G e z o c h t : n i e u w e e c o n o m i s c h e d r a g e r s v o o r h e t p l a t t e l a n d?

west-vlaamse intercommunale | baron ruzettelaan 35 | 8310 brugge | tel (050) 36 71 71 | fax (050) 35 68 49 | www.wvi.be

Gezocht: nieuwe economische dragers voor het platteland? Een onderzoek naar hergebruik van hoeves in de Westhoek ankerpunt ruimtelijke economische p l a n n i n g We s t h o e k mei 2006

voorwoord samenvatting hoofdstuk 1 s ituering van h e t on d e r z o e k

7

Inleiding ...................................................................................................................................................................................................................................................................... 8 1. Opbouw van de studie.............................................................................................................................................................................................................................. 9 2. Methodiek............................................................................................................................................................................................................................................................. 9 3. Betrokken partners...................................................................................................................................................................................................................................... 9

hoofdstuk 2 een korte voor s t e l l i n g v a n d e W e s th o e k r e g i o

11 Inleiding.................................................................................................................................................................................................................................................................... 12 1. Ligging................................................................................................................................................................................................................................................................. 13 2. Bevolking........................................................................................................................................................................................................................................................... 14 3. Economie ......................................................................................................................................................................................................................................................... 15 3.1. De landbouwsector.......................................................................................................................................................................................................................... 15 3.2. Overige economische sectoren. ............................................................................................................................................................................................ 15 Besluit ........................................................................................................................................................................................................................................................................ 15

hoofdstuk 3 landbouw en d e W e s t h oe k r e g i o

17 Inleiding.................................................................................................................................................................................................................................................................... 18 1. Het landbouwbeleid van de Europese Unie........................................................................................................................................................................ 19 2. Evoluties in de Vlaamse landbouw............................................................................................................................................................................................ 19 2.1. Algemene tendensen..................................................................................................................................................................................................................... 19 2.2. Verklarende factoren voor de achteruitgang van de landbouw...................................................................................................................... 19 3. De landbouwsector in (West-) Vlaanderen en de Westhoek................................................................................................................................ 21 3.1. De evolutie van het aantal landbouwbedrijven in Vlaanderen........................................................................................................................ 21 3.2. De landbouwsector in de Provincie West-Vlaanderen & de Westhoek. .................................................................................................. 22 4. Het toekomstige platteland .............................................................................................................................................................................................................. 27 4.1. Platteland: niet-landbouw functies winnen aan belang........................................................................................................................................ 27 4.2. Naar een nieuw en anders platteland?. ........................................................................................................................................................................... 27 4.3. Naar een nieuw plattelandsbeleid?..................................................................................................................................................................................... 30 Besluit ........................................................................................................................................................................................................................................................................ 31

hoofdstuk 4 ruimtelijke or d e n i n g & e c o n om i e op h e t p l a tt e l a n d 3 3 Inleiding.................................................................................................................................................................................................................................................................... 34 1 Ruimtelijke ordening en plattelandseconomie in Vlaanderen. ............................................................................................................. 34 1.1. “Plannen” in (West-)Vlaanderen . ......................................................................................................................................................................................... 34 1.2. Activiteiten in agrarisch gebied volgens de ruimtelijke ordening regelgeving .................................................................................... 36 2. (Nieuwe) economie op het Vlaamse platteland volgens het SPRE .............................................................................................................. 39 2.1. Kenmerken van de plattelandseconomie in Vlaanderen..................................................................................................................................... 39 2.2. Een ruimtelijk-economisch plattelandsbeleid?............................................................................................................................................................ 40 Besluit ........................................................................................................................................................................................................................................................................ 41

i n h ou d

h oofdstuk 5 beleid en onderzoe k i n z a k e h e r g e b r u i k i n N e d e r l a n d 4 3 Inleiding.................................................................................................................................................................................................................................................................... 44 1. Ruimtelijke ordeningsbeleid en landbouw in Nederland........................................................................................................................... 44 2. Regelingen m.b.t. vrijkomende agrarische gebouwen in Nederland.............................................................................................. 44 2.1. Ruimte voor Ruimte regeling (RvR).................................................................................................................................................................................... 44 2.2. Regeling Vrijkomende agrarische bebouwing............................................................................................................................................................. 48 3. Evaluatie Nederlandse instrumenten en mogelijke toepassing in Vlaanderen. .................................................................... 51 3.1. Instrumenten m.b.t. agrarische bedrijfsgebouwen in Vlaanderen................................................................................................................ 51 3.2. Toepasbaarheid Nederlandse instrumenten in Vlaamse context. ................................................................................................................ 51 4. Onderzoek naar hergebruik van hoeves in Nederland. ............................................................................................................................... 53 4.1. De achteruitgang van de landbouwsector in Nederland .................................................................................................................................... 53 4.2. Hoeves en hergebruik . ................................................................................................................................................................................................................ 54 4.3. Historische Boerderijen en bedrijfsmatig hergebruik ............................................................................................................................................ 59 Besluit ....................................................................................................................................................................................................................................................................... 61

h oofdstuk 6 on derzoek naar hergebruik va n h o e v e s i n d e W e s t h oe k

63 Inleiding.................................................................................................................................................................................................................................................................... 64 1. Afbakening van het onderzoeksonderwerp........................................................................................................................................................................ 64 1.1. Doelgroepen......................................................................................................................................................................................................................................... 64 1.2. Afbakening in de tijd....................................................................................................................................................................................................................... 66 1.3. Geografische afbakening............................................................................................................................................................................................................ 66 2. Op zoek naar NED in de Westhoek: Methodiek ............................................................................................................................................................. 69 2.1. Methode 1.............................................................................................................................................................................................................................................. 69 2.2. Methode 2.............................................................................................................................................................................................................................................. 70 2.3. Methode 3.............................................................................................................................................................................................................................................. 71 2.4. Overzicht eindresultaat................................................................................................................................................................................................................. 72 3. De enquêteresultaten ............................................................................................................................................................................................................................ 74 3.1. Verschillen en gelijkenissen met Nederlands onderzoek naar hergebruik............................................................................................ 74 3.2. Resultaten van het onderzoek naar hergebruik ....................................................................................................................................................... 74 Besluit ........................................................................................................................................................................................................................................................................ 81 Algemeen besluit................................................................................................................................................................... Bijlagen. .................................................................................................................................................................................................................................................................... 84 Bibliografie.......................................................................................................................................................................................................................................................... 100 Eindnoten............................................................................................................................................................................................................................................................. 104

Gebruikte afkortingen

EU EFRO GRS GLB NED PDPO PKB PRS RSV RVR RBV SPRE VAB WRO

Europese Unie Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling Gemeentelijk Ruimtelijk Structuurplan Gemeenschappelijk Landbouwbeleid Nieuwe Economische Dragers Plattelandsontwikkelingsprogramma Planologische kernbeslissing Provinciaal Ruimtelijk Structuurplan Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen Ruimte voor Ruimte Regeling Regeling Beëindiging Veehouderijtakken Strategisch Plan Ruimtelijke Economie Vrijkomende Agrarische Bebouwing Wet Ruimtelijke Ordening

Lijst van Figuren

Figuur 1. De Westhoekregio Figuur 2. Dynamisch karakter van de landbouw in de Vlaamse gemeenten Figuur 3. Relatie tussen VAB Figuur 4. Aan het onderzoek deelnemende Westhoekgemeenten

Lijst van Tabellen

Tabel 1. Oppervlakte en aantal inwoners per Westhoekgemeente per arrondissement in 2005 Tabel 2. Aantal landbouwbedrijven in Vlaanderen Tabel 3. Opvolging in de Vlaamse landbouwsector Tabel 4. Aantal landbouwbedrijven in Vlaanderen, West-Vlaanderen en de Westhoek Tabel 5. Daling van het aantal landbouwers per gemeente in de Westhoekregio Tabel 6. Opvolgers in de landbouwsector in West-Vlaanderen en in de Westhoek Tabel 7. Aanwezigheid van opvolgers bij landbouwers ouder dan 50 in de Westhoek Tabel 8. Residentieel ruimtegebruik in het Vlaamse Gewest Tabel 9. Ruimtelijk kader voor plattelandstoerisme Tabel 10. Ruimtelijk kader voor plattelandstoerisme m.b.t. leegstaande hoeves Tabel 11. RvR in reconstructiegebieden Tabel 12. Resultaten RvR in de provincie Limburg Tabel 13. Implementatie van NED beleid in de provincie Zeeland Tabel 14 .Aard van bedrijfsmatig hergebruik in Nederland Tabel 15 Verwachtingen van ondernemers over bedrijfsuitbreiding de komende 2 jaar (N=312) Tabel 16. Aanpassingen aan de boerderij verricht door ‘verbouwende’ ondernemers (N=117) Tabel 17. Aanpassingen aan de boerderij verricht ten behoeve van de woning, het bedrijf of beide (N=105) (in %) Tabel 18. Schematisch overzicht van NED activiteiten in de Westhoek Tabel 19. Onderscheid karakter voor- en achtererf bij historische hoeves Tabel 20. Agrarisch gebruik in de onderzochte Westhoekgemeenten Tabel 21. Aantal opvolgers in de onderzochte Westhoekgemeenten Tabel 22. Beschikbaar aanbod bedrijventerreinen in de onderzochte Westhoekgemeenten Tabel 23. Resultaten onderzoeksmethodiek 1 Tabel 24. Activiteiten in hoeves in agrarisch gebied per gemeente Tabel 25. Overzicht van het aantal verzamelde potentiële NED’s Tabel 26. Aangetroffen activiteiten in (voormalige) hoeves Tabel 27. Overzicht van het aantal niet-agrarische activiteiten in hoeves

Voorwoord Op vele beleidsdomeinen worden gemeenten geconfronteerd met nieuwe uitdagingen. De nieuwe taken op het vlak van ruimtelijke ordening maken het (uit)voeren van een ruimtelijk en stedenbouwkundig beleid geen gemakkelijke opgave voor de gemeentebesturen. Vooral voor de vele kleine gemeenten van de Westhoek tekent dit probleem zich nog wat scherper af. Om op de uitdagingen met betrekking tot het (uit)voeren van een duurzaam ruimtelijk en stedenbouwkundig beleid voor gemeenten in een plattelandsregio als de Westhoek een antwoord en begeleiding te kunnen bieden werd door de West-Vlaamse Intercommunale en het Westhoekoverleg in 2003 het project “Ankerpunt Ruimtelijke Economische Planning Westhoek” in het leven geroepen. Ondersteunende partners werden gezocht en gevonden. Bij deze wil ik de Provincie West-Vlaanderen, het Vlaams Gewest, de Europese Unie en het Westhoekoverleg bedanken voor hun bijdrage tot de totstandkoming en de financiering van het project. Eén van de taakstellingen van het Ankerpunt die voortvloeit uit de nieuwe ruimtelijke vraagstukken die zich stellen in het kader van het plattelandsbeleid, bestond erin een onderzoek uit te voeren naar de tendens tot hergebruik van hoeves in de Westhoek. Dit onderzoek werd uitgevoerd door Line Putseys, stafmedewerker bij de West-Vlaamse Intercommunale (wvi). Zij werd hierin gecoacht door Niek De Roo, expert bij de wvi en bijgestaan door een stuurgroep van beleidsverantwoordelijken en ambtenaren, bestaande uit leden van de ondersteunende partners. Al deze personen wens ik uitdrukkelijk te bedanken voor hun doorgedreven inzet en ingebrachte deskundigheid in de totstandkoming van het onderzoek. Met dit onderzoek wensen we een bijdrage te leveren tot het in kaart brengen van de uitdagingen waarmee het Vlaamse platteland in het algemeen, en de Westhoekregio in het bijzonder, in de toekomst zal geconfronteerd worden. Omwille van de impact die een beslissing met betrekking tot het thema hergebruik zal hebben op de bestaande ruimtelijke ordeningsregelgeving en geldende beleidsvisies op het platteland in Vlaanderen hopen we dat de terreinvaststellingen uit dit onderzoek aanleiding geven tot een ruim debat: waar wil Vlaanderen in de toekomst met het platteland naartoe? Geert Sanders - Algemeen directeur West-Vlaamse Intercommunale w v i | a n ke r p u n t r u i m t e l i j ke e c o n o m i s c h e p l a n n i n g We s t h o e k m e i ‘ 0 6

w v i | a n ke r p u n t r u i m t e l i j ke e c o n o m i s c h e p l a n n i n g We s t h o e k m e i ‘ 0 6

Samenvatting De Westhoekregio is een dunbevolkt, uitgestrekt plattelandsgebied in het noordwesten van West-Vlaanderen. Het aantal landbouwers en hun opvolgers daalt jaarlijks in de regio, net als in Vlaanderen. Desondanks blijft de landbouwsector in de Westhoek de voornaamste drager van de open ruimte én draagt ze bij tot de instandhouding van de specifieke identiteit van de regio. In het buitenland ondergaat de landbouwsector dezelfde evolutie. In Nederland leidt de sterke achteruitgang van de landbouwsector enerzijds tot onderzoek naar potentieel negatieve gevolgen op de vitaliteit en leefbaarheid van het platteland en anderzijds tot maatregelen om “plattelandsverrommeling” en hergebruik van voormalige hoeves voor niet-agrarische activiteiten te stimuleren. Deze maatregelen hebben gevolgen op het uitzicht en de identiteit van de landelijke omgeving. Gezien het belang van de landbouwsector, voor het behoud van het specifieke landelijke karakter en uitzicht van de Westhoekregio, wensen de verschillende streekpartners met een onderzoek de veranderingen in kaart te brengen die zich op het platteland in het algemeen, en de regio in het bijzonder, voordoen. Dit onderzoek is gericht op het inschatten van de achteruitgang van de landbouw in de Westhoek en de gevolgen ervan voor het voormalig agrarisch landbouwpatrimonium en de kwaliteit van de landelijke omgeving. Vragen zoals : “leidt agrarisch functieverlies tot sloop, leegstand, of vestiging van nieuwe niet-agrarische economische functies in voormalig landbouwpatrimonium” staan dan ook centraal in dit onderzoek. In het onderzoek werd enerzijds vastgesteld dat ondanks de opkomst van industrie en diensten in de Westhoek, de landbouw een belangrijke economische pijler blijft. Anderzijds daalde het aantal landbouwbedrijven er op tien jaar met ongeveer 20 % (of een 1070 landbouwbedrijven). Dit is een lager percentage dan in Vlaanderen (26,2%) en West-Vlaanderen (22,5%). Binnen de Westhoekregio verschilt die daling van gemeente tot gemeente. Zonnebeke en Poperinge verloren in absolute en relatieve cijfers het meeste landbouwbedrijven, gemeenten als Veurne, Lo-Reninge en Vleteren het minst. Cijfers over beschikbare opvolgers en leefbaarheid van landbouwbedrijven voorspellen in de toekomst respectievelijk 24,4% en 30,1% minder landbouwbedrijven in de Westhoek. Uit gesprekken met de landbouwsector blijkt dat het merendeel van het vrijgekomen landbouwpatrimonium en de bijhorende gronden ten gevolge van schaalvergroting opgeslorpt worden door de landbouwsector. Dit is een internationaal fenomeen dat eveneens in de hand wordt gewerkt door recente wijzigingen in de Vlaamse

milieuwetgeving. Tengevolge van de schaalvergroting blijven de bedrijfsgebouwen ingeschakeld in het landbouwcircuit, maar komt het ook regelmatig voor dat de landbouwwoning verhuurd wordt aan niet-agrarische bewoners. Een tweede tendens is dat vele kleinschalige hoeves in de Westhoek een nieuwe (zonevreemde) woonfunctie krijgen waarbij gepensioneerde landbouwers plaats maken voor nieuwe, niet-agrarische bewoners. Deze laatste groep wordt aangetrokken door de “rurale idylle” en de rust van het platteland. De achteruitgang van het aantal landbouwers op het Vlaamse platteland loopt, ten gevolge van maatschappelijke evoluties, parallel met een andere evolutie: het toenemend belang van andere functies op het platteland. Ten eerste wordt het inkomen van de landbouwer steeds meer aangevuld met opbrengsten uit agrarische nevenactiviteiten. 16 % van de landbouwers in de Westhoek “verbreden” hun activiteiten met bv. natuurbeheer, groenten-, fruit- en zuivelverkoop en -verwerking op de hoeve, dagrecreatie (hoevetoerisme) of een combinatie van deze activiteiten. Ten tweede veroveren enkele niet-agrarische of zogenaamde “consumptieve functies” als toerisme, recreatie en (zoals reeds gesteld) wonen hun plaats op het platteland. Tot slot duiken ook nieuwe economische activiteiten op het platteland op, zoals bv. kleine ambachten, vrije beroepen, enz.. Het gaat om “nieuwe” ondernemers of ondernemers die overschakelden van met landbouw verbonden activiteiten naar niet-agrarische activiteiten. Al deze ontwikkelingen maken deel uit van een evolutie die in het algemeen wordt getypeerd als een overgang van een monofunctioneel agrarisch platteland naar een multifunctioneel verstedelijkt platteland. Deze nieuwe functies kunnen potentieel fungeren als alternatieve “economische dragers” voor het platteland, ter compensatie van het dalend aantal landbouwers. Daarbij kan een toenemend aanbod van landbouwpatrimonium dat de agrarische functie verliest een antwoord zijn op de bestaande vraag naar ruimte om te wonen en ondernemen op het platteland. Al deze nieuwe functies kunnen evenwel ook nadelen hebben voor de identiteit en de ruimtelijke kwaliteiten ervan. Hoe speelt het beleid in op de nieuwe evoluties op het platteland? Het ruimtelijk ordeningsbeleid van het Vlaamse gewest bepaalt welke activiteiten zich op het platteland kunnen ontplooien. Nieuwe plattelandsfuncties zoals wonen, zachte recreatie, toerisme en/ of bij landbouw aansluitende activiteiten zijn volgens de huidige regelgeving als alternatief voor agrarische activiteiten in zowel actieve als in niet-actieve hoeves


toegelaten. Wat de niet-agrarische economische activiteiten in voormalige hoeves betreft, biedt het recente besluit van de Vlaamse regering inzake functiewijziging van zonevreemde gebouwen enkele mogelijkheden. In de praktijk blijken de strenge voorwaarden van het besluit de praktische toepassing ervan in de weg te staan. Dit alles betekent dat het huidige ruimtelijk ordeningsbeleid zeer sterk gericht blijft op het vrijwaren van de landbouwfunctie op het platteland. Vanuit economische hoek komt hier reactie op. In het kader van de herziening van het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen (RSV) pleiten de auteurs van het Strategisch Plan Ruimtelijke Economie (SPRE) voor het toelaten van meer niet-agrarische economische functies op het platteland. Dit gebeurt op basis van de vaststelling dat de plattelandseconomie in peri-urbane plattelandsgebieden zoals Vlaanderen de landbouweconomie overstijgt, en dat deze bovendien belangrijke troeven heeft. In het SPRE wordt dan ook gepleit om rekening te houden met het multifunctioneel karakter van de plattelandseconomie om de economische vitaliteit van het platteland te bewaren en te versterken. In verband met solitaire vestigingen wordt gevraagd om een coherente strategie te ontwikkelen voor hergebruik van verlaten (agrarische) gebouwen door nieuwe economische dragers, zowel in de sfeer van de landbouw en aanverwante functies als in andere economische niches. Welke gevolgen brengt niet-agrarisch hergebruik van voormalig landbouwpatrimonium mee voor het platteland? Onderzoek naar hergebruik van hoeves in Nederland toont aan dat het merendeel van de voormalige boerderijen een woonfunctie krijgt, en een minderheid, met name 14% (of 1029 hoeves) hergebruikt wordt voor niet-agrarische bedrijvigheid. Op basis van de onderzoeksresultaten wordt gesteld dat de vrees voor landschappelijke en ruimtelijke aantasting van het platteland ongegrond is. Het kleinschalig karakter van de meeste “Nieuwe Economische Dragers” (NED) en de beperkte wens tot uitbreiding zou het behoud van het plattelandskarakter garanderen. Bovendien wordt de werkgelegenheid door de NED positief beïnvloed. In Nederland zijn op nationaal, provinciaal en gemeentelijk niveau meerdere beleidsinitiatieven ontwikkeld die pogen om het effect van de inkrimping van de landbouwsector op de leefbaarheid van het platteland op te vangen. Hierbij wordt voornamelijk gedacht aan toeristisch-recreatieve activiteiten en aan het bouwen van één of meerdere woningen ter financiering van de sloop van voormalige hoeves (de zogenaamde Ruimte voor Ruimte Regelingen (RvR)). Deze woningen kunnen gebouwd worden ofwel op de voormalige

landbouwsite of op locaties aansluitend op de woonkern. In enkele provincies worden ook maatregelen genomen om niet-agrarische economische activiteiten in voormalige hoeves te stimuleren. De Provincie Zeeland bijvoorbeeld werkte een gebiedsgericht kader uit om de vestiging van kleinschalige, niet-agrarische functies op voormalige hoeves te stimuleren. In ruil hiervoor dient de ondernemer financieel te investeren in de ruimtelijke kwaliteit van het landbouwgebouw en de integratie ervan in de landelijke omgeving. In de praktijk kent dit kader echter een beperkt succes omwille van de talrijke en strenge voorwaarden en de loodzware erkenningsprocedures. Deze bevindingen bevestigen op het eerste zicht dat het toelaten van “NED” in voormalige hoeves voordelen heeft wat tewerkstelling en hergebruik van patrimonium betreft, en een beperkt aantal nadelen gezien de kleinschaligheid van de activiteit, de beperkte wens tot uitbreiding en de wil van de ondernemer om te investeren in de site en de omgeving. Maar bij de resultaten van het onderzoek enerzijds en de geldigheid ervan in de Vlaamse context anderzijds kunnen enkele bedenkingen geformuleerd worden. Uit het Nederlandse onderzoek blijkt dat de woonfunctie op een hoeve op lange termijn een potentiële broedplaats vormt voor het opstarten van een (niet-agrarische) onderneming (de zogenaamde “broedstooffunctie”). Dit betekent dat de tot nu toe beperkte tendens van hergebruik door niet-agrarische activiteiten, op termijn, onder invloed van het steeds dalend aantal landbouwers enerzijds en het hoge percentage van hergebruik door woningen anderzijds, in de toekomst nog (sterk) kan stijgen. Zo kan het toelaten van niet-agrarisch hergebruik van hoeves op termijn wèl een negatieve invloed hebben op de open ruimte en het specifieke karakter van het platteland. Ten tweede is de ruimtelijke situatie in Nederland anders dan deze in Vlaanderen. Vlaanderen en de Westhoek kennen in vergelijking met Nederland een sterkere versnippering van het landelijk gebied en een veelheid van kleinschalige landbouwbedrijven. Een toename van hergebruik van hoeves door nietagrarische activiteiten heeft m.a.w. in Vlaanderen een sterkere impact op de open ruimte en het landschap dan in Nederland. Wat de mogelijke toepassing van de Nederlandse beleidsinstrumenten in de Vlaamse context en de wenselijkheid hiervan betreft, kan gesteld worden dat vanuit ruimtelijk oogpunt de toepassing van een RvR in Vlaanderen onwenselijk is. Hier zijn meerdere redenen voor: het desbetreffende perceel verliest voorgoed de agrarische bestemming, een planmatige omgang van de ontwikkeling van kleine kernen wordt door het ad-hoc karakter van de RvR


verhinderd, en tot slot zou dit leiden tot een verdere toename van de (zonevreemde) bebouwing in het landelijk gebied en de versterking van de tendens om voormalige hoeves te verbouwen, herbouwen of uit te breiden ten gevolge van de versoepelde Vlaamse regelgeving. Deze laatste evolutie is onwenselijk omdat geconstateerd wordt dat dit een sterke negatieve invloed heeft op het typische landelijke karakter en de open ruimte van de Westhoek. Het NED systeem van Zeeland brengt wel interessante elementen aan, zoals bv. de verplichting te investeren in de kwaliteit van de site in ruil voor de toelating zich er te mogen vestigen, die als inspiratiebron kunnen dienen om het besluit van de Vlaamse regering m.b.t. functiewijziging aan te passen. Dit met het doel om investeringen in ruimtelijke kwaliteit te garanderen. In de Vlaamse context lijkt de leegstandsheffing een beter alternatief om leegstand op en verrommeling van het platteland tegen te gaan, op voorwaarde dat dit instrument beter uitgebouwd wordt. Uit het kwalitatief onderzoek naar hergebruik van voormalig landbouwpatrimonium in de Westhoekregio werd, net als in het Nederlandse onderzoek, geconstateerd dat wonen de belangrijkste hergebruikvorm is. Hergebruik door niet-agrarische economische activiteiten staat in de Westhoek op de tweede plaats. De aangetroffen NED in de Westhoek zijn kleinschalig van aard, hebben een beperkt aantal werknemers en voorzien voornamelijk in de “zelftewerkstelling” van de eigenaars. De uitbreidingswens is beperkt en is het grootst bij de nieuwe ondernemers. Wat de relatie betreft van de NED en de onmiddellijke omgeving, beweren alle ondervraagde ondernemers dat hun activiteit op het platteland past. Op de vraag of men bereid was om bij groei naar een bedrijventerrein te verhuizen antwoordden de meeste respondenten dan ook negatief. Bijna alle ondernemers stellen dat ze rekening houden met de onmiddellijke omgeving door het aanbrengen en het onderhoud van erfbeplanting ter verfraaiing van de omgeving. Bij terreinbezoek werd inderdaad vastgesteld dat velen inspanningen doen hieromtrent. Hergebruik gaat vaak samen met het aanbrengen van veranderingen aan het uiterlijk van de hoeve, bv. door afbraak- of uitbreidingswerken. Tussen nieuwe ondernemers en (para-)agrariërs is een andere houding t.o.v. het platteland te constateren. Nieuwe ondernemers voeren meer veranderingswerken (afbraak, verfraaiing) aan de hoeve en het erf uit, beweren meer dat het bewonen van een boerderij iets speciaals voor hen betekent, en hechten meer belang aan hun hoeve als een bruikbare huisvesting en als een symbool van landelijk wonen. Tot slot hechten nieuwe on-

dernemers een zeer sterk belang aan het landschap in de streek, in tegenstelling tot de (para-) agrariër. Hieruit kan afgeleid worden dat voornamelijk nieuwe ondernemers bereid lijken om te investeren in de site zelf en rekening te houden met de landschappelijke omgeving en dat hergebruik door deze ondernemers niet noodzakelijk leidt tot een negatieve impact op de omgeving. De combinatie wonen-werken op hoeves werkt deze tendens vermoedelijk in de hand. Deze bevindingen bevestigen de Nederlandse onderzoeksresultaten m.b.t. de afwezigheid van negatieve ruimtelijke effecten op de omgeving. Een andere belangrijke vaststelling is dat bepaalde niet-agrarische activiteiten in hoeves, zoals bv. schrijnwerkerijen, niet alleen op zoek zijn naar voldoende opslagruimte maar ook naar geïsoleerde gebouwen waar hun activiteit geen hinder kan veroorzaken voor nabijgelegen woningen. Hierin speelt vermoedelijk het “Not in My Backyardsyndroom” ten gevolge waarvan deze activiteiten in de woonkernen, waar ze zich volgens de huidige ruimtelijke ordeningsregelgeving moeten vestigen, klachten ondervinden van omliggende bewoners. Een andere reden is dat omwille van de hinder en de in verhouding met de ingenomen oppervlakte beperkte gegenereerde tewerkstelling, bepaalde activiteiten moeilijk een locatie vinden op lokale bedrijventerreinen. Uit dit onderzoek komt duidelijk naar voren dat de realiteit op het Vlaamse platteland gewijzigd is: de landbouwfunctie is in het landelijk gebied nog steeds dominant, maar zowel ten gevolge van interne veranderingen in de landbouwsector als door de opkomst van wonen, toerisme, recreatie en (zij het tot nu toe in aantal beperkt) niet-agrarische economische activiteiten wordt het platteland multifunctioneler. Er zijn argumenten om vanuit economisch (groei tewerkstelling, oplossing knelberoepen) en vanuit ruimtelijk standpunt (beperkt ruimtelijk kwaliteitsverlies), de mogelijkheden tot niet-agrarische activiteiten in voormalige hoeves in landelijk gebied te vergroten. Hier kan als argument tegenin gebracht worden dat het dalend aantal landbouwers de tendens tot hergebruik in de toekomst (al dan niet versterkt) kan stimuleren. Door hun toenemend aantal zullen de nieuwe plattelandsfuncties gevolgen hebben op het karakteristieke uitzicht en identiteit van landelijke regio’s zoals de Westhoek. Omwille van de impact die een beslissing m.b.t. het thema hergebruik zal hebben op de bestaande ruimtelijke ordeningsregelgeving en geldende beleidsvisies op het platteland in Vlaanderen dient deze opgenomen te worden in een ruimer debat: waar wil Vlaanderen in de toekomst met het platteland naartoe? Wordt er vastgehouden aan het platteland als een monofunctioneel gebied voor-


behouden voor agrarische en agrarisch-gerelateerde functies of kiest Vlaanderen voor een multifunctioneler platteland, met potentieel economische voordelen maar onduidelijke gevolgen voor de ruimtelijke kwaliteit en identiteit van het platteland? De evolutie naar multifunctionaliteit op het platteland in het algemeen, en de specifieke situatie van hergebruik van hoeves voor niet-agrarische functies én woonfuncties kunnen m.a.w. in dit debat niet los van elkaar gezien worden. De wenselijkheid van het weren of het toelaten van àl de geconstateerde hergebruikfuncties (woonen economische functies) in voormalig landbouwpatrimonium dient dan ook centraal te staan.


h oo f d s t u k 1 s i tue r i n g v a n h et on d e r z oek

Inleiding De landbouwsector ondergaat de laatste decennia grote veranderingen. Het landbouwberoep evolueerde over de jaren heen sterk onder invloed van het gevoerde Europese landbouwbeleid. Een verhoogde productie, mechanisering en schaalvergroting zijn hier maar enkele voorbeelden van. De professionalisering van de landbouwsector heeft niet enkel gevolgen voor de landbouwer, maar ook voor diens omgeving. De nieuwe uitdagingen die op de moderne landbouwer afkomen lijken eindeloos. Naast het continu nastreven van rendabiliteit door innovatie, dient er ook een evenwichtige combinatie gevonden te worden met de zorg voor het milieu. Onder invloed van voedselcrisissen en grootschalige epidemieën onder de veestapel kwam hier recent nog de zorg voor de voedselveiligheid bij. Ook op beleidsniveau staan in de nabije toekomst nog grote veranderingen op stapel. De uitbreiding van Europa met de nieuwe lidstaten noopt tot het herdenken van het tot nu toe gevoerde landbouwbeleid en de financiering ervan.

is welke functie een vrijkomende hoeve krijgt? Komt deze leeg te staan, blijft ze haar agrarische functie behouden ten gevolge van de schaalvergroting binnen de landbouw, of krijgt ze een nieuwe niet-agrarische functie? Welke nieuwe, niet-agrarische functies behoren tot de mogelijkheden, een woonfunctie, een nietagrarische economische functie, of een combinatie van beide? Deze studie wil nagaan of er, zoals in het buitenland, in de Westhoek een tendens bestaat tot niet-agrarisch hergebruik van vrijkomende landbouwgebouwen. Hierbij vormt de mogelijke impact van een niet-agrarische economische functie op de kwaliteit van de landelijke omgeving een sterk aandachtspunt.

Al deze veranderingen eisen hun tol. Uit berichten uit de media lijkt dat het landbouwberoep jaar na jaar als minder aantrekkelijk ervaren wordt, gezien het dalend aantal opvolgers onder de huidige generatie landbouwers. Er wordt verwacht dat deze evolutie niet zonder gevolgen zal blijven voor het platteland. De landbouwsector blijft de belangrijkste drager van het landelijk gebied en bepaalt nog steeds in belangrijke mate het uitzicht ervan. In het verleden bracht de evolutie van het landbouwberoep ook reeds veranderingen voor het landschap met zich mee. Ook op het hedendaagse platteland kan een dalend aantal landbouwers bijkomende gevolgen hebben voor het uitzicht ervan, met name door het vrijkomend landbouwpatrimonium zoals hoevegebouwen, schuren enz.. Daar naast de landbouw ook het belang van toerisme en recreatie de laatste jaren op het platteland toeneemt, is het niet ondenkbeeldig dat de “verrommeling” van het platteland ten gevolge van dit vrijkomend landbouwpatrimonium een negatieve impact kan hebben op de nieuwe plattelandsfuncties. De Westhoek is de landbouwregio van Vlaanderen bij uitstek. Gezien het belang van landbouw als economische pijler en als voornaamste drager van de open ruimte en de specifieke identiteit van de Westhoek, werd besloten om voor deze regio de achteruitgang van het aantal landbouwers te onderzoeken én de gevolgen ervan op het landbouwpatrimonium dat haar agrarische functie verliest. De centrale vraag hierbij


1. Opbouw van de studie De studie is opgebouwd uit zeven hoofdstukken. Na dit eerste inleidend hoofdstuk wordt in hoofdstuk 2 de Westhoekregio kort voorgesteld vanuit bestuurskundig, economisch, sociaal, en ruimtelijk-landschappelijk oogpunt. In hoofdstuk 3 wordt ingezoomd op de landbouwsector en de evoluties die deze sector de laatste decennia doormaakt. In de eerste plaats wordt de invloed van het Europees bestuursniveau en haar beleid ten aanzien van de landbouwsector vanaf haar ontstaan tot nu geduid. Vervolgens worden de belangrijkste ontwikkelingen die de Belgische landbouwsector in dezelfde periode kenmerken uiteengezet, evenals de belangrijkste oorzaken van het dalend aantal landbouwbedrijven. Dit wordt cijfermatig vertaald in een inschatting van de huidige en toekomstige evolutie van het aantal leegkomende landbouwbedrijven in Vlaanderen, de provincie West-Vlaanderen en de Westhoek. Vervolgens wordt ingezoomd op de nieuwe tendens van verbreding van de landbouwactiviteiten, het beleid erachter en het economisch belang ervan. De achteruitgang van de landbouw op het Vlaamse platteland loopt, ten gevolge van maatschappelijke evoluties, parallel met de opkomst van nieuwe functies die de toekomst van het platteland mee zullen bepalen. De mogelijke bedreigingen en opportuniteiten die deze evolutie met zich meebrengt voor het identiteit en karakter van het Vlaamse platteland in de komende decennia worden in dit onderdeel beschreven. Er wordt tevens nagegaan of eventuele nieuwe functies die zich op het platteland aandienen, een rol kunnen vervullen als alternatieve economische drager van de plattelandseconomie. In het vierde hoofdstuk wordt stilgestaan bij de activiteiten die volgens het huidige ruimtelijke ordeningsbeleid in Vlaanderen kunnen voorkomen op het platteland. Dit kader wordt geconfronteerd met de kenmerken van de Vlaamse plattelandseconomie zoals omschreven in het Strategisch Plan Ruimtelijke Economie. In het vijfde hoofdstuk wordt nagegaan op welke wijze beleidsvoerders in het nabije buitenland met de problematiek van de achteruitgang van de landbouwsector en de gevolgen ervan omgaan. Nederland kent meerdere beleidsinitiatieven waarmee men probeert in te spelen op de leegstand van voormalige hoevegebouwen. Tevens wordt ingezoomd op de onderzoeksbevindingen naar hergebruik van hoeves voor nieuwe economische dragers in Friesland en in heel Nederland. Op deze manier wordt inzicht verkregen

in de omvang van het fenomeen van hergebruik van voormalige hoevegebouwen voor nieuwe niet-agrarische economische activiteiten in Nederland, als in de oorzaken ervan. In het zesde hoofdstuk wordt het onderzoek naar het fenomeen van nieuwe economische dragers in agrarisch gebied in hoevegebouwen in de Westhoek en de omvang en de gevolgen ervan uiteengezet.

