Orgaanjmn(di£i:j4lMl^^ VUeland
Redactie:
E.S. Veerdig-Robijn Gangboord 8 8899 BS VLIRLAND Tel.: 0562-451049
Zesde jaargang, nr. 2, September 1996 Het auteursrecht/copyright van de inhoud van dit blad berust uitsluitend bij de Cultuur Historische Vereniging "Tromp's Huys", Vlieland. Wanneer aitikelen de naam van een auteur dragen, berust het auteursrecht bij de auteur.
rNHQlJDSOPGAVE
Pagina
JAARVERGADERING WOENSDAG 24 APRIL 1996
2
UITSLAG TENTOONSTELLING GASTEN SCHILDEREN VLIELAND 1995/1996
3
TENTOONSTELLING "VLIELANDER AMATEURS 1996/1997"
5
TENTOONSTELLING "BIJ BETZY OP VLIE"
6
TENTOONSTELLING "VLIELANDSCHAP"
6
EEN KUKJE IN DE KEUKEN (feuilleton - deel IV) de heer B. Huiskes, conservator museum Tromp's Huys . 8 NOORD-HOLLANDSCHE OUDHEDEN
11
VAN ONZE LEDEN: - Sjouwermansbol de heer T.F.J. Pronker, Vlieland - Woordenvergelijking Vlielands-Tessels de heer G. Jarisen. Den Burg (Texel)
13
INLEVEREN KOPIJ
20
NIEUWE LEDEN: GRATIS ZEEKAART
20
CONTRIBUTIE
20
DOELSTELLING
21
BESTUURSSAMENSTELLING
21
15
1
JAARVERGADERING WOENSDAG 24 APRIL 1996 Op woensdag 24 april 1996 om 20.00 uur werd de Jaanergadering van de Cultuur Historische Vereniging "Tromp's Huys" gehouden in Hotel Golfzang, Dorpsstraat 1-3 op Vlieland. De voorzitter, de heer Van Grinsven, opende de vergadering en heette de 25 aanwezige leden en gasten van harte welkom. Hij meldde vervolgens afberichten te hebben ontvangen van de bestuursleden de heer van Eck en mevrouw van de Woestijne en van de leden de heer Pronker en de heer en mevrouw Visser. Vervolgens deelde de voorzitter mee, dat na het officiele gedeelte van de vergadering de heer H. Schoorl een lezing zou verzorgen over het ontstaan van het Waddengebied. De voorzitter vertelde de aanwezigen dat het voor de bestuursleden het afgelopen wat minder hectisch is geweest dan voorgaande jaren. Ditheefto.a. detemakenmethet, inzijnogen, wat minder actiefzijn van de vereniging dan voorheen. Dit laatste heeft op zijn beurt te maken met het feit, dat de huidige bestuursleden minder mobiel zijn door werkzaamheden op het eiland en dat zodoende minder snel ingespeeld kan worden op zaken die zich in den lande afspelen. Wat dat betreft mist de vereniging toch wel de activiteiten die onze vorige voorzitter ontplooide: hij stak vooral veel energie in het speuren in archieven en vertoefde ook veel aan de wal alwaar hij zich verdiepte in allerlei archiefstukken om zo o.a. zaken m.b.t. Vlieland naar boven te halen. Verder complimenteerde hij mevrouw Veerdig met haar werk voor het verzorgen van het driejaarlijks verschijnen van "Tien Eeuwen EijlandtFlielandt". Voor een uitgebreid verslag van deze vergadering in de vorm van notulen, verwijzen wij u graag naar het maartnummer 1997 van ons tijdschrift, waardeze notulen als een aparte bijlage toegevoegdzullen worden. 2
UITSLAG TENTOONSTELLING "GASTEN SCHILDEREN VLIELAND 1995/1996" Op vrijdag 12 apri! jl. werd in museum "Tromp's Huys" de uitslag bekend gemaakt van de tentoonstelling "Gasten schilderen Vlielafid 199511996". Zoals wij reeds in ons vorige nummer meldden, hadden wij een recordaantal van 24 deelnemers die voor deze tentoonstelling gezamenlijk 60 werken instuurden. Door de heer Huiskes, convervator van museum "Tromp's Huys", zijn medewerkers en vrijwilligers werd de tentoonstelling smaakvol ingericht en door een groot aantal bezoekers bezocht. De bezoekers kregen alien een stembiljet uitgereikt ter vaststelling van de publieksprijs. Bij het tellen en analyseren van de stemmen bleek evenals voorgaande jaren dat, naast de kwaliteit van het kunstwerk, ook de affiniteit van de bezoekers met bepaalde plekjes op Vlieland die in de schilderijen vereeuwigd waren een belangrijke rol speelden bij de uitgebrachte voorkeurstemmen. Uiteindelijk bleek de heer A. Bruns met zijn werk "Portret van Ome DirkZorgdrager" dewinnaartezijn. Opzijnwerkwerden 186 stemmen uitgebracht. Onderstaand een alfabetisch overzicht van het totaal aantal stemmen die iedere kunstenaar verwierf. Mw. J. Bakker-Abbing
