op die locatie, is deze ook van grote waarde bij het voorspellen van het potentieel in een groter gebied.

Datum 7 september 2011

WAAROM “FRACCING” TIJDENS DE EXPLORATIE? Bij een goed doorlatend gasreservoir is het meestal voldoende om de aanwezigheid van gas aan te tonen om de economische rendabiliteit te bepalen. In het geval van moeilijk doorlaatbare lagen moet er ook worden aangetoond dat het aanwezige gas in voldoende hoeveelheden geproduceerd kan worden. Productie uit deze lagen kan alleen plaatsvinden als de doorlaatbaarheid vergroot wordt door geïnduceerde breuken (“fracs”). Om de economische rendabiliteit van het reservoir te bepalen, moet de effectiviteit van het “fraccen” worden getest in een exploratieboring. DE SITUATIE IN DE VERENIGDE STATEN In de V.S. is er bezorgdheid over het effect van “fraccing” op het milieu, met name over de vervuiling van het grondwater door de bij fraccing gebruikte chemicaliën. In februari 2011 heeft de Environmental Protection Agency daarom een groot onderzoek aangekondigd dat dit gaat onderzoeken2. In dit onderzoek worden gerapporteerde incidenten in detail onderzocht (retrospective case studies). Tot nu toe zijn nog maar enkele wetenschappelijke studies uitgevoerd. Deze wijzen erop dat de incidenten voornamelijk zijn toe te wijzen aan de ondeugdelijke uitvoering van het boren en fraccen. Veel boringen zijn zo snel en goedkoop mogelijk uitgevoerd. Hierdoor is bijvoorbeeld bespaard op het afschermen van grondwaterniveaus, waardoor er gas langs de putten in het grondwater kon lekken. Dit probleem is niet uniek voor schaliegasputten in de V.S., maar ook bekend voor slecht uitgevoerde conventionele gasputten. Echter, het grote aantal schaliegasboringen dat in korte tijd geboord is heeft de schaal van het probleem vergroot. VERSCHILLEN VERENIGDE STATEN EN NEDERLAND De technieken die worden gebruikt (boren, “fraccen”) zijn niet nieuw in Nederland en er is in Nederland ervaring met de uitvoering en regulering van deze activiteiten.

2

Concept verwacht in 2012, afronding verwacht in 2014

Onze referentie TNO-060-UT-2011-01566 E-mail [email protected] Doorkiesnummer +31 88 866 46 22 Doorkiesfax +31 30 256 46 05

Datum 7 september 2011

In Nederland is veel zorg voor het afschermen van de grondwaterlagen in het ontwerp van de put en zouden vele van de putten zoals uitgevoerd in de V.S. niet worden toegestaan. De specifieke uitvoering van de fraccing activiteiten (bijv. hoeveelheden water, zand, chemicaliën en toegepaste druk tijdens “fraccen”) kunnen variëren. In de V.S. is gekozen om deze informatie publiek te maken, in Nederland is dit niet het geval. De Nederlandse ondergrond is uniek door zijn samenstelling en geologische geschiedenis, waar we veel kennis van hebben. Een directe vergelijking met de ondergrond van de VS is hierdoor niet mogelijk. Problemen in Amerika zijn met name ontstaan tijdens de winning in plaats van tijdens de exploratie fase. Schaalvergroting tijdens de winning verandert het risicoprofiel. De komende jaren zullen in Nederland alleen exploratieboringen worden uitgevoerd en zal grootschalige winning van schaliegas niet aan de orde zijn. Risico’s kunnen verkleind worden door goed toezicht, ondersteund door monitoring van de activiteiten bovengronds en ondergronds. WAT IS HET RUIMTELIJK BESLAG VAN DE SCHALIEGASWINNING? Er is een duidelijk verschil tussen het ruimtelijk beslag tijdens een exploratieboring en tijdens de winningsfase. Voor een exploratieboring is een boorlocatie nodig ongeveer ter grootte van een voetbalveld. Tijdens de winningsfase zal ondergronds een groot areaal (bijv. 5 bij 5 km) worden aangeboord. In de V.S. is in veel gebieden destijds voor gekozen om dit met veel boringen te doen die ieder een eigen voetbalveldje in beslag namen. Dit heeft ertoe geleid dat het ruimtebeslag van de gaswinning in sommige gebieden enorm is. Dit wordt ook in de V.S. steeds minder geaccepteerd. Nieuwe technologie maakt het mogelijk om het hele ondergrondse areaal aan te boren met horizontale putten vanuit één locatie. In de V.S. zijn er nu voorbeelden van boorlocaties van enkele voetbalvelden groot waarin een totaal van 35 horizontale putten zijn geboord. Het ligt in de lijn der verwachting dat er steeds meer boringen mogelijk zijn vanuit een steeds kleinere boorlocatie. Dit lijkt een vereiste indien toekomstige winning in Nederland plaats zou vinden. De onderlinge afstanden van deze boorlocaties zouden dan zo’n 5-15 km zijn. WAT IS HET RISICO OP AARDBEVINGEN? In de V.S. viel in één gebied een toename in “tremors” (< 3.3 op schaal van Richter) samen met toegenomen booractiviteiten, deze kon echter niet gerelateerd worden aan het “fraccen” maar mogelijk wel aan de injectie/opslag van afvalwater van gasputten in de ondergrond. In het Verenigd Koninkrijk hebben twee “tremors” plaats gevonden die gerelateerd lijken te zijn aan het “fraccen” van een schaliegasput. Hiernaar vindt momenteel nader onderzoek plaats.

Onze referentie TNO-060-UT-2011-01566 Blad 5/5