2. Methodiek Het theoretisch en beschrijvend onderdeel van dit onderzoek kwam tot stand door middel van literatuurstudie en bevraging van bevoorrechte getuigena. Daarnaast werd in de Westhoek door middel van enquêtering en terreinonderzoek de situatie van hergebruik van hoeves onderzocht in vijf gemeenten.

3. Betrokken partners Dit onderzoek werd uitgevoerd door de stafmedewerker van het Ankerpunt Ruimtelijke Economische Planning Westhoek. Het Ankerpunt ging van start op 1 oktober 2003 en is een driejarig project van het Westhoekoverleg en de West-Vlaamse Intercommunale. Het wordt gefinancierd door de West-Vlaamse Intercommunale, de Provincie West-Vlaanderen, de Westhoekgemeenten, het Westhoekoverleg, het Vlaams Gewest Administratie Economie en de Europese Unie d.m.v. het EFRO in het kader van 5B Phasing Out. Dit onderzoek naar het fenomeen van hergebruik van leegstaande hoeves in de Westhoek kadert in het bieden van ondersteuning door het Ankerpunt Ruimtelijke Economische Planning Westhoek aan de Westhoekgemeenten inzake bovengemeentelijke ruimtelijke thema’s. Het Ankerpunt Ruimtelijke Economische Planning Westhoek werd begeleid door een stuurgroep. Hierin waren de volgende leden opgenomen: Geert Sanders (wvi), Niek De Roo (wvi), Peter Cabus (Serv), Bart Candaele (MVG, Administratie Economie), Dieter Hoet (Westhoekoverleg), Filip Boury (Coördinator gebiedswerking Westhoek Provincie West-Vlaanderen), Patrick Blancke (Stedenbouwkundig ambtenaar Zonnebeke), Robert Van Praet (Schepen van Milieu Veurne), Edwin Coulier (Stadssecretaris Veurne), Lode Morlion (Schepen van Ruimtelijke Ordening LoReninge), Joeri Stekelorum (Schepen van Ruimtelijke ordening Koksijde), Martine Vanryckegem (RESOC Westhoek) en Hans Desmyttere (GOM West-Vlaanderen). De stuurgroep stond onder het voorzitterschap van Gedeputeerde Jan Durnez van de Provincie WestVlaanderen.


10


h oo f d s t u k 2 een k o r t e v o or s t e l l i ng van d e W e s t h oe k r e g io

Inleiding In dit hoofdstuk wordt de Westhoekregio vanuit bestuurskundig, economisch, sociaal, en ruimtelijk-landschappelijk oogpunt beschreven.

12


1. Ligging De Westhoek maakt onderdeel uit van de Provincie West-Vlaanderen. Meer bepaald beslaat de Westhoek ongeveer 38 % van de oppervlakte van de provincie. De 18 gemeenten van de Westhoek vormen een uitgestrekt plattelandsgebied in het noordwesten van West-Vlaanderen. Bovenaan grenst de Westhoek aan de kust, het zuiden en westen van de regio grenzen respectievelijk aan Frankrijk en de Provincie Henegouwen. Figuur 1. De Westhoekregio


13

2. Bevolking De 18 gemeenten van de Westhoek zijn ondergebracht in drie arrondissementen, nl. Ieper, Veurne en Diksmuide. Het arrondissement Ieper heeft de meeste inwoners (104 272), gevolgd door het arrondissement Veurne (58 604) en het arrondissement Diksmuide (48 259 inwoners). Alle samen telt de Westhoek circa 211 135 inwoners op een totale oppervlakte van 118 127 ha. Het gaat met andere woorden om een dunbevolkte regio (met slechts 178 personen per km²), die is samengesteld uit vele kleine, verspreid gelegen kernenb. De kustgemeenten - De Panne, Nieuwpoort en Koksijde - wijken wel af van dit beeld in de zin dat er een sterkere verstedelijking plaatsvond waardoor deze gemeenten hogere inwonersaantallen tellen dan de overige Westhoekgemeenten.

Arrondissement

Gemeente

Diksmuide

Diksmuide

15.636

+0,31

14.940

Houthulst

9.007

+0,50

5.589

Koekelare

8.254

+0,45

3.919

Kortemark

12.056

-0,14

5.500

Lo-Reninge

3.306

-0,69

6.294

48.259

+0,31

36.242

Alveringem

4.898

+0,53

8.001

De Panne

9.961

+0,38

2.389

Koksijde

21.033

+0,66

4.396

Nieuwpoort

10.856

+1,94

3.100

Veurne

11.856

-0,14

9.663

TOTAAL

58.604

+0,67

27.549

8.228

-0,77

9.425

34.949

-0,21

13.061

7.757

+0,64

5.252

976

+0,51

358

19.512

+0,26

11.934

3.621

+0,64

3.814

Wervik

17.609

+0,82

4.361

Zonnebeke

11.620

+0,93

6.757

TOTAAL

104.272

+0,23

54.962

TOTAAL

211.135

+1,21

118 127

Veurne Ieper Westhoek

TOTAAL

Heuvelland Ieper Langemark - Poelkapelle Mesen Poperinge Vleteren

Inwonersc

Evolutie op jaarbasis (%)

Oppervlakte (in ha)

Tabel 1. Oppervlakte en aantal inwoners per Westhoekgemeente per arrondissement in 2005

14


3. Economie Qua omvang blijft de Westhoek een relatief kleine economische regio: uitgedrukt in termen van totale tewerkstelling vertegenwoordigt de regio slechts 16,5% van West-Vlaanderen en 3,4% van Vlaanderend.

3.1.

De landbouwsector

In het uitgestrekt plattelandsgebied dat de Westhoek is blijft de landbouwsector traditioneel nog sterk vertegenwoordigd. Deze sector mag de laatste jaren dan wel aan belang hebben ingeboet, in West-Vlaanderen en de Westhoek blijft het een economische sector van belang. 80 % van de Westhoek is namelijk landbouwgrond, t.o.v. 70% in West-Vlaanderen en iets minder dan de helft in de rest van Vlaanderene. Vergeleken met Vlaanderen wordt dan ook heel wat meer ruimte ingenomen voor landen tuinbouw en heel wat minder voor bebouwing en voor industrief. Tengevolge van de grote landbouwactiviteiten is de Westhoek inzake geografisch milieu op dit moment nog steeds één van de grootst overgebleven open ruimtes in Vlaanderen dat beschikt over een interessant aantal karakteristieke en waardevolle landschappen.

3.2.

Overige economische sectoren

Hoewel de landbouwsector nog sterk staat in de Westhoek, kunnen we niet spreken van een economisch homogene regio. Het belang van de niet-agrarische sectoren, meer bepaald de industriële, tertiaire en quartaire sector, neemt snel toe. In de arrondissementen Ieper en Diksmuide wint naast de landbouw de laatste jaren de industrie (en de bouw) aan belang, in de regio Veurne is dit het toerisme. Opvallend is dat de Westhoekarrondissementen Ieper en Diksmuide de jongste decennia een industrialisering doormakeng. Door haar ligging is de Westhoek ingebed in de Euroregionale, nationale en Europese economie. Belangrijke handelspartner is Frankrijk. De dynamische regio Nord-Pas-de-Calais en de metropool Lille creëren in de nabije toekomst belangrijke ontwikkelingsperspectieven.

de landelijke Westhoek. De Westkust trekt het meeste aantal toeristen aan, maar ook het dagjestoerisme in het binnenland kent veel

aantrek. Naast de karakteristieke en waardevolle landschappen zoals de IJzervallei, de komgronden van Lampernisse, de West-Vlaamse Heuvels en verscheidene groen- en natuurgebieden (Blankaart, Houthulstbos…). oefenen ook de cultuurhistorische bezienswaardigheden, de waardevolle erfgoedelementen, streekmusea en kleinere attractiepunten op het platteland en de cultuurhistorische dorpen hun aantrekkingskracht uit. Ook het specifieke patrimonium verbonden met de Eerste Wereldoorlog lokt vele dagjestoeristen uit binnen- en buitenland. Door de toenemende interesse voor korte vakanties en ruraal toerisme heeft de Westhoek bovendien een groot toeristisch potentieelh.

Besluit De 18 gemeenten van de Westhoek vormen een dunbevolkt, uitgestrekt plattelandsgebied in het noordwesten van West-Vlaanderen. In de Westhoek kan de kuststrook onderscheiden worden van het binnenland, zowel qua bevolking als bebouwingsgraad. De landbouwsector blijft in de regio traditioneel nog sterk vertegenwoordigd, maar het belang van de niet-agrarische sectoren, zoals o.a. de industrie en het toerisme, neemt snel toe. De Westhoek herbergt een groot toeristisch potentieel en heeft een interessante ligging ten opzichte van de dynamische regio Nord-Pas-de-Calais en de metropool Lille.

Ook de toeristische sector kent een sterke groei in de Westhoek. Deze valt in de Westhoek uiteen in twee delen: het toerisme aan de Westkust met een belangrijke economische betekenis, en het plattelandstoerisme in w v i | a n ke r p u n t r u i m t e l i j ke e c o n o m i s c h e p l a n n i n g We s t h o e k m e i ‘ 0 6

15

16


h oo f d s t u k 3 l a n d b ou w e n de W e s t h oe k r e g io

Inleiding In dit hoofdstuk wordt ten eerste ter inleiding kort de invloed van het Europese landbouwbeleid op de landbouwsector geschetst, evenals de factoren die de afgelopen decennia een invloed hadden op het voortdurend dalend aantal landbouwers in Vlaanderen. Vervolgens wordt de huidige situatie van de landbouwsector in Vlaanderen, West-Vlaanderen en de Westhoek beschreven. Dit wordt cijfermatig vertaald in een inschatting van de huidige en toekomstige evolutie van het aantal leegkomende landbouwbedrijven. Tevens wordt ingegaan op de veranderingen dat het platteland in de loop der jaren onder invloed van deze evoluties doormaakte, en de bedreigingen en kansen die hiervoor uit voortvloeien. Tot slot wordt bekeken op welke wijze het Vlaamse landbouwbeleid hier (al dan niet) op inspeelt.

18


1. Het landbouwbeleid van de Europese Unie De evoluties in de landbouwsector in België en Vlaanderen hangen vanaf het einde van de tweede wereldoorlog sterk samen met de opkomst van de Europese Unie (EU). In deze periode werden de Europese markten geleidelijk aan geïntegreerd, een internationalisering die ook voor de landbouwsector verstrekkende gevolgen inhield. De Europese landbouwpolitiek oefende via haar beleid steeds een grote invloed uit op de landbouwsector en (on)rechtstreeks ook op het aantal landbouwers. De nadruk van het Europees Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) in de jaren 60 op het prijs- en garantiebeleid leidde bijvoorbeeld tot productiestijgingen en overproductiei. Dit zette aan tot hervormingsplannen die streefden naar grotere, economisch meer rendabele landbouwondernemingen, het inkrimpen van het cultuurareaal van de landbouwsector en het laten afvloeien of heroriënteren van landbouwers in de richting van industrie, dienstensector of pensionering. De MacSharry hervorming van 1992 voerde het aspect “multifunctionaliteit” op de voorgrond, waarbij de landbouwer ook de rol op zich neemt als landschaps- en milieubeheerderj. Agenda 2000 zette de eerder ingezette hervormingsbeweging voort en beoogt een definitieve ommekeer van een productiegerichte landbouwpolitiek naar een ruimer plattelandsbeleid te realiseren. Het Europees landbouwbeleid zal in de nabije toekomst bovendien sterk beïnvloed worden door de uitdaging om binnen de afgesproken begrotingsdiscipline, 12 nieuwe landen te integreren en het beleid meer samenhang en richting te gevenk.

2. Evoluties in de Vlaamse land bouw

2.1.

Algemene tendensen l

Het streven van de Europese landbouwpolitiek naar moderne, economisch steeds meer rendabele landbouwbedrijven werkte ook door in de Vlaamse landbouwsector. Dit blijkt o.a. uit het feit dat vanaf de jaren 50, ondanks de sterke daling van het aantal landbouwondernemingen en de drastische inkrimping van de beschikbare cultuurgrond, zich dankzij de modernisering van de landbouwsector een productiestijging kon doorzetten.

In 2004 zijn er nog 35 486 landbouwondernemingen in Vlaanderen, een achteruitgang van een 26% op tien jaarm. De daling van het aantal landbouwbedrijven gaat gepaard met een daling van het aantal tewerkgestelden in deze sector. Vandaag de dag werken nog ongeveer 69 600 personen in de Vlaamse landbouwn. Samen met de afname van het aantal bedrijven vond een schaalvergroting plaats. De groep van kleine landbouwbedrijven kende de sterkste terugval, wat leidde tot een concentratie van de grond bij grotere ondernemingeno. In 2004 is de gemiddelde oppervlakte cultuurgrond van Vlaamse landbouwbedrijven opgelopen tot ongeveer 18 hectare, wat nog steeds weinig is in vergelijking met landen als Nederland, Luxemburg en Denemarkenp.

2.2.

Verklarende factoren voor de achteruitgang van de landbouw q

De daling van het aantal landbouwers wordt voornamelijk veroorzaakt door ‘interne’ factoren eigen aan de landbouwsector tengevolge van de modernisering ervan, en in mindere mate door ‘externe’ factoren, zoals maatschappelijke en economische evoluties. Deze worden hieronder kort besproken.

2.2.1.

Interne factoren

Van landbouwer naar landbouwondernemer

g

De modernisering van de landbouwsector heeft tot gevolg dat er zich een noodzakelijke evolutie voordeed in het profiel van het hoofd van een landbouwbedrijf. Een hogere opleiding, een uitgebreide technische en economische kennis en een permanente bijscholing worden steeds noodzakelijker om een landbouwbedrijf in een steeds sneller veranderende economie en maatschappelijke noden en wensen, op succesvolle wijze te leiden.

Een toenemende nood aan kapitaal

g

De kapitaalintensiteit van de landbouw verhoogde door de vervanging van arbeid door machines en de groeiende nood aan moderne en rationele bedrijfsgebouwen. De nood aan het voeren van een dynamischer beleid met meer risico-investeringen tot gevolg, zorgt


19

er tevens voor dat niet-kapitaalkrachtige landbouwers uit de boot vallen.

Een kwetsbaar landbouwinkomen

g

Door het inschakelen van meer intermediaire productiemiddelen en kapitaalintensiveringen vermindert het aandeel van de bruto toegevoegde waarde en van het arbeidsinkomen in de eindproductiewaarde. Hierdoor belandt de landbouwer in een financieel kwetsbare situatie. Het landbouwinkomen wordt, tengevolge van de hervorming van het landbouwbeleid, steeds meer aangevuld door subsidiesr. Vele landbouwers zoeken ook hun toevlucht in allerlei verbredingsinitiatieven zoals hoevetoerisme, verkoop van hoeveproducten enz. om hun landbouwinkomen aan te vullen.

Gebrek aan opvolgers

g

De afvloei van landbouwers greep in het verleden, en nu nog steeds, vooral plaats bij de generatiewisseling. Landbouwers zonder opvolger blijven, ondanks een niet optimale economische situatie, hun bedrijf uitbaten omwille van het omvangrijk geïnvesteerde kapitaal (en de veelal aanzienlijke schuldenlast), het gebrek aan alternatieve tewerkstellingsmogelijkheden, het lage pensioen en de gehechtheid aan het zelfstandige landbouwersleven. De gemiddelde leeftijd van de landbouwbedrijfsleiders steeg de laatste decennia dan ook voortdurend De bestaande leeftijdsstructuur voorspelt in ieder geval een verdere spontane afname van het aantal landbouwbedrijven in Vlaanderen voor de nabije toekomst.

Specialisatie en concentratie

g

Een intense specialisatie en concentratie van de productie op een beperkter aantal bedrijven zijn twee van de belangrijkste ontwikkelingen tijdens de tweede helft van de 20e eeuw. De doorgedreven specialisatie, die hand in hand gaat met de schaalvergroting, is enerzijds een succesvol antwoord op de groeiende internationale concurrentie, anderzijds maakt de eenzijdige marktafhankelijkheid de specialist zeer kwetsbaar. Omschakelen naar een andere teelt(wijze) is bovendien niet eenvoudig, gezien de vereiste kennis, competenties en de hoge investeringskost.

20

2.2.2.

Externe factoren

Evoluties in de maatschappij en andere sectoren hebben ook rechtstreeks of onrechtstreeks negatieve gevolgen voor de landbouwsector. Voorbeelden zijn de toenemende, complexe sectorale regelgeving en lasten zoals bv. inzake milieu, de lang aanslepende afbakeningsprocessen van de natuurlijke en agrarische structuur in het kader van het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen, voedselcrisissen en grootschalige dierenepidemieën … . Een andere factor die zal bijdragen tot de leegstand van hoevegebouwen zijn de recente veranderingen in het mestbeleid en -wetgevings. Door de wijziging op 28 maart 2003 wordt de uitbreiding met stijging van de vergunde mestproductie van een bestaande veeteeltinrichting die niet gelegen is in een ruimtelijk kwetsbaar gebied mogelijk. De inrichting die wordt samengevoegd moet worden stopgezet en de vergunning en nutriëntenhalte van die entiteit kan voor 75 % worden overgedragen naar de entiteit die verder geëxploiteerd wordt. Concreet betekent dit dat een landbouwer die geen opvolgers heeft zal zoeken naar een kandidaat overnemer. Deze zal de vergunning tegen een kostprijs overnemen en de vergunning op zijn eigen exploitatieadres kunnen verhogen. Dit betekent ook dat op de entiteit die wordt overgedragen geen enkele dierlijke productie meer kan plaatsvinden waardoor de landbouw ook niet meer geïnteresseerd is om de gebouwen te kopent. Bovendien moedigen overheidsinitiatieven van bv. de Vlaamse overheid die voortkomen uit beleidsbeslissingen in andere sectoren zoals de milieusector, de versnelde uitstap van landbouwers aan. Een voorbeeld hiervan is de ‘warme sanering’ die de Vlaamse overheid in de periode van 2000 tot 2004 uitwerkte met het oog op de reductie van de mestoverschotten en de nitraatvervuilingu. Tot slot verhoogt de externe druk op de landbouwsector, waardoor de beschikbare cultuurgrond steeds afneemt. De oorzaken hiervan zijn de toenemende druk van de stad op het platteland. Stedelingen vestigden zich op het platteland onder invloed van de lage bouwgrondprijzen en de aantrekkelijkheid van het wonen in het rustige groen van het platteland. De stadsuitbreiding slokt veel grond op. Ook de economische expansie gaat gepaard met de inname van landbouwgrond voor bedrijventerreinen, verkeersinfrastructuur en openbare nutsvoorzieningen. Tot slot eisen recreatieen natuurgebieden hun plaats op in de open ruimte.


3. De landbouwsector in (West-) Vlaanderen en de Westhoek Zoals reeds gesteld neemt het belang van de landbouwsector af in Vlaanderen, en dat is niet anders in de Westhoek. Om de omvang van dit fenomeen te duiden bekijken we hieronder de recentste cijfers met betrekking tot het aantal landbouwbedrijven in Vlaanderen, de provincie West-Vlaanderen en in de Westhoek.

3.1.

De evolutie van het aantal landbouwbedrijven in Vlaanderen

De evolutie van het aantal landbouwbedrijven in Vlaanderen kan worden ingeschat aan de hand van de jaarlijkse landbouwtellingen. Jaarlijks dienen alle landbouwbedrijven die een bedrijfszetel in België hebben, en die landbouwproducten voortbrengen met het doel ze te verkopen, aangifte te doen voor de landbouwtelling. Gezien de ruime definitie van landbouwbedrijven is bij de landbouwtelling niet alleen de beroepslandbouw opgenomen maar ook de hobbylandbouw. Dit betekent dat de daling van het aantal telplichtige bedrijven niet zuiver vertaald kan worden in een daling van het aantal landbouwzetels, maar het geeft wel een tendens weer. De cijfers van de landbouwtellingen van de laatste 10 jaar worden weergegeven in de onderstaande tabel.

1995

48 104

Provincie West – Vlaanderen 14 699

7 693

6 046

Provincie VlaamsBrabant 6 975

1996

46 062

14 208

12 125

7 318

5 833

6 578

1997

44 527

13 818

11 678

7 095

5 685

6 251

1998

43 509

13 470

11 351

6 921

5 691

6 076

1999

42 377

13 189

11 044

6 736

5 567

5 841

2000

41 047

12 843

10 691

6 530

5 382

5 601

2001

39 276

12 364

10 263

6 305

5 161

5 183

2002

37 895

12 032

9 880

6 073

4 971

4 939

2003

36 681

11 727

9 567

5 878

4 768

4 741

2004 TOTALE AFNAME

35 486

11 395

9272

5 652

4 621

4 546

12 618

3304

3419

2041

1425

2429

Aantal agrarische bedrijven

Vlaanderen

Afname in % (tov Vl.)

26,2

26,2

Provincie Oost Vlaanderen 12 691

27,1

Provincie Antwerpen

Provincie Limburg

16,2

11,3

19,2

Tabel 2. Aantal landbouwbedrijven in Vlaanderenv

Uit de bovenstaande tabel blijkt dat in 2004 in Vlaanderen nog 35 486 landbouwbedrijven opereren, tegenover 48 104 bedrijven in 1995, dit betekent een daling van 12 618 eenheden op 10 jaar of ongeveer 26,2 %. Van de provincies verloor Oost-Vlaanderen deze.periode het.meeste landbouwbedrijven (27,1%), volgd.door de.provincie West-Vlaanderen (26,2%), de provincie Vlaams-Brabant (19,2 %),.Antwerpen (16,2 %). en Limburg (11,3 %). In absolute cijfers gezien behoudt de provincie West-Vlaanderen in 2004 het meeste landbouwbedrijven (11 395), gevolgd door de Provincie Oost-Vlaanderen (9272), Antwerpen (5 652), Limburg (4 621) en Vlaams-Brabant (4 546). Het dalend aantal landbouwbedrijven in Vlaanderen correspondeert evenwel niet met een terugloop van de landbouwproductie, die op peil blijft. De daling wordt veroorzaakt door een afname van voornamelijk de kleinere, niet levensvatbare bedrijven of bedrijven zonder familiale opvolger. De scheidingslijn tussen de groeiende groep landbouwbedrijven en de wegkwijnende groep ligt bij een bedrijfsoppervlakte van 30 ha. Beneden die oppervlakte neemt het aantal bedrijven af, boven de 30 ha nam het aantal tussen 1990 en 2001 toe van 3876 tot 6996w. Deze staan in voor 53% van de beteelde oppervlakte in Vlaanderen. Een andere tendens bestaat erin dat de totale bedrijfsoppervlakte niet af- maar eerder toeneemt evenals het aandeel bebouwde cultuurgrondx. w v i | a n ke r p u n t r u i m t e l i j ke e c o n o m i s c h e p l a n n i n g We s t h o e k m e i ‘ 0 6

21

De daling van het aantal landbouwbedrijven in Vlaanderen zal zich in de toekomst verder doorzetten door het gebrek aan opvolging. Het criterium om de leeftijdsopbouw en de graad van opvolging binnen de landbouwbevolking te evalueren, is het aantal bedrijfsleiders ouder dan 50 jaar. Het relatief aantal bedrijfsleiders boven 50 jaar zonder opvolger geeft een idee van het aantal bedrijven dat in de eerstvolgende jaren zal vrijkomen. In 2000 meent 15 % van deze groep dat hun opvolging verzekerd is, in 2004 daalde dit aantal tot 13,7 %. In 2000 meende de overgrote meerderheid van de landbouwers, namelijk 57,8 %, geen opvolger te hebben, 27,4% wist nog niet of er een opvolger beschikbaar zou zijn. In 2004 nam het aantal landbouwers boven de 50 jaar die menen geen opvolger te hebben nog toe met 4 % (61,8%). Vlaanderen

2000

2001

2002

2003

2004

Aantal bedrijven met bedrijfsleider >50 jaar Opvolger: ja

21 975

20 224

19 750

18 878

18 354

Opvolger: neen Opvolger: weet nog niet

14,8 %

14;6%

14,1 %

13,6 %

13,7

57,8 %

61,1 %

62,8 %

63,1 %

61,8

27,4 %

24,2 %

23,2 %

23,4%

24,5

Tabel 3. Opvolging in de Vlaamse landbouwsectory

3.2.

3.2.1.

De landbouwsector in de Provincie West-Vlaanderen & de Westhoek

De klassieke landbouwsector

Uit onderstaande kaart blijkt dat de provincie West-Vlaanderen en de Westhoek een zeer groot aantal gemeenten hebben met een dynamische tot hoogdynamische landbouwsector.

Figuur 2. Dynamisch karakter van de landbouw in de Vlaamse gemeenten 22


Zoals eerder vastgesteld (tabel2), neemt het aantal landbouwers in de provincie West-Vlaanderen de laatste tien jaar af. Ook in de Westhoek daalt het aantal landbouwbedrijven, zij het minder sterk als in Vlaanderen en in de Provincie West-Vlaanderen. Dit kunnen we aflezen in de onderstaande tabel (4). In 1995 bevonden er zich nog 5183 tuinen landbouwbedrijven in de Westhoek, in 2004 was dit nog 4113, een verschil van 1070 landbouwbedrijven of 20,6 %. Het aandeel van de verdwenen hoeves van de Westhoek t.o.v. de Provincie West-Vlaanderen bedraagt bijna een derde (32,4%) en t.o.v. Vlaanderen 8,5%. T.o.v. het gewestelijk niveau bedraagt de afname van landbouwbedrijven in West-Vlaanderen iets meer als een vierde (26,2%).

Aantal agrarische bedrijven

Vlaanderen

Provincie West- Vlaanderen

Westhoek

1995

48 104

14 699

5 183

1996

46 062

14 208

5 004

1997

44 527

13 818

4 875

1998

43 509

13 470

4 755

1999

42 377

13 189

4 627

2000

41 047

12 843

4 514

2001

39 276

12 364

4 407

2002

37 895

12 032

4 299

2003

36 681

11 727

4 224

2004

35 486

11 395

4 113

Totale afname Afname tussen 1995 en 2004 in % Afname t.o.v. Vlaanderen in %

12 618

3 304

1 070

26,2

22,5

20,6

/

26,2

8,5

Tabel 4. Aantal landbouwbedrijven in Vlaanderen, West-Vlaanderen en de Westhoekz


23

In tabel 5 kunnen de onderlinge verschillen tussen de Westhoekgemeenten afgelezen worden. Hieruit blijkt dat de meeste landbouwbedrijven verdwenen in Ieper (113), Poperinge (111) , Diksmuide (100), Zonnebeke (99), Alveringem (81) en Kortemark (78). Procentueel gezien verliezen deze gemeenten minstens tweemaal zoveel landbouwbedrijven als de gemeenten Lo-reninge (5%), Veurne (5%), Wervik (4,1%), Vleteren (3,2%) en Koekelare (3,5%). De gemeenten Langemark-Poelkapelle (69), Houthulst (65) en Heuvelland (66) zitten in de middenmoot. De kustgemeenten Koksijde (36), De Panne (17), Nieuwpoort (10) en de gemeente Mesen (3) verliezen in absolute cijfers het minste landbouwbedrijven.

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

Afname

%

Alveringem

359

347

338

332

316

308

301

290

286

278

81

7,5

De Panne

43

42

39

37

32

29

28

25

26

26

17

1,6

Diksmuide

505

497

485

474

463

442

441

437

428

405

100

9,3

Heuvelland

390

369

363

360

353

345

342

334

329

325

65

6,1

Houthulst

286

279

270

263

261

250

240

237

227

220

66

6,2

Ieper

557

531

512

500

484

477

470

462

453

444

113

10,6

Koekelare

235

231

224

222

214

217

215

205

201

198

37

3,5

Koksijde

95

85

84

78

78

73

67

63

60

59

36

3,4

Kortemark LangemarkPoelkapelle Lo-Reninge

339

327

322

312

300

295

280

267

266

261

78

7,3

323

315

303

298

286

275

268

264

258

254

69

6,4

271

265

251

249

243

244

231

229

223

218

53

5

Mesen

14

13

13

13

13

13

12

11

11

11

3

0,3

Nieuwpoort

77

74

75

74

74

71

69

68

69

67

10

0,9

Poperinge

557

532

525

509

497

488

473

461

453

446

111

10,3

Veurne

296

289

279

271

263

257

258

248

243

242

54

5

Vleteren

207

203

204

201

196

191

185

180

179

173

34

3,2

Wervik

215

209

208

200

195

192

187

186

183

171

44

4,1

Zonnebeke

414

396

380

362

359

347

340

332

329

315

99

9,3

TOTAAL

5183

5004

4875

4755

4627

4514

4407

4299 4224

4113

1070

100

Tabel 5. Daling van het aantal landbouwers per gemeente in de Westhoekregioaa

Net als in Vlaanderen kan verwacht worden dat het aantal landbouwbedrijven in de provincie West-Vlaanderen en in de Westhoek in de nabije toekomst zal blijven dalen. Een eerste indicatie hiervoor zijn cijfers over de leefbaarheid van landbouwbedrijven. De gebiedsgerichte werking Landbouw van de Provincie West-Vlaanderen berekende, aan de hand van de inkomensvorming van landbouwers uit de landbouwtellingen van 1999, dat er in de Westhoek 2219 bedrijven in hoofdberoep (69,9 %) leefbaar waren, 287 (9%) levensvatbaar, 282 (8,9% ) marginaal en 388 (12,2 %) onleefbaar warenab. Economisch kwetsbaar zijn de marginale en levensvatbare bedrijven (samen 17,9%), en verondersteld kan worden dat de laatste groep “onleefbare bedrijven”, die vooral oudere bedrijfsleiders zonder opvolger telt, geen toekomst meer heeft. Dit betekent dat in de nabije toekomst potentieel 30,1% van de landbouwbedrijven kan verdwijnen in de Westhoek. Uit deze studie bleek ook dat het aandeel van de oudere bedrijfsleiders in de Westhoek steeg met een dalende leefbaarheid van het bedrijf en een minder verzekerde opvolging.

24


Een tweede indicatie voor de te verwachten daling van het aantal landbouwbedrijven in de toekomst zijn de cijfers m.b.t. de verwachte opvolging van de bestaande landbouwers in de Westhoek en in West-Vlaanderen. JAARTAL

2001

2002

2003

2004

Prov W. Vl

Westhoek

Prov. W. Vl

Westhoek

Prov. W. Vl

Westhoek

Prov W. Vl

Weshoek

5936

1 930

5808

1 910

5624

1 882

5491

1 820

17,5%

19,3%

15,8%

17%

15,2%

16%

14,6%

15,8%

Opvolger Nee

55,9%

50%

57,8%

53,5%

58,9%

57%

58,1%

55,3%

Opvolger Weet nog niet

26,5%

30,7%

26,3%

29,5%

25,9%

27%

27,3%

28,9%

Aantal bedrijven met bedrijfsleider > 50 jaar Opvolger Ja

Tabel 6. Opvolgers in de landbouwsector in West-Vlaanderen en in de Westhoekac

Het aantal landbouwers ouder dan 50 jaar die menen een opvolger te hebben in West-Vlaanderen, bedraagt in 2004 slechts 14,6 %, een daling t.o.v. 2001 (17,5 %) van een drietal procent. 37,7 % van de West-Vlaamse landbouwers boven 50 jaar heeft geen opvolger, 47,1 % weet nog niet of er een opvolger zal beschikbaar zijn. In de Westhoek liggen de verwachtingen naar bedrijfsopvolging eveneens laag. Vooral bij kleinere bedrijven is de opvolging problematisch. In 2004 beschikt in de Westhoek 15,8% van de landbouwers ouder dan 50 jaar over een opvolger (1,2% hoger als in West-Vlaanderen), 28,9 % weet nog niet of er een opvolger beschikbaar zal zijn. 55,3 % van de landbouwers ouder dan 50 jaar heeft geen opvolger. Dit betekent dat over 10 jaar 1006 hoeves potentieel vrij komen in de Westhoek, of een vierde (24,4%) van het huidige landbouwpatrimonium. Tov de vorige tien jaar betekent dit een toename van het aantal stoppende landbouwers met 3,8%. Tabel 7 toont aan in welke gemeenten het meeste hoeves potentieel vrij komen.