17 Jan de Gorter (Jan de Bierman) 3 18 Zeevogel 7
Mw. C. Bijma-van Venrooij 23 Paarden van Vlieland 24 Langs de Postweg
54 2
Hr. O.Boer
19 Vlielands verleden 20 West End
33 13
Mw. T. Bremmer
13 Ixzend in het duin 14 Het tenthuis als datsja
44 3
Hr. A. Bruns: leplants
41 "Ome Dirk orgdrager" . . 186
Mw. A. Buiting-vanRemmen 4 Vlieland strand Mw. T. Cupido-Janse
18
42 Hervormde Kerk Vlieland . . 10 43 Wad bij Vlieland 38 3
Hr L. Gehner
9 Muziek en dans bij Posthuis . 24 10 Haven " 6
Hr. M. Hammers
7 Vuurtoren 8 Vogel
Mw. G. ter Horst
21 Wad (olieverf) 22 Wad (aquarel)
Mw. J. Jansen
35 Droog\'allende schepen . . . . 96 36 Haven in opkomende mist .113
Hr. O. Jelsma
15 De punt van Vlie 16 Wadgezicht
Hr. A. Karsten: 3eplaats
33 Dekillezee 34 Westerse veld
Mw. M.H. Koning
37 Lief eiland
Mw. R. Lenting-Krebber
5 Dorpsstraat Vlieland 27 6 Achterste deel dorp: gezicht op ^3
duinen
9 5 29 55
66 48 114 36 30
Hr P. Pouwels
27 Strandhoofd 28 Kwelders
4 1
Mw. B. Procee-Zijlstra
31 Zonsondergang 32 Zomer op het wad
4 1
Mw. A. Ruyten-Buiting
3 Zeeegels
7
Mw. T. Speelman: 2e plaats
39 Zicht vanafVuurboetsduin . 122 40 De Wadden 22
Mw. J. Terpstra
29 Kroonspolders
99
30 Haven
95
38 Stukje Vlielander wad
16
Mw. J. Visser
Mw. W. Voortman-Weijsters 11 Zonnebloemen uit wadtuin .10 12 Kroon's Polder in zomer . . . 18
4
Mw. J.P. WaardenburgLagendaa! Mw. J. van der Zeijden
Vlieland 26 Vliefruit: bos-/strandvruchten 8 25 Tromp's Huys . . . 26 Zeezicht vanaf duin
24 9
Totaal uitgebrachte stemmen: 1597 Totaal ongeldige stemmen: 19
TENTOONSTELLING "VLIELANDER AMATEURS 1996/1997" Van half oktober 1996 tot eind april 1997 zal de tentoonstelling ''VlielanderAmateurs 199611997" wordengeorganiseerd. Vroegere deelnemers van deze t^A'eejaarlijkse tentoonstelling hebben hiervoor rechtstreeks een uitnodiging ontvangen en verder zijn er in het voorjaar van 1996 aankondigingen geplaatst in de plaatselijke en regionale bladen, t.w. "Het Baken" en de Harlinger Courant. Op 15 augustus j l . sloot officieel de deelname en de kunstenaars konden hun werken inleveren tot uiterlijk 15 September j l . Tot op heden hebben zich nog maar 5 (!) Vlielander kunstenaars aangemeld, maar in de voorgaande jaren is in de praktijk vaak gebleven, dat er op het laatste moment zich nog wel kandidaten aandienen. De tentoonstelling zal te bezichtigen zijn vanaf 15 oktober a. s. Wij hopen u meer inlichtingen over de deelnemers en hun tentoongestelde werken te kunnen geven in het volgende nummer van "Tien Eeuwen Eijlandt Flielandt" dat in december a.s. zal verschijnen. In de tweede helft van april 1997 zal de prijsuitreiking plaatsvinden van de 'Betzy Akersloot-Berg'-penning voor de door het publiek gekozen beste amateurschilder/-schilderes. De deelnemers zullen een schriftelijke uitnodiging voor deze prijsuitreiking ontvangen en tevens zullen wij via de pers laten weten op welke dag de prijsuitreiking zal worden gehouden, zodat overige belangstelienden eveneens bij de prijsuitreiking aanwezig kunnen zijn. 5
TENTOONSTELLING "BIJ BETZY OP VLIE" U kunt deze tentoonstelling nog tot eind September dit jaar gaan bekijken in museum "Tromp's Huys": DOEN!