25

JAARTAL

2004

OPVOLGER

Opvolger Ja 24

Alveringem

Verschil 19962004

2004

Verschil 19962004

Opvolger Neen

2004

Verschil 19962004

Opvolger Weet nog niet

-24

64

-18

41

-10

De Panne

2

-1

8

1

2

-9

Diksmuide

27

-51

75

-13

46

-12

Heuvelland

18

-22

81

10

48

-5

Houthulst

15

-7

65

-28

20

-1

Ieper

27

-35

111

-14

61

11

Koekelare

18

-6

55

5

30

-12

Koksijde

1

-7

12

-5

11

1

Kortemark

27

-3

70

-1

21

-32

Langemark-Poelkapelle

17

-16

68

-10

21

-16

Lo-Reninge

17

-1

36

-25

34

-1

Mesen

2

-1

2

1

3

2

Nieuwpoort

7

-2

16

4

7

-5

Poperinge

22

-37

126

-6

57

13

Veurne

18

-19

49

-11

47

2

Vleteren

15

-13

28

-13

19

-3

Wervik

11

-16

46

16

24

-16

Zonnebeke

19

-15

94

-11

35

-14

TOTAAL

287

1006

527

Tabel 7. Aanwezigheid van opvolgers bij landbouwers ouder dan 50 in de Westhoekad

Gerangschikt van hoog naar laag zijn de vijf gemeenten met (potentieel) het grootste aantal vrijkomende hoeves op hun grondgebied in de nabije toekomst Poperinge (126), Ieper (111), Zonnebeke (94), Heuvelland (81) en Diksmuide (75). Kortemark (70), Langemark-Poelkapelle (68), Houthulst (65), Alveringem (64), en Koekelare (55) behoren tot de middenmoot. Veurne (49), Wervik (46), Lo-Reninge (36), Vleteren (28), de kustgemeenten Nieuwpoort (16), Koksijde (12) en de Panne (8) en Mesen (2) sluiten het rijtje af. De rangschikking verandert indien we het aantal potentieel vrijkomende hoeves in relatie bekijken tot het totaal aantal hoeves in de gemeente in 2004. In dit geval verliest de Panne potentieel het meeste hoeves (30,8%), gevolgd door Zonnebeke (29,8%), Houthulst (29,5%), Poperinge (28,2%) en Koekelare (27,8%). Wervik (26,9%) Kortemark (26,8%), Langemark-Poelkapelle (26,8%), Ieper (25%) en Heuvelland (24,9%) zitten dan in de middenmoot. Terwijl Nieuwpoort (23,9%), Alveringem (23%), Koksijde (20,3%), Veurne (20,2%), Diksmuide (18,5%), Mesen (18,2%), Lo-Reninge (16,5%), en Vleteren (16,1%) de lagere percentages halen. Zonnebeke en Poperinge behoren, in beide gevallen, bij de gemeenten die potentieel het meest aantal hoe ves verliezen, zowel in absoluut als in relatief aantal. Hetzelfde geldt voor Kortemark en Langemark-Poelkapelle die in de “middenmoot” aanwezig blijven. De gemeenten Veurne, Lo-Reninge, Vleteren, Nieuwpoort, Mesen en Koksijde blijven eveneens in absolute en relatieve zin potentieel “het minst” aantal hoeves verliezen in de toekomst. Dit percentage ligt echter toch nog relatief hoog, namelijk rond de 20%.

26


3.2.2.

De landbouwverbreding

In de landbouwsector wordt de laatste jaren het inkomen van de landbouwer meer en meer aangevuld met opbrengsten uit allerlei agrarische nevenactiviteiten. Het agrarisch bedrijf wordt zo in toenemende mate een onderdeel van een veel bredere inkomensstrategie. Deze activiteiten worden gevat onder de noemer “landbouwverbreding”. De provincie West-Vlaanderen liet een onderzoek uitvoeren naar de betekenis van deze verbredingsactiviteiten voor de landbouwers. Uit de studie blijkt dat ongeveer 18 % van de geënquêteerde boeren uit West-Vlaanderen bezig is met één.. of andere vorm.van.verbreding..De.meest voorkomende vormen. zijn. natuurbeheer,. groenten- en. fruitverkoop en.-verwerking op.de.hoeve,.hoeveverkoop- en –verwerking van zuivel en dagrecreatie (hoevetoeris-. me). Een groot aantal bedrijven combineert. verschil-. lende verbredingsvormen. In West-Vlaanderen komt verbreding vooral voor in.de.Kuststreek (36% van bedrijven), Leiestreek (20%) en.in.iets.mindere in de Westhoek en. het Brugse. Ommeland.(telkens ae ongeveer .

4. Het toekomstige platteland

4.1.

Platteland: niet-landbouw functies winnen aan belang

Door de opkomst van de nieuwe functies ontstaan nieuwe economische kansen waardoor een nieuwe dynamiek ontstaat van vele kleinschalige zelfstandige initiatieven van plattelandsbewoners. Vele landbouwers grijpen de nieuwe kansen aan om in te spelen op de nieuwe markten. De agrarische sector zelf staat onder druk van de toenemende eisen van de samenleving en de politiek inzake ecologie, water, … . De landbouw, als klassieke economische drager van het platteland, komt hierdoor zelf onder grote veranderingsdruk te staan. Deze evoluties zijn tekenend voor een zoektocht naar een nieuwe verhouding tussen landbouw en plattelandaf. Deze ontwikkeling maakt deel uit van een evolutie die in het algemeen wordt getypeerd als een overgang van een monofunctioneel agrarisch platteland naar een multifunctioneel verstedelijkt plattelandag

4.2.

De vraag welke veranderingen de huidige evoluties in de landbouw voor het platteland in de toekomst zal meebrengen, is niet eenvoudig te beantwoorden. Hieronder wordt gepoogd om de bedreigingen en de kansen die uit de achteruitgang van de landbouwsector en de hiermee verbonden metamorfose van het platteland voortvloeien op een rijtje te zetten. 4.2.1.

Onder invloed van de hierboven beschreven evoluties in de landbouw en het afnemend aantal landbouwers maakt ook het platteland een grote transformatie door. Tegelijkertijd met de afname van de agrarische functie van het platteland vindt namelijk een tegenovergestelde evolutie plaats: andere functies op het platteland winnen aan belang. Consumptiefuncties als recreatie, toerisme en natuur deden hun intrede. De oorzaak hiervan ligt in de sterkere wisselwerking tussen stad en platteland ten gevolge van de toegenomen mobiliteit- en communicatiemogelijkheden en vrije tijd. Ten eerste wint het platteland als recreatiegebied bij uitstek voor de stedelingen aan aantrekkingskracht. Het platteland kent daarenboven ook nog steeds een belangrijke aantrek als woongebied. Daarbij komt de zoektocht van de burger naar consumptiegoederen met een sterke identiteit als hoeve- en streekproducten, landelijke restaurants, …

Naar een nieuw en anders platteland?

Bedreigingen

Economische vitaliteit en leefbaarheid

g

De achteruitgang van de landbouwsector wordt ten eerste gezien als een mogelijke bedreiging op sociaaleconomisch vlak (qua tewerkstelling maar ook voor het landbouwpatrimonium) en op landschappelijk gebied. De achteruitgang van de landbouwsector, als belangrijke economische sector op het platteland, zou vooreerst gevolgen kunnen hebben op de economische vitaliteit van plattelandsgemeenten in de toekomst. Ten tweede zou dit op zijn beurt ook de leefbaarheid van de plattelandsgemeenten kunnen ondermijnen. Landschappelijke kwaliteiten

g

Ten tweede kan de steeds omvangrijker wordende terugloop van het aantal landbouwers, de achteruitgang van de ruimtelijke en landschappelijke kwaliteiten van de open ruimte negatief beïnvloeden gezien de landbouw de belangrijkste drager is van de open ruimte. In het verleden had de modernisering en de hierbij sa-


27

menhangende technische evoluties in de landbouwsector in de naoorlogse periode reeds grote gevolgen voor het uitzicht van het platteland. In het traditionele landbouwlandschap verloren de karakteristieke, kleinschalige landschapselementen zoals knotbomen, losse hagen en houtwallen hun functie. Door hun verdwijnen, verloren typische cultuurlandschappen hun identiteitsbepalende elementen waardoor ook het onderscheid tussen landbouwlandschappen en verschillende regio’s vervaagde. De achteruitgang van de landbouw en de hiermee gepaard gaande schaalvergroting en -intensivering die zich de laatste jaren steeds sterker doorzet, zou deze evolutie in de toekomst nog kunnen versterken. Schaalvergroting leidt tot het ontstaan van nieuwe, grote gebouwen op het platteland en gaandeweg tot een grofmaziger en ook leger landschap: de werkbreedtes van de machines, kavels en bouwblokken worden groter, plattelandswegen worden breder enz. In gebieden met veel natuur of veel cultuurhistorie kan rationalisatie en schaalvergroting in de landbouw leiden tot ongewenste aantasting van bestaande kwaliteiten. Het landschap loopt ook het gevaar door het veranderingsproces te verrommelen in gebieden waar voldoende vraag is naar nieuwe diensten van de landbouw, van streekproduct tot hoevetoerismeah. De verzwakking van het landschappelijk karakter en de hiermee gepaard gaande afname van de aantrekkelijkheid van de omgeving, kan een negatieve weerslag hebben in regio’s die zich richten op toeristen die een aantrekkelijke omgeving opzoeken, zoals de Westhoek. Daarnaast worden landschappelijke kwaliteiten ook beïnvloed door ruimteclaims vanuit andere functies en een grotere nadruk op het landschap als consumptieruimte.

Dichtslibbing open ruimte door wonen

g

Tevens heeft de achteruitgang van de landbouwsector ook gevolgen met betrekking tot het landbouwpatrimonium. Ten gevolge van de versoepeling van het ruimtelijke ordeningsbeleid en de blijvende aantrekkingskracht van het wonen in het groen krijgen kleine hoeves vaak een nieuwe bestemming als (zonevreemde) woning. Dit heeft tot gevolg dat het platteland meer dichtgebouwd wordt, gezien in vele gevallen de kleinere hoeves worden omgevormd tot residentiële woonhoeves.

28

Leegstand

g

De schaalvergroting in de landbouw uit zich door een vermindering van het aantal bedrijfsgebouwen dat in actief agrarisch gebruik is. In Nederland bijvoorbeeld komen grootschalige schuren, die tevoren in gebruik waren binnen de intensieve veehouderij en de akkerbouw, leeg te staan. Een toename van leegstaande landbouwbedrijven in de open ruimte heeft na verloop van tijd wel een invloed op de kwaliteiten en de belevingswaarde van het platteland. Niet-agrarisch hergebruik

•

Tot slot vinden meer en meer voormalige landbouwbedrijven een nieuwe bestemming door niet-agrarische, economische activiteiten die er zich in vestigen. Er kan aangenomen worden dat deze tendens zich in de nabije toekomst zal verder zetten, gezien vele stoppende landbouwers hun gedane investeringen in het verleden willen verzilveren. Hergebruik van gebouwen door niet-agrarische activiteiten kan de aard van de site en de integratie ervan in de omgeving negatief beïnvloeden. 4.2.2.

Opportuniteiten voor het platteland

Al de hierboven opgesomde evoluties op het platteland die enerzijds een bedreiging kunnen vormen in de toekomst voor de leefbaarheid, identiteit en de landschappelijke kwaliteiten van het platteland kunnen anderzijds ook beschouwd worden als mogelijke kansen. Zoals reeds gesteld, wordt op de eerste plaats gevreesd dat het wegvallen van de landbouwactiviteiten op termijn, de vitaliteit en de leefbaarheid van het platteland zal ondermijnen, omwille van de dalende tewerkstelling op het platteland. Anderzijds bestaan er ook studies die stellen dat een daling van de agrarische werkgelegenheid geen grote werkloosheid tot gevolg hoeft te hebben. Omdat de arbeid die vrijkomt uit de landbouwsector vrij gemakkelijk geabsorbeerd wordt door de omringende arbeidsmarkt door de toegenomen mobiliteitai. De achteruitgang van de agrarische functie gaat ook gepaard met de opkomst van andere functies die op het platteland in toenemende mate aan belang winnen. Een eerste functie die we kunnen vermelden is de woonfunctie. De aantrekkingskracht van de rust, het groen en de open ruimte die het platteland biedt


is groot. Dit is zeker zo in peri-urbane landelijke gebieden. Recent onderzoek in Vlaanderen wijst erop dat het merendeel van de Vlamingen, ondanks het actieve beleid van de Vlaamse overheid gericht op stadsvernieuwing en heropleving van het stedelijk weefsel, nog steeds een voorkeur hebben voor de landelijke gebieden als woonlocatie. Meer bepaald voor alleenstaande huizen en hoeves in het plattelandaj. Naast de leefkwaliteit die hiermee geassocieerd wordt, speelt ook de prijs van de bouwgrond een rolak. Residentieel Ruimtegebruik

in

Huizen en hoeven

1990 Opp. (km²) 1 190,45

91,2

2002 Opp. (km²) 1 496,9

Stedelijk gebied

546, 27

45,9

673,69

45

Buitengebied

644,17

54,1

823,21

55

%

%

89,9

Appartementen

1,2

1,8

Bijgebouwen en buildings

7,6

8,3

Tabel 8. Residentieel ruimtegebruik in het Vlaamse Gewestal Indicatief hierbij zijn de cijfers in de bovenstaande tabel, waaruit blijkt dat tussen 1990 en 2002 het residentieel ruimtegebruik in het Vlaamse Gewest wat betreft huizen en hoeven in het buitengebied meer dan de helft bedraagt en bovendien nog een (zeer lichte) toename kende, nl. van 54,1% naar 55%. Het aandeel van huizen en hoeves in het buitengebied bedraagt in 2002 echter meer dan de helft van het totaal aandeel huizen en hoeves in het Vlaamse Gewest. Dit wijst er op dat de vraag naar deze soort woningen gedurende 12 jaar ongeveer constant bleef. Daarnaast veroverden ook functies zoals recreatie, toerisme, natuur en landschapsbehoud hun plaats op het platteland. De groei van recreatie en toerisme op het platteland hangt samen met de toename van vrije tijd en mobiliteit. Het platteland voorziet in een groeiende behoefte van mensen om zich tijdelijk onder te dompelen in een andere wereld. Hierdoor is toerisme een belangrijke vormende kracht geworden op het platteland. Het economisch belang ervan neemt ook toe. In veel gevallen voorziet de toeristische vraag in de broodnodige verbreding van de plattelandseconomie. Landbouwers spelen, door activiteiten zoals hoevetoerisme, verkoop van hoeveproducten enz., in op deze nieuwe tendens wat hen de mogelijkheid biedt om hun inkomen uit de klassieke landbouwactiviteiten aan te vullen. Anderzijds, is met het toerisme, het platteland een ‘product’ geworden dat dient te voldoen aan de consumptieve wensen van de gebruikers. De functie van plattelandsgebieden verschuift met andere woorden van een vooral op (agrarische) productie gerichte functie naar een op consumptie gerichte functie, waarbij het platteland zelf vooral op “visuele” wijze geconsumeerd wordt. Daarnaast worden op beleidsniveau vele initiatieven genomen m.b.t. natuur- en landschapsbehoud op het platteland die meestal verweven worden met recreatieve en toeristische functies, bv. natuurreservaten met een natuureducatieve werking enz.. Naast deze nieuwe consumptieve functies van het platteland, die aan economisch belang winnen, zien we nog een tendens die op het platteland aan belang wint. In Nederland bijvoorbeeld wordt vastgesteld dat leegstaande of leegkomende hoevegebouwen gebruikt worden voor de opzet van niet-agrarische economische activiteiten op het platteland. In vele gevallen gaat het om ondernemers waarvan de activiteiten oorspronkelijk op de landbouw gericht waren, die overschakelen op nieuwe activiteiten die niets meer met de landbouwsector te maken hebben. In andere gevallen bieden de hoevegebouwen een aantrekkelijke locatie voor nieuwe ondernemers, die wonen willen combineren met werken op een aantrekkelijke locatie. Voorbeelden zijn bv. vrije beroepen zoals (tuin)architecten, dokters, veeartsen, maar ook schrijnwerkers, stukadoors, enz.… . Deze praktijken gaan echter in tegen de huidige ruimtelijke ordeningsregelgeving. Onder invloed van het dalend aantal landbouwers gaan in het beleid hier en daar stemmen op, deze zogenaamde “nieuwe economische dragers” toch toe te laten op het platteland in de hoop zo een win-win situatie te creëren: nieuwe economische activiteiten kunnen de leefbaarheid van het platteland ondersteunen en tegelijkertijd de verloedering ervan tegengaan. Een NED op een voormalige hoeve zou als voordeel hebben dat de ondernemer in kwestie beschikt over een goede economische vestigingslocatie, die tegelijkertijd bijdraagt aan de leefbaarheid van de landelijke omgeving, evenals een opwaardering van het patrimonium en de site met zich meebrengt. Hergebruik van boerderijen zou eveneens bijdragen aan de plattelandseconomie door de gecreëerde werkgelegenheid, doordat voor aankopen en dagelijkse bestedingen wellicht een beroep wordt gedaan w v i | a n ke r p u n t r u i m t e l i j ke e c o n o m i s c h e p l a n n i n g We s t h o e k m e i ‘ 0 6

29

op lokale leveranciers en tot slot door een mogelijk spin-off effect door het aantrekken van klanten en het gebruik van voorzieningen. Er bestaan natuurlijk ook nadelen aan deze praktijk. Het is mogelijk dat deze site de vestigingsplaats van activiteiten wordt, die na verloop van tijd door hun te grote dynamiek en omvang, een zonevreemde bedrijfsactiviteit vormt die storend werkt en een negatieve invloed uitoefent op de belevingswaarde van de omgeving. Indien dit laatste scenario in de toekomst meer plaats zou hebben op een toenemend aantal vrijkomende landbouwgebouwen, kan dit een negatieve weerslag hebben op het toeristische en recreatieve karakter van het platteland, zoals het op dit moment vaak gepromoot wordt. Een ander nadeel is dat bij boerderijen als broedplaatsfunctie voor startende ondernemers, de activiteiten bij succes kunnen doorgroeien waardoor er behoefte komt aan uitbreiding. Bovendien kan een bedrijf andere gelieerde bedrijven aantrekken, er kan sprake zijn van een toenemende milieudruk en precedentenwerking waardoor ook NED’s die op die plaats ongewenst of ongepast zijn, een kans krijgen.

4.3.

Naar een nieuw plattelandsbeleid?

niet gezien als een wondermiddel daar het tot op heden slechts tot een beperkte inkomensbijdrage leidt. Het grootschalig herinrichten van delen van het cultuurlandschap is te overwegen op sommige plaatsen nabij grote steden, maar elders kan de landbouw zich goed handhaven, is alternatief beheer erg duur en is het de vraag of het publiek op een niet-agrarische inrichting zit te wachtenan. Als oplossing om met dit veranderde platteland om te gaan, wint op het ministerie van LNV de laatste jaren het zogeheten drielagen model aan populariteit. De gedachte hierachter is dat een deel van de Nederlandse landbouw in staat is te overleven op de (wereld)markt, zonder blijvende steun. Een tweede groep landbouwers bv. in gebieden met een hoge ecologische of cultuurhistorische waarde, heeft te maken met allerlei additionele beperkingen op haar productiewijze. Het verdwijnen maar ook het rationaliseren van de landbouw tast er de landschappelijke kwaliteiten aan. In het model wordt voor hen wellicht blijvende compensatie door de overheid noodzakelijk geacht. De derde groep betreft de landbouw die specifieke diensten aan de maatschappij levert. Hiervoor dienen particulieren of overheid te betalen. Het gaat dan om activiteiten als vergoeding voor waterberging, natuurbeheer, de levering van streekproducten, overnachting enz. .

De uitdagingen waar de landbouwsector, ten gevolge van veranderingen in het Europees landbouwbeleid en de interne veranderingen in de landbouwsector zelf de komende jaren, voor staat zal gevolgen hebben voor het platteland. In Nederland wordt het debat over de toekomst van het platteland reeds sterk gevoerd. In dit debat vinden we vele tegengestelde meningen terug. Langs de ene kant gaan bepaalde groepen, zoals de Raad van het Landelijk Gebied, er van uit dat de productielandbouw sterk in belang afneemt en het platteland daardoor bedreigd wordt. Door deze groepen wordt gepleit tot het verder stimuleren van verbrede landbouw, en het grootschalig herinrichten van delen van het cultuurlandschap om het beter bruikbaar te maken voor maatschappelijke wensenam. Aan de andere kant heeft de landbouwsector een minder pessimistische visie op haar toekomst en ziet zich geen sterke veranderingen voordoen. Anderen stellen dan weer dat de huidige evoluties, vergeleken met de afname van het aantal bedrijven en het zichtbaar veranderen van de landbouwtechniek die zich in de jaren 60 en 70 voordeden, landschappelijk en maatschappelijk minder ingrijpend zijn. Het uitbouwen van de landbouwverbreding wordt 30


Besluit In dit hoofdstuk werden de interne en externe oorzaken behandeld die de laatste decennia, en meer recent, een invloed uitoefenen op het aantal landbouwers in België en Vlaanderen. Vervolgens werd aan de hand van cijfermateriaal de situatie van de landbouwsector in Vlaanderen en in de Westhoek beschreven. Met het oog op de toekomst werd ook gekeken naar het aantal opvolgers van de huidige generatie landbouwers. Hieruit blijkt dat door het dalend aantal opvolgers in de landbouwsector in de toekomst een potentieel aanbod aan vrijkomende landbouwzetels in het landelijk gebied zal ontstaan. Afgaand op de cijfers in de Westhoek, blijkt dat de komende tien jaar potentieel 1006 hoeves van landbouwers zonder opvolger vrij komen. Tot slot werd vastgesteld dat tegelijkertijd met de afname van de agrarische functie van het platteland, andere, niet-agrarische functies hun plaats op het platteland veroverden. Het voordeel van de opkomst van consumptieve functies zoals wonen, toerisme en recreatie is dat deze de mogelijkheid bieden om op te treden als alternatieve “economische dragers” voor het platteland. Daarnaast duiken ook nieuwe economische activiteiten op het platteland op, die niet verbonden zijn met de landbouwsector. Het kan gaan om nieuwe ondernemers of ondernemers die overschakelden van met de landbouw verbonden activiteiten naar niet-agrarische activiteiten. Het voorkomen van zulke “NED” kunnen zowel voor- als nadelen hebben voor de leefbaarheid en de ruimtelijke kwaliteiten van het platteland. Tot slot wordt nog kort belicht welke gevolgen dit heeft op het plattelandsbeleid zoals het gevoerd wordt in Nederland en Vlaanderen. Hoe het ruimtelijke beleid in Vlaanderen omgaat met agrarische en niet-agrarische economische activiteiten in het platteland wordt belicht in het volgende hoofdstuk.


31

32


h oo f d s t u k 4 ru i m te li j k e or d e n i ng & e c o n om ie op h e t p l a tt e l a nd

Inleiding

1

In het voorgaande hoofdstuk werd de achteruitgang van de landbouwsector en de oorzaken ervan geschetst en gestaafd met cijfers voor de landbouwsector in West-Vlaanderen en de Westhoek. Tevens werden de nieuwe uitdagingen waarvoor het platteland de komende decennia staat uiteengezet. De belangrijkste uitdaging is het behoud van de economische vitaliteit en leefbaarheid van het platteland. Een andere belangrijke uitdaging vormt de opkomst van niet-agrarische economische activiteiten die zich vestigen op voormalige hoeves op het platteland. In dit hoofdstuk wordt in de eerste plaats dieper ingegaan op de mogelijkheden die het beleid biedt aan deze “nieuwe” economische dragers om zich te vestigen in leegstaande hoevegebouwen. Vandaar dat op het Vlaams en provinciaal bestuursniveau wordt ingezoomd op de mogelijkheden in het ruimtelijke ordeningsbeleid betreffende economische activiteiten op het platteland. Er wordt stilgestaan bij de wettelijke mogelijkheden in de ruimtelijke ordening voor hergebruik van hoevegebouwen ten voordele van zogeheten niet-agrarische “nieuwe economische dragers” in het agrarisch gebied. Dit kader wordt geconfronteerd met de visie van het Strategisch Plan Ruimtelijke Economie (SPRE), waarin gesteld wordt dat het platteland belangrijke economische troeven heeft die niet beperkt zijn tot de landbouwsector, en waarin gepleit wordt voor de opzet van een ruimtelijk-economisch plattelandsbeleid, waarin ook niet-agrarische “NED” hun plaats zouden kunnen krijgen op het platteland.

Ruimtelijke ordening en plattelandseconomie in Vlaanderen

Uit het voorgaande hoofdstuk bleek dat potentiële ondernemers die zich, aangetrokken door de hierboven vermelde troeven, wensen te vestigen op het platteland, een aanbod van potentiële vestigingslocaties vinden in de vrijkomende hoevegebouwen van uitbollende of stoppende landbouwers. Gezien de evoluties in de landbouwsector en de opkomst van een multifunctioneel platteland, kan verondersteld worden dat deze nieuwe ondernemers veelal niet-agrarische economische activiteiten zullen opstarten. Het ruimtelijk ordeningsbeleid, sinds de regionalisering als bevoegdheid overgeheveld naar de gewesten, bepaalt welke activiteiten zich op het platteland kunnen ontplooien. Gezien de specifieke invalshoek van het onderzoek, namelijk de mogelijkheid om nieuwe economische dragers onder te brengen in leegstaande hoevegebouwen, wordt in deze paragraaf dieper ingegaan op de mogelijkheden die het ruimtelijk ordeningsbeleid hiertoe biedt. Ter inleiding volgt eerst een korte uitleg over de basisprincipes van de ruimtelijke ordening op het Vlaamse grondgebied.

1.1.

“Plannen” in (West-)Vlaanderen

Sinds haar ontstaan werd het ruimtelijke ordeningsbeleid in België, na de regionalisering in Vlaanderen, gekenmerkt door het indelen van het grondgebied in verschillende zones met verschillende bestemmingen. De bestemmingen werden in de eerste plaats vastgelegd in plannen van aanleg, nl. gewestplannen en gemeentelijke plannen van aanleg, opgemaakt in uitvoering van de Stedenbouwwet van 1962. De belangrijkste bestemmingsgebieden zijn de (landschappelijk waardevol) agrarische gebieden, woongebieden (al dan niet met landelijk karakter), industriegebieden bestemd voor ambachtelijke bedrijven en voor kleine en middelgrote ondernemingen, groengebieden, bosgebieden, parkgebieden, en recreatiegebieden. In 1996 werd het Vlaamse ruimtelijke ordeningsbeleid hervormd. Het ruimtelijk structuurplan werd naast het plan van aanleg als beleidsvisie toegevoegd. Aan het indelen van het grondgebied in verschillende zones met verschillende bestemmingen werd niet getornd. Een structuurplan is opgevat als een beleidsdocument dat de gewenste ruimtelijke structuur aangeeft als een kader waarin de ruimtelijke ontwikkelingen plaatsvin-

34


den. Het dient opgemaakt te worden op drie bestuursniveaus, namelijk het gewest, de provincie en de gemeente. Het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen (RSV) vormt sinds 1997 de basis voor het ruimtelijk beleid in Vlaanderen, en voor de opmaak van provinciale en gemeentelijke structuurplannen. Het RSV gaat uit van een dualiteit tussen stad en platteland, en ontwerpt een specifiek beleid voor de stedelijke gebieden en voor het buitengebied. Ook de provincie West-Vlaanderen beschikt, sinds maart 2002, over een structuurplan. Deze beleidsplannen hebben geen onmiddellijk effect op de bodembestemmingen. Vandaar dat ter uitvoering van de structuurplannen op alle bestuursniveaus ruimtelijke uitvoeringsplannen en verordeningen opgemaakt dienen te worden. Hierdoor zal het sinds de jaren 70 bestaande stelsel van gewestplannen en gemeentelijke plannen (op termijn) vervangen worden door gewestelijke, provinciale en gemeentelijke ruimtelijke uitvoeringsplannen.

1.1.1.

Structuurplannen en activiteiten in agrarisch gebied

Actieve hoeves

g

Functionele categorisering Actieve hoeve: bewoonde hofstede met beroepslandbouwactiviteit waarbij een minimum nettobedrijfsinkomen wordt gegenereerd van 4957,87 Euro op jaarbasis, gedurende de laatste vijf jaren. Niet-actieve hoeve: bewoonde hofstede met landbouwactiviteit, die maximaal een netto-bedrijfsinkomen genereert van 4957,87 Euro op jaarbasis of is een bewoonde hofstede waarbij de landbouwactiviteit volledig is stopgezet. Beschermde bebouwing: gebouwen en/of historische site die door toepassing van het decreet op landschappen, stads- en dorpsgezichten en monumenten beschermd zijn. Merkwaardige gebouwen: gebouwen, die niet beschermd zijn, maar cultuurhistorische en sociaal-economische waarde voor het gebied hebben. Het gaat om kastelen, forten, kloosters, brouwerijen, molensites, industrieel erfgoed, scholen, militaire gebouwen.

Plattelandsactiviteiten in landelijke toeristisch-recreatieve netwerken · kamers met toeristische dienstverlening · jeugdkampen · jeugdlogies · huurvakantiewoning · kamperen bij de boer · kamers met toeristische dienstverlening · huurvakantiewoningen

· jeugdlogies · huurvakantiewoningen · café/tearoom/restaurant · kamers met toeristisch-recreatieve dienstverlening · toeristisch attractiepunt · kamers met toeristische dienstverlening · jeugdlogies · huurvakantiewoningen · toeristisch attractiepunt

Tabel 9. Provinciaal ruimtelijk kader voor plattelandstoerismeao

Onder invloed van de opkomst van het multifunctionele platteland en de evoluties in de landbouwsector, ontstond de noodzaak om nieuwe functies toe te laten in agrarisch gebied. Het RSV schrijft in gebieden van agrarische structuur van het buitengebied een beleid voor dat gericht is op het behoud en de verdere ontwikkeling van het agrarisch ruimtegebruik door agrarische activiteiten én toeristisch-recreatieve activiteiten. Dit betekent dat een actieve landbouwer in agrarisch gebied onder bepaalde voorwaarden ook een nevenberoep kan uitoefenen zoals een beperkte toeleverende of verwerkende activiteit. Dit heeft bijvoorbeeld betrekking op de verkoop van hoeveproducten en hoevetoerisme. In het PRS van de Provincie West-Vlaanderen werd op basis van de in het RSV aangereikte mogelijkheden van toeristisch-recreatieve bedrijven in het buitengebied, een specifiek beleidskader voor toerisme en recreatie uitgewerkt. Het PRS stelt dat verbreding van de landbouw met niet-agrarische functies mogelijk zijn, wanneer de agrarische structuur drager is van, of sterk gerelateerd is aan andere functies, zoals: w v i | a n ke r p u n t r u i m t e l i j ke e c o n o m i s c h e p l a n n i n g We s t h o e k m e i ‘ 0 6

35

toeristisch-recreatieve functies, vb. hoevetoerisme; economische functies (landbouw als schakel in een geheel van gerelateerde economische activiteiten); natuur- en landschappelijke functie, bv. landbouw als natuur- of landschapsbeheerder; sociaaleducatieve functie bv. kinderen zorgboerderijen.

   

Bovenstaande tabel toont bijvoorbeeld aan dat deze plattelandsactiviteiten in toeristisch-recreatieve netwerken zoals de IJzer-, Heuvel- en Brugse streek, in zowel actieve als niet-actieve hoeves toegelaten worden evenals in hoeves met een beschermde status of die als merkwaardig gebouw gekarakteriseerd kunnen worden.

Leegstaande hoeves

g

Wat de agrarische (bedrijfs)gebouwen die geen agrarische functie meer hebben betreft worden in het RSV specifieke bepalingen met betrekking tot functiewijzigingen opgenomen. Leegstaande hoeves kunnen een dienstverlenende functie krijgen gericht op de landbouw en met een beperkte ruimtelijke dynamiek, een recreatieve laagdynamische functie gekoppeld aan het buitengebied, en een woonfunctie los van de agrarische functie mits deze beantwoordt aan de grenzen gesteld aan zonevreemde woningen. Volgens de visie van het RSV is er in het buitengebied geen plaats om niet-agrarische economische activiteiten of “nieuwe economische dragers” te laten vestigen op leegstaande landbouwzetels, gezien dit de essentiële functies van het buitengebied aantast. De bepalingen van het PRS van de provincie West-Vlaanderen liggen met betrekking tot leegstaande hoeves in het verlengde van de opties opgenomen in het RSV, in leegstaande hoeves kunnen namelijk activiteiten worden toegelaten gericht op wonen en toerisme. Leegstaande hoeve: hofstede met leegstaande woonen bedrijfsgebouwen

In combinatie met wonen van eigenaars: · kamers met toeristische dienstverlening · huurvakantiewoningen In combinatie met wonen van initiatiefnemers: · toeristisch attractiepunt

Tabel 10. Provinciaal ruimtelijk kader voor plattelandstoerisme m.b.t. leegstaande hoevesap

Tevens stelt het PRS dat in functie van de toenemende leegstaande bebouwing in de open ruimte moet gezocht worden naar inpassingmogelijkheden voor alternatieve activiteiten, zonder de agrarische structuur te ondermijnen. Daarbij dienen in elk geval bepaalde aan de landbouw verwante activiteiten bekeken te worden (bv. hoveniersbedrijven, aan de landbouw gerelateerde activiteiten,…).

1.2.

Activiteiten in agrarisch gebied volgens de ruimtelijke ordening regelgeving

Naast het ruimtelijk ordeningsbeleid, zoals weergegeven in de structuurplannen, bestaat de ruimtelijke ordeningsregelgeving in het kader van het vergunningenbeleid zoals opgenomen in decreten, besluiten en omzendbrieven van de Vlaamse regering. Deze regelgeving is gebaseerd op de onderverdeling van het grondgebied van het Vlaamse gewest in bestemmingen. Zoals reeds gesteld, dienen de bestaande gewestplannen en gemeentelijke plannen op termijn vervangen worden door gewestelijke, provinciale en gemeentelijke ruimtelijke uitvoeringsplannen.

1.2.1.

Agrarische en para-agrarische activiteiten

In het verleden was de enige economische activiteit op het platteland de agrarische activiteit. De ruimtelijk ordeningsregelgeving bepaalt ook dat de agrarische bestemmingszone enkel is bestemd voor de landbouwsector in ruime zin. Dit betekent dat het begrip “landbouw” niet restrictief, doch ruim dient te worden opgevat. In die zin kunnen 36


er met name naast de landbouw, ook de tuinbouw, de intensieve veeteelt, landbouwactiviteiten met een niet aan de grond gebonden karakter en para-agrarische bedrijven toegelaten zijn in het agrarisch gebiedaq. Ter verduidelijking staan we even stil bij de term paraagrarische bedrijvenar. De interpretatie ervan zorgt voor veel betwisting. Zowel het onderscheid tussen agrarische en para-agrarische activiteiten als het onderscheid tussen para-agrarische bedrijven enerzijds en zuiver commerciële dienstverlenende en industriële bedrijven anderzijds is moeilijk te maken. Zuiver commerciële, ambachtelijke of industriële activiteiten zonder band met de landbouw zouden bij voorkeur naar industriezones of ambachtelijke zones dienen verwezen te worden. Het hoofdcriterium om te beoordelen of de aanvraag al dan niet een para-agrarisch bedrijf betreft, is het volgende: para-agrarische bedrijven zijn die ondernemingen waarvan de activiteit onmiddellijk bij de landbouw aansluit en erop afgestemd is. Bij de beoordeling kunnen volgende criteria een rol spelen: 1. het grondgebonden karakter van het bedrijf, in aansluiting of vergelijkbaar met agrarisch grondgebruik; 2. de nauwe relatie met het landbouwproductieproces; 3. de strikte relatie met de voortgebrachte landbouwproducten (met uitsluiting van loutere handel). In een ministeriële omzendbrief van 8 juli 1997 inzake toepassing van de gewestplannen wordt een onderscheid gemaakt tussen grondgebonden para-agrarische bedrijven en para-agrarische bedrijven die minder afgestemd zijn op de grondgebonden landbouw. Voor de eerste groep worden volgende voorbeelden gegeven: loonwerkondernemingen, inpak-, conditionerings- en opslagbedrijven voor verse landbouwproducten, koelplaatsen, silo’s en drooginstallaties voor landen tuinbouwproducten en vlasroterijen. Van de tweede categorie para-agrarische bedrijven zijn enkele voorbeelden erkende kinderboerderijen, proefstations voor de landbouw en kennels met uitgeruste hokken voor minstens 100 dieren, veeartsenijkundige klinieken met stallen, inrichtingen met en functie ten behoeve van het algemeen nut, centra voor kunstmatige inseminatie. Slachthuizen, melkerijen, suikerfabrieken, vervoerondernemingen, grondbewerkingsbedrijven, intellectuele beroepen (tuinarchitecten, veeartsen), maneges, vleesverwerkende bedrijven, dierenasielen, een kleiduifschietstand, een inrichting voor ruitersport en een rijschool enz. vallen volgens de rechtsspraak van de Raad van State niet onder de term para-agrarische bedrijven.

In agrarische gebieden zijn naast voor het bedrijf noodzakelijke gebouwen (stallen, loodsen, opslagplaatsen), de woning van de exploitant en verblijfsgelegenheid toegestaan voor zover ze deel uitmaken van een “leefbaar bedrijf”as. Inzake verblijfsgelegenheid kan men denken aan hoevetoerisme of aan verblijfsgelegenheid voor seizoenarbeiders. Essentieel is het tijdelijk karakter van het verblijf en de verbondenheid met de agrarische activiteiten. Het decreet inzake ruimtelijke ordening creëert de mogelijkheid van tijdelijke verblijfsgelegenheden door een permanente uitzonderingsregeling voor zonevreemde woningen en gebouwen. De koppeling aan een ‘leefbaar landbouwbedrijf’ vervalt en de nevenbestemming landbouw is voldoendeat. In principe zijn agrarische bedrijven ook toegelaten in woongebieden indien zij verenigbaar zijn met de onmiddellijke omgeving en in woongebieden met een landelijk karakterau. Er zijn ook landschappelijk waardevolle agrarische gebieden waarin beperkingen gelden met het doel het landschap te beschermen of met het oog op landschapsontwikkelingav.

1.2.2. Niet-agrarische activiteiten Algemeen

g

Het ruimtelijk ordeningsbeleid bepaalt dat de economische activiteiten die niet-agrarisch zijn in principe niet terecht kunnen in agrarisch gebied, maar zich dienen te vestigen in industriegebieden of woongebieden in het landelijk gebiedaw. Ondanks de regelgeving zijn wel, niet-agrarische economische activiteiten terug te vinden in het agrarisch gebied, m.a.w. buiten de geëigende bestemmingsgebieden zoals bepaald door gewestplannen en plannen van aanlegax. In dit geval wordt gesproken over zonevreemde bedrijvigheid. Het gaat dikwijls om activiteiten die ook verenigbaar zijn met de bestemming woongebied, maar die omwille van plaatsgebrek bv. in kleine geconcentreerde dorpskernen, zich vestigen in agrarisch gebied. Daarnaast gaat het vaak ook om historisch gegroeide bedrijvigheid die dateert van voor de opmaak van de gewestplannen, en die uitgegroeid zijn tot kleine familiebedrijvenay.

Afwijking dmv functiewijzigingen

g

Binnen het huidig ruimtelijk beleid bestaan er een beperkt aantal mogelijkheden voor zonevreemde, nieuwe niet-agrarische economische dragers die zich willen vestigen (in hoeves) in agrarisch gebied. Voor bestaande gebouwen in het landelijk gebied zijn er enke-


37

le zogenaamde functiewijzigingen mogelijk, waardoor het mogelijk wordt om af te wijken van de voorschriften van het gewestplan of algemeen plan van aanleg. Deze functiewijzigingen kunnen enkel wanneer: • Het gaat om een functiewijziging tot wonen in een bestaand vergund landbouwbedrijf dat bovendien niet gelegen is in een recreatiegebied of een ruimtelijk kwetsbaar gebied (excl. de parkgebieden). Meergezinswoningen worden evenwel uitgesloten; • Het gaat om wonen met tijdelijke verblijfsgelegenheden op voorwaarde dat de landbouw als nevenbestemming aanwezig blijft; • Het gaat om een functiewijziging van een bestaand, vergund gebouw die is opgenomen op een door de Vlaamse Regering vastgelegde lijstaz. Met betrekking tot het laatste element verscheen onder impuls van de Minister van Ruimtelijke Ordening Dirk Van Mechelen op 28 november 2003 een besluit dat naast de woonfunctie verdergaande mogelijkheden tot functiewijziging voorziet voor zonevreemde gebouwen. Hieraan zijn strenge voorwaarden verbonden. De functiewijzigingen die in dit besluit worden opgesomd kunnen namelijk enkel worden toegestaan aan bestaande, niet-verkrotte, hoofdzakelijk vergunde of vergund geachte gebouwen. Gebouwen worden beschouwd als zijnde verkrot indien ze niet voldoen aan de elementaire eisen van stabiliteit. Bovendien mogen de zonevreemde gebouwen niet gelegen zijn in recreatiegebied, kwetsbaar gebied (excl. parkgebieden) of overstromingsgebied. Hieronder worden enkel de mogelijkheden tot functiewijziging weergegeven die van toepassing zijn op gebouwen die gelegen zijn in agrarisch gebied nl. : 



Kantoor- en dienstenfuncties: op voorwaarde dat deze gecombineerd worden met een woonfunctie, ze een maximale oppervlakte innemen van 100m² en in oppervlakte kleiner blijven dan de oppervlakte van de woonfunctie; Logiesverstrekkende activiteiten: op voorwaarde dat er max. 4 kamers ingericht worden, er kan ontbijt aangeboden worden doch in een aparte ontbijt- en verblijfsruimte bij particulieren, en niet in de vorm van een restaurant of café; ook deze functie dient gecombineerd te worden met een woonfunctie. Een voorbeeld van een aanvaardbare functiewijziging: 3 kamers voor bed and breakfast + 1 ontbijtruimte in schuur van zonevreemde woning (voormalige boerderij) zonder landbouw als nevenfunctie. Een niet vergunbaar voorbeeld

38







is een klein hotel met half pension in schuur van voormalige boerderij. Opslag: van allerlei materialen is toegestaan maar het produceren van afgewerkte producten blijft echter onmogelijkba; er kan bijvoorbeeld gedacht worden aan de winterberging van caravans, berging van oldtimers, opslag van hout voor een schrijnwerkerij, enz. in een oude hoeve. Een niet vergunbaar voorbeeld is een schrijnwerkerij in dezelfde leegstaande stal. Een paardenhouderij, een manege, een dierenasiel, een dierenpension, een dierenartsenpraktijk, een tuinaanlegbedrijf, een kinderboerderij of een instelling waar hulpbehoevenden al dan niet tijdelijk verblijven en landbouwactiviteiten of aan de landbouw verwante activiteiten uitoefenen; een voorbeeld van een aanvaardbare functiewijziging is het omvormen van een leegstaande boerderij naar dagverblijf voor autistische kinderen, met onder meer therapeutische verzorging van pony’s en schapen. Een niet vergunbaar voorbeeld: omvormen van leegstaande boerderij naar tuincentrum met plantenverkoop. Voor gebouwen uit de inventaris van bouwkundig erfgoed wordt de nieuwe functie vrijgelaten als de voortzetting van de vroegere functie niet haalbaar is en op voorwaarde dat de nieuwe functie de erfgoedwaarde ongeschonden laat of verhoogt;

Bij de functiewijziging dienen zoals reeds gesteld aan bijkomende voorwaarden voldaan te worden. Ten eerste kunnen deze nieuwe functies enkel kunnen worden toegestaan als het gebouw of gebouwencomplexbb niet meer geschikt is voor de vergunde of vergund geachte functie op het moment van de aanvraag, of wanneer als economische, maatschappelijke, milieutechnische, gebruikstechnische of andere redenen de uitoefening van deze functie in de weg staan. Daarnaast dient het gebouwen bouwfysisch wel geschikt te zijn voor de nieuwe functie. Dit betekent dat gedurende een periode van 2 jaar voor de aanvraag tot functiewijziging er aan het gebouw(encomplex) geen uit financieel en bouwtechnisch oogpunt ingrijpende werken uitgevoerd zijn en dat het gebouw(encomplex) zonder uit financieel of bouwtechnisch oogpunt ingrijpende werken kan klaargemaakt worden voor de nieuwe functie. Ten derde is het de aanvrager en de eigenaar gedurende een periode van tien jaar na de vergunning tot wijziging van gebruik niet toegestaan uit financieel en bouwtechnisch oogpunt ingrijpende vergunningsplichtige werken uit te voerenbc. Deze voorwaarden vloeien voort uit de doelstelling van het besluit, met name een


valorisatie van het bestaande gebouwenpatrimonium in Vlaanderen. De functiewijzigingen worden enkel toegestaan op voorwaarde dat de goede ruimtelijke ordening niet wordt geschaad en dat aan de volgende aspecten aandacht wordt geschonken, met name de invloed van het nieuwe gebruik op het aantal te verwachten gebruikers, bewoners of bezoekers van het gebouw; op het mobiliteitsaspectbd; de relatie van het nieuwe gebruik met de in de omgeving aanwezige functies; de relatie van het nieuwe gebruik met de in de omgeving vastgelegde bestemmingen; en zoals reeds gesteld het al dan niet bouwfysisch geschikt zijn voor het nieuwe gebruik. Tot slot kan in het kader van artikel 195 bis van het Decreet Ruimtelijke Ordening de functie gewijzigd worden van een bestaand vergund gebouw dat definitief beschermd is als monument, voorzover de voortzetting van de vroegere functie onmogelijk blijkt of een duurzame leefbaarheid van het gebouw niet garandeert en de nieuwe functie de erfgoedwaarde ongeschonden laat of verhoogt.

2. (Nieuwe) economie op het Vlaamse platteland volgens het SPRE be Uit het voorgaande deel komt duidelijk naar voren dat vanuit het ruimtelijk ordeningsbeleid de economische activiteiten in het buitengebied dienen gerelateerd te zijn aan de landbouwsector. Ook landbouwverbredingsactiviteiten zoals hoevetoerisme en streekproducten zijn volgens dit beleid mogelijk. Tevens werd recent de deur op een kier gezet voor niet-agrarische activiteiten op het platteland, zij het onder strikte voorwaarden. Op dit landbouwgericht beleid in het buitengebied wordt vanuit economische hoek kritiek geleverd. Het Strategisch Plan Ruimtelijke Economie (SPRE) is een studie die opgemaakt werd ter voorbereiding van de herziening van het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen in 2007. De studie zoomt in op de eigenheid en de werking van de economie op het platteland. Het SPRE kiest bewust niet voor het begrip buitengebied maar voor de neutralere noties plattelandsgebieden en landelijke gebiedenbf. Op basis hiervan wordt gepleit voor een breder dan een landbouwgerelateerde economisch beleid voor het Vlaamse platteland. De vaststellingen van het SPRE m.b.t. de Vlaamse platte-

landseconomie worden hieronder besproken, om vervolgens dieper in te gaan op de suggesties m.b.t. de ontwikkeling van een ‘ander’ economisch beleid voor het platteland, waarin plaats wordt gemaakt voor nietagrarische economische activiteiten.

2.1.

Kenmerken van de plattelandseconomie in Vlaanderen

In het SPRE worden er binnen Europa drie types van plattelandsgebieden onderscheiden: kernplattelandsgebieden, afgelegen plattelandsgebieden en de periurbane plattelandsgebiedenbg. Vlaanderen heeft bijna uitsluitend met de laatste categorie van gebieden te maken, gezien dit type gebieden nabij stedelijke gebieden gelegen zijn. De peri-urbane plattelandsgebieden kennen hierdoor een sterke suburbanisatiedruk, maar hebben, ten gevolge van hun intense wisselwerking met de stedelijke gebieden, andere (en meer) economische ontwikkelingsmogelijkheden dan echt afgelegen rurale zones, zoals we die in andere Europese landen kennen. Het SPRE beschrijft een plattelandseconomie in Vlaanderen die breder is dan de landbouweconomie en de agro-industrie. Met andere woorden de landbouwsector blijft vanuit landschappelijk en ecologisch oogpunt zeer belangrijk, maar vanuit een economische invalshoek speelt de sector geen hoofdrol meer op het Vlaamse platteland. Hierdoor is het gewicht van de landbouwsector in vergelijking met de industriële en dienstensector in de plattelandsgebieden eerder beperkt geworden. In de landelijke (overgangs)gebieden zijn volgens het SPRE zowel de industrie als de diensten respectievelijk 3 tot 6 maal zo belangrijk als de landbouw. Commerciële en niet-commerciële diensten zijn dan weer ondervertegenwoordigd op het platteland. Het aandeel van de industrie daarentegen ligt er hoger dan in het stedelijk gebied. Enkele niche-activiteiten doen het ook zeer goed op het platteland, meer bepaald een aantal industriële sectoren maar ook een aantal diensten, onder meer zakelijke dienstverlening en het transport. Daarnaast kunnen opportuniteiten die samengaan met de ICT de lokalisatiecondities op het platteland verbeteren. Het platteland kent ook veel zonevreemde economie. De economische rol van het platteland is volgens deze studie niet alleen heel wat ruimer dan de landbouw, de economie op het platteland presteert bovendien goed. De verklaring hiervoor dient volgens het SPRE gezocht te worden in de specifieke omgevingsfactoren


39

die op het platteland aanwezig zijn. Met name de hoeveelheid van beschikbare ruimte, maar ook de kwaliteit ervan. Het platteland biedt immers een goed omgevingsklimaat voor wonen en werken. Bovendien zijn de nabije ligging van het platteland aan, en de sterke interactie met de stedelijke gebieden grote troeven. De toenemende agglomeratienadelen in de stedelijke gebied, zoals bv. de mobiliteitsproblematiek, spelen ook in het voordeel van het platteland. Hierdoor krijgen bedrijven op het platteland betere perspectieven en grotere overlevingskansen dan hun stedelijke collega’s. Naast de ruimtelijk-economische positionering is de afwezigheid van sociale spanningen (gezien het hoge KMO-gehalte van plattelandseconomieën) een bijkomende troef van de plattelandseconomie. De vaststelling dat plattelandseconomie veel meer is dan enkel landbouw, staat volgens de onderzoekers sterk in contrast met het plattelandsbeleid zoals het gevoerd wordt op het Europees en Vlaams bestuursniveau, in essentie de twee niveaus waarbinnen het plattelandsbeleid tot stand komt. Het Europees plattelandsbeleid evenals het Vlaamse Plattelandsontwikkelingsprogramma (PDPO)bh blijven, ondanks de aanzet tot verruiming in de 2e pijler van het GBL, te sterk landbouwgericht. Tevens is het economisch ontwikkelingsbeleid op het Vlaamse platteland enkel gedefinieerd vanuit de sectoren, landbouw, toerisme en recreatie, natuur en landschap. Ook andere beleidskaders inzake economische ontwikkeling van het platteland, meer bepaald het ruimtelijk ordeningsbeleid en de opties van het RSV ten aanzien van het buitengebied, zijn volgens de onderzoekers te restrictief.

2.2.

Een ruimtelijk-economisch plattelandsbeleid?

Op basis van de kenmerken van de plattelandseconomie in Vlaanderen wordt in het SPRE gepleit voor een ruimtelijk-economisch plattelandsbeleid, met drie grote pijlersbi : 1. ruraal-urbaan partnerschap: is de basis van waaruit een zinvol plattelandsbeleid moet vertrekken en waarbinnen aangrenzende stedelijke en landelijke gebieden een complementaire economische rol te vervullen hebben binnen een ruimer geo-economisch geheel. Gezien de economische portefeuille van het platteland heel wat rijker is dan kleinschalige, aan de landbouw gerelateerde initiatieven die pogen het historisch plattelandskarakter te bewaren, moeten nieuwe initiatieven van plattelandsontwikkeling die gebaseerd zijn op 40

niet-agrarische economische activiteiten ook kansen krijgen. Het ontwikkelen van de potenties en lokalisatievoordelen van het platteland kan bovendien een significante ontwikkeling hebben op de economische ontwikkeling en dus op de leefbaarheid van het platteland. Daarnaast dienen, in het licht van een aantal economische activiteiten die het zeer goed doen op het platteland, de lokale ontwikkelingskansen van het platteland bekeken wordenbj; 2. ruimte voor een ruraal ondernemerschap binnen een selectief multifunctioneel modelbk : de huidige plattelandseconomie heeft reeds een multifunctioneel karakter en ondergaat een verdere verbreding en diversificatie. De economische vitaliteit van het platteland kan enkel bewaard en versterkt worden wanneer met dit multifunctioneel kader wordt rekening gehouden. In verband met solitaire vestigingen wordt gepleit om een coherente strategie te ontwikkelen voor het hergebruik van verlaten (agrarische) gebouwen en voor nieuwe economische dragers, zowel in de sfeer van de landbouw en aanverwante functies maar ook in andere economische niches zoals opslag, recreatie inclusief horeca, zelfstandigen, vrije beroepen en ambachtelijke bedrijven. De schaal van de activiteit zal in belangrijke mate richtinggevend zijn voor de lokale appreciatie inzake draagkracht van en inpassing in de omgeving; 3. een ruraal ondernemerschap in een strategie van (ruimtelijke) kwaliteit: er dient rekening gehouden te worden met de mogelijkheden en beperkingen van de kwetsbare omgeving, de omvang en de draagkracht van de ruimte en het eigen karakter van de locatie. Naast de algemene kwaliteitsprincipes die overal gelden, dient de rurale ondernemer de verantwoordelijkheid te dragen voor de verbetering van de ruimtelijke kwaliteit op het platteland en de opbouw van de identiteit ervan. Ondernemers die dit niet wensen, kunnen in een andere, meer stedelijke economische omgeving terecht. De realisatie van deze drie pijlers dient te gebeuren door een interactief faciliterend beleidskader. Er is ten eerste een Vlaams beleidsengagement nodig dat de vitale plattelandseconomie als ruimtelijk-economisch beleidskader, als uitgangspunt neemt. Dit zou de provinciale en subregionale initiatieven, die reeds in deze richting werken, kunnen versterken. Voorbeeldprojecten kunnen de mogelijkheden en grenzen van het voorgestelde model aftasten. Daarnaast dient de rurale ondernemer sterker betrokken te worden bij het plattelandsbeleid, door middel van afdwingbare af-


spraken met wederzijdse verplichtingen tussen overheid en rurale ondernemer te maken. Enerzijds krijgt de ondernemer hierdoor (rechts)zekerheid m.b.t. de activiteiten die hij of zij wenst te ontplooien binnen op voorhand afgesproken grenzen, anderzijds krijgt de overheid hierdoor zekerheid dat er ook in kwaliteit wordt geïnvesteerd.

Besluit Uit de ruimtelijke ordeningsregelgeving blijkt dat aangaande nieuwe niet-agrarische activiteiten zowel in actieve als in leegstaande hoeves in de eerste plaats gedacht wordt aan functies als wonen, zachte recreatie en toerisme of/en bij landbouwactiviteiten aansluitende functies. Het recente besluit van de Vlaamse regering inzake functiewijziging van zonevreemde gebouwen geeft iets meer mogelijkheden aan niet-agrarische economische activiteiten, maar onder strenge voorwaarden die de praktische toepassing ervan moeilijk maakt. Het ruimtelijk ordeningsbeleid blijft op deze manier zeer sterk gericht op de landbouwfunctie van het platteland. Uit de studie van het SPRE blijkt echter dat de plattelandseconomie in peri-urbane plattelandsgebieden de landbouweconomie overstijgt, en dat deze bovendien belangrijke troeven heeft. Op basis van deze vaststellingen wordt gepleit voor een ruimtelijkeconomisch plattelandsbeleid met drie pijlers namelijk een ruraal-urbaan partnerschap, mogelijkheid tot een ruraal ondernemerschap binnen een selectief multifunctioneel model, in een strategie van (ruimtelijke) kwaliteit. Naast de algemene kwaliteitsprincipes die overal gelden, dient de rurale ondernemer de verantwoordelijkheid te dragen voor de verbetering van de ruimtelijke kwaliteit op het platteland. Het SPRE pleit ervoor om rekening te houden met het multifunctioneel karakter van de plattelandseconomie om de economische vitaliteit van het platteland te bewaren en te versterken. In verband met solitaire vestigingen wordt gevraagd om een coherente strategie te ontwikkelen voor het hergebruik van verlaten (agrarische) gebouwen en voor nieuwe economische dragers, zowel in de sfeer van de landbouw en aanverwante functies als in andere economische niches.


41

42


h oo f d s t u k 5 b e l e i d e n on d e r z oek i n z a k e h e r g e b r u ik i n N e d e r l a nd

Inleiding In dit hoofdstuk wordt het Nederlands beleid ten aanzien van vrijkomende hoevegebouwen besproken. Na een korte inleiding op de Nederlandse ruimtelijke ordening, wordt ingegaan op de verschillende regelgevingen terzake op nationaal niveau en enkele vernieuwende initiatieven op provinciaal niveau. Vervolgens worden de resultaten van reeds gevoerd onderzoek naar de omvang en aard van hergebruik van hoeves in Nederland, op een rijtje gezet.

1. Ruimtelijke ordeningsbeleid en landbouw in Nederland

kwaliteiten van het platteland. In de Vijfde nota Ruimte, de voorganger van de huidige Nota Ruimte, werden er reeds regelingen voorzien m.b.t. vrijkomende agrarische bedrijfsgebouwen (VAB) in het landelijk gebied, namelijk de regeling” Ruimte voor Ruimte” (RvR) en de regeling “Functieverandering VAB”. Het verschil tussen beide is het feit dat de RvR regeling betrekking heeft op de functie wonen en de regeling Functieverandering handelt over functieverandering van de VAB in het algemeen. In de RvR regeling worden VAB namelijk gesloopt en vervangen door compensatiewoningen al dan niet op hetzelfde perceel (cf. infra). In de regeling functieverandering komen de VAB ook voor andere functies dan wonen in aanmerking. Beide regelingen worden achtereenvolgens besproken.

Om de ruimte van het Nederlands grondgebied te ordenen, maakt Nederland, net als Vlaanderen nu, gebruik van plannen, die opgemaakt worden door het Rijk, de provincies als de gemeenten. Het Rijk vat zijn plannen samen in een planologische kernbeslissing (PKB)bl, provincies en gemeenten werken dit nader uit in streek- en bestemmingsplannen. De Wet op de Ruimtelijke Ordening (WRO) biedt het instrumentarium aan, voor het voeren van een ruimtelijk beleid en regelt hoe de plannen tot stand komen en gewijzigd wordenbm. Op nationaal niveau stelt het rijk Nota’s voor de ruimtelijke ordening op, waarin de principes voor de ruimtelijke inrichting van Nederland vastgelegd worden. In april 2004 werd in een PKB de nieuwe nota Ruimte vastgelegdbn. De nota Ruimte handelt over inrichtingsvraagstukken die spelen tussen nu en 2020, met een doorkijk naar 2030. De wettelijke status van de nota zorgt ervoor dat het nationaal ruimtelijk beleid doorwerkt in de ruimtelijke plannen van de provincies en de gemeenten. De nieuwe Nota Ruimte kiest voor meer bebouwing in Nederland, ook in het platteland. Onder het motto: “decentraal wat kan, centraal wat moet” zullen de gemeenten en provincies meer bevoegdheden krijgenbo.

2. Regelin gen m.b.t. vrijkomen de agrarische gebouwen in Nederland Net als in Vlaanderen, staat in Nederland de agrarische sector sterk onder druk. Veel landbouwers stoppen met hun activiteiten, en er wordt dan ook gevreesd voor de leefbaarheid van het platteland evenals de ruimtelijke 44

Figuur 3. Relatie tussen VAB bp

2.1.

Ruimte voor Ruimte regeling (RvR)

De RvR regeling wordt zowel toegepast in het kader van de Reconstructie van de intensieve veehouderij in Nederland als in de Vijfde Nota RO. De inzet van de RvR regeling verschilt tussen beide. In de Vijfde nota gaat de RvR regeling niet over de sanering van bedrijven, maar heeft het de functie van stuurinstrument voor de ruimtelijke ordening. De RvR in de Reconstructieproblematiek heeft alleen betrekking op de veehouderij in bepaalde concentratiegebieden. 2.1.1.

RvR of Rood voor Rood in het kader van de Vijfde Nota RO

In de Vijfde Nota Ruimtelijke ordening van het Rijk kregen de provincies de mogelijkheid aangeboden om een regeling “Ruimte voor Ruimte” te ontwikkelen. In de RvR regeling wordt voorzien dat ter financiering van het slopen van niet monumentale of niet karak-


teristieke gebouwen in het landelijk gebied, één of meer compensatiewoningen kunnen worden gebouwdbq. Enkel bebouwing die het landschap ontsiert of er niet in past, kan gesloopt worden. Het hoofddoel van deze regeling is het verbeteren van de ruimtelijke kwaliteit, het nevendoel is de verbetering van de milieukwaliteit. De bouw van de compensatiewoning mag niet leiden tot extra beperkingen van de uitbreidingsmogelijkheden van agrarische bedrijven in de omgeving. Men spreekt ook van Rood voor Rood regelingen. 2.1.2.

RvR in de concentratiegebieden Veehouderij

Op 1 april 2002 is in Nederland de “Reconstructiewet concentratiegebieden veehouderij” in werking getreden die gericht is op het reorganiseren van de intensieve veehouderij. Directe aanleiding voor deze wet was het uitbreken van de varkenspest in 1997. De wet is van toepassing op de concentratiegebieden van veeteeltbedrijven die zich bevinden op zandgronden in de Nederlandse provincies Noord-Brabant, Limburg, Gelderland, Utrecht en Overijsselbr. In deze concentratiegebieden leidt de hoge veedichtheid tot milieuproblemen. Dit is des te problematischer gezien in deze gebieden ook belangrijke onderdelen van de Ecologische Hoofdstructuur liggen, het netwerk van groene corridors in Nederlandbs. De Reconstructiewet wil tegelijkertijd de verschillende problemen op het gebied van veterinaire kwetsbaarheid, natuur, landschap, milieu en ruimtelijke kwaliteit integraal aanpakken en een kwaliteitsimpuls geven aan het platteland. Het Rijk financiert de reconstructie voor maar de provincies zijn uiteindelijk verantwoordelijk voor de uitvoering en de financiering ervanbt. Dit gebeurt door de opmaak van reconstructieplannenbu. De inzet van de RvR regeling in de vijf reconstructieprovincies wordt ook wel “woningen voor stallenregeling” of “rood (laten betalen) voor groen - regeling” geheten. De landbouwers wordt een “warme sanering” aangeboden bestaande uit twee componentenbv. Naast de mogelijkheid om in het kader van RvR subsidie aan te vragen bij de provincie voor de sloop van bedrijfsgebouwen kunnen veehouders, die.een.of.meerdere intensieve veehouderijtakken wensen te beëindigen, hun fosfaatproductierechten aanbieden.aan.de.overheid in.ruil voor een.vergoeding. Tevens wordt een provinciale vergoeding gegeven voor de resterende getaxeerde waarde van gebouwen en inventaris. Voorwaarde is dat in principe alle gebouwen, die in gebruik waren voor de te beëindigen veehouderijtak, worden gesloopt. Eventuele herinvestering van (een deel van) deze gelden in andere agrarische activiteiten is niet strijdig met de doelstellingen van de regeling. 2.1.3.

Operationalisering RvR

Om de sloop van stallen te financieren, wordt het aan de provincies toegelaten om compensatiewoningen te bouwen. De compensatie kan zowel ter plekke gebeuren (bij incidentele toepassing van de RvR) als binnen of geconcentreerd aansluitend aan de bebouwingscontour of de begrenzing van het stedelijk gebiedbw (bij veelvuldig toepassing van RvR regeling). De provincies mogen tevens de ruimtelijke kaders bepalen waarbinnen deze woningen mogen worden gebouwd. Iedere provincie geeft een andere invulling aan beide aspecten van de RvR regeling zodat er verschillen ontstaan in de situering van de nieuw te bouwen woning, als in de financiering en de uitvoering van deze regeling. In de reconstructiegebieden Noord-Brabant en in Overijssel mogen de compensatiewoningen bijvoorbeeld niet worden gebouwd op het agrarisch perceel zelf, dit in tegenstelling tot in Utrecht. Illustratief hiervoor is het onderstaande overzicht. Aantal woningen

Waar

Herziening streekplan

Rond beperkt aantal (grotere) steden Aansluiting op bestaande bebouwing

Overijssel

900

Neen

Limburg

900

Noord-Brabant

300

Rond steden en dorpen

Neen

Gelderland

1500

20 % en 80 % rond kernen

Ja

Utrecht

200

Overal

Partieel

Partieel

Tabel 11. RvR in reconstructiegebiedenbx w v i | a n ke r p u n t r u i m t e l i j ke e c o n o m i s c h e p l a n n i n g We s t h o e k m e i ‘ 0 6

45

Een voorbeeld van een provincie met een RvR regeling buiten de reconstructiegebieden, is Zuid-Holland. Deze regeling is gericht op bedrijfsgebouwen van reeds eerder gestopte agrarische of niet- agrarische bedrijven en kassen buiten de concentratiegebieden voor glastuinbouw. In ruil voor het slopen van een bepaald minimum van bedrijfsgebouwen mogen één of meer compensatiewoningen worden gebouwd in het platteland of aansluitend aan de kern. Zuid-Holland past de regeling enkel op die locaties toe, waar sloop en vervangende nieuwbouw daadwerkelijk tot kwaliteitswinst leiden. Per saldo neemt de hoeveelheid bebouwing in het platteland hierdoor af én er wordt voorkomen dat de vrijkomende agrarische bebouwing wordt gebruikt voor ongewenste functies. Er bestaan niet enkel grote interprovinciale verschillen qua inhoud van regeling, maar ook in de wijze van financiering. Sommige provincies sloten een bestuursovereenkomst af met de gemeenten, waarin afspraken worden vastgelegd over de verdeling van de risico’s en de inbreng van de grondenby Andere provincies zoals.bv..Noord-Brabant en.Limburg kozen.voor een.PPS constructie waarbij het financiële risico wordt gedragen door de provincie en door private partijen. De PPS constructie neemt de vorm aan van een ontwikkelingsmaatschappij die door lokaal maatwerk in samenwerking met de gemeente, de compensatiewoningen op planologisch aanvaardbare locaties zal inplantenbz. Ter illustratie wordt hieronder een overzicht gegeven van de resultaten van de 2e toepassing van de RvR regeling in Noord- en Midden-Limburg in 2003. 222 bedrijven van de 287 deelnemende bedrijven kwamen in aanmerking voor de sloopregeling. Van deze 222 sloopten 167 bedrijven 284 006 m² (voor een totaal bedrag van 26.636.340,95€).

RBV-2

TOTAAL

ZONDER RvR (zonder sloop)

MET RvR (met sloop)

Subsidieverlening

30 okt 03

30 apr 04

30 okt 03

30 apr 04

30 okt 03

30 apr 04

Aantal ingediende aanvragen

292

287

51

65

241

222

Toegewezen beschikking Status verleend

258

253

33

47

209+16*

205+1*

Afgewezen/niet Ontvankelijk

34

34

18

18

16

16

Subsidievaststelling

30 okt 03

30 apr 04

30 okt 03

30 apr 04

30 okt 03

30 apr 04

Ingediende verzoeken tot Uitbetaling

121

216

40

47

81

168+1*

Toewijzingen

120

215

40

47

80

167

Afwijzingen

1

1**

0

0

1

1**

Nog in procedure

*Van de 241 resp. 222 aanvragen met sloopsubsidie zijn er 209 resp. 205 volledig toegewezen, d.w.z. zowel voor de fosfaat- als de sloopsubsidie. Van de overige 16 resp. 1 is alleen het fosfaatsubsidie toegewezen. **Eén verzoek tot uitbetaling heeft geen sloopsubsidie ontvangen voor de sloop van de bedrijfsgebouwen behorende bij de varkenstak, aangezien zij niet voldaan heeft aan 1 of meerdere voorwaarden voor beëindiging.

Tabel 12. Resultaten RvR in de provincie Limburgca.

46


2.1.4.

Nadelen van de RvR regeling

De RvR regeling heeft niet enkel voordelen maar ook nadelen. Een eerste nadeel bestaat erin dat de provincies zeer veel woningen dienen bij te bouwen om de sloop van de stallen te betalen, en dat deze woningen gerealiseerd worden in het landelijk gebied. Dit gaat in tegen het provinciaal ruimtelijk beleid in Nederland van de laatste jaren. Er is tevens een gebrek aan visie op landschapskwaliteit bijvoorbeeld m.b.t. de inpassing van de compensatiewoningen in het landschap. Hergebruik van boerderijen wordt bemoeilijkt, gezien verplicht wordt dat iedere agrarische bestemming van het perceel wordt gehaald na opkoop. Dit is evenmin gunstig voor de ruimtelijke kwaliteit, gezien boeren grotendeels verantwoordelijk zijn voor het landschapsbeheer in het landelijk gebiedcb. Kritische stemmen stellen bovendien dat de beleidsprioriteiten van de reconstructieregeling vooral op mestbeleid zijn gericht en nauwelijks op de ruimtelijke ordening. Vandaar dat er twijfel bestaat of er een ruimtelijke kwaliteitsverbetering zal optreden door de sloop van bedrijfsgebouwen. Een belangrijke reden voor die twijfel is het ontbreken van een voorkeursregeling in het opkoopbeleid die ertoe had kunnen leiden dat bedrijven in kwetsbare gebieden stoppen. De regeling wordt bovendien financieel, in combinatie met de sloopvergoeding van de provincie, niet als een gouden handdruk ervaren. Enkel de rijkste boeren met de meest gunstige uitgangspositie kunnen eraan meedoen, niet de bedrijven met problemen. Voor de provincies is dit ook een moeilijke regeling, gezien niet duidelijk is hoeveel veehouders willen stoppen, en hoe hoog de vergoedingen zullen zijn. Doordat de provincies de sloopvergoeding voor schieten, hebben ze pas een zicht op het financiële prijskaartje en op verlies of winst nadat de compensatiewoningen verkocht wordencc.


47

2.2.

2.2.1.

Regeling Vrijkomende agrarische bebouwing

Algemeen

Nieuwe Economische dragers in de Provincie Zeeland

Opzet van het NED-systeem

g

De Vijfde nota RO (en de hierop gebaseerde provinciale streekplannen) geeft het kader aan waarbinnen het provinciaal beleid kan verruimd worden om functieveranderingen voor vrijkomende agrarische bebouwing mogelijk te maken. Naast slopen (zoals voorzien in de RVR regeling) zijn er mogelijkheden om boerderijen te herbestemmen of nevenfuncties toe te laten. In de Vijfde nota RO zijn mogelijkheden opgenomen om agrarische nevenfuncties, niet-agrarisch verwante bedrijven en bewoning toe te laten in de VAB: “Vrijkomende bebouwing in het buitengebied, welke goed past in het landschap, kan worden herbenut voor kleinschalige functies. Vrijkomende bebouwing die niet de vereiste kwaliteit heeft, kan worden gesloopt.”cd. Meerdere provincies in Nederland hebben een aparte regeling voor vrijkomende agrarische bebouwingce. De provinciale regelgeving vertoont op sommige vlakken grote overeenkomsten, maar er doen zich ook enkele opvallende verschillen voor. De eerste overeenkomst bestaat erin dat vele provincies een afwachtende houding aannemen ten opzichte van bedrijfsmatig hergebruik. De provincies Zeeland en Overijssel vormen hierop een uitzondering. Zeeland wil ondernemers actief stimuleren met behulp van een convenant om zich in een voormalige boerderij te vestigen (cf. infra). Overijssel beperkte zich tot voor kort tot de opmerking dat de ontwikkeling van nieuwe activiteiten in voormalige hoeves zullen worden aangemoedigd. Begin 2004 besliste de provincie om enkele pilootprojecten op te zetten en te toetsen of hergebruik van boerderijen toelaatbaar is. Een tweede overeenkomst is dat de meeste provincies het bedrijfsmatig hergebruik beperken tot kleinschalige activiteiten. Enkele provincies benadrukken dat de bestaande bebouwing de nieuwe bedrijfsactiviteiten moet kunnen huisvesten. Noord-Brabant en Noord-Holland stellen een norm voorop voor een maximale omvang van de bedrijfsruimten. Noord-Holland staat dan weer nieuwbouw toe, zolang eenzelfde hoeveelheid wordt gesloopt. Een laatste overeenkomst bestaat erin dat de provincies eisen stellen aan het type bedrijvigheid dat in de voormalige boerderijen mag worden gevestigd. Vervangende agrarische activiteiten hebben de voorkeurcf.

48

2.2.2.

In tegenstelling tot de meeste Nederlandse provincies die een afwachtende houding aannemen ten opzichte van hergebruik van VAB voor (niet agrarische) bedrijfseconomische functies, wenst de provincie Zeeland met haar “Nieuwe Economische Dragers systeem” een antwoord vinden op het verdwijnen van de agrarische sector als toonaangevende economische drager van het platteland. Zeeland is van oudsher een agrarische provincie, bijna 70% van het landschap wordt er gebruikt voor de landbouwcg. Het aantal landbouwers gaat er gestaag achteruit. Tussen 1996 en 2002 verdween één op vijf agrarische bedrijven, de sterkste daling vond plaats in Zeeuws-Vlaanderen (22%). In 2000 waren er in de provincie ruim 3900 landbouwbedrijvench. De provincie Zeeland nam in 2001 met betrekking tot het stimuleren van hergebruik in voormalige hoevegebouwen een uitzonderlijk initiatief door een “Nieuwe Economische Dragers (NED) systeem” op te nemen in het eigen streekplan. Dit initiatief heeft tot doel het vergroten van de economische vitaliteit én het verbeteren van de ruimtelijke kwaliteit van het platteland in de provincie. De eerste doelstelling wil de provincie realiseren door het toelaten van zogenaamde NED of “andere dan agrarische activiteiten” in bestaande bebouwing in het landelijk gebied. Het beleid is gebaseerd op drie belangrijke pijlers. De eerste pijler bestaat uit een positieve (niet-limitatieve) lijst van mogelijke gebruiksfuncties, ongeveer een 80-tal. Per activiteit wordt vermeld in welke vijf streekplanzones (agrarische ontwikkeling richtinggevend, aandachtsgebied landschap, ontwikkelingszone plattelandstoerisme, kernrandzones en economische ontwikkeling richtinggevend) en bij welke functies (landbouw verwante functies, opslag, recreatie, aan huis gebonden beroepen, medisch(verwant)e dienstverlening; overige dienstverlening, ambachtelijk landbouwproduct verwerkende bedrijven, overige ambachtelijke bedrijven) deze activiteiten passen en welke maximale bedrijfsoppervlaktematen erbij gelden. Door deze handleiding in haar bestemmingsplan voor het landelijk gebied op te nemen kan de gemeente over een afwegingskader beschikken voor een locatietoets. Een potentiële NED wordt getoetst op drie criteria: • Vergelijkbaarheid met functie uit positieve lijst naar aard, schaal en gevolgen omgeving;


• Volwaardigheid van het plan voor verbetering ruimtelijke kwaliteit (kosten, kwalitatieve beoordeling) • Mate van kennelijke (on)redelijkheid van extra kwaliteitsimpuls in landelijk gebied. Randvoorwaarden die bij de beoordeling van een aanvraag voor de toelating van een NED niet uit het oog mogen verloren worden, zijn: het respect voor milieunormen, regels voor afvalwaterlozing, streekplancriteria met betrekking tot verkeer en gevolgen voor agrarische productiefunctie en voor natuur en landschap. De tweede doelstelling is het realiseren van een betere ruimtelijke kwaliteit. De toestemming tot vestiging van een NED (waarvoor een vrijstelling of een wijziging van het bestemmingsplan nodig is) vergt een tegenprestatie van de ondernemer in de vorm van een plan dat gericht is op de toename van de ruimtelijke kwaliteit (hier kan slechts zeer uitzonderlijk worden van afgeweken). De gemeente en initiatiefnemer sluiten hiertoe een privaatrechterlijke standaardovereenkomst af, waarin de tegenprestatie in de vorm van landschaps- en natuurontwikkeling, sanering van de bebouwing en/of verbetering van de uitstraling van het erf vastgelegd wordt. Om de hoogte van de investering van de ondernemer te meten, wordt deze gekoppeld aan een percentage van het kadastraal inkomen (onroerend zaakbelasting van het totale perceel). Een Toetsingscommissie beoordeelt of er sprake is van een kwalitatief volwaardig plan en adviseert daarover het gemeentebestuur. De gemeenten binnen de Provincie Zeeland dienden de NED systematiek op hun beurt te vertalen in nieuwe bestemmingsplannen voor het buitengebied. Er werd een convenant afgesloten tussen de provincie en alle Zeeuwse gemeenten om het nieuwe beleid om te nemen in de bestemmingsplannen voor 31 juli 2004.

Evaluatie van het NED systeem

g

ci

In 2004 werden de resultaten van het nieuwe Plattelandsbeleid van de provincie Zeeland geëvalueerd. Hieruit bleek ten eerste dat (op 31 juli 2004), slechts een deel van de gemeenten het nieuwe NED beleid overnam in hun bestemmingsplannen, zoals overeengekomen in de convenant afgesloten tussen de beide bestuursniveaus. Reeds ingevoerd

In ontwikkeling

Achterblijvend

Tholen

Noord-Beverland

Borsele

Vlissingen

Veere

Goes

Reimerswaal

Middelburg

Kapelle

Sluis-Aardenburg

Hulst

Terneuzen

Oostburg

Schouwen-Duiveland

Tabel 13. Implementatie van NED beleid in de provincie Zeelandcj

Slechts vier gemeenten hebben inmiddels een integraal en op de NED afgestemd bestemmingsplan landelijk gebied vastgesteld, vijf gemeenten zijn er mee bezig. De overige gemeenten namen nog geen initiatief. De provincie Zeeland stelt vast dat slechts weinig gemeenten aandacht hebben voor de opzet van een plattelandsbeleid, maar de aandacht vooral richten op stedelijke en industriële ontwikkelingen. Het aantal aanvragen van eigenaars van vrijkomende agrarische gebouwen voor hergebruik is bovendien eerder beperkt. In 2002 was er slechts sprake van elf aanvragen, waarvan er acht positief werden geadviseerd. Twee van de drie afgewezen aanvragen hadden als reden dat het ingediende project onvoldoende kwaliteitswinst genereerde, het andere afgewezen voorstel paste niet binnen de kaders van de Nota Vitaal Platteland Zeeland. Vijf van deze aanvragen gebeurden in de gemeente Sluis, een gemeente die actief de aanvragers ondersteunt. De aard van de goedgekeurde activiteiten loopt zeer sterk uiteen, nl. van kinderspeelaccommodatie, bezoekerscentrum, toeristisch verblijf, manege tot metaalverwerking en verpakking. Het aantal aanvragen in 2003 nam evenmin significant toe. De oorzaken hiervan zijn:


49

• Het provinciaal streekplan beperkt vele activiteiten: het NED-beleid schept mogelijkheden voor nevenfuncties maar biedt de ondernemer tegelijkertijd een beperkt groeiperspectief omwille van de beperkte maximumruimte waarbinnen de activiteiten moeten plaatsvinden. De vastgestelde maten hebben een sterk technisch, planologisch karakter en zijn niet geënt op marktontwikkelingen; • Vele plannen lijken bij nader inzien niet te passen in het NED-beleid door de beperkte lijst van mogelijke activiteiten; hoewel deze niet-limitatief is, wordt deze wel door vele gemeenten als zodanig gezien; • Anderzijds zijn de economische kansen voor het opzetten van een rendabel bedrijf in het algemeen niet bijzonder groot en kan de systematiek van NED tegenstrijdig zijn aan gebiedsgerichte planontwikkeling die reeds in uitvoering is. Een voorbeeld hiervan is het gebiedsprogramma Walcheren 2000+ dat vier appartementen in een schuur toelaat in plaats van zes zoals het programma NED aangeeft; • De inzet en de motivatie van de betrokken gemeentelijke ambtenaar in het planproces blijkt bepalend voor de slaagkans van de initiatieven. Een indicator van het verschil in motivatie is onder andere de sterk variërende afhandeltijd van de aanvragen tussen de gemeenten, namelijk van enkele maanden tot meer dan een jaar. Begeleiding van de initiatiefnemers blijkt noodzakelijk voor het doorzetten van de initiatieven. • Er bestaat onduidelijkheid over de noodzakelijke inhoud van het toe te voegen verbeterplan van de site en de hoogte van de investering. De hoogte van het investeringsbedrag staat soms ook niet in verhouding tot de grootte van het project. Een vereenvoudiging van de regelgeving zou hier soelaas kunnen brengen, door bijvoorbeeld een voor elk project geldend minimumbedrag vast te stellen voor de ruimtelijke investering; • De geringe bekendheid van het NED systeem speelt tot slot ook een grote rol. Vele van de ingediende initiatieven betreft bovendien activiteiten die niet direct passen binnen het huidige planologische regime, namelijk niet-agrarische activiteiten. In 73 % van de aanvragen ging het namelijk over een niet-agrarische nevenactiviteit, in de overige gevallen over vervolgactiviteiten. Er werd vastgesteld dat juist de niet-agrarische initiatieven gebaat zijn bij duidelijke en snelle richtlijnen. Er bestaat namelijk een groot afbreukrisico tussen het besluit van de ondernemer een bepaalde activiteit op 50

te zetten en de feitelijke realisatie ervan. De oorzaken hiervan zijn onwetendheid bij de ondernemer met betrekking tot de procedures, te ondernemen stappen, te informeren instanties, onvoldoende ruimte in het planologisch kader waardoor lange procedures ontstaan of het door de overheid stellen van aanvullende voorwaarden en de onvoldragenheid van ideeën. De Provincie Zeeland leidt uit het voorgaande af dat aan de eerste doelstelling van economische vitaliteit, gezien het geringe aantal projecten niet of nauwelijks bijgedragen wordt op regionaal niveau, maar wél op lokaal niveau. Er bestaat echter nog geen inzicht over het slagen van de projecten gezien de te korte tijdsduur. De doelstelling van ruimtelijke kwaliteitsverbetering krijgt op een laag schaalniveau beperkt gestalte. Er zijn verbeteringen merkbaar op bedrijfsniveau en in de onmiddellijke omgeving van bedrijven. Gezien het beperkte aantal projecten kan echter niet worden gesteld dat deze projecten ook in bredere zin bijdragen aan de ruimtelijke kwaliteit van het platteland. De evaluatiestudie besluit dan ook dat er een bijstelling van het planologisch kader van NED’s gewenst is, gezien in de huidige vorm en de huidige inzet de doelen niet bereikt worden. Volgende aanbevelingen werden voorgesteld: • Opnieuw stimuleren van de achterblijvende gemeenten tot herzien van de bestemmingsplannen; • Stimuleren van gemeentelijke aandacht en beleidsontwikkeling voor het landelijk gebied; • Verdere verruiming van de planologische mogelijkheden: een wildgroei van activiteiten lijkt gezien de huidige regelgeving niet aan de orde, een verdere invloed van de markt op de ontwikkelingen wordt aangeraden; • De vraag wordt gesteld welke functies (en op welke plaatsen) in het platteland daadwerkelijk gewenst zijn. Vaak is een functie als nevenactiviteit wel mogelijk en wenselijk, maar niet als hoofdactiviteit gezien dit niet past in de lokale context. Er dient nader geanalyseerd te worden of dergelijke functie dan wel als nevenactiviteit dient te worden toegestaan. Daarnaast is een meer specifieke toetsing gewenst, naast het beoordelen van initiatief en locatie dient ook de groeipotentie van het initiatief getoetst te worden (toekomstverwachting in relatie tot ruimtelijke impact, overlast, etc.); • Nieuwkomers mogen geen beperking zijn voor de (ontwikkelings-)mogelijkheden van de bestaande (agrarische) bedrijvigheid. Vooralsnog tasten de gerealiseerde NED’s, voor zover nu bekend de kwaliteit van het landelijk gebied niet aan, in de zin


van verkeers-, geluids-, stank- of andere overlast. Het in kaart te brengen van welke problematiek in dit kader exact speelt en hoe groot deze is, is gewenst. Hierna kan worden bepaald op welke wijze hiermee kan worden omgegaan. • Er dient overwogen te worden de bijdrage van NED’s te verruimen tot een meer ‘maatschappelijke bijdrage’: opschaling. Niet alleen ‘rood voor groen’ maar ook bijdragen aan openbare ruimte, landschappelijke kwaliteit buiten het eigen bedrijf enz., bovenop de ‘normale’ landschappelijke inpassing van de activiteit horen erbij.

3. Evaluatie Nederlandse in strumenten en mogelijke toepassing in Vlaanderen

overheid. Het Vlaamse heffingssysteem heeft ook nadelen: in het verleden bestonden er problemen met de heffing voornamelijk m.b.t. de leegstand. Dit bracht een groot aantal bezwaren én heel wat administratieve last met zich mee, waardoor er reeds aanpassingen aan de regeling werden doorgevoerd. De vernieuwde regeling is evenmin sluitend. De gegevens van de inventaris van leegstaande bedrijfsgebouwen, die worden aangeleverd door de gemeenten, zijn niet steeds volledig en de Vlaamse administratie beschikt over te weinig middelen om de inventaris op een sluitende manier te volmaken. Vandaar dat de Vlaamse leegstandsheffing in de praktijk slechts op beperkte schaalcm een positieve stimulans is voor de afbraak van leegstaande agrarische bedrijfsgebouwen door gepensioneerde landbouwers.

3.2. 3.1.

Instrumenten m.b.t. agrarische bedrijfsgebouwen in Vlaanderen

Vlaanderen kende tot 2004 de mogelijkheid tot “warme sanering” waarbij landbouwers, die wensten te stoppen met hun activiteiten, een compensatie kregenck. Landbouwers die hierop ingingen, verloren hun recht op een milieuvergunning en het nutriëntenhalte op het houden van de diersoort in kwestie en konden tot 10 jaar na de stopzetting geen vergunning meer bekomen die zou leiden tot de mestproductieverhoging van om het even welke diersoort. Aan de Vlaamse stopzettingsregeling was, in tegenstelling tot in Nederland, geen sloopregeling verbonden, maar gedurende de eerste vijf jaar na de stopzetting kreeg de aanvrager wel vrijstelling van opname in de inventaris van leegstand van bedrijfsruimte. Vlaanderen beschikt namelijk sinds 1996 over dit belastingsreglement op “leegstaande, verkrotte of onbewoonbare gebouwen en/of woningen”cl. M.a.w. afbraak van voormalige agrarische bebouwing op het platteland wordt in Vlaanderen gestimuleerd door een heffing, en niet door een sloopvergoeding zoals in Nederland. Het voordeel van het Vlaamse heffingsinstrument t.o.v. de Nederlandse RvR regeling zijn de minder verregaande gevolgen van de operationalisering ervan. Zo is er bv. geen nood aan de opzet van PPS constructies, afsluiten van beheersovereenkomsten enz. om de uitgekeerde sloopvergoeding terug te verdienen. Bovendien heeft de heffing geen negatieve financiële gevolgen voor de uitvoerders ervan, integendeel, ze genereert inkomsten voor de Vlaamse

Toepasbaarheid Nederlandse instrumenten in Vlaamse context

In deze paragraaf wordt nagegaan in welke mate de hierboven besproken Nederlandse instrumenten toepasselijk en/of wenselijk zijn in Vlaanderen.

3.2.1.

RvR ikv Rood voor Rood/Groen

Het doel van deze regeling is, zoals reeds gesteld, het opruimen van landschappelijk storende vrijgekomen agrarische gebouwen op het platteland. De sloop wordt gefinancierd door de bouw van nieuwe woningen, op het perceel zelf, in agrarisch gebied of aansluitend bij de kernen. Vanuit ruimtelijk oogpunt is de toepassing van een gelijkaardige RvR in Vlaanderen, in het geval van compensatie op het perceel zelf ,niet wenselijk omdat dit een verdere toename van de bebouwing in het landelijk gebied met zich meebrengt. De recente versoepeling van de Vlaamse ruimtelijke ordeningsregelgeving op het vlak van verbouwen, herbouwen en uitbreiding van zonevreemde woningen leidt op dit ogenblik reeds tot een toename van het aantal zonevreemde woningen op het plattelandcn. Voormalige agrarische bedrijfswoningen zijn gegeerd door particulieren die in een groene, landelijke omgeving wensen te wonen. De impact op de open ruimte wordt nog vergroot door de aanzienlijke volumetoename die toegelaten wordt. Een RvR regeling met compensatie op het perceel zelf zal deze tendens enkel nog versterken. Bovendien verliest het desbetreffende perceel voorgoed de agrarische bestemmingco.


51

Een regeling die in ruil voor sloop bijkomend meer woningen voorziet aansluitend met of in de kernen is vanuit ruimtelijk oogpunt een betere oplossing. De onvoorspelbaarheid van de sloopvraag heeft wel als nadeel dat er niet op een planmatige manier omgegaan wordt met de ontwikkeling van kleine kernen. Naargelang de individuele, particuliere vraag tot sloop zullen er ad-hoc woningen worden ontwikkeld, los van bijvoorbeeld specifieke woonbehoeftencp. Een ander belangrijk nadeel van de Nederlandse RvR regeling is de (voor)financiering van de afbraak en de onvoorspelbaarheid van de grootte van de betrokken bedragen. Ook vergt de regeling belangrijke inspanningen voor de operationalisering ervan (PPS formules, bestuursovereenkomsten, …). De RvR regeling in Nederland dient ook in de context gezien te worden van een nijpend gebrek aan woningen op de woonmarkt. Dit correspondeert niet met de situatie in Vlaanderen. 3.2.2.

VAB in het platteland: NED in Zeeland

Vanuit ruimtelijk oogpunt heeft de toepassing van de Zeelandse NED regeling meer voordelen dan de RvR regeling: hergebruik van functieloos geworden agrarische gebouwen voorkomt leegstand en verkrotting. Vanuit economisch oogpunt wordt kapitaalverlies vermeden en worden nieuwe economische kansen gecreëerd door het toelaten van een nieuwe economische drager. Ook de individuele verantwoordelijkheid van de nieuwe eigenaar wordt aangesproken die, in ruil voor planologische medewerking, dient te investeren in de opwaardering van de site. Door uitbreiding van de niet-agrarische activiteit op voorhand uit te sluiten, poogt men ook naar de toekomst toe negatieve ruimtelijke ontwikkelingen te beperken. Om concurrentie met bedrijventerreinen te voorkomen, dienen de nietagrarische activiteiten kleinschalig van aard te zijn om te kunnen toegelaten worden op een hoeve. Het NEDsysteem maakt onderscheid tussen nevenactiviteiten en vervolgactiviteiten, koppelt hier een zonering aan vast en stelt randvoorwaarden voorop m.b.t. mobiliteit, milieu, afvalwater en impact op landbouw, natuur en landschap. Zoals reeds gesteld, schrijft het RSV in gebieden van agrarische structuur in principe een beleid dat het landelijk gebied voorbehoudt voor agrarische activiteiten én toeristisch-recreatieve activiteiten. Anderzijds zette het besluit van Minister Van Mechelen op 28 november 2003, de deur op een kier voor de vestiging van niet-agrarische activiteiten d.m.v. functiewijziging van 52

zonevreemde gebouwen. Een belangrijk nadeel vanuit ruimtelijk oogpunt is dat deze regeling geen (meetbare) tegenprestatie van de ondernemer eist om de ruimtelijke kwaliteit van de site te verbeteren. Tevens wordt de mogelijkheid uitgesloten dat niet-agrarische ambachtelijke activiteiten zoals bv. schrijnwerkerijen, activiteiten ontwikkelen op hoeves met uitzondering van opslag. Desondanks zijn bepaalde economische activiteiten niet gewenst in woonkernen of op bedrijventerreinen omwille van lawaai- of stofhinder die ze met zich meebrengen of de hoeveelheid ruimte die ze innemen en de in vergelijking hiermee lage tewerkstelling, enz. Bovendien hebben deze activiteiten, gezien hun aard, nood aan veel ruimte die een leegstaande hoeve biedt. De strenge voorwaarden die aan de functiewijziging verbonden zijn, maken het onwaarschijnlijk dat vele nieuwe ondernemers er gebruik van (kunnen) zullen maken. Enkele voorbeelden hiervan zijn het enkel toestaan van functiewijzigingen als het gebouw(encomplex) niet meer geschikt is voor de vergunde of vergunde geachte functie op het moment van de aanvraag maar wél bouwfysisch geschikt is voor de nieuwe functie, het niet toelaten van investeringen 2 jaar voor en 10 jaar na de aanvraag tot functiewijziging, het enkel toelaten van opslagactiviteiten indien het gebouw(encomplex) deel uitmaakt van een gebouwengroepcq. Positief aan dit besluit is dat het oplossingen poogt te creëren voor bepaalde beroepsgroepen die nu binnen de huidige ruimtelijk ordeningsregelgeving moeilijk een locatie vinden om zich te vestigen zoals bv. tuinaannemers en dierenartsenpraktijken. In een ruimere context bekeken, leidt dit besluit tot een ad-hoc beleid m.b.t. functiewijzigingen op het platteland, waarbij een algemene visie op de toekomstige ontwikkeling van niet-agrarische activiteiten in het platteland ontbreekt en waarbij voorbij gegaan wordt aan elementen zoals gebiedsspecificiteit en identiteit van regio’s. De afspraken tussen ondernemer en overheid m.b.t. de opwaardering van de site wordt in het Zeelandse systeem in een privaatrechtelijk contract opgenomen. Ook in Vlaanderen is er reeds ervaring met overeenkomsten tussen particulieren en overheid (bv. in het kader van verkavelingen), waarbij de voorwaarden van de overeenkomst opgenomen worden in de vergunning. Het principe, dat de eigenaar wordt gevraagd financieel in de site te investeren in ruil voor planologische medewerking, is in de Vlaamse context te vertalen in een financieel waarborgsysteem zoals naar verwezen wordt in het decreet Ruimtelijke Ordening.


De NED regeling werkt met een (niet-limitatieve) lijst van activiteiten. Nadeel van een lijst is dat er steeds activiteiten ontbreken, daarmee lijkt het beter om te werken met een illustratieve lijst. Activiteiten worden geëvalueerd worden aan de hand van specifieke criteria, die toelaten elke aanvraag afzonderlijk te bekijken. Er moet evenwel bewaakt worden dat de gehanteerde procedure werkbaar blijft. Vandaar dat bij de ontwikkeling van een gelijkaardig Vlaams systeem een evenwicht dient gezocht te worden tussen enerzijds een goed afwegingskader en anderzijds een werkbare procedure. 3.2.3.

Conclusie

Het gericht instrument van de leegstandsheffing is in een Vlaamse context een beter alternatief dan een ruimte-voor-ruimte regeling waarbij de sloop van de agrarische gebouwen gefinancierd wordt door de bouw van één of meerdere woningen op de agrarische kavel zelf. Met de leegstandsbelasting kan hetzelfde doel bereikt worden zonder dat de schaarse open ruimte in Vlaanderen onder bijkomende druk komt te staan en bovendien worden onzekere financiële constructies vermeden. Ook compensatie dmv het bouwen van woningen nabij kernen is in de Vlaamse beleidscontext niet aangewezen. Daarenboven komt het in de praktijk vaak voor dat landbouwers, ook na eventuele afbraak van hun bedrijfsgebouwen op de site, hun voormalige woning doorverkopen aan particulieren die deze omvormen tot een zonevreemde woning. Indien ter compensatie voor de sloop voor de landbouwer nabij kernen nog een of meerdere bijkomende woningen worden voorzien, komt er netto gezien geen open ruimte bij. Een leegstandsheffing die de afbraak van functieloos geworden hoevegebouwen op het platteland terugdringt, heeft als voordeel dat het een financieel transparanter instrument is. Er zijn wel enkele nadelen aan het huidig instrument van de leegstandsheffing: de inventaris van de leegstaande gebouwen op basis waarvan de heffing bepaald wordt, is niet steeds volledig, en de Vlaamse administratie beschikt over te weinig mankracht om deze lijst actief aan te vullen. Tot slot brengt het NED systeem van Zeeland interessante elementen aan zoals bv. de verplichting te investeren in de kwaliteit van de site, die als inspiratiebron kunnen dienen om het besluit van de Vlaamse regering m.b.t. functiewijzigingen in zonevreemde gebouwen aan te passen. Dit ter garantie van een effectieve realisatie van een verbetering van de ruimtelijke kwaliteit van de site en de integratie ervan in de omgeving, wat een bijdrage zal leveren ter

behoud van de specifieke identiteit van het landelijk gebied.

4. Onderzoek naar hergebruik van hoeves in Nederland Naar de situatie van de hergebruik van hoeves voor nieuwe economische activiteiten is reeds onderzoek verricht in Nederland. We vermelden hier twee Nederlandse onderzoeken nl. van Jacob H.P. Van der Vaart naar hergebruik van hoeves in Friesland en een nationaal onderzoek naar hergebruik van hoeves door Femke Daalhuizencr. Beide onderzoeken geven inzicht in de omvang en de soorten hergebruik van hoeves. Vooraleer hier verder op in te gaan wordt een kort overzicht gegeven van de economische situatie van de agrarische sector in Nederland.

4.1.

De achteruitgang van de landbouwsector in Nederland

Het aantal landbouwbedrijven nam in Nederland de laatste jaren gestaag af. Tussen 1979 en 2002 daalden het aantal hoeves van 148 674 tot 89 580. Sinds 1994 is het percentage van beëindigde boerderijen opgelopen tot boven 2,5% van het aantal bedrijven per jaarcs. Sinds 1999 verdwijnt zelfs jaarlijks meer dan 3 % van de agrarische bedrijven. Al deze bedrijfsopheffingen staan evenwel niet automatisch gelijk met het verlies van de agrarische functie. De daling van het aantal landbouwbedrijven gaat in veel gevallen gepaard met een schaalvergroting van de resterende bedrijven. Tussen 2002 en 2003 steeg het aantal grote landbouwbedrijven (van meer dan 100 hectare) namelijk van 1446 naar 1539ct. Ongeveer 19 % van de boerderijen verloor de afgelopen twintig jaar volledig de agrarische functiecu. De landbouwgrond van de vrijkomende agrarische bebouwing blijft in de meerderheid van de gevallen (76,6 %) de agrarische functie behouden. Een minderheid krijgt een niet-agrarische functie (11,1%) of beschikt nauwelijks over cultuurgrond (11,6%). De voormalige boerderijen waarvan de grond een andere dan agrarische bestemming heeft gekregen zijn voornamelijk kleinere agrarische bedrijven (tot 5 ha landbouwgrond). De belangrijkste factoren die in het deze evolutie een rol spelen zijn de leeftijd van het bedrijfshoofd en de beschikbaarheid van een opvolger. De problematiek van de vergrijzing manifesteert zich steeds meer, in 2000 was ruim de helft van de Nederlandse agrarische


53

bedrijfshoofden ouder dan 50 jaar. Ruim 68 % van de landbouwers ouder dan 55 heeft geen opvolger ter beschikking. De beschikbaarheid van een opvolger wordt, net als in België, negatief beïnvloed door de steeds complexer wordende regelgeving, de hoogte van de bedrijfsovernamekosten en het tegenvallende inkomenspotentieel. De achteruitgang van de agrarische sector verschilt in bedrijfsomvang, bedrijfstype en daarmee per regio én binnen regio’s. Vooral de relatief kleine boerderijen verliezen hun agrarische functie: in hectare en in toegevoegde waarde zijn de agrarische bedrijven die worden voortgezet namelijk dubbel zo groot. Het blijft echter de vraag in hoever agrarische bedrijven een overgangsfase doormaken alvorens leeg achter te blijven. Absoluut gezien blijken in Nederland de graasdierbedrijven onderhevig aan agrarisch functieverlies, maar gerelateerd aan het aantal bedrijven verliezen vooral de akkerbouw-, tuinbouw-, en blijvende teeltbedrijven hun agrarische functie. De landbouwgebieden in de regio’s van de Noord-Hollandse Kust en de Haarlemmermeer in Drenthe, Oost-Friesland en het rivierengebied hebben de hoogste percentages voormalig agrarische bebouwing. 4.2.

Hoeves en hergebruik

Het onderzoek van Van der Vaart stelde hergebruik van hoeves vast in Friesland. Daalhuizen onderzocht op nationaal niveau het hergebruik van agrarische gebouwen in Nederland. Hierin werd vastgesteld dat tussen ‘92 en ‘99 14% (of 1029) van de 7 349 voormalige boerderijen werd hergebruikt voor niet-agrarische bedrijvigheid. De definitie van “niet-agrarische bedrijvigheid” is in het Nederlandse onderzoek ruim opgevat. Er worden 10 bedrijfstypen onderscheiden, nl: Landbouw, jacht, bosbouw en visserij, bv. loon werk, veehandel, hoefsmid,… Winning van delfstoffen, industrie en productie en  distributie van en handel in elektriciteit, aardgas, stoom, water en industrie, bv. … Bouwnijverheid, bv.  Reparatie van consumentenartikelen en handel  Verhuur van – en handel in – onroerend goed,  verhuur van roerende goederen en zakelijke dienstverlening Horeca  Vervoer, opslag en communicatie  Financiële instellingen  Openbaar bestuur, overheidsdiensten en verplich te sociale verzkeringen, gezondheids- en welzijnszorg en onderwijs 54



Milieudienstverlening, cultuur, recreatie en overige dienstverlening.

4.2.1.

Hergebruik: woonfunctie versus bedrijfsfunctie

De onderzoeken van Van der Vaart en Daalhuizen tonen aan dat de overgrote meerderheid van de voormalige boerderijen een woonfunctie krijgen. Wat het gebruik van hoeves door nieuwe niet-agrarische ondernemers betreft, bedroeg in Nederland voor de periode ’92 tot ’99 het hergebruikpercentage voor niet-agrarische bedrijvigheid 14%cv. In de provincie Friesland was dit percentage vergelijkbaar, namelijk ongeveer 15 %, waarbij in 90 % van de gevallen bewoning als nevengebruik voorkomt. Slechts in 9 % van de gevallen werd de hoeve uitsluitend als bedrijf gebruikt, in 1% van de gevallen stond de hoeve leeg of was het gebruik onduidelijkcw. Hierbij dient te worden opgemerkt dat boerderijen veelal een “broedstooffunctie” voor bedrijvigheid vormen. Van der Vaart onderscheidt vier ontwikkelingen in de gebruiksdynamiek van een hoeve. Ten eerste stelde hij in de provincie Friesland vast dat het gebruik van boerderijen als tweede woning afneemt en plaats ruimt voor permanente bewoning door meestal nieuwe eigenaars. Ten tweede werd vastgesteld dat permanente bewoning in combinatie met “hobbyboeren” afneemt, eenmaal de gepensioneerde landbouwer de hoeve verkoopt aan nieuwe eigenaars. Ten derde is er een toename van uitsluitend permanente bewoning. Tot slot hebben hoeves een “broedstooffunctie”: met het verstrijken van de jaren is namelijk een toename te constateren in het gebruik van voormalige boerderijen voor niet-agrarische doeleinden. Eén derde van de bedrijven wordt namelijk opgestart door degenen die de hoeve eerder uitsluitend gebruikten voor bewoningcx.

4.2.2. Locaties van hergebruik De bedrijfsactiviteiten in voormalige hoeves verschillen per regio. De gebieden met de hoogste percentages voormalige agrarische bebouwing, nl. de as van het noorden van Noord-Holland, via het rivierengebied tot het zuiden van Noord-Brabant, hebben relatief veel boerderijen in bedrijfsmatig hergebruik. Dit in tegenstelling tot Friesland en Zeeland waar eveneens veel hoeves vrijkomen, maar waar de agrarische bedrijvigheid in geringe mate vervangen wordt door nieuwe economische activiteiten. In het oosten van Nederland lijken weinig veranderingen plaats te hebben. Toch kan volgens Daalhuizen het hergebruik van boerderijen wel een belangrijke bijdrage leveren aan de regionale be-


drijvigheid. In Zuid-West Drenthe bijvoorbeeld vormen de bedrijven die daar gevestigd worden een relatief groot deel van de totale bedrijvigheid in de regio. In het onderzoek van Daalhuizen werd vastgesteld dat de ligging van de hoeves een effect heeft op de mate van het bedrijfsmatig hergebruik. Boerderijen in de nabijheid van steden verliezen vaker hun agrarische functie én worden vaker bedrijfsmatig hergebruikt in vergelijking met boerderijen gelegen verder in het landelijk gebied. Dit geldt ook voor goed omsloten hoeves gelegen in de nabijheid van open afritten van snelwegen, maar het effect is minder sterk. De oorzaken hiervoor zijn dat landbouwers rondom steden meer mogelijkheden hebben om naar niet-agrarische activiteiten om te schakelen. Anderzijds zorgt het neigbourhood effect ervoor dat 75 % van de ondernemers die hun bedrijf wensen te verplaatsen dit doen binnen een afstand van 25 kilometercy. De mate van hergebruik van voormalige boerderijen als bedrijfsaccomodatie is afhankelijk van de interesse van ondernemers, maar ook van het aantal ondernemers en bedrijven dat überhaupt aanwezig is in de regio. Vandaar de een relatief hoge concentratie van voormalig agrarische bebouwing en hergebruik rond de Randstad en de Brabantse stedenrijcz. 4.2.3.

Aard van bedrijfsmatig hergebruik

De onderstaande tabel toont aan dat de bedrijvigheid in voormalige boerderijen zeer divers is. De meeste bedrijven, nl. 32 % van het totaal, kunnen ondergebracht worden in de categorie “reparatie van consumentenartikelen en handel” (320 ondernemingen). Hieronder vallen onder meer autohandels, diverse groothandels in bijvoorbeeld bloemen en planten, vee, machines en werktuigen, tuincentra en slagerijen. De tweede grootste categorie is deze van de landbouw, bosbouw, jacht en visserij met 12,1 % (of 121 ondernemingen). Deze categorie bevat voormalige landbouwers die als loonwerker in de sector werkzaam blijven, maar ook tuinaannemers en hoefsmeden. De categorie van verhuur vanen handel in onroerend goed, roerend goed en zakelijke dienstverlening volgt met 11,6% (116 ondernemingen). Deze categorie heeft betrekking op boerderijen die hergebruikt worden ten behoeve van zakelijke dienstverlening in de vorm van organisatieadviesbureaus, administratiekantoren en architectenof ont)werpbureaus. De bouwnijverheid staat op de vierde plaats met 10,6 %, gevolgd door de categorie milieudienstverlening, cultuur, recreatie en overige dienstverlening met 8,3%. In de sector bouwnijverheid

gaat naast het aannemersbedrijven om grondverzet-, stukadoor,- tegelzet-, en schildersbedrijven in voormalige hoeves. De categorie van milieudienstverlening, cultuur, recreatie en overige dienstverlening bevatten voornamelijk voormalige hoeves die buitensportverenigingen zoals bijvoorbeeld golf huisvesten, of persoonlijke dienstverleningsbedrijven zoals schoonheidsinstituten, huwelijksbemiddelingsbureaus of hondenverzorging. De overige categorieën in bedrijfsmatig hergebruik van hoeves zijn “delfstofwinning” (6,4%)”, openbaar bestuur (5,5%), financiële instellingen (5,2%), horeca (4,3%) en vervoer. In de eerste categorie zijn er voornamelijk ondernemers vertegenwoordigd in metaalbewerking, (ambachtelijke) meubelproductie en timmerbedrijven. In de categorie openbaar bestuur betreft het met name welzijnszorg gecombineerd met huisvesting, bijvoorbeeld jeugd- en gehandicaptenopvang, maar ook hergebruik ten behoeve van algemeen overheidsbestuur, bijvoorbeeld stadhuizen, en hergebruik door instellingen die bedrijfsopleidingen en –trainingen verzorgen. De financiële instellingen staan voornamelijk voor financiële holdings en verzekeringskantoren. Hoeves waarin horeca gevestigd worden bieden voornamelijk plaats aan campings in het platteland, en in mindere mate aan cafés en disco’s. De sector transport slaat op transport- en taxibedrijven in voormalige agrarische gebouwen evenals om palletopslag en computerbedrijven. Qua aard van het hergebruik van hoeves bestaan er sterke verschillen tussen de Nederlandse provincies. Er blijken opvallende discrepanties tussen de streekplannen en de werkelijke aard van het hergebruik. Het streekplan van de provincie Drenthe bijvoorbeeld verbiedt bedrijfsactiviteiten die gepaard gaan met extra mobiliteit en een negatieve invloed op het milieu in het platteland. Maar het zijn juist de bedrijfsklassen “winnen van delfstoffen” (10,4%) en ‘horeca” (13%) die er het sterkst vertegenwoordigd zijn. Dit kan verklaard worden door de aanwezigheid van een sterk ontwikkelde recreatieve sector en door de productie en distributie van aardgas in Drenthe. In Flevoland domineert ook de bedrijfsklasse “winning van delfstoffen” (11,1%) én “vervoer” (22,2%), terwijl de provincie voorrang wil verlenen aan agrarische activiteiten en activiteiten die thuishoren op industrieterreinen of woonkernen wil weren. In Groningen domineert de bedrijfsklasse “openbaar bestuur” (18,5%). In alle andere provincies worden voormalige hoeves vooral hergebruikt door ondernemers in de bedrijfsklasse “reparatie van consumentenartikelen en handel”. In geen enkele van de


55

56

Totaal

Openbaar bestuur, overheidsdiensten en verplichte sociale verzekeringen, gezondheids- en welzijnszorg, onderwijs Milieudienstverlening, cultuur, recreatie en overige dienstverlening

100

6,0

7,4

100

6,0

9,5

18,5

5,6

Financiële instellingen

4,8

7,1

3,7

1,9

7,1

39,3

13,0

16,7

3,6

Vervoer, opslag en communicatie

Verhuur van –en handel in –onroerende goed, verhuur van roerende goederen en zakelijke dienstverlening Horeca

Groningen

Reparatie van consumentenartikelen en handel

Friesland

9,3

Drenthe

2,4

100

15,6

7,8

3,9

1,3

13,0

9,1

23,4

7,8

10,4

Overijssel

9,3

100

4,2

8,3

0,0

0,0

8,3

20,8

31,3

4,2

2,1

Flevoland

Winning van delfstoffen, productie en distributie vanen handel in- elektriciteit, aardgas, stoom, water en industrie Bouwnijverheid

100

0,0

11,1

11,1

22,2

0,0

11,1

33,3

0,0

11,1

Gelderland 100

5,9

7,9

2,0

2,0

5,0

13,9

27,7

14,9

7,9

100

0,0

4,8

4,8

2,4

2,4

26,2

33,3

7,1

7,1

11,9

Utrecht

12,9

100

9,6

2,2

12,5

3,7

2,2

11,0

30,1

13,2

5,1

10,3

Noord-holland

0,0

100

7,7

1,4

4,2

3,5

1,4

8,4

39,2

9,8

7,7

16,8

Zuid-Holland

20,8

100

3,4

6,9

6,9

10,3

3,4

17,2

37,9

6,9

3,4

3,4

Zeeland

7,8

100

10,3

4,3

3,4

5,6

2,6

9,9

32,8

15,1

5,6

10,3

Noord-Brabant

14,3

100

11,6

4,7

0,0

2,3

7,0

11,6

37,2

7,0

9,3

9,3

Limburg

14,8

100

8,3

5,5

5,2

3,8

4,3

11,6

32,1

10,6

6,4

12,1

Totaal

Landbouw, jacht, bosbouw en visserij

Type activiteit

streekplannen van de provincies wordt echter een voorkeur voor deze typen van activiteiten uitgesproken. De verklaring hiervoor is dat onder deze term een enorme diversiteit aan bedrijvigheid schuilgaat. Uit de discrepantie van de theorie van de streekplannen en de praktijk op het terrein blijkt al de onmacht van de provincies om grip te krijgen op deze processen. De verklaring hiervoor ligt misschien in het feit dat de bestemmingsplannen van de lokale bestuurders in 70% van de gevallen ouder zijn dan tien jaar, waardoor de regelgeving tav het hergebruik uit de recentere streekplannen nog geen doorwerking heeft kunnen krijgen in het merendeel van deze bestemmingsplannenda.

Tabel 14. Aard van bedrijfsmatig hergebruik in Nederlanddb


4.2.4.

Locatie en motieven voor locatiekeuze

Er kunnen drie aspecten onderscheiden worden bij locatiekeuzegedrag: motivationele aspecten, situationele aspecten en procedurale aspecten. De motieven die ter grondslag liggen aan de behoefte om te verhuizen, zijn volgens Daalhuizen onder drie noemers te groeperen. De meest voor de hand liggende verplaatsingen zijn de aanpassingsverhuizingen, waarbij wordt verondersteld dat het verhuisgedrag een afweging is tussen de mix van locatiefactoren van de huidige locatie en van een nieuwe locatie. Zowel de kenmerken van het gebouw en het perceel op zich (site) als factoren van de directe omgeving (situation) spelen een rol. Push- pull- en keepfactoren spelen ook hun rol. Pushfactoren zijn tekortkomingen van de huidige locatie, pull-factoren zijn voordelen van de nieuwe locatie en keep-factoren zijn de factoren van de huidige locatie (site) of omgeving (situation) die de ondernemer ervan weerhouden om uberhaupt te verhuizen of te verhuizen over grotere afstand. Het tweede type verplaatsingen zijn de zogenaamde opgelegde verhuizingen, wanneer andere behoeften dan huisvestingsbehoeften een rol spelen, bv. verhuizingen omwille van werkverandering van de partner. Ten derde zijn er de gedwongen verhuizingen, bv. het niet verlengen van een vergunning enz.. De motivationele aspecten variëren naargelang het type ondernemer. Voor voormalige landbouwers vormt de locatie van de boerderij het uitgangspunt voor de keuze welke bedrijfsactiviteiten in het kader van landbouwverbreding mogelijk zijn en welke de voorkeur genieten. Sommige landbouwers besluiten de agrarische activiteiten volledig te vervangen door een nieuwe bedrijfsactiviteit. Bij de keuze van een nieuwe bedrijfsactiviteit dienen landbouwers rekening te houden met de mogelijkheden en beperkingen van de boerderij als bedrijfspand en de ligging ervan. Landbouwers op bereikbare locaties in de nabijheid van steden kunnen profiteren van de stedelijke afzetmarkt en zijn eerder geneigd (deels) om te schakelen naar niet-agrarische activiteiten in vergelijking met landbouwers die zich situeren twee kilometer of meer van de stadsrand. Ten tweede kan verwacht worden dat starters een deel van de boerderijen zullen hergebruiken gezien deze een mogelijkheid biedt om met relatief weinig kosten een activiteit te beginnen en het werken te combineren met wonen in een groene omgeving. Ondernemers die niet uit het landbouwmilieu komen, zullen door het neigbourhoodeffect in combinatie met de eerder vermelde

keepfactoren, zich bij voorkeur vestigen in boerderijen in de nabijheid van hun woonplaatsen of in locaties die goed bereikbaar zijn vanuit hun woonplaatsen. De vraag van niet agrarische ondernemers naar vrijgekomen boerderijen als bedrijfslocaties in het platteland zou daarom in dichter bevolkte gebieden het grootst zijn. Anders dan bij de voormalige landbouwers en sterker dan bij de startende nieuwe ondernemers mag worden verondersteld dat bij het verplaatsen van een bestaand bedrijf naar het platteland de omgeving dus veelal een doorslaggevende rol speelt. Zowel verplaatsingen over een korte afstand, als verplaatsingen over een grotere afstand door bedrijven die footloose zijn, zijn mogelijk. Wat de situationele aspecten betreft, hebben voormalige landbouwers zowel qua toegankelijkheid als beschikbaarheid een voorsprong op de nieuwe ondernemers. Deze laatsten zijn namelijk afhankelijk van landbouwers die beslissen om hun boerderij bij bedrijfsbeëindiging over te laten. Er doen zich ook verschillen voor, wat betreft de procedurale aspecten, of de afstemming tussen vraag en aanbod. Nieuwe ondernemers kiezen heel bewust voor hun boerderij, terwijl voormalige landbouwers stapsgewijs de oorspronkelijke activiteit afbouwen en overstappen op andere activiteiten. Nieuwe ondernemers zijn vrij om uit meerdere locaties te kiezen waardoor zij meer vervangbare keuzefactoren hanteren. Gezien nieuwe ondernemers bij bedrijfsverplaatsing verhuizen naar een nieuwe woning, spelen woonfactoren een grotere rol in hun keuze dan bij voormalige landbouwers. De vijf voornaamste factoren bij voormalige landbouwers zijn : boerderijbezit, bedrijfsruimte, bedrijfsovername, lage prijs en vrij wonen. Bij nieuwe ondernemers is dit bedrijfsruimte, lage prijs, vrij wonen, rust en een centrale ligging. Deze nieuwe ondernemers hebben naast de boerderij veel oog voor de omgevingdc.

4.2.5.

Kenmerken van de plattelandsondernemer

Van de ondernemers in voormalige hoeves is gebleken dat 46,3% van hen voorheen een eigen landbouwbedrijf runde of de opvolger van de voormalige landbouwer is. 53,7 % van de ondernemers had geen binding met de boerderij alvorens zij deze als “nieuwkomer” opkochten en in hergebruik namendd. 66,5 % van de ondernemers begon de bedrijfsactiviteit op de boerderij, de overige 33,5 % verplaatste zijn bedrijfsactiviteit


57

naar de hoeve. Van de “verplaatsers” zijn 53 % nieuwe ondernemers, slechts 11% zijn voormalige landbouwers, voornamelijk opvolgers van de voormalige landbouwers die hun bedrijfsactiviteit verplaatsten naar de ouderlijke woning. De meeste ondernemers zitten in de leeftijdsklassen van 30 tot 50 jaar. In tegenstelling tot de nieuwe ondernemers zijn de voormalige landbouwers sterker vertegenwoordigd in de hogere leeftijdsklassen. Landbouwers stoppen met andere woorden niet altijd met hun bedrijvigheden om op pensioen te gaan, zij stappen over op een nieuwe bedrijfsactiviteit. Uit internationale literatuur blijkt dat vele landbouwers een niet agrarisch bedrijf opzetten om overige gezinsleden in de toekomst van werkgelegenheid te verzekeren. Qua opleidingsniveau heeft 34% van de nieuwe ondernemers vs. 8% van de voormalige landbouwers hoger onderwijs gevolgd, en respectievelijk 60 en 43% volgden middelbaar beroepsonderwijs.

4.2.6.

Effecten van hergebruik op het platteland

Daalhuizen onderscheidt drie effecten nl. sociale, economische en ruimtelijke effecten. Wat de sociale effecten betreft werd ten eerste gekeken hoe hergebruik de leefbaarheid van het platteland ondersteunt. Om dit te onderzoeken werd in de enquête nagegaan in welke mate de nieuwe economische dragers een draagvlak vormen voor lokale voorzieningen en verenigingen. Uit de enquête bleek dat hergebruik van betekenis is voor het instandhouden van het plaatselijke verenigingsleven en voorzieningenniveau, zowel bij hergebruik door voormalige agrariërs als door nieuwe ondernemers. Wat de economische effecten van hergebruik betreft, werd in het onderzoek vastgesteld dat de ondernemers in voormalige boerderijen zorgen voor het in stand houden van de economische vitaliteit op het platteland. Een belangrijk kenmerk van het rurale ondernemerschap is de hoge mate van “zelf-tewerkstelling”. Op het moment van de vestiging in de boerderij ligt het aantal éénmansbedrijven behoorlijk hoog, namelijk op 48,3%. Dit hoge aantal éénmansbedrijven wordt mee veroorzaakt doordat voormalige landbouwers ruim de helft van deze éénmansbedrijven vormen. De daling die in de loop der tijd optreedt (nl. tot 32,4%) blijkt voornamelijk het gevolg te zijn van de werkgelegenheidsgroei op de bedrijven van de voormalige landbouwers. Op het moment van de enquête hebben de meeste bedrijven tussen de 2 en 6 werknemers. Voormalige landbouwers

Nieuwe ondernemers

Wel uitbreiden

40

27,4 %

58

31,4 %

Niet uitbreiden

106

72,6%

108

65,1 %

Totaal

146

100 %

166

100 %

Tabel 15. Verwachtingen van ondernemers over bedrijfsuitbreiding de komende 2 jaarde (N=312)

De impact van hergebruik van vrijgekomen agrarische bebouwing blijft dus beperkt: bedrijven in voormalige hoeves zijn meestal kleinschalig en lang niet alle ondernemers wensen uit te breiden. Daalhuizen stelt dat de angst van gemeenten, andere instanties en omwonenden voor ongebreidelde groei van niet-agrarische bedrijven in het platteland niet gegrond lijkt. Ze merkt hierbij wel op dat de bestaande bedrijvigheid qua werkgelegenheid al met 31,5 % toenam sinds de vestiging in voormalige boerderijen. Deze werkgelegenheid wordt echter niet altijd op de locatie zelf uitgevoerd. Een aantal ondernemers voert hun activiteiten bij de klant uitdf. Wat de uitbreidingswens van de ondernemers betreft, bleek dat hoe langer men gevestigd is op een boerderij, hoe minder de ondernemers wensen uit te breiden.

58


Ook de ruimtelijke effecten van hergebruik werden nagegaan. De aantrekkingskracht van het platteland als woonen werkomgeving is groot: van de geënquêteerde ondernemers gebruikt 85% de voormalige boerderij zowel als bedrijfspand en woning. Vele eigenaren bleken de bebouwing evenals het erf aan de nieuwe functie aan te passen. Wat de bebouwing betreft moeten vooral de bijgebouwen het ontgelden. Deze worden veelal gesloopt en vervangen door nieuwe. In 33% van de gevallen worden geen bijgebouwen bijgeplaatst. Afbraak (deel) van hoofdgebouw

Aanbouw aan hoofdgebouw

Afbraak bijgebouwen

Voormalige landbouwers

18

24

29

61

Nieuwe ondernemers

10

20

30

56

% van ondernemers dat heeft verbouwd

23,9

37,6

50,4

100

Nieuwbouw bijgebouwen

Tabel 16. Aanpassingen aan de boerderij verricht door ‘verbouwende’ ondernemers (N=117)dg

Wat het erf betreft, gaat het voornamelijk om het verharden ervan (44%) en het aanbrengen van beplanting (15%). Opvallend is dat voormalige landbouwers vaker overgaan tot het (deels) afbreken van de boerderij. Daalhuizen verklaart dit door dat landbouwers of hun opvolgers de gebouwen die ze bezitten, aanpassen aan de functieverandering, terwijl nieuwe ondernemers een gebouw uitzoeken dat hun wensen het dichtst benadert. De meeste ondernemers vinden uiteraard zelf dat hun bedrijf prima past in het platteland, vooral omdat het om een woon-werk combinatie gaat in een gebouw dat hiervoor geschikt is maar de oorspronkelijke functie is kwijtgeraakt. Toch geeft 4,6 % aan dat zij hun bedrijf ongeschikt vinden voor een locatie in het platteland. Sommigen verduidelijken dat er simpelweg niet altijd een alternatief is, gezien bepaalde activiteiten ongewenst zijn in de bebouwde kom, en er onvoldoende plaats is op bedrijventerreinen. Drie vierde van de ondernemers geven aan dat ze hun bedrijfsvoering aanpassen aan de omgeving, zoals bv. door het in acht nemen van rusttijden, beplanten ter camouflage, het vermijden van overlast, op klantenbezoek gaan, een parkeerplaats aanleggen, kleinschalig blijven en overleggen met de buurtdh. Voormalige landbouwers

Nieuwe ondernemers

Totaal

Verandering t.b.v. woning

25,0

18,9

21,9

Verandering t.b.v. bedrijf

55,8

52,8

54,3

Verandering t.b.v. beide

19,2

28,3

23,8

Totaal

100

100

100

Tabel 17. Aanpassingen aan de boerderij verricht ten behoeve van de woning, het bedrijf of beide (N=105) (in %)di

4.3.

Historische Boerderijen en bedrijfsmatig hergebruik

Tot slot worden de resultaten van een studie naar de mogelijkheden van hergebruik van historische hoeves weergegeven. Uit de inventarisatie van de agrarische landelijke bouwkunst van voor 1940 (zowel landelijk als provinciaal) blijkt dat het aantal historische boerderijen in Nederland sterk afneemt. Historische boerderijen en erven zijn mee bepalend voor de identiteit en de belevingswaarde van het landelijk gebied en kunnen bovendien door hun bijzondere cultuurhistorische en landschappelijke waarden een belangrijke bijdrage leveren aan de plattelandsvernieuwingdj. Uit onderzoek blijkt dat voor het behoud van historische boerderijen mét een agrarische functie de verbrede landbouw (natuurbeheer, verkoop van hoeveproducten, agro-toerisme en zorglandbouw) de meeste kansen biedt. Bij het verdwijnen van de agrarische functie op de historische hoeve kan niet-agrarisch hergebruik van historische hoeve soelaas bieden. De introductie van een volledige woonfunctie op een boerderij heeft voor- en nadelen. Enerw v i | a n ke r p u n t r u i m t e l i j ke e c o n o m i s c h e p l a n n i n g We s t h o e k m e i ‘ 0 6

59

zijds draagt een woonfunctie bij tot het behoud van historische hoeves anderzijds kan dit leiden tot de aantasting van het historisch karakter van hoeve en erf. Vooral bij het toelaten van meerdere woonfuncties in het woonhuis én in voormalige schuur- en/of stalruimten kunnen de karakteristieke of cultuurhistorische waarden van de boerderij aangetast worden. Aan schuren en stallen zijn ingrijpende aanpassingen noodzakelijk om het geschikt te maken voor bewoning, bv. grotere ramen of hogere plafonds. Het toelaten van een volledige bedrijfsfunctie in historische hoeves is volgens het onderzoek niet aangeraden, gezien veelal ongewenste aantastingen van huis en erf worden geconstateerd. Een combinatie van wonen én werken in een historische hoeve sluit aan bij de traditionele hoeve waar ook gewoond en gewerkt wordt. Volgens onderzoek in Friesland zijn de grootste negatieve effecten op het landelijk gebied waar te nemen bij de grootschalige bedrijven die machines of materialen buiten opslaan. Bij kleinschalige bedrijven en éénmansbedrijven met kantoor aan huis heeft de bedrijfsvestiging vrijwel geen negatieve effecten. Bij de introductie van een nieuwe functie in historische hoeves dienen niet enkel de gevolgen van hiermee gepaard gaande verbouwingen in acht te worden genomen. Ook bij de erfinrichting bestaat het gevaar van een te grote aanpassing aan de woonen of bedrijfsfunctie en een aantasting van het karakter, bv. door inname als siertuin, parkeerplaats, enz.. Te vaak worden tuinen met een stedelijke uitstraling naar de boerderijen geëxporteerd. Aanbevolen wordt om bij de herinrichting van een boerenerf na een functieverandering, het onderscheid tussen het karakter van het “voorerf” en het “achtererf” te bewaren, zodat het silhouet van het boerenerf in het landschap herkenbaar blijft. Voorerf: onderhoudsintensief, indeling geordend, besloten karakter, naast streekeigen en inheemse beplanting ook gecultiveerde soorten, strakke lijnen met bijvoorbeeld hagen Achtererf:onderhoudsextensief, indeling ‘gegroeid’, open karakter met relatie naar het landschap, inheemse en streekeigen beplanting Tabel 18. Onderscheid karakter voor- en achtererf bij historische hoeves

Tot slot dient ook het behoud van het omringende cultuurlandschap waarin de historische hoeve gelegen is niet uit het oog verloren te worden. Karakteristieke landschapselementen zoals ontginning en verkavelingpatronen, houtwallen, wegen- en waterlopen worden voortdurend bedreigd door nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen. Het in relatie brengen van het landschap met de historische boerderij kan een belangrijke meerwaarde betekenen voor de waarde van deze laatste.

60


Besluit In Nederland ontstaan er op nationaal, provinciaal en gemeentelijk niveau initiatieven die pogen om de terugslag van de inkrimping van de landbouwsector op de leefbaarheid van het platteland op te vangen. Hierbij wordt voornamelijk gedacht aan het voorzien van één of meerdere woningen in het platteland in ruil voor afbraak van hoeves en aan toeristisch-recreatieve activiteiten. In enkele provincies worden ook maatregelen genomen om NED te stimuleren. De provincie Zeeland werkte een kader uit waarbij het als te restrictief ruimtelijk ordeningskader aangepast wordt om plaats te maken voor niet-agrarische functies op hoeves op het platteland. De evaluatie van dit kader toont echter dat de werking ervan nog te wensen overlaat. Bij nadere analyse van het nieuwe kader van Zeeland blijkt dat er nog een sterke vrees bestaat voor de ruimtelijke en landschappelijke gevolgen. Dit blijkt uit het groot aantal stringente voorwaarden dat wordt gesteld aan de vestiging van een NED en de loodzware procedures. Op basis van een nationaal onderzoek naar hergebruik van hoeves in Nederland wordt gesteld dat deze vrees veeleer ongegrond is, gezien het kleinschalig karakter van het grotendeel van de NED en de beperkte wens tot uitbreiding van deze activiteiten. Desondanks neemt de bestaande bedrijvigheid qua werkgelegenheid met een derde toe sinds hun vestiging. Blijkt dat ‘slechts’ 14% (of 1029) van de 7 349 voormalige boerderijen in Nederland wordt hergebruikt voor niet-agrarische bedrijvigheid. De overgrote meerderheid krijgt een woonfunctie, die op lange termijn eveneens een potentiële broedplaats vormt voor bedrijvigheid. Vele hergebruikers zijn ex-landbouwers, een kleine meerderheid van de hergebruikers zijn ‘nieuwe ondernemers’. De agrarische herkomst van de ondernemers beïnvloedt zowel het keuzeproces van hergebruik als het type bedrijfsactiviteit dat wordt ondernomen in de voormalige boerderij. De aard van de bedrijfsactiviteiten in voormalige hoeves is enorm divers: van handel en agrarisch gerelateerde activiteiten tot dienstverlenende of industriële activiteiten. Hergebruik verschilt ook van regio tot regio en van locatie tot locatie, hoeves nabij steden komen vaker vrij en worden vaker bedrijfsmatig hergebruikt. Qua effect is hergebruik van betekenis op economisch vlak, de hoge mate van “zelf-tewerkstelling zorgt voor het in stand houden van de economische vitaliteit op het platteland. Ten tweede houdt het het plaatselijke verenigingsleven en voorzieningenniveau in stand. Ten derde leidt hergebruik tot aanpassingen aan bebouwing en erf van de nieuwe functie en van hun bedrijfsvoering aan de omgeving.


61

62


h oo f d s t u k 6 on d e r z oe k n a a r h e r g e b r u i k v a n h o e v es i n d e W e s t h oek

Inleiding In de voorgaande hoofdstukken werden de veranderingen die zich voltrekken in de landbouwsector evenals de transformaties die zich op het platteland voordoen omschreven. Een studie in Nederland wijst op de opkomst van de vestiging van niet-agrarische functies in voormalige agrarische gebouwen in Nederland. In dit hoofdstuk wordt aan de hand van een kwalitatief onderzoek nagegaan of deze tendens tot hergebruik van voormalige (para-)agrarische gebouwen ook in de Westhoekregio voorkomt, en zo ja, welke gevolgen hieruit voortvloeien voor de site zelf en haar onmiddellijke omgeving.

1. Afbakening van het onderzoeksonderwerp

1.1.

Doelgroepen

Om een zicht te krijgen op de aanwezigheid van nieuwe niet-agrarische economische activiteiten die als “Nieuwe Economische Dragers” fungeren op het platteland van de Westhoek, werd een kwalitatief onderzoek opgezet. Dit kwalitatief onderzoek naar hergebruik van voormalige (para-) agrarische gebouwen voor niet-agrarische economische activiteiten in de Westhoekregio wenst op voornamelijk twee doelgroepen zicht te krijgen. Ten eerste op “nieuwe (niet-agrarische) ondernemers” die een niet-agrarische activiteit in een voormalig landbouwgebouw uitoefenen. Dit kunnen voormalige (para)agrariërs of zonen of dochters van (para)agrariërs zijn, maar ook nieuwe ondernemers die zich vestigen in een hoeve omwille van de wens tot het uitoefenen van een nieuwe niet-agrarische economische activiteit. Een voorbeeld hiervan is een landbouwer die op aannemerswerken overschakelt, of een nieuwe ondernemer die een hoeve inricht als kunstatelier en antiquariaat. Ten tweede is de studie gericht op nog actieve landbouwers, die naast hun landbouwactiviteiten een niet-agrarische economische activiteit uitoefenen. Een landbouwer kan bijvoorbeeld aanvullend aan zijn landbouwactiviteiten deeltijds als metselaar of edelsmid werken. Via enquêtering werd geprobeerd meer inzicht te krijgen in de omvang en de kenmerken van beide doelgroepen van economische activiteiten. Dit betekent dat niet-agrarische activiteiten op (voormalige) hoeves in dit onderzoek enkel als hergebruik worden opgenomen indien het gaat om zogenaamde zonevreemde activiteiten op het platteland. Als leidraad voor de vaststelling van zonevreemde activiteiten dient het recente besluit van functiewijzigingendk. Onder een voormalige boerderij wordt het complex van gebouwen en erf verstaan die zich bevinden in het (landschappelijk waardevol) agrarisch gebied. M.a.w. eventuele niet-agrarische economische activiteiten op voormalige hoeves in het woongebied of andere bestemmingsgebieden werden niet in de studie opgenomen. Tot slot zijn niet alle zonevreemde niet-agrarische economische activiteiten in het onderzoek opgenomen. In de Westhoek zijn bijvoorbeeld vele voormalige hoeves ingericht als restaurant of brasserie. Omdat de hierboven beschreven horeca-activiteiten zonevreemd zijn, werd de aanwezigheid van deze activiteiten wel kwantitatief bijgehouden, maar niet in verdere mate onderworpen aan kwalitatief onderzoek. Dit geldt ook voor het zonevreemd wonen en alle agrarische en para-agrarische gebouwen in het (waardevol) agrarisch gebied die tengevolge van stopzetting geen functie meer hebben of leegstaand zijn. Hetzelfde geldt voor landbouwers die (zone-eigen) landbouwverbredingsactiviteiten zoals hoevetoerisme en de verkoop van hoeveproducten ontplooien.