TENTOONSTELLING "VLIELANDSCHAP" In" De Noordwester", Vlielands centrum voor informatie en educatie, is op vrijdag 3 mei j l . de expositie "Vlielandschap" geopend; een expositie van mevrouw Trudi Oosthoek-Gijzemijter. De expositie is opgebouwd uit pentekeningen, pastels en aquarellen met als thema de Vlielandse landschappen. Mevrouw Oosthoek is in 1945 geboren in Rotterdam. Haar opleiding voigde zij aan de Vrije Academic te Den Haag en de Academic voor Beeldende Kunsten te Rotterdam. Zij exposeerde o.a. in het St. Clara Ziekenhuis in Rotterdam, De Doelen in Rotterdam, de Pulchri Studio in Den Haag en in Galerie "Het Weeskind" in Gouda. Jarenlang heeft zij alsfree-lanceillustratrice gewerkt voor het Bureau Natuureducatie van de Gemeente Rotterdam. Zij schildert en tekent bij voorkeur landschappen, tot nu toe vooral de landschappen van de Waddeneilanden. Sinds 1991 woont zij op Vlieland. De schilderijen worden ter verkoop aangeboden en aan de balie van "De Noordwester" is een verkooplijst beschikbaar. Mocht u tot aankoop besluiten, houdt u er dan rekening mee dat uw schilderij tot het einde van de expositie blijft hangen. Ook zijn van een aantal van haar tentoongestelde pentekeningen ansichtkaarten vervaardigd, eveneens te koop in "De Noordwester". Op de volgende pagina staat een van deze ansichtkaarten afgedrukt. De tentoonstelling is te bezichtigen tot eind november 1996. 6
EEN KUKJE IN DE KEUKEN (feuilleton - deel IV) Metingang van het septembemummer 1995 zijn wij met een nieuwe rubriek gestart, waarin de lezer een kijkje wordt gegund in de 'keuken' van museum "Tromp's Huys" te Vlieland. Het wordt geschreven doorde conservator van genoemd museum, de heerB. Huiskes. Een kijkje in de keuken (feuilleton - deel IV)
B. Huiskes
Met drie vijanden van de museumcoUectie maakten we eerder al kennis: schommelingen in temperatuur en lucht\'Ochtigheid en stof. Dit keer wil ik enig licht laten schijnen ho, stop. Voorzichtig met licht. Licht schaadt zwaar. Toch kan een museale presentatie het publiek niet bekoren wanneer het in de zalen pikdonker blijft. De conservator zal dan ook zoeken naar maatregelen om de lichtschade te beperken. Zichtbaar licht vormt maar een beperkt deel van de straling, die zon, gloeilamp of tl-buis uitzenden. Aan weerszijden van het zichtbare licht bevinden zich in het spectrum nog infrarood en ultraviolet. Infirarood licht is voelbaar als warmte. De zon en gloeilampen zijn ook prima warmtebronnen, die ongewenste temperatuurschommelingen kunnen veroorzaken, vooral in slecht geventileerde vitrines. De zon en de gemiddelde tl-buis leveren ook uv-licht dat beter nog dan zichtbaar licht in staat is chemische afbraakreacties in voorwerpen te veroorzaken. Glas mag dan een deel van het uv-licht opvangen (je wordt langzamer bruin van een zonnebad achter het raam) maar de hogere uv-golflengtes (320-400 nanometer) dringen ook door vensterglas. Direct zonlicht wordt daarom ook geweerd uit het museum. Alleen op heel donkere dagen gaan de rolgordijnen omhoog, zodat de bezoeker toch nog het ruimtelijke verband kan zien tussen de woning van Betzy Akersloot-Berg en haar atelier achter in de tuin. Helemaal verantwoord is dat niet, maar het vormt een concessie aan de presentatie, aan het verhaal van Betzy dat ik graag op de benedenverdieping vertel. In het raam op de achterzolder is sinds het begin van dit seizoen Luxaflex gemonteerd, waarvan de lamellen alleen tijdens "bezoek 8
-fvwm^
uren" opengezet worden. Ik streef naar het op termijn aanbrengen van achterzetramen met lexaan bij alle vensters. Lexaan is een kunstof die het complete uv-gebied van het spectrum tegenhoudt. Achtercetramen zorgen ook voor een betere wamite-isolatie (kostenbesparend en stabiliteitsbevorderend) en zijn inbraakvertragend omdat lexaan niet zo vrolijk rinkelt als glas: het buigt ook mee onder stevige bijlslagen. Als altematief zou het plakken van uv-werende folie op het glas kunnen dienen. Die oplossing lijkt goedkoper en verknalt niet het oorspronkelijke aanzien van kozijn en vensterbank. Maar de folie werkt niet duurzaam en mist de genoemde voordelen op het punt van warmtebeheer en beveiliging. Bovendien beschouw ik het ouderwetse getrokken vensterglas ook als deel van de collectie. Daar plakje niet op. De bezoeker van de Slauerhoff-tentoonstelling in 1995 kon al kennismaken met lexaan. Voor de prachtige kaart van Zuid-Oost Azie, die de Java-China-Japan Lijn destijds uitgaf en via een bruikleen van Wim Hazeu haar plaatsje in de expositie kreeg, had ik een kozijn tegen de wand getimmerd en daarin lexaan gemonteerd, zodat het uvlicht uit de tl-buizen van de zolder geen schade kon aanrichten. Het zal u toen wellicht ook zijn opgevallen dat de vitrine met de originele brieven en prentbriefkaarten van Slauerhoff onverlichtbleef. Niet alleen om zo weinig mogelijk uv-licht te generen maar ook om het zichtbaar licht terug te brengen tot een waarde rond de 50 lux. Deze Uchtsterkte geldt als aanvaardbaar voor kwetsbare voorwerpen als textiel en papier. Maar voor de ouderen onder u is 50 lux eigenlijk te weinig om goed te kunnen waamemen. Hier krijgt het behoud van de collectie voorrang boven de publieksA'riendelijkheid. Bij de in 1998 geplande tentoonstelling van de potloodtekeningen van Betzy zal dit weer het geval zijn. Op de gehele zolder van museum Tromp's Huys brandt tl-licht, zowel aan de gordingen als in de vitrines. Sinds 1994 worden de bestaande buizen zodra ze het begeven vervangen door een buis met lage uv-waarden. De tentoonstelling VLIELAND /U/VGEKAART vormde een goede aanleiding om ditprogramma versneld uitte voeren. Lichtmetingen hadden al uitgewezen dat de lichtsterkte op zolder acceptabel is, als het vitrinelicht niet meedoet. De vitrines zouden toch tijdelijk plaats maken voor de kaarten, dus dat kwam mooi uit. CHVlid Henk Veerdig heeft toen op een goede morgen alle oude buizen 9
vervangen door nieuwe uv-arme. In de vitrines hangen ook tl-buizen; gloeilampen zouden daar onherstelbare schade aanrichten. Daarmee hebben we het licht als omgevingsfactor op zolder naar behoren onder controle. Beneden hangen nog steeds de spots met kopspiegel-gloeilampen, die in 1978 zijn aangebracht. Ze zijn veel te modern voor het interieur maar ogen niettemin door hun poepbruine uiterlijk al weer gedateerd. Ze lichten de schilderijen maar matiguit, al is dat mede de schuld van het vemis op de doeken. Zolang hij niet in vitrines is aangebracht, is de gloeilamp uit oogpunt van behoud de kwaadste lamp nog niet. Weliswaar ontwikkelen de spots een hoge temperatuur, maar ze schijnen van betrekkelijk mime afstand op de schilderijen aan de wand. Zo dragen de lampen hooguit wat bij aan de omgevingstemperatuur, maar de verwarmingsbron zit al pal onder het plafond. De verwarmde lucht zal daardoor hoger in de mimte blijven dan de voorwerpen staan of hangen. Bovendien zijn de pigmenten op de schilderijen beschermd door een laag vemis. Die beschermlaag verdraagt een waarde van 150 lux. Mijn wens voor de benedenverdieping zou uitgaan naar een wat diffusere belichting zodat het betrekkelijk dik opgebracht vernis minder reflecteert. Maar dat is vanuitpresentatie-oogpunt. Uit conserveringsoverwegingen kunnen we over het kunstlicht op de benedenverdieping gemst zijn. Passief conserveren in oude gebouwen - waar de presentatiemogelijkheden al beperkt zijn - is vaak een kwestie van compromissen sluiten, van zoeken hoe ondanks de kwijlende wolf aan de overkant van de rivier kool en geit optimaal blijven gespaard. A propos sparen: weinig consideratie is betoond aan een vooraanstaande kool en een belangrijke geit, te weten "de kosten" en "het milieu". De zogenaamde spaarlamp heeft zo'n hoge uv-ratio dat je uit conservenngsoogpunt onverantwoord bezig bent als je die in je museumfittingen draait. Wil de laatste lezer het licht uitdoen? (wordt vervolgd) 10
NOORD-HOLLANDSCHE OUDHEDEN Na een telefonische tip van ons lid Hans van Tiggelen uit IJmuiden schafte museum Tromp's Huys bij Antiquariaat Gysbers & Van Loon te Amhem voor haar bibliotheek aan: Noord-Hollandsche. Oudheden, geschreven en afgebeeld door G. van Arkel en A.W. Weismann. Uitgegeven vanwege het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap te Amsterdam bij Ten Brink en De Vries te Amsterdam. 7 delen (1891 - 1905). Het exemplaar uit de catalogus was al verkocht maar in het magazijn bevond zich nog een licht incompleet exemplaar dat tegen aanzienlijk lagere prijs als zichtzending is opgestuurd. Op Vlieland bleek dat het werk slechts in beperkte mate relevant was (behalve Vlieland worden ook Wieringen, Texel en Terschelling behandeld) maar de zending zou ook gesloten weer terug moeten als werd afgezien van aankoop. Derhalve werd toch aangekocht, met de verwachting onder de leden van de C.H.V. wellicht enigen aan te treffen die belangstelling hebben voor de andere delen. De rijk gefllustreerde serie behandelt vele gebouwde monumenten met hun inventaris en is als volgt samengesteld: 1.
De Schager- en Niedorper Kogge/Geestmer-Ambacht/ De Noorderkoggen/Drechterland 2. Kennemerland 3. Waterland 4. Gooiland/De Eilanden 5. De Eilanden/Amstelland 6/7. Amsterdam De delen 1 t/m 3, 6 en 7 biedt het museum aan voor / 40,-- per stuk. Deliefhebbervan "Amsterdam" moetletterlijkentlguurlijkten dele teleurgesteld worden. Hetuitgebreide hoofdstuk over de hoofdstad wordt geopend in deel 5, waarin ook Vlieland en Terschelling worden behandeld. Belangstellenden worden uitgenodigd museum Tromp's Huys te bellen of langs te komen.
11
Over Vlieland melden auteur en tekenaar iets opmerkelijks. Een klein huisje, dat overeenkomst vertoont met het "De Ruyter-huisje" maar niets te maken kan hebben met het "Tromp's Huys", wordt benoemd als" Keuken van het vroegere gebouw der Admiraliteit op Vlieland". Dat geeft voedsel aan de eerder gerezen twijfel of museum Tromp's Huys vereenzelvigd mag worden met het voormalige Admiraliteitshuis. Kijktu eens naar het plaatje en deel uw opvattingen desgewenst mee in het volgende nummer.
Keuken van het vroegere gebouw der Admiraliteit op Vlieland.
12
VAN O N Z E L E D E N: Sjouwermansbol Het duin waarop nu bij de jachthaven de nieuwe uitkijkpost wordt gebouwd is niet de oorspronkelijke Sjouwermansbol. Dat was eigenlijk het ca. 100 meter westelijker gelegen duin dat, verscholen in het bos, nog iets hoger is. Vodr de aanleg van het bos was dat namelijk het hoogste punt beoosten het dorp vanwaar men zowel de Vliereede als een behoorlijk deel van het zeegat kon overzien. In de vorige eeuw werd het uitzichtspunt hoofdzakelijk gebruikt door de loodsen en de mensen van de Klaringsdienst. De Klaringsdienst was een particuliere Vlielander ondememing die tot in het begin van deze eeuw met een viertal schepen onder contract met het Rijk douanediensten verichtte in de Zeegaten van Het Vlie en het Marsdiep. Zij brachten namelijk de douane-ambtenaren, toen 'commiezen' genoemd, reeds in het zeegat aan boord van binnenkomende schepen, teneinde pogingen tot smokkel bijtijds voor te zijn. Vanaf de Sjouwermansbol konden de loodsen en de 'klaremakers' (zoals de mensen van de Klaringsdienst genoemd werden) dus goed zien wanneer zij naar buiten moesten om loodsen en/of commiezen naar schepen te brengen of af te halen. Ook werden binnenkomende en uitvarende schepen, nadat ze vanaf de Sjouwermansbol gesignaleerd waren, naar Harlingen of Amsterdam gerapporteerd. Vooral vanaf 1866, toen de eerste telegraafkabel in Nederland naar Vlieland gelegd werd. In de laatse decennia van de 19de eeuw ziet men onder de scheepstijdingen in de dagbladen dan ookbijna dagelijks berichten als: Vlieland, aangekomen of vertrokken "scheepsnaam", d.w.z. dat de betrokken schepen Vlieland gepasseerd waren vanuit of naar zee. Dat dit hoge punt toen nog steeds Sjouwermansbol heette, kwam omdat het in de eeuwen daaraan voorafgaande die naam had gekregen. En wel omdat het toen ook als uitkijkpost gebruikt werd door de sjouwerlieden; mensen dus die schepen laadden en losten. Dat vond vroeger hier niet alleen plaats ten behoeve van Vlieland zelf maar ook ten behoeve van schepen van de oorlogs- en handelsvloot die Het Vlie, als voomaamste verbinding tussen Noordzee en Zuiderzee, in en uit liepen.
13
In de 17de eeuw was het verloop van de geulen heel anders dan nu en lag de Vliereede, waar soms 100 of meer schepen voor anker lagen, toen veel dichter onder Vlieland, namelijk bezuidoosten van wat wij nu de Havenweg noemen. De haven (aangelegd in 1828) was er toen nog niet. Kleine schepen voeren eenvoudig het wad op tot zo dicht mogelijk onder de wal en lieten zich daar droog vallen. Bij laag water reed men dan met paard en wagen het wad op tot vlak bij het schip en de sjouwerlieden sloegen dan de lading over van schip naar wagen of omgekeerd. De wagenaars beschikten over wagens met hoge wielen, zodat overslag van lading ook nog kon plaatsvinden als er nog flink wat water op het wad stond. Die sjouwerlieden waren in dienst van de eigenaren van de wagens, ook wel wagenaars genoemd, en het waren de wagenaars die het laden en lessen schepen aannamen. Om een idee te krijgen van de bedragen waar het om ging, kan vermeld worden dat in 1768 op Terschelling, waar dezelfde werkwijze gevolgd werd, de concurrentie tussen de wagenaars er toe leidde dat de prijs daalde van 12 gulden 10 stuivers voor 100 waag tot 7 gulden en 10 stuivers. Er gingen 6 waag (van 144 pond) in 1 wagenlading. Met andere woorden: de wagenaars en sjouwerlieden kregen voor hun werk ongeveer 45 cent voor een hele wagenlading! Ondanks die lage prijs was blijkbaar de concurrentie tussen de sjouwerlieden groot genoeg om, door op de Sjouwermansbol te staan uitkijken, er als eerste bij te zijn. Men ziet ook dat mensen die in die tijd aangeduid werden door hun voomaam met de toevoeging van het beroep wagenaar, langzamerhand Wagenaar als familienaam aannamen. De grotere schepen bleven uiteraard voor anker op de ree liggen. Dan werd de lading eerst overgeslagen via lichters, d. w.z. platboomde, ondiepe, scheepjes die dan naar de wal voeren en drooggezet werden. Deze lichters lagen met laag water helemaal droog, zodat de sjouwerlieden ook zonder tussenkomst van de wagenaars de lading van en naar de wal konden sjouwen. Vanaf de Sjouwermansbol konden ze dan ook het hele bedrijf op de reede overzien en in de gaten houden wanneer ze op werk af konden.
14
Het is mogelijk dat de naam Sjouwermansbol ook nog in verband gebracht kan worden met een ander begrip van het woord 'sjouwen' (dus niet het gebruikeHjke woord sjouwen voor het dragen van iets zwaars). In de 17de en 18de eeuw had men op de schepen nog geen speciale seinvlaggen; men seinde door de bestaande vlaggen (zoals de natievlag of vlaggen van admirahteiten, de V.O.C. enz.) opbepaalde plaatsen en in bepaalde combinaties in het tuig te hijsen. Zo was het sein voor een schip in nood dat hulp vroeg: de Nederlandse vlag met een knoop erin (dus in een soort bundel gehesen). Men noemde dat "de vlag in sjouw". Het blijkt, dat in de 17de en 18de eeuvvse akten met betrekking tot bergingen e.d. over een schip dat hulp vroeg, gesproken werd van "zij sjouwden". Ongetwijfeld werd op de Sjouwermansbol bij slecht weer ook naarstig uitgekeken naar schepen die hulp nodig hadden, want er moest niet alleen gered worden, er viel dan ook geld te verdienen. De in die tijd nog particuliere loodsschippers met hun eigen loodsschuiten hadden dikwijls aardige bijverdiensten aan het bergen van schepen en/of ladingen. De strandingen beperkten zich niet alleen tot het Noordzeestrand en de Buitengronden van het Vlie; ook op de banken rond de Vliereede kwamen vaak schepen in moeilijkheden. Dan kon men vanaf de Sjouwermansbol al gauw zien of een schip "sjouwde", d.w.z. de "vlag in sjouw" hees. T . F . J . Pronker Woordenvergelijking Vlielands-Tessels Met interesse heb ik de lijst met Vlielandse woorden doorgenomen en vergeleken met het Tessels dialect. In een periode van vijf jaar heb ik getracht met behulp van de dialectgroep van de Historische Vereniging Texel zoveel mogelijk Tesselse woorden te inventariseren. Er was reeds een woordenboek van 1951 in het Tessels-Nederlands. Vervolgens heb ik daarop het Tessels Woordenboek (ruim 13 .(XX) woorden) geschreven. De volgorde is Nederlands-Tessels, hetgeen voor een dialectwoordenboek tamelijk bijzonder is. Nu kunnen echter ook niet-Tesselaars de woorden vinden die zij als kind meegekregen hebben. 15
Ditzelfde doet de heer C. van Dam uiteraard ook, omdat de woordenhjst nog zeer klein is. N4ijn vele bezoekjes aan buureiland Vlieland hebben mij ook de indruk gegeven dat het Vlielands nauwelijks nog merkbaar is. Bij de jongere Vlielanders bespeur ik een enigszins Friese klank in het overigens Nederlandse woordgebruik. Soms hoor ik bij de heer Johannes de Boer, die ik bij mijn verblijf altijd bezoek, nog heteilandfriesdoorklinken, zoalssommigenhetnoemen. Persoonlijk spreek ik graag van Waddenfries. Het alfabet zoals afgedrukt in "Tien Eeuwen Eijlandt Flielandt", maartnummer 1995 volgend, kom ik tot de volgende opmerkingen. De gebruikte voorbeelden zijn in de volgorde Nederlands-TesselsFries gezet: A: Vermeld zijn 10 woorden. Opvalt dat in 90% van de gevallen begonnen wordt met een ' H ' . Dit gebruik is in het Tessels slechts sporadisch. Dit komt nog wel voor bij de 'E': (H)eend. AUe woorden zijn verder gangbaar in het Tessels, zij het in iets gewijzigde vorm: Afbedelen-Ofprache, Altijd - Oltied. B: Vermeld zijn 12 woorden. Het Vlielandse 'bi' voor 'bij; is op Tessel 'bee'. De verbuiging van 'slaap' naar 'sleep' (Vlielands) is ook Tessels: sleep (als in beer). Verder: Blij-Blud, BoosFuul/Vuul. Onbekend op Texel: Brood-Knel, Buiten-Fuut, Frit = > 10 woorden gangbaar in Tessels. D: Vermeld zijn 15 woorden, grotendeels identiek aan Tessels. Verbuiging Daar-Deer, Deze-Deuze, Door-Deur als Tessels. DuinEhiun. Zelfde verbuiging werkwoordDoen. Ook idem: DinsdagDingelsdag, Drank-Soopje/Zoopie (of Zupie), DrinkplaatsKalk/KoUek. Anders dan Tessels: Duitser-Duutser/Duiser, DeelDeil/Deel = > totaal 14 woorden gelijk. E: Vermeld zijn 7 woorden. In enkele gevallen een ' H ' voor het woord (als Tessels, zie 'A') . Alle woorden gelijk aan Tessels. G: Vermeld zijn 11 woorden. Overeenkomsten: Geen-Gin/Gien, Glimp-Swink/Zwink-Swink. Nietbekend: Gewas-Ruus of riis.
16
(Vermoedelijk afkomstig van rijs) = > totaal 8 woorden ongeveer gelijkluidend. H: Vermeld zijn 18 woorden. Opvallend verschil met Tessels is de weglating van de ' H ' . Verder grote overeenkomsten: HandAngd/Hand (maar wel verkleinwoord 'Hankie'). Onbekend in Tessels: Huifwagen-Ruuf. Anders uitgesproken: Huur-Ier/Huur. Hierbij is dezelfde verbuiging als bij Huis-Huus (namelijk ook les) mogelijk = > totaal overeenkomstig met Tessels: 15 stuks. I-l- Vermeld zijn 5 woorden. Immer-Haltud-Oltied, Janken-Blarren J: -Blere; alle woorden bekend en overeenkomstig. K: Vermeld zijn 12 woorden. Veel overeenkomst als Kind-KiindKiend (schrijfwijze anders, uitspraak gelijk), Krijgen-KriigenKrigge, Komen-Kommen-Komme, Kers=Krik-Kriek (denk aan kriekbier). Afv^'ijkend van het Tessels: Kunnen-Kannen, KuddeProoi, Kerk-Preekhiis of Preekhuis (hetgeen een gebruikelijke term is voor Doopsgezinde (schuil)kerken). Op alle Waddeneilanden is een grote aanhang van de Doopsgezinden geweest. Overeenkomstig: 6 woorden. L : Vermeld zijn 6 woorden. Onbekend: Links-Skellling (van welke kant kijkt de Vlielander naar Terschelling en Texel?) en Losmaken-Korren. Overeenkomstige woorden: 3. M: Vermeld zijn 8 woorden. Onbekend: Meisje-Kosje, Meten-Follen. Overeenkomstige woorden: 6. N : Vermeld zijn 8 woorden. Evenals Vheland kent Texel: Nidig, neut en Nuw. Anders: Naar-Nei-Na en onbekend: Na-Nei. Overeenkomstig: 7 woorden. O: Vermeld zijn 7 woorden. Opvallend is weer de 'H' voor de klinker. Onbekend op Texel: Onstuimig-Ongestuum. Bekend: 6 woorden. P: 1 woord genoteerd: Peilen-Gronden-Peile. Op Texel niet bekend, wel te begrijpen. 17
R: Vermeld staan 3 woorden. Evenals links is ook rechts (Teksel?!) niet bekend. Rijst-ris-Ries. Bekend: 2 woorden. S: Vermeldzijn 14woorden. Evenals Tessels wordt de 'sch' als 'sk' uitgesproken. Schat-Skat, Schip-skip. Hoewel de inwoners van Oudeschild (Tessels: Skil en afkomstig van schilp-schelp) ook Skilders genoemd worden, kent men voor Schelpvisser niet Skiller. Ook onbekend: Schatten-Gronden, Schelm-Diefleier (geen Bargoens, wel overeenkomst met Middel-Nederlands), Schilderen-Malen (Middel-Nederlands en Duits). Schorsen-Melien (te maken met Middel-Nederlands i.v.m. looien?). Het woord Gros voor Schor is op Texel niet bekend, maar verklaarbaar als woord met letterkeer. Het woord Steeg-Glop is op Vlieland en Texel overgebleven uit de ]5e eeuw. Betekenis: doorgang (over zee of land). Gelijkluidend: 6 woorden. T: Vermeld zijn 5 woorden. Tante-Moeie is gelijk aan het Zeeuws (Moei(e)). Troep-Prooi (evenals Kudde) niet bekend. TouwReep, rog. Hier zeg een Tesselaar: Roop. Toveren (KoUen) en Terug-Wierom-Verom. Dezelfde woorden: 3 stuks. U: Vermeld zijn 4 woorden. AUe ook ongeveer gelijkluidend op Texel bekend. V: Totaal 34 woorden genoteerd. Veelal verandertde ' V in een 'F', evenals in het Tessels. Veel woorden zijn weer (bijna) gelijk: Vader-Tate-Taat (Texel: Vader en moeder = Taat en Mem). lets anders: Ver-fard-veert(voort), Vuilnis-Vuulens-Vulles. Het woord Verwant-Maag is Middel-Nederlands (Maagschap), de andere woorden Frund en Friind kent men op Texel ook: Vrund en Vriend (deze laatste is ook net als de andere Vlielandse woorden met dubbel ' i ' aangeduid = langgerekt aanhouden). Onbekend op Texel: Veroorzaken-(H)innen, Vloed-Volzee, Voorechtelijk geslachtsverkeer-Foorbisleping (of -legging). Het valt op dat de term Kweesten (Texel: Kweeste) niet in de lijst staat of hiervoor in de plaats genoemd wordt. Dit van oorsprong gebruikelijke 'venstervrijen' schijnt zijn oorsprong op Vlieland te hebben. Totaal gelijkluidend of overeenkomstig met Texel: 29 woorden.
18
W: Vermeld zijn 10 woorden. De vorm skip (in wetenskip) is ook gebruikelijk op Texel, bijv. Boeskip (boodschap). Afw'ijkend met Tessels: Worden-Wezen, was, wezen. In het geval WerJcen-Wunken, blijft het Tessels gewoon Wenke. Soms klinkt het als Winke en WerJcbrauw is Wienkbrauw (wienkbraan). Overeenkomstige woorden: 12 stuks. Z: Vermeld zijn 13 woorden. Behalve Zwijn-Swiin-Forreke kent met alle woorden op Texel. Met name Zee-inham-Slofter-Slufter. De Slufter is een groot natuurgebied op Texel waar de Noordzee nog steeds vrij toegang heeft. Bij het woord Zij(Heden)-(H)eurlui zegt men op Texel ook Heurleu of HuUie (of SuUie). Overeenkomstige woorden: 12 woorden. CONCLUSIE: In totaal zijn 204 woorden vermeld in uw verenigingsblad. Hiervan zijn er 161 gelijk of zeer sterk overeenstemmend met het Tessels dialect. Dat wil zeggen dat bijna 80% verwantschap heeft met elkaar. Op zich niet verwonderlijk wanneer men bedenkt dat Vlieland in nauwe betrekking tot Texel stond. De postverbinding en visserij zorgden voor wederzijdse contacten. De Postweg van Vlieland begint al op Texel bij de Ruigedijk in de polder Eierland. Vlielandse familienamen (fam. Rab) zijn nu ook op Texel ingeburgerd. De overeenkomsten methetTerschellings zijn miniem. Opvallend is dat het Amelands en het Tessels grote gelijkenis vertonen. Hier gaat de term 'eilandfries' weer op. Ook op sommige Duitse Waddeneilanden komen de woorden en zeker de klankverwantschap van Texel, Vlieland, Wieringen en Ameland weer terug. Gelein Jansen, Warfelderweg l a , 1791 AS DEN BURG - T E X E L 19
INLEVEREN KOPIJ De sluitingsdatum voor het inleveren van kopij bestemd voor het volgende nummer van "Tien Eeuwen Eijlandt Flielandt" is gesteld op 20 december 1996. U kunt uw bijdrage inleveren op het redactieadres Gangboord 8. Vlieland. NIEUWE L E D E N : GRATIS ZEEKAART Voor een ieder die zich aanmeldt als lid van de Cultuur Historische Vereniging "Tromp's Huys", ligt in het museum "Tromp's Huys' een reproduktie van een 17e eeuwse zeekaart gereed. CONTRIBUTIE Ook voor 1996 is hetcontributiebedrag/15,—; u heeft inmiddels hiervoor separaat een acceptgiro ontx'angen. Degenen die nog niet hebben betaald, verzoeken wij dringend de contributie voor 1 november 1996 over te maken op bankrekening 36.76.50.029 ot postgiro 3433565 t.n.v. C . H . V . Tromp's Huys, Vlieland. Zodra het contributiebedrag bij ons binnen is, ontvangt u bij uw eerstvolgende bezoek aan museum 'Tromp's Huys' uw lidmaatschapskaart of, indien u reeds een lidmaatschapskaart heeft, kunt u deze in genoemd museum af laten stempelen. Desgewenst kan men ook de contributie contant betalen bij museum "Tromp's Huys" aan de balie of thuis bij onze penningmeester mevrouwM. vanderPol-Reinders, Dorpsstraat 182, Vlieland; uontvangt dan meteen uw lidmaatschapskaart of de reeds in uw bezit zijnde kaart wordt afgestempeld. N.B. Het personeel van museum "Tramp's Huys" stelt het op prijs als u bij uw bezoek aan het museum uw lidmaatschapskaart kunttonenl
20
POELSTELLING De Cultuur Historische Vereniging "Tromp's Huys" stelt zich ten doel de bestudering van de cultuurhistorie van Vlieland en de ondersteuning van de activiteiten van het gemeentenmseum Tromp's Hicys. Uit de contributies vortnt zij een reserve om waardevolle voorwerpen met betrekking tot de Vlielander historie aan te kopen. Daamaast verricht en stimuleert zij het opsporen van voor de Vlielander geschiedenis belangrijke documenten, verslagen en beschrijvingen uit oude archieven elders in het land. Met het lidmaatschap van slechtsf 15,— perjaar per gezin ondersteunt u ons werk.
BESTUURSSAMENSTELLING:
TELEFOON:
Dagelijks hestuur: J.M. van Grinsven, voorzitter H.M. van Eck, secretaris M. van der Pol-Reinders, penningmeester
0562-451959 0562-451388 0562-451428
Qverige be.stuursleden: E.J. Veerdig-Robijn, redactie W. van de Woestijne-de Pagter D. van der Veen S. Visser
0562-451049 0562-451264 0562-451100 0562-451818 21
Otamn
t>an^^
Cu&tuw histon^cixe Pmnijmj " UtOtJ^5 0l^^ Vlieianb.