64


In de onderstaande tabel wordt een schematisch overzicht gegeven welke activiteiten in het onderzoek van de Westhoek onder de omschrijving van niet-agrarische economische activiteit of kortweg “NED” vallen en dus opgenomen werden in het kwalitatief onderzoek, en welke niet. De categorieën met een * zijn, zoals reeds gesteld, kwantitatief als aparte categorie bijgehouden (zie tabel 26). A. Activiteiten in agrarisch gebied

Omschrijving

1. Landbouw in ruime zin

bv. Land- en tuinbouwers, intensieve veeteelt, landbouw met niet grondgebonden karakter

Opname in kwalitatief onderzoek? Neen

2. Landbouw en niet-agrarische nevenactiviteiten: a. klassieke landbouw-verbredingsactiviteiten

bv. hoevetoerisme, verwerking en verkoop van streekproducten, landbouweducatie.

b. Overige niet-agrarische nevenactiviteiten

bv. Groothandel in niet-streekproducten, metselaar, aannemer, …

Neen, tenzij de activiteit het toegelaten verbredingskarakter overstijgt: bv. landbouwer met hoevetoerisme én een trouw- of feestzaal Ja

3. Para-agrarische activiteiten: a. Grondgebonden activiteiten

bv. loonwerk, inpak- en opslagbedrijven van landbouwproducten

Neen

b. Niet-grondgebonden activiteiten

bv. paardenhouderijen met minimum 10 paarden, schoolhoeves, veeartskliniek met stal bv. loonwerkbedrijf in combinatie met grondverzetbedrijf, schrijnwerkerij…

Neen

B. Zonevreemde activiteiten in agrarisch gebied volgens besluit Vlaamse regering tot functiewijziging 1. Kantoor- en dienstenfuncties en vrije beroepen in combinatie met woonfunctie 2. Opslag

Omschrijving

Opname zoek?

architect, advocaat, dierenarts, kapsalon… (uitgezonderd horeca)

Ja

Caravans, oldtimers, hout…

Ja

3. Specifieke “landbouwverwante activiteiten”

paardenhouderij, manège, dierenasiel of -pension, dierenartspraktijk, tuinaanlegbedrijf met 0,5 ha plantenkweek of opslag van planten, kinderboerderij, dagverblijf voor patiënten met een beperkt landbouwbedrijf Bed & breakfast met ontbijtzaal

Ja

c. In combinatie met niet-agrarische nevenactiviteiten

4. Logies*

Ja

in

kwalitatief

onder-

Neen (wel kwantitatief als aparte categorie bijgevoegd)


65

C. Zonevreemde activiteiten in agrarisch gebied die buiten het bestek van functiebesluit vallen

D. Zonevreemde horeca-activiteiten in agrarisch gebied*

Omschrijving

Opname zoek?

Bv. schrijnwerkerijen, aannemersbedrijven,…

Ja

Omschrijving

Opname in kwalitatief onderzoek? Neen (wel kwantitatief als aparte categorie bijgevoegd

Bv. Hotel, restaurant, feestzaal, traiteur,… E. Zonevreemd wonen in agrarisch gebied*

Omschrijving Permanente verblijfplaatsen

in

kwalitatief

onder-

Opname in kwalitatief onderzoek? Neen (wel kwantitatief als aparte categorie bijgevoegd)

Tabel 19. Schematisch overzicht van NED in de Westhoek

De doelstelling van dit onderzoek is na te gaan of er zich een tendens tot hergebruik van hoeves voordeed in de Westhoek. Hierbij wordt gezocht naar een antwoord op de volgende vragen:

- In welke mate wordt er hergebruik van voormalige hoeves in het platteland van de Westhoek voor niet-agrarische economische activiteiten vastgesteld? - Welke niet-agrarische economische activiteiten worden er waargenomen? - Wat zijn de kenmerken van de ondernemers die deze niet-agrarische economische activiteiten uitoefenen? - Wat betekenen de niet-agrarische economische activiteiten voor de tewerkstelling en de leefbaarheid (deelname aan verenigingen) van het platteland? - Welke gevolgen heeft het uitoefenen van een niet-agrarische economische activiteit op de hoeve zelf en op de onmiddellijke omgeving?

1.2.

Afbakening in de tijd

De studie naar het hergebruik van hoeves in de Westhoek werd beperkt in tijd. Het was uitdrukkelijk de bedoeling om de recente opkomst van NED na te gaan, omwille van de in de hoofdstuk 3 beschreven evoluties in de landbouwsector. Deze reden, evenals praktische overwegingen bepaalden dat in de tijdspanne van 1996 tot 2004 gezocht werd naar NED. Uit de landbouwstatistieken blijkt in deze periode bovendien een versnelde afname van hoeves op het platteland.

1.3.

Geografische afbakening

Het onderzoek is uitgevoerd in vijf Westhoekgemeenten, nl. Koksijde, Veurne, Lo-Reninge, Langemark-Poelkapelle en Zonnebeke. Zoals de onderstaande kaart toont, liggen deze vijf gemeenten geografisch verspreid over de Westhoekdl. Bij de afbakening werden de volgende criteria gehanteerd: ligging, oppervlakte, aantal inwoners en landbouwgehalte.

66


Figuur 4. Aan het onderzoek deelnemende Westhoekgemeenten


67

Grootte en agrarisch gebruik

g

In oppervlakte is Veurne de grootste gemeente, gevolgd door de gemeente Zonnebeke, Lo-Reninge, LangemarkPoelkapelle en Koksijde. Koksijde heeft, vanwege haar specifiek toeristisch karakter, het grootst aantal inwoners per ha nl. 4,6, en kent om dezelfde reden de laagste hoeveelheid cultuurgrond (1991 ha). Lo-Reninge daarentegen is het dunstbevolkt, met slechts 0,5 inwoners per ha, en heeft een sterk landbouwkarakter. Maar liefst 86% van de gemeente kent een agrarisch gebruik. Dat is iets meer dan Veurne (85 %). Koksijde heeft de grootste boerderijen (gemiddeld 41,8 ha), gevolgd door de landbouwbedrijven (in hoofdberoep) van Veurne en Lo-Reninge met een oppervlakte van respectievelijk 38,9.en.27,8.ha..Landbouwbedrijven (in hoofdberoep) in Langemark-Poelkapelle en. Zonnebeke hebben. respectievelijk een. kleinere gemiddelde oppervlakte nl. 19,8

Koksijde

4396

20 231

4,6

1991

45

Gemiddelde oppervlakte bedrijf (ha) 41,8

Lo-Reninge

6294

3281

0,5

5431

86

27,8

Veurne

9663

11 808

1,2

8252

85

38,9

Zonnebeke LangemarkPoelkapelle

6757

11 562

1,7

4671

69

19,8

5252

7629

1,4

4074

77

17,1

Totale oppervlakte (in ha)

Aantal inwoners

Inwoners /ha

Oppervlakte cultuurgrond (ha)

Aandeel agrarisch gebruik (%)

Tabel 20. Agrarisch gebruik in de onderzochte Westhoekgemeentendm

1.3.2.

Aantal opvolgers

Zonnebeke heeft het hoogst aantal bedrijfsleiders ouder dan 50 jaar zonder opvolging nl. 29,8 %, gevolgd door Langemark-Poelkapelle met 26,7%, Koksijde (20,3%), Veurne (20,2%) en Lo-Reninge (16,5%). Aantal landbouwbedrijfsleiders Totaal (2004)

+ 50 jaar

Aandeel landbouwbedrijfsleiders (%) + 50 jaar zonder opvolging

+ 50 jaar

+ 50 jaar zonder opvolging t.o.v. + 50 jaar (%) 41,4

Lo-Reninge

218

87

36

39,9

+ 50 jaar zonder opvolging t.o.v. totaal (%) 16,5

Veurne

242

114

49

47,1

20,2

42,9

Zonnebeke

315

148

94

46,9

29,8

63,5

Koksijde LangemarkPoelkapelle Totaal

59

24

12

40,6

20,3

50

254

106

68

41,7

26,7

64,1

1080

467

259

43,2

23,9

55,4

Westhoek

4113

1 820

1006

44,2

24,4

55,3

Tabel 21. Aantal opvolgers in de onderzochte Westhoekgemeentendn 68


1.3.3.

15 ha. Koksijde heeft geen industrieterreinen op haar grondgebied.

Ontsluiting en verstedelijkingdo

De grootste stedelijke kernen in de Westhoek zijn Ieper, Veurne, Diksmuide en Poperinge en de kustgemeentendp. Wat de wegeninfrastructuur betreft, zijn de structuurbepalende hoofdwegen van internationaal niveau met belang voor de Westhoek de A 18 (E40), de A17 (E 403) en de A25 (Frankrijk). Deze hoofdassen worden aangevuld met de structuurbepalende hoofdwegen op Vlaams niveau, nl. de A19 - N38 (KortrijkPoperinge- aansluiting A25) en de N8 tussen Ieper en Veurne. Langemark-Poelkapelle en Zonnebeke zijn vlakbij de grote stedelijke kern van Ieper gelegen. Beide gemeenten, maar vooral Zonnebeke, is vlot bereikbaar gezien de nabijheid van de A19. Veurne is eveneens vlot bereikbaar via de E40 en de A25. De kustgemeente Koksijde, met de hoogste verstedelijkingsgraad, is eveneens goed ontsloten via de E40 en de N8. Het grondgebied van Lo-Reninge is het minst goed ontsloten. De dichtstbijzijnde stedelijke kern is Diksmuide.

1.3.4.

Aantal beschikbare bedrijventerreinen

Tot slot wordt nog gekeken naar het aantal bedrijventerreinen per gemeente. Er kan verondersteld worden dat de ruimte voor economische bedrijvigheid een invloed uitoefent op de hoeveelheid NED. In die zin dat een grote hoeveelheid bedrijventerreinen een mogelijkheid biedt aan ondernemers om hun activiteiten te vestigen. Totale oppervlakte (ha) Veurne

212,87

Lo-Reninge

14,4


43,15

Zonnebeke

73,6

Koksijde

/

Tabel 22. Beschikbaar aanbod bedrijventerreinen in de onderzochte Westhoekgemeentendq

Uit de bovenstaande tabel blijkt dat Veurne het sterkst aanbod van bedrijventerreinen heeft, nl. 213 ha. Zonnebeke heeft heel wat minder bedrijfsruimte ter beschikking, ongeveer 74 ha. Langemark-Poelkapelle beschikt over ongeveer 44 ha en Lo-Reninge over

2. Op zoek naar NED in de West hoek: Methodiek

De eerste stap in het onderzoek was het achterhalen van het aantal hoeves die effectief uit het landbouwcircuit verdwenen en dus potentieel in aanmerking kwamen voor huisvesting van een niet-agrarische, economische activiteit, zoals eerder omschreven. Omwille van de “onzichtbaarheid” van de gezochte NED werd gebruik gemaakt van meerdere methoden.

2.1. 2.1.1.

Methode 1 Algemeen

Een eerste methode bestond in het vergelijken van de landbouwtellingen van twee verschillende jaartallen in de vijf betreffende Westhoekgemeenten. Alle Vlaamse gemeenten ontvangen jaarlijks, in de maand april, van het Ministerie van Landbouw de “landbouwtelling”. Dit in de vorm van adreslijsten van de te enquêteren landbouwers op het gemeentelijk grondgebied. Het geheel van landbouwtellingen geeft een volledige en gedetailleerde momentopname van de landbouw in Vlaanderen en bevat zowel informatie over het aantal Vlaamse landbouwers, de bedrijfsoppervlakte, het aantal dieren, de beteelde oppervlakte, enz.. In eerste instantie werden voor elk van deze vijf gemeenten de landbouwtelling van 2004 vergeleken met de landbouwtelling die doorging in 1996. Door beide lijsten met elkaar te vergelijken, werd per gemeente een zicht verkregen op een aantal verdwenen landbouwbedrijven in die periode (Lijst 1). Van deze landbouwbedrijven kon verondersteld worden dat ze niet meer actief waren, gezien ze geen aangifte meer deden van landbouwactiviteiten. Deze lijst met de verondersteld gestopte landbouwers werd ter controle voorgelegd aan een groep van bevoorrechte getuigen van de desbetreffende gemeentedr. Na een test voor een deel van de gemeente Zonnebeke, werd deze methodiek in de andere vier gemeenten toegepast.

2.1.2.

Resultaten

Samenvattend bleek dat de meerderheid van het aantal landbouwgebouwen, die van eigenaar gewisseld waren, een zonevreemde woonfunctie hadden gekre-


69

gen. Slechts een minderheid van de hoeves die zich op lijst 1 bevonden, werden hergebruikt als NED of stonden leeg. Vele niet-agrarische activiteiten in hoeves bevonden zich bovendien in de horeca- en toeristische sector (restaurant, café, hotel…). Hoevetoerisme bleek. ook. bij. de landbouwers als. nevenactiviteit aan. te slaan,. evenals plattelandstoerisme (vakantiewoningen, bed.& breakfast) bij.niet-landbouwers. Bovendien bevonden sommige. NED’s zich reeds langer dan de vooraf afgebakende onderzoeksperiode op de locatie, en vielen dus buiten het bestek van het onderzoek. Het aantal gevonden potentiële NED’s voor de vijf gemeenten bleek beperkt, namelijk 21. Van de 232 potentiële adressen uit lijst 1 bleken slechts 86 adressen van landbouwgebouwen te zijn waar effectief geen agrarische activiteiten meer doorgingen. 64 ervan hadden een woonfunctie gekregen, 1 hoeve stond leeg en 21 vielen (potentieel) onder de definitie van een NED. Het gaat nog steeds om potentiële locaties omdat in vele gevallen er geen absolute zekerheid is over de uitgevoerde activiteit op de site zelf. In de onderstaande tabel wordt een overzicht ervan gegeven.

401

Aantal weggevallen adressen tussen ‘96 en ‘04 (Lijst 1) 83

Aantal adressen zonder landbouwfunctie na controle 32

316

261

55

Veurne Langemark – Poelkapelle Koksijde

328

278

308

TOTAAL

Aantal adressen Landbouwtelling 1996

Aantal adressen Land-bouwtelling 2004

Wa a r v a n potentiële NED

Waarvan leegstaand

Zonnebeke

484

22

10

0

Lo-Reninge

11

9

2

0

50

25

23

2

0

277

31

14

9

5

88

75

13

4

1

2

1

1524

1292

232

86

64

21

1

Waarvan woonfunctieds

Tabel 23. Resultaten Onderzoeksmethodiek 1

2.1.3.

Verklaring cijfermateriaal

Zoals tabel 23 aantoont is het aantal adressen met potentiële locaties van NED, na controle van lijst 1 met de hulp van de bevoorrechte getuigen, beperkt. De redenen hiervoor zijn divers. Ten eerste bleken vele landbouwbedrijven waarvan verondersteld werd dat ze niet meer actief waren, toch nog actief te zijn. Landbouwbedrijven waren verpacht of overgenomen : door zoon of dochter, of door het proces van schaalvergroting door andere landbouwers in of buiten de gemeente. Deze gebruiken de hoevegebouwen na overname veelal enkel voor de stalling van hun vee. De woning bij de hoeve blijft in vele gevallen leeg staan, of wordt verhuurd aan familie of niet-landbouwers als zonevreemde woning. Ten tweede bevat de landbouwtelling nog vele adressen van gepensioneerde of “uitbollende” landbouwers die op de hoeve nog als hobby landbouwactiviteiten uitoefenen op een kleine schaal. De landbouwtelling bevat ook adressen van gewone huizen in woongebied waar de landbouwactiviteiten om fiscale redenen ingeschreven staan, maar die in feite elders uitgeoefend worden. In enkele gevallen kwamen hoeves die vroeger in agrarisch gebied lagen tengevolge van de groei van de dorpskernen in woongebied terecht, of ten gevolge van bestemmingswijzigingen in industriegebied, of ze kwamen leeg te staan ten gevolge van een ruilverkaveling.

2.2.

Methode 2

Als aanvullende methode werd voor elk van de vijf gemeenten de gouden gids er op nageslagen. De adressen uit de gouden gids met niet-agrarische activiteiten in het platteland van de gemeenten werden vergeleken met de adressenlijst van de landbouwtelling van ’96dt. Aan de gemeenten werd gevraagd of op de lijst van adressen die

70


hiermee gegenereerd werd, zich effectief in het verleden landbouwactiviteiten afspeelden. Met deze methode werden ook nog enkele adressen van potentiële NED achterhaald.

2.3.

2.3.1.

Methode 3

Algemeen

Tot slot werd nog een aanvullende methode gebruikt om een zo volledig mogelijk overzicht te verkrijgen op het aantal potentiële NED in de Westhoek. Op basis van een databank van de Vlaamse gemeenschap bestaande uit adressen van activiteiten met een handelsregisternummer verbonden aan de bodembestemming van het gebied, werd de oefening voor de vijf gemeenten nog eens overgedaan. De databank dateert van het jaar 2000 en maakt het mogelijk om hoeves en hun activiteiten op te zoeken in (landschappelijk waardevol) agrarisch gebied.

2.3.2.

Resultaten

De aard van de activiteiten in agrarisch gebied voor de vijf gemeenten kunnen onderverdeeld worden in drie categorieën nl. agrarische activiteitendu, niet-agrarische activiteiten en onbekende activiteiten. Per gemeente werd vervolgens ingezoomd op de aard van de activiteiten per categorie (agrarisch, niet agrarisch en onbekend) die zich afspelen in hoeves gelegen in het agrarisch gebied. Als potentiële doelgroep van de NED activiteiten werd de som genomen van de niet-agrarische en de onbekende activiteiten. Abstractie makend van de dubbele adressen in de databank bedroeg het totale aantal hoeves die mogelijk gebruikt worden voor een NED in (landschappelijk waardevol) agrarisch gebied 450.

Veurne Landbouwactiviteiten

Niet landbouw activiteiten (NA) Activiteit onbekend (NB) Totaal Totaal NA en NB

Koksijde

Lo-Reninge

Zonnebeke

LangemarkPoelkapelle

Totaal

172

39

159

223

168

761

20

5

25

30

99

179

47

15

46

94

69

271

239

59

230

347

255

1211

67

20

70

124

168

450

Tabel 24. Activiteiten in hoeves in agrarisch gebied per gemeente

2.3.3.

Verklaring cijfermateriaal

Deze oefening werd ter controle getest in de deelgemeente Pollinkhove van Lo-Reninge en voor het hele grondgebied van de gemeente Zonnebeke. De gegenereerde adressenlijst van de niet-agrarische en de onbekende activiteiten in hoeves werden aan de bevoorrechte getuigen voorgelegd. Na controle van de adressen door de bevoorrechte getuigen bleven nog slechts een vijftigtal adressen van potentiële NED’s over. De redenen voor het wegvallen van de meerderheid van de adressen waren dezelfde als met de methode voor de landbouwtelling: het merendeel van de hoeves gingen ten gevolge van schaalvergroting over in de handen van andere landbouwers of werden nog bewoond door gepensioneerde landbouwers, kregen een nieuwe woonfunctie, werden gebruikt voor toeristische en recreatieve doeleinden enz.. Deze methode werd herhaald in de overige gemeenten.


71

2.4.

Overzicht eindresultaat

2.4.1.

Aantal niet-agrarische economische activiteiten

Tabel 25 geeft een.overzicht van.de.resultaten van.de.gebruikte methoden en.het.totaal.aantal.aangetroffen potentiële locaties waar er NED’s aangetroffen worden. Methode 1

Methode 2

Methode 3

Potentiële NED Totaal


8

8

7

23

Zonnebeke

12

5

7

24

Lo-Reninge

1

5

4

10

Veurne

10

4

14

28

Koksijde

0

6

11

17

TOTAAL

31

28

43

102

Tabel 25. Overzicht van het aantal verzamelde potentiële NED’s

Aan de hand van de respons na de enquêtering van alle potentiële adressen van NED werden nog enkele adressen geschraptdv. Tabel 26 bevat de informatie over het uiteindelijk totaal aantal nieuwe economische dragers aangetroffen op voormalige hoeves in de vijf Westhoekgemeenten. Er werden 36 niet-agrarische economische activiteiten vastgesteld bij “nieuwe ondernemers” (NO) en 26 niet-agrarische nevenactiviteiten bij (para-)agrariërs s.werden Een eerste categorie zijn de aangetroffen (niet grondgebonden) para-agrarische activiteiten op hoeves zoals omschreven in de omzendbrief van 8 juli 1997 of die volgens rechtspraak van de Raad van State niet meer als para-agrarische ondernemingen kunnen beschouwd wordendw. Gezien deze activiteiten in het agrarisch gebied in de Westhoek een opmars kennen, werden deze ook cijfermatig bijgehouden. In het totaal gaat het om een 17-tal activiteiten, tevens het aantal activiteiten bijgehouden die onder de noemer “klassieke landbouwverbreding” vallen zoals hoevetoerisme en de verkoop van streekproducten op bestaande landbouwbedrijven. Zo werden een 27-tal activiteiten genoteerd, waarvan het merendeel toeristische activiteiten (23). Iets minder hoeves (21) kregen een nieuwe functie ten gevolge van particulieren die wonen combineren met een vorm van plattelandstoerisme (horeca, vakantiewoningen of een combinatie van beide). Er werden eveneens een 17-tal leegstaande hoeves aangetroffen, en een 134-tal met woonfunctie. NED P a r a - Landbouw- Plattelandstoerisme Leegstand Woonfunctie a g r a - verbreding NOdx LBdy risch Toerisme Horeca ComNieuwe Gepensioneerd binatie Eigenaar landbouwer Langemark8 9 3 3 1 0 0 4 3 6 Poelkapelle Zonnebeke

11

4

3

5

4

2

/

2

13

18

Lo-Reninge

4

4

1

8

2

1

1

6

31

23

Veurne

11

8

4

9

7

2

1

4

28

10

Koksijde

2

1

6

2

0

0

/

1

2

0

TOTAAL

36

26

14

5

2

77

57

278 (100 %)

62 (22,3 %)

17 (6,1%)

27 (9,8%)

21 (7,5%)

17 (6,1%)

Tabel 26. Aangetroffen activiteiten in (voormalige) hoeves

72


134 (48,2 %)

Het resultaat van dit onderzoek onder de Westhoekgemeenten is een indicatie van de tendens van hergebruik van hoeves op het platteland van de Westhoek. Deze cijfers tonen aan dat de tendens tot hergebruik van hoeves voor niet-agrarische economische activiteiten aanwezig blijkt in de Westhoek maar dat deze nog beperkt is: op een periode van tien jaar werden in absolute aantallen een 62 tal.activiteiten.in.vijf gemeenten opgetekend. In percentages uitgedrukt, zien we dat in de vijf onderzochte gemeenten in voormalige hoeves het wonen de meest voorkomende nieuwe bestemming is (48,2 %), gevolgd door de NED (22,3 %), de landbouwverbredingsactiviteiten (9,8 %), het plattelandstoerisme en –horeca (7,5 %), specifieke para-agrarische activiteiten (6,1 %) en leegstand (6,1%). Wat de NED betreft worden de niet-agrarische economische activiteiten in 58,1% van de gevallen uitgeoefend door nieuwe ondernemers, en 41,9 % door landbouwers. 2.4.2.

Aard van niet-agrarische economische activiteiten

In de onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van alle niet-agrarische economische activiteiten en paraagrarische activiteiten die op een hoeve werden aangetroffen. NO

LB

totaal

Niet-agrarische economische activiteiten (totaal): Ambachtelijke beroepen (schilder, schrijnwerker, stukadoor,…) Aannemers- en grondwerkbedrijven

36 4 7

26 3 2

62 7 9

Opslag (en verkoop) Vrije medische beroepen Tuinarchitectuur en -aanleg

9 0 6

2 1 2

11 1 8

Transport Hondenhouderij,- fokkerij,- trimmerij Handel in voeding

2 3 2

0 1 6

2 4 8

Handel (allerlei) Diensten Schroothandel/

0 1

2 1 2

2 3 3

Horeca

/

4

4

Tabel 27. Overzicht van het aantal niet-agrarische activiteiten in hoeves

De grootste groep van niet-agrarische activiteiten in hoeves in de vijf onderzochte gemeenten is opslag van allerhande niet-landbouwmateriaal (11), zoals bv. van auto’s en oldtimers, hout, fietsen ... . De tweede grootste groep zijn de aannemers- en grondwerkbedrijven (9). Ook activiteiten m.b.t. handel in de voedingssector (8) nestelen zich in voormalige landbouwgebouwen. Dit heeft voornamelijk betrekking op landbouwers waarvan het aanbieden van hoeveproducten op actieve landbouwbedrijven na verloop van tijd uitbreidt met handelsactiviteiten die het verbredingskarakter overstijgen. Ook tuinaanlegbedrijven (8) en ambachtelijke beroepen (7) zoals stukadoors, metselaars, sanitair- en verwarmingsspecialisten en schrijnwerkers vestigen zich in voormalige hoeves. Horecaactiviteiten op hoeves komen voor in.het.verlengde van.hoevetoeristische activiteiten.(4). Hondenpensions kerijen (4).vormen.een andere regelmatig.terugkerende activiteit..In.mindere.mate vinden.we.kleine.transportbedrijven (2).terug op.hoeves, medische beroepen (bv..huisartsen), dienstverlenende beroepen (2),.of.activiteiten zoals.schroothandel- of.metaalconstructie.

In gesprekken met bevoorrechte getuigen kwam wel aan de orde dat hergebruik in de toekomst kan toenemen. Over tien jaar zullen meer grootschalige landbouwbedrijven vrijkomen, gezien de evolutie in de landbouw en een tekort aan een familiale opvolgers. In de volgende paragraaf gaan we dieper op de resultaten van de enquête in. w v i | a n ke r p u n t r u i m t e l i j ke e c o n o m i s c h e p l a n n i n g We s t h o e k m e i ‘ 0 6

73

3.2.

3. De enquêteresultaten

3.1.

Verschillen en gelijkenissen met Nederlands onderzoek naar hergebruik

De vaststellingen in het onderzoek van de Westhoek zijn in vele gevallen gelijkaardig als in het onderzoek van Daalhuizen in Nederland, hoewel de schaal en de opzet van beide onderzoeken verschillen. Het Nederlandse onderzoek is ten eerste een nationaal onderzoek. Ten tweede is de definiëring van de activiteiten die onder “niet-agrarisch hergebruik” vallen veel ruimer dan deze in de Westhoek. In het onderzoek van Daalhuizen worden categorieën van “niet-agrarische activiteiten” als hergebruik opgenomen die buiten het onderzoek van de Westhoek vallen. Voorbeelden hiervan zijn para-agrarische activiteiten zoals veehandelaars, groothandels in landbouwvoertuigen en loonwerkers, maar ook buitensportverenigingen (bv. golf) of hoeves die door openbare besturen worden betrokken. Zoals hierboven reeds werd gesteld worden enkel niet-agrarische activiteiten in het onderzoek in de Westhoek als hergebruik bestempeld indien ze onder het recente besluit tot functiewijzigingen vallen of indien het gaat om zonevreemde activiteiten in het platteland (die buiten het recente besluit tot functiewijzigingen vallen).

Resultaten van het onderzoek naar hergebruik dz

Wonen versus bedrijvigheid

g

Een eerste gelijkenis met het Nederlandse onderzoek is dat in de Westhoekgemeenten aan de meerderheid (48%) van de vrijgekomen boerderijen de (zonevreemde) woonfunctie wordt toegekend. In de onderzochte gemeenten worden vrijgekomen hoeves voornamelijk gebruikt als woning voor jonge gezinnen (van de eigen streek), als residentiële hoeve en/of als tweede verblijf. Op het terrein werd vastgesteld dat vele nieuwe bewoners van voormalige hoeves paardenliefhebbers zijn. De voormalige veestallen bieden plaats voor hun dieren en toebehoren zoals bv. de opslag van voeder. Slechts een minderheid van de hoeves wordt in de Westhoek hergebruikt voor niet-agrarische bedrijfsactiviteiten (23%). Een andere gelijkenis met het Nederlandse onderzoek is dat hoevegebouwen slechts zelden enkel gebruikt worden voor de NED, en de bijhorende woning leegstaat. De combinatie van werken en wonen wordt in de vijf gemeenten van de Westhoek in de overgrote meerderheid (94,5%) van de gevallen aangetroffen. Oppervlakte van de hoeves

g

Tijdens de gesprekken met bevoorrechte getuigen kwam naar voren dat het merendeel van de hoeves die op dit moment vrijkomen in de Westhoek kleinere, niet meer levensvatbare landbouwbedrijven zijn van beneden de 5 ha. De zeer kleine hoeves vinden meestal onmiddellijk een nieuwe functie als woning. De meerderheid van de respondenten uit het onderzoek bezit een hoeve met minder dan 5 ha grondoppervlakteea. De samenstelling van de landbouwgebouwen bestaat bij alle respondenten uit een woning gecombineerd met een maximum van een drietal loodsen. Eén uitzondering hierop is een loods die afzonderlijk van de bijhorende landbouwwoning werd gekocht voor de uitbreiding van een para-agrarische activiteit. De grootte van het perceel waarop de hoeve staat ligt bij iets meer dan de helft van de respondenten tussen de 50 en 100 areeb. Bij de nieuwe ondernemersec verliest deze perceelsgrond haar landbouwfunctie gezien deze wordt ingeschakeld in het bedrijfsgebeuren (parking, opslag) of bij de hobby-activiteit. Deze loodsen bieden onderdak aan de bedrijfsactiviteiten en zijn erg in trek bij allerlei beroepen die nood hebben aan (opslag)ruimte.

74


Tevens werd gevraagd of er bij de hoeve nog bijkomend land hoort, en zo ja, waarvoor dit gebruikt wordt. (Para)-agriërs met deeltijdse niet-agrarische activiteiten hebben uiteraard nog (bijhorende) landbouwgronden die in eigen gebruik zijn. Bij de vestiging van nieuwe ondernemers op een voormalige hoeve worden de bijhorende gronden in vier op tien gevallen verkocht. Twee op tien respondenten houdt de grond in eigendom, in evenveel gevallen wordt het land in pacht gegeven aan een landbouwer (al dan niet in de eigen familie)ed. Indien nieuwe ondernemers deze gronden aanhouden, worden deze, zoals reeds gesteld gebruikt als weiland voor hobbydieren of voor kleinschalige hobbylandbouw. Het fenomeen van het hobbyboeren is ook een element dat in het Nederlandse onderzoek naar voren komt. Aard van de niet-agrarische economische activiteiten

g

Uit het gesprek met de bevoorrechte getuigen kwamen een divers aantal activiteiten of NED naar voren. Opvallend is dat dezelfde activiteiten voorkwamen in de verschillende onderzochte gemeenten. Een rondvraag bij de overige gemeenten in de Westhoek gaf bevestiging m.b.t. de aard van de aangetroffen nietagrarische activiteiten op hoeves. In de onderstaande paragraaf worden, omwille van privacyredenen, een algemeen overzicht gegeven van de aangetroffen activiteiten. Zoals reeds gesteld, worden schrijnwerkerijen en houtverwerkende bedrijven regelmatig op voormalige hoeves aangetroffen. Voor deze activiteiten zijn hoeves in trek als vestigingsplaats omwille van de aanwezige opslagruimte in de bijhorende loodsen. Ook door het wat afgelegen karakter zijn hoeves in het platteland gegeerd, gezien de geluidshinder die deze activiteiten dikwijls met zich meebrengen. Een bijkomende reden dat deze activiteiten zich regelmatig op deze locaties in het platteland lijken te vestigen, is dat ze vaak niet welkom zijn op lokale bedrijventerreinen, omwille van de hierboven opgesomde kenmerken. Een andere reden hiervoor is dat deze activiteiten in verhouding met de ingenomen oppervlakte, tewerkstelling bieden aan een zeer beperkt aantal werknemers, in vergelijking met andere economische activiteiten die zich ook wensen te vestigen op een industrieterrein. Een tweede groep van activiteiten die regelmatig wordt aangetroffen in hoeves zijn aannemers- en grondwerkbedrijven. Hierin zijn naast niet-landbouwers ook (ex)landbouwers of para-agrariërs zoals loonwerkers

actief. Deze laatste groep van ondernemers voert dit werk als nevenactiviteit uit, gezien men immers over het nodige materieel beschikt om deze activiteit uit te oefenen. Dit gebeurt ter aanvulling van hun dalend inkomen uit landbouwgerelateerde activiteiten. Een derde regelmatig voorkomende activiteit is opslag van allerhande niet-landbouwmateriaal, zoals bv. van auto’s en oldtimers, hout, fietsen enz. Het gaat dan meestal om opslagruimten van handelaars die zich elders bevinden, of om tijdelijke opslag van bv. tweedehands goederen. Tuinarchitecten en tuinaanleggers zijn een andere beroepsgroep die veel wordt aangetroffen in voormalige hoeves. Tevens worden een aantal vrije, medische beroepen aangetroffen in voormalige hoeves. De uitoefening van deze activiteit gebeurt al dan niet in combinatie met de echtgeno(o)t(e) die op de hoeve landbouwactiviteiten uitoefent. Daarnaast vestigen zich ambachtelijke beroepen als stukadoors, sanitair- en verwarmingsspecialisten … in voormalige hoeves. Kleinere transportbedrijven maken ook wel eens gebruik van voormalige stallen om hun vrachtwagens in te plaatsen, evenals marktkramers. Ook activiteiten in de voedingssector nestelen zich in hoeves. Deze activiteiten worden uitgeoefend door zowel nieuwe ondernemers als bij landbouwers. Opvallend is dat klassieke landbouwverbredingsactiviteiten na een tijd kunnen uitgroeien tot (handels)activiteiten die niet meer tot de zoneëigen activiteiten kunnen gerekend worden, bv. groothandel in zuivelproducten of horecazaken. Tot slot worden leegstaande hoevegebouwen verhuurd voor sporadische activiteiten zoals fuiven. Vele van deze beroepsactiviteiten hebben met elkaar gemeen dat ze nood hebben aan grote opslagruimten voor hun materieel. Hoewel dit onderzoek niet tot doel had het hergebruik voor toeristisch-recreatieve doeleinden na te gaan in hoeves in de Westhoek, werd dit soort hergebruik wel regelmatig vastgesteld. Een tendens is dat nieuwe ondernemers een hoeve opkopen met het doel ze gedeeltelijk te verhuren voor toeristisch-recreatieve doeleinden. Het hoofdgebouw wordt ofwel gedeeltelijk ingericht als woning, gedeeltelijk als vakantiehoeve, of bijgebouwen van hoeves worden in hun geheel ingericht als vakantiewoning. Er kan aangenomen worden dat in de meer toeristische Westhoekgemeenten zoals Heuvelland en Poperinge, het aantal kleinere hoeves met recreatief-toeristische hergebruik hoger ligt als in minder toeristisch uitgebouwde streken. In de recreatief-toeristische sector zijn ook vele landbouwers actief. In de meeste gevallen blijft de hoofdactiviteit op de hoeve landbouw, en is het recreatieve luik beperkt tot


75

hoevetoerisme. In enkele gevallen houdt de landbouwer zijn beroepsactiviteiten enkel aan om zijn toeristisch-recreatieve activiteiten op een wettelijke manier te ontplooien in het agrarisch gebied. Een andere verbredingsactiviteit die vaak op hoeves wordt aangetroffen, is de productie van streekeigen hoeveproducten, bv. door hoeveslagers. In enkele gevallen werd geconstateerd dat deze nevenactiviteiten in de voeding op termijn het niveau van ‘streekproduct’ overstijgen. Een voorbeeld hiervan is een landbouwbedrijf dat als groothandel in (niet streekeigen) zuivelproducten fungeert. Bij het veranderen van eigenaar worden volgens bevoorrechte getuigen voormalige hoevegebouwen regelmatig opgesplitst in twee aparte eigendommen. Een loods wordt dan gebruikt in het kader van een (para-)agrarische activiteit, terwijl de woning (met al dan niet bijhorende loods) verkocht wordt aan een particulier als woning of voor het eventueel ontplooien van een NED. Zoals reeds gesteld, is een vergelijking van de aard van de activiteiten met Nederland moeilijk, gezien daar een bredere definiëring van activiteiten gehanteerd wordt die onder “niet-agrarisch hergebruik” vallen. Toch zijn enkele activiteiten herkenbaar, met name de tuinaannemers, aannemersbedrijven, ambachtelijke beroepen (stukadoors en schilders), hondenverzorging, transportbedrijven, horeca en opslag. Locatie en ontsluiting

g

De meerderheid van de hoeves die hergebruikt worden, liggen langs lokale wegen op het platteland, slechts een minderheid is gesitueerd langs gewestwegenee. In tegenstelling tot de Nederlandse studie zijn er geen aanwijzingen dat goed ontsloten boerderijen vaker hun agrarische functie verliezen. Wat de constatering betreft van de Nederlandse studie mbt een hoger hergebruik van boerderijen gelegen in de nabijheid van steden, kan mbt de Westhoek gesteld worden dat dit effect niet eenduidig vast te stellen is. Op het grondgebied van de Stad Veurne enerzijds en van de gemeente Zonnebeke en Langemark-Poelkapelle, die in de invloedssfeer gelegen zijn van de Stad Ieper anderzijds, zijn wel meer niet-agrarische activiteiten op hoeves te vinden dan in de meer geïsoleerde gemeente als Lo-Reninge. In Koksijde daarentegen wordt dan weer een zeer laag hergebruik van hoeves voor deze activiteiten aangetroffen, maar vindt er in vergelijking met de andere gemeenten, meer recreatief hergebruik plaats zoals door maneges enz.ef. 76

Schaal, tewerkstelling en wens tot uitbreiding

g

Net als in Nederland hebben de aangetroffen NED een beperkt aantal werknemers en zijn ze kleinschalig van aard. Vele NED’s voorzien in de tewerkstelling van de eigenaar, en/of van diens echtgeno(o)t(e). Bij de nieuwe ondernemers is zes op de tien echtgenote(s/ n) werkzaam in het eigen bedrijf. Slechts een partner is werkzaam is een extern bedrijf, en tot slot is in 1 geval de partner deeltijds in het eigen, deeltijds in een ander bedrijf werkzaameg. Bij de para(-agrariërs) geldt dat vier op zeven partners werkzaam zijn in het eigen (landbouw)bedrijfeh, één partner is werkzaam in een extern bedrijf. Van al de aangetroffen NED werkt slechts een kleine. minderheid alleen. fulltime in. het eigen bedrijf, iets meer ondernemers werken met twee fulltime personenei. In de helft van de gevallen is dat de eigen partner. In enkele gevallen wordt een bijkomende persoon deeltijds aangeworvenej. In evenveel NED’s wordt gewerkt met 4 fulltime personen of meerek. Het hoogst aantal aangetroffen werknemers bij de geënquêteerde rurale ondernemers is 9 fulltime personen en 1 halftime (gronden wegeniswerken). Indien we een onderscheid maken tussen (para-)agrariërs met een niet-agrarische nevenactiviteit en nieuwe ondernemers kunnen we stellen dat de eerste groep gemiddeld 4 mensen fulltime tewerkstellen, tegenover 2,3 bij de nieuwe ondernemers. Dit is vergelijkbaar met het resultaat in Nederlandel. De wens tot uitbreiding geldt voor bijna een derde van het aantal activiteiten, iets meer NED wensen niet uit te breiden, een minderheid weet het nog nietem. De nieuwe ondernemers hebben de grootste uitbreidingswens, in vergelijking met van de (para-)agrariërs)en. Binnen de NED’s met een uitbreidingswens zijn geen specifieke categorieën van activiteiten te onderscheideneo. Kenmerken hoevegebouwen

g

Zowel oudere als modernere hoeves worden gebruikt voor de vestiging van NED. Bij de NED’s dateert de oudste hoeve van de 18e eeuw (1700), de jongste van de 20e eeuw (1985). Iets meer dan de helft van de hoeves is gesticht in het begin van de vorige eeuw, enkele dateren van de 18e of van de 19e eeuwep. Opvallend is echter dat (nog) geen enkele van deze hoeves beschermd of geklasseerd als cultuurhistorisch monumenteq.


Herkomst NED

Inkomen

g

g

De meeste huidige uitbaters van een NED op een hoeve hebben geen familiale band met de site, slechts twee respondenten werden geboren op de hoeve. Dit is het geval van een landbouwer die op dit moment een niet-agrarische nevenactiviteit op de hoeve uitoefent, en van een ondernemer die een niet-agrarische activiteit overnam van zijn ouders, voormalige landbouwers. De nieuwe ondernemers kochten de hoeve over van de vorige bewonerser. In slechts twee gevallen was dit de voormalige landbouwer die zijn activiteiten stopzet. Meestal werd de hoeve reeds bewoond door een nietlandbouwer (4 op 10) en een enkele keer was er, zoals reeds gesteld, al een niet-agrarisch bedrijf opgestart door een para-agrarisch familielid op de sitees. Vele landbouwgebouwen die overgenomen werden door nieuwe ondernemers verloren hun agrarische functie in de late jaren 80 begin jaren 90et, slechts één hoeve verloor haar landbouwfunctie in 2000eu. De meeste hoeves werden vrij recent eigendom van de nieuwe ondernemer: vijf in de jaren 90, drie in of na 2000ev.

Voor het merendeel van de ondernemers geldt de niet-agrarische (neven)activiteit als hoofdverdiensteez. Voor de (para-)agrarische ondernemers die een NED uitoefenen, geldt dit voor een tweetal respondenten als een welkome bijverdienste. Voor vier respondenten geldt deze bedrijfsactiviteit reeds als hoofdverdienstefa. Voor negen op de tien nieuwe ondernemers op hoeves geldt dat de NED als hoofdverdienste uitgeoefend wordt, voor één op de tien geldt de NED als bijverdienste.

De reden tot vestiging (A13)

g

Aan alle respondenten werd gevraagd om aan de hand van een aantal redenen in te vullen hoe belangrijk het voor hen was om zich te vestigen op de betreffende boerderij. Bij de (voormalige) agrariërs dient er rekening mee gehouden te worden dat de boerderij reeds in (familie)bezit is. Gezien in deze situatie andere bedrijfslocaties minder snel overwogen worden, kan men hierbij spreken van een opgelegde locatiekeuze. De nieuwe ondernemers zijn echter vrij de locatiefactoren van de verschillende locaties af te wegen. De meest voorkomende reden voor de nieuwe ondernemers om zich te vestigen op de boerderij is de ruimte voor het eigen bedrijfew. Op de tweede plaats staat het kunnen combineren van werken en wonen op de hoeve, gevolgd door de mogelijkheid te wonen in een groene omgeving en, een even sterke reden, het feit dat het wonen in een boerderij aantrekt ex. Vestigingsmotieven als veel parkeermogelijkheid, een goede ontsluiting, het kunnen uitoefenen van hobby’s en een groot woonoppervlak sluiten het rijtje afey. De toevallige beschikbaarheid van het pand en een hoeve als goede investeringsmogelijkheid worden het minst belangrijk geacht. Uit de antwoorden van de nieuwe ondernemers blijkt dat deze veel belang hechten aan woonfactoren. Hieruit kan afgeleid worden dat er aanwijzingen te vinden zijn dat ook in de Westhoek sprake is van een urban-rural shift op basis van een rurale idylle (de verheerlijking van het platteland).

Reden opstart (B5)

g

De twee meest voorkomende redenen van de (para)agrariërs voor het opstarten van een NED als nevenactiviteit zijn dat de hoeve te klein is om rendabel te zijn evenals het gebrek aan een ambachtelijke zone in de gemeentefb. De overige redenen zijn de mogelijkheid tot overname van de bestaande niet-agrarische nevenactiviteit, restricties m.b.t de uitoefening van het landbouwberoep bv. een verbod op uitbreiding van de dierenteelt, of dat de nodige ruimte nu eenmaal aanwezig is. In het geval dat de NED door een echtgeno(o)t(e)n van een landbouwer wordt uitgeoefend, betreft dit de voortzetting van het vooraf uitgeoefend beroep na hun komst op de hoeve. Op hoeves waarop een NED uitgeoefend wordt door nieuwe ondernemers is de aanwezige ruimte op de locatie de meest vernoemde reden tot het ontplooien van een NEDfc. Andere redenen zijn: de gelegenheid die zich voordoet, de ideale ligging van de site; de wens om hinder voor omwonenden te vermijden; de mogelijkheid tot wonen en werken op één locatie; de ligging op het platteland en de mogelijkheid tot het houden van hobbydieren; plaatsgebrek op een voorgaande locatie en de aard van de activiteit, en de mogelijkheid tot overname van de activiteit. Tot slot kunnen externe omstandigheden, zoals de onteigening van het pand waarin de activiteit tevoren gehuisvest was in combinatie met de afwezigheid van verkeershinder op het platteland, een ondernemer overhalen om een hoeve als nieuw bedrijfspand te betrekken. Reden keuze hoeve (b11)

g

Aan alle respondenten werd gevraagd in welke mate een aantal elementen belangrijk waren voor het bepalen van de soort activiteit die op de hoeve werd uitgeoefend. De grootte van het erf wordt zowel bij de nieuwe ondernemers als bij de (para-)agrariërs als het


77

belangrijkste element ervaren bij het bepalen van de soort activiteitfd. De tweede meest doorslaggevende reden bij beide doelgroepen blijkt de vrije ligging van de hoeve te zijnfe. Op de derde plaats staat de aanwezigheid van parkeergelegenheid, gevolgd door de ontsluitingsmogelijkheden van de siteff. Het feit of een hoeve een karakteristiek pand was, de privacy, en de zichtbaarheid van de locatie behoren tot de minst belangrijke elementen, evenals de ligging nabij de dorpskom. Tussen beide doelgroepen zijn wel enkele verschillen te onderscheiden. Na de grootte van het erf scoort de aanwezigheid van parkeergelegenheid zeer hoog (beide elementen hangen hoogstwaarschijnlijk samen gezien het erf in vele gevallen als parking ter beschikking wordt gesteld voor de klanten). Bij de (para-)agrariërs komt dit element op de tweede plaats, bij nieuwe ondernemers komt de parkeergelegenheid pas op de derde plaats. Deze laatste groep hecht namelijk meer belang aan de vrije ligging van de hoevefg. De voormalige landbouwers hechten dan weer meer belang aan de privacy die de hoeve biedtfh. Sterk uiteenlopend zijn de meningen van beide doelgroepen aangaande het belang van het landschap in de streek. De nieuwe ondernemer hecht hier een zeer sterk belang aan, de (para-)agrariër nietfi. De mate van ontsluiting evenals de zichtbaarheid van de activiteit op de site werd opnieuw door de nieuwe ondernemers als belangrijker ingeschat dan door de (para-)agrariërsfj. Het feit of een hoeve een karakteristiek pand was, vonden de nieuwe ondernemers een belangrijker element dan (para-)agrariër, voor de bepaling van de aard van de op te starten activiteitfk. Op de vraag of de woon- of bedrijfsmogelijkheden de meeste doorslag gaf bij de keuze voor de hoeve, antwoorden de nieuwe ondernemers dat de bedrijfsmogelijkheid meer dan de woonmogelijkheid de doorslag geeftfl. De combinatie van woonen bedrijfsmogelijkheid is ook voor een aantal onder hen interessant, en de zoektocht ernaar blijkt een bewuste keuze te zijnfm. Uiteraard is ook de ligging van de hoeve belangrijk. Voor degenen die stellen dat een andere hoeve niet in aanmerking kwam voor de activiteit, zijn de aanwezigheid van de klanten, de ontsluitingsmogelijkheden, het historische karakter van de hoeve en het reeds in familiebezit zijn van de hoeve, de belangrijkste redenen. Degenen die wel een hoeve op een andere locatie overwegen, laten de voorkeur voor de hoeve afhangen van de prijs, de ligging en het feit dat de gekozen activiteit ook elders kan uitgeoefend worden.

Afzetmarkt

g

De afzetmarkt van de geproduceerde producten of diensten ligt bij de (para-)agrariërs meestal in de het dorp in combinatie met de Provincie West-Vlaanderenfn, of in België al dan niet in combinatie met het buitenland. De nieuwe ondernemers produceren meestal voor het dorp en de onmiddellijke omgeving, voor de provincie, of voor het dorp in combinatie met Vlaanderen of het buitenlandfo. Aard van ondernemers (b17)

g

Een iets groter aantal ondernemers start een NED op de hoeve op, daarnaast verplaatsen ook veel ondernemers hun bedrijf naar de hoevefp. Onder de starters bevinden zich iets minder nieuwe ondernemers dan (para)-agrariërs die een niet-agrarische nevenactiviteit opstartenfq. Onder de bedrijfsverplaatsingen bevond zich één (para)-agrariër, de overige vijf respondenten waren nieuwe ondernemersfr. Twee respondenten, waarvan één nieuwe ondernemer en één para-agrariër, namen de onderneming over van de vorige ondernemer.. De bedrijfsverplaatsingen gebeurden over een relatief korte afstand tussen gemeenten, of binnen de gemeentegrenzen. De redenen voor de verplaatsing lopen uiteen: een gebrek aan ruimte, het wegvallen van de huidige plaats door onteigening, een zoektocht naar de noodzakelijke ruimte voor het ontplooien van de NED of naar een locatie die de combinatie van werken, wonen en hobby mogelijk maakt. Regelgeving ruimtelijke ordening

g

Iets meer dan de helft van de ondernemers stellen dat ze geen belemmeringen ondervinden bij het opstarten of uitoefenen van hun bedrijfsactiviteitenfs Het is evenwel onduidelijk in welke mate het gaat om ‘wenselijke antwoorden’ van de respondenten. Indien zich toch een probleem voordeed, was dit voornamelijk met het verkrijgen van de bouwvergunning (3) en slechts uitzonderlijk met de milieuvergunning (1) of met de bestemming (1)ft. De meeste respondenten (9) stelden dat de huidige bestemming voor hen voldoende flexibiliteit gaf om hun activiteiten op de hoeve uit te oefenen. Twee (para-)agrariërs versus vier nieuwe ondernemers wensten meer flexibiliteitfu. Eventuele overstap naar bedrijventerrein

g

Op de vraag of men bereid was om de bedrijvigheid bij groei naar een bedrijventerrein te verhuizen bij gebrek 78


aan uitbreiding op het huidige perceel antwoordden de meeste respondenten (12) negatief: zeven nieuwe ondernemers en vijf (para-)agrariërs met niet-agrarische nevenactiviteit. De meeste ondernemers wensen m.a.w. op de huidige locatie te blijven, ook als het bedrijfspand door groei te klein wordt. De redenen hiervoor zijn de wens om dichtbij de woning te blijven, het feit dat de activiteit niet op een bedrijventerrein zou passen, de onmogelijkheid om er de hobby’s uit te voeren, en gebrek aan financiële middelen. Slechts een minderheid van de respondenten (2) wil de overstap naar een bedrijventerrein overwegen, op voorwaarde dat de kostprijs haalbaar isfv.

1 per week (verwerking brandhout) tot 25 per dag (verkoop groenten en fruit).

Wijzigingen uiterlijk hoeve

g

Bij de ingebruikname van de hoeve door de nieuwe eigenaars blijft de functie van de woning in de meerderheid (11) van de gevallen behouden. Regelmatig wordt de woning in gebruik genomen als bedrijfsruimte, maar steeds in combinatie met de woonfunctie (4)ga. De bijhorende loodsen behouden steeds hun functie als bedrijfsruimte, in twee gevallen wordt dit gecombineerd met een hobby-activiteit

Integratie in het platteland

g

Wat de relatie betreft van de NED en de onmiddellijke omgeving, stellen alle activiteiten zonder uitzondering dat ze in het platteland van de gemeente passenfw. De redenen hiervoor zijn divers. De stelling dat de nietagrarische activiteit geen hinder veroorzaakt is er één van, bv. de afwezigheid van een belasting voor het milieu (bv. door stof, geluid enz.) en hinder voor de nabije omwonenden gezien de lage bewoningsdichtheid. Andere redenen zijn de ligging van de hoeve nabij belangrijke ontsluitingswegen waar een ambachtelijke bedrijvenzone niet zou misstaan, of het feit dat de uitgevoerde activiteit uniek is in de onmiddellijke omgeving. Bijna al de ondernemers (14) stellen dat ze rekening houden met de onmiddellijke omgeving. Als voorbeeld geven velen het onderhoud en aanbrengen van beplanting ter verfraaiing van de omgeving (5). Andere manieren zijn het ordelijk houden van het erf (3) en het verhinderen van ontstaan van lawaai en stof voor de onmiddellijke omgeving (3), het houden van hobbydieren (1), het mijden van grote reclameborden (1) en tot slot het onderhoud van de aanwezige bebouwing (1)fx. Iets meer dan de helft van de ondernemers (9) maakt hun activiteiten bekend door reclameborden, 2 zijn (para-) agrariërs, de overigen zijn nieuwe ondernemers. Vele (7) ondernemers zetten geen reclamebordenfy. De meerderheid (8) van de ondernemers ontvangen zowel klanten op de hoeve en leggen huisbezoeken af. Vier respondenten gaan steeds naar de klanten toe en ontvangen geen klanten op de hoeve. Een minderheid (2) van de ondernemers ontvangt enkel klanten op de hoevefz. Het aantal auto’s dat op de hoeve komt, varieert sterk volgens de activiteit nl. van

Vier ondernemers voerden veranderingen uit aan het uiterlijk van de hoeve. Het gaat dan om de afbraak van hoofd (1)- of bijgebouwen (2) al dan niet in combinatie met uitbreidingswerken aan de hoofdgebouwen met het oog op de optimale uitoefening van de bedrijfsactiviteiten (1). Meer nieuwe ondernemers (3) dan (para)agrariërs (1) voeren veranderingswerken uit. Slechts in drie gevallen werden (tot maximum 2) nieuwe gebouwen op de site ingeplant. Net niet de helft van de ondernemers (8) wensen nog veranderingen aan de site uit te voeren, gaande van het moderniseren van de woning, het inplanten van bergingen, carport of veranda tot het vergroten van de stallingen, herstel van de bestaande gebouwen, verharden van het erf voor parkeergelegenheid of de verfraaiing van het uiterlijk van de gebouwen. Binnen deze groep zijn zowel (para-)agrariërs (3) als nieuwe ondernemers (5) terug te vinden. Negen respondenten zouden geen gebruik maken van de hypothetische mogelijkheid om de gebouwen op de site te slopen en te vervangen door een nieuwbouw. Een kleine minderheid (4) zou hier wel op ingaan: hieronder bevinden zich evenveel (para-)agrariërs als nieuwe ondernemers. De opgegeven redenen zijn meer comfort, niet meer te herstellen gebouwen, het verfraaien van de site en het creëren van meer ruimte en een hogere rendabiliteit. Evenveel nieuwe gebouwen zouden opgetrokken worden in boerderijstijl als in moderne stijl. Een opvallend element is dat meer dan de helft van de respondenten (11) veranderingen heeft aangebracht aan het erf. De meerderheid deed dit door middel van het aanbrengen van erfbeplanting en/of verharding, een enkeling bracht een afsluiting aan of sloopte koterijen. De voornaamste redenen voor deze veranderingen waren erfverfraaiing (10) en/ of efficiënte bedrijfsvoering (4)gb.


79

De meerderheid van de ondernemers (10) stelt dat het bewonen van een boerderij iets speciaals voor hen betekent. Ongeveer twee derde van hen zijn nieuwe ondernemers. De redenen die hiervoor door hen worden gegeven zijn divers: de aanwezigheid van open ruimte, de natuur, de openheid van het omringende landschap, de rust, het ruimtegevoel , de mogelijkheid tot het uitoefenen van hobby’s, het gevoel van vrijheid, het speciaal type woning en erf, de privacy, en (de gewoonte van) het landelijk wonen. De (para)-agrariërs koppelen dit aan de eigenheid van het landbouwberoep en het (open) karakter van het platteland, evenals aan de gewoonte om steeds landelijk te wonen.

Kenmerken plattelandsondernemer

g

De meeste respondenten (8) hebben een leeftijd tussen de 41 en 50 jaar. 1 respondent is 28 jaar oud, 3 respondenten zijn tussen de 31 en de 40 jaar oud en 2 respondenten zijn boven de 60 jaar oudgc. De gemiddelde leeftijd van de nieuwe ondernemers ligt met 39,4 iets lager dan deze van de (para-)agrariërs, nl. 45,8. Dit komt gelijkaardig als de vaststelling van het Nederlands onderzoek. De ondernemers zijn meestal afkomstig uit de onmiddellijke omgeving van waar de hoeve gelegen is, d.w.z. uit hetzelfde dorp of een naburige gemeente (12), en brachten het grootste deel van hun jeugd door in de streek (13)gd. Evenveel partners komen uit de streek (7) als elders uit West-Vlaanderen (7)ge.

Meningen van respondenten over platteland

g

De respondenten hechten het meest belang aan hun hoeve als een bruikbare huisvestinggf. Op de tweede plaats komt de hoeve als een symbool van landelijk wonengg. Opvallend is dat enkel de nieuwe ondernemers dit zeer belangrijk vinden. Aan een hoeve als middel om kapitaal te vergaren of te beleggen wordt het minst belang gehechtgh. Voor de respondenten zijn rust (12), een goede omgeving voor opgroeiende kinderen (11) en ruimte voor dieren (11), en een mooi landschap (11) de vier kenmerken van het platteland die het meest van belang zijn om er te willen wonen. De kenmerken veiligheid (9), weinig verkeer (7) en het dorpsleven (6) worden als minder belangrijk geacht. Meer dan de helft van de respondenten stellen dat de volgende begrippen het meest bij het wonen op een hoeve horen: actief bezig zijn (14), een ruim erf (12), vrijheid van doen en laten (11) en gezond leven (11), West-Vlaamse cultuur (10), romantiek (9). Minder dan de helft van de respondenten associeert begrippen als een goede investering (7), cultureel erfgoed (6), een klein landgoed (5), hoge onderhoudskosten (5), riant wonen (3) en duur stoken (1) met wonen op een hoeve.

Het aantal bewoners per hoeve is gemiddeld 3, het maximale aantal is 6. Iets meer dan de helft van de ondernemers (9) heeft secundair onderwijs genoten. Hieronder bevinden zich een kleine meerderheid van nieuwe ondernemers (5) t.o.v. een kleine minderheid (4) van (para-)agrariërs. Een minderheid (5) van de respondenten volgden hoger niet-universitair onderwijs. In deze categorie is het aantal nieuwe ondernemers oververtegenwoordigd (4). Ook deze tendens vinden we terug in Nederland. Tot slot nemen de meeste ondernemers (9) deel aan het lokale verenigingsleven, (2 (para-)agrariërs t.o.v. 7 nieuwe ondernemers). Dit wijst erop dat, net als in Nederland, hergebruik in de Westhoekregio een positieve bijdrage kan bieden aan het draagvlak voor het rurale verenigingsleven. Er dient wel opgemerkt te worden dat de aard van het lidmaatschap in dit onderzoek niet is nagegaan.

80


Besluit Uit het onderzoek blijkt dat het wonen in de vijf onderzochte gemeenten van de Westhoek, net als in Nederland, de belangrijkste hergebruikfunctie is (48,2%). Dit wijst erop dat vele gezinnen op zoek blijven naar een karakteristieke woning in het groen, vandaar de constatering dat voornamelijk zeer kleine hoeves (5are) in de Westhoek meestal onmiddellijk een nieuwe functie als woning vinden. Na het wonen komt hergebruik van hoeves door niet-agrarische economische activiteiten (22,3%) het meest voor, gevolgd door hergebruik door landbouwverbredingsactiviteiten (9,8%), plattelandstoerisme (7,5%), para-agrarische activiteiten (6,1%) en leegstand (6,1%). Voor de NED richtte het kwalitatief onderzoek zich op twee doelgroepen: ten eerste op “nieuwe (niet-agrarische) ondernemers” die een niet-agrarische activiteit in een voormalig landbouwgebouw uitoefenen en ten tweede op actieve landbouwers die een niet-agrarische activiteit uitoefenen. De opvallendste elementen worden hier op een rijtje gezet. De aard van de aangetroffen niet-agrarische activiteiten in hoeves is uiteenlopend, maar opvallend is dat dezelfde activiteiten voorkomen in al de onderzochte gemeenten. Dit wijst op een noodzaak van bepaalde beroepen aan dit soort huisvesting. Niet verwonderlijk is dat de meest voorkomende vestigingsreden voor nieuwe ondernemers de ruimte voor het eigen bedrijf is. Dit kan echter niet losgezien worden van het belang van woonfactoren, zoals bv. de combinatie van werken en wonen (in 94,5% van de gevallen). Hoewel de meeste ondernemers geen familiale band met de site hebben, betekent het bewonen van een boerderij voor voornamelijk nieuwe ondernemers toch iets speciaals. Deze hechten veel belang aan een hoeve als een symbool van landelijk wonen. Hieruit blijkt duidelijk de aantrekkingskracht van het platteland op vele (niet-agrarische) particulieren. Net als in Nederland zijn de aangetroffen activiteiten kleinschalig van aard met een beperkt aantal werknemers en voorzien ze voornamelijk in de “zelftewerkstelling” van de eigenaars. Voor de meeste onder hen geldt de niet-agrarische (neven)activiteit als hoofdverdienste. De uitbreidingswens is beperkt, en is het grootst bij de nieuwe ondernemers. Alle activiteiten stellen zonder uitzondering dat ze in het buitengebied van de gemeente passen en bijna al de ondernemers vinden dat ze rekening houden met de onmiddellijke omgeving, bv. door het aanbrengen van beplanting. De meeste respondenten wensen hun bedrijvigheid

bij groei dan ook niet te verhuizen naar een bedrijventerrein. Opvallend is dat nieuwe ondernemers en (para-)agrariërs een andere houding hebben t.o.v. het platteland. Nieuwe ondernemers voeren meer veranderingswerken (afbraak, verfraaiing erf en gebouwen) aan de hoeve en het erf uit (omwille van esthetische redenen en/of efficiënte bedrijfsvoering), beweren meer dat het bewonen van een boerderij iets speciaals voor hen betekent, en hechten meer belang aan hun hoeve als een bruikbare huisvesting en als een symbool van landelijk wonen. Tot slot vinden nieuwe ondernemers het landschap in de streek zeer belangrijk, in tegenstelling tot de (para-)agrariër. Uit dit voorgaande kan afgeleid worden dat voornamelijk nieuwe ondernemers bereid lijken om te investeren in de site zelf en rekening houden met de landschappelijke omgeving. Anderzijds is bij deze ondernemers de uitbreidingswens wel het grootst. Vele ondernemers starten een NED op de hoeve op, maar vele (nieuwe) ondernemers verplaatsen hun bestaand bedrijf naar de hoeve. De opstartreden bij (para-)agrariërs en nieuwe ondernemers verschilt: (para-)agrariërs zijn meestal op zoek naar een bijverdienste, nieuwe ondernemers naar een geschikte locatie met voldoende ruimte voor hun bedrijfsactiviteit. Weinigen onder hen ondervonden problemen bij het opstarten of uitoefenen van hun bedrijfsactiviteiten. Het is evenwel onduidelijk in welke mate het gaat om ‘wenselijke antwoorden’ van de respondenten. Een ander opvallend element is dat (nog) geen enkele van de oudere hoeves beschermd of geklasseerd is als cultuurhistorisch monument. Het aantal landbouwgronden die hun landbouwfunctie verliest, is beperkt. Bij de nieuwe ondernemers worden de bijhorende landbouwgronden in vele gevallen verkocht of verpacht aan landbouwers, slechts een minderheid houdt de grond in eigendom, meestal voor hobbydieren. De grootte van het perceel waarop de hoeve staat, verliest wel de landbouwfunctie en wordt ingeschakeld in het bedrijfsgebeuren (parking, opslag) of voor hobby-activiteiten. De meeste respondenten zijn tussen de 41 en 50 jaar. De gemiddelde leeftijd van de nieuwe ondernemers ligt iets lager dan deze van de (para-)agrariërs. De ondernemers zijn meestal afkomstig uit de onmiddellijke omgeving van waar de hoeve gelegen is, d.w.z. uit hetzelfde dorp of een naburige gemeente. Iets meer dan de helft van de ondernemers heeft secundair onderwijs genoten, een minderheid volgden hoger nietuniversitair onderwijs. In deze categorie is het aantal


81

nieuwe ondernemers oververtegenwoordigd. Deze tendens vinden we ook terug in Nederland. Tot slot nemen de meeste ondernemers deel aan het lokale verenigingsleven. Om te eindigen nog enkele kanttekeningen bij het grote aandeel van hergebruik van hoeves bij landbouwverbredingsactiviteiten. Uitzonderlijk houdt de landbouwer zijn beroepsactiviteiten aan om zijn/haar toeristisch-recreatieve activiteiten op een wettelijke manier te ontplooien in het agrarisch gebied. De vraag is in welke mate dit fenomeen in de toekomst zal toenemen, gezien de problemen waarmee de landbouwsector kampt. De productie van streekeigen hoeveproducten is een andere activiteit waarin geconstateerd wordt dat deze op termijn vaak het niveau van ‘streekproduct’ overstijgt, wat zorgt voor oneerlijke concurrentie met kleine dorpswinkels in de kernen. Hieruit blijkt dat een degelijk toezicht op de bestaande toegelaten hergebruikfuncties noodzakelijk is.

82


Algemeen besluit

Uit dit onderzoek komt duidelijk naar voren dat de realiteit op het Vlaamse platteland gewijzigd is: de landbouwfunctie is in het landelijk gebied nog steeds dominant, maar zowel ten gevolge van interne veranderingen in de landbouwsector als door de opkomst van wonen, toerisme, recreatie en (zij het tot nu toe in aantal beperkt) niet-agrarische economische activiteiten wordt het platteland multifunctioneler. Er zijn argumenten om vanuit economisch (groei tewerkstelling, oplossing knelberoepen) en vanuit ruimtelijk standpunt (beperkt ruimtelijk kwaliteitsverlies), de mogelijkheden tot niet-agrarische activiteiten in voormalige hoeves in landelijk gebied te vergroten. Hier kan als argument tegenin gebracht worden dat het dalend aantal landbouwers de tendens tot hergebruik in de toekomst (al dan niet versterkt) kan stimuleren. Door hun toenemend aantal zullen de nieuwe plattelandsfuncties gevolgen hebben op het karakteristieke uitzicht en identiteit van landelijke regio’s zoals de Westhoek. Omwille van de impact, die een beslissing m.b.t. het thema hergebruik zal hebben op de bestaande ruimtelijke ordeningsregelgeving en geldende beleidsvisies op het platteland in Vlaanderen, dient deze opgenomen te worden in een ruimer debat: waar wil Vlaanderen in de toekomst met het platteland naartoe? Wordt er vastgehouden aan het platteland als een monofunctioneel gebied voorbehouden voor agrarische en agrarisch-gerelateerde functies of kiest Vlaanderen voor een multifunctioneler platteland, met potentieel economische voordelen maar onduidelijke gevolgen voor de ruimtelijke kwaliteit en identiteit van het platteland? De evolutie naar multifunctionaliteit op het platteland in het algemeen, en de specifieke situatie van hergebruik van hoeves voor niet-agrarische functies én woonfuncties kunnen m.a.w. in dit debat niet los van elkaar gezien worden. De wenselijkheid van het weren of het toelaten van àl de geconstateerde hergebruikfuncties (woonen economische functies) in voormalig landbouwpatrimonium dient dan ook centraal te staan.


83

Bijlagen

Bijlage 1. Besluit van de Vlaamse regering van 28 november 2003 tot bepaling van de toelaatbare functiewijzigingen voor gebouwen, gelegen buiten de geëigende bestemmingszone (B.S. 10/2/2004) Artikel 1. In dit besluit wordt verstaan onder: 1° gebouwencomplex: fysiek niet met elkaar verbonden gebouwen, die samen een functioneel geheel vormen; 2° gebouwengroep: minstens drie gebouwen of gebouwencomplexen, al dan niet aan dezelfde kant van de straat gelegen, die samen geen functioneel, maar wel een ruimtelijk aaneengesloten geheel vormen; 3° decreet: het decreet van 18 mei 1999 houdende de organisatie van de ruimtelijke ordening; 4° ruimere omgeving: omgeving die ruimtelijk aansluit bij het gebouw of gebouwencomplex, steeds beperkt tot een maximum van 200 meter; 5° industriegebied in de ruime zin: alle gebieden, bestemd voor industrie en ambacht, ook indien dit onderworpen is aan bijzondere voorwaarden; 6° agrarisch gebied in de ruime zin: alle gebieden, bestemd voor landbouw in de ruime zin, ook indien dit onderworpen is aan bijzondere voorwaarden, onverminderd de bepaling van artikel 2, § 2. Art. 2. § 1. De functiewijzigingen, die in dit besluit worden opgesomd, kunnen enkel worden toegestaan aan bestaande, niet-verkrotte, hoofdzakelijk vergunde of vergund geachte gebouwen. Gebouwen worden beschouwd als zijnde verkrot indien ze niet voldoen aan de elementaire eisen van stabiliteit. § 2. De functiewijzigingen, die in dit besluit worden opgesomd, kunnen niet worden toegestaan in ruimtelijk kwetsbare gebieden, bedoeld in artikel 145bis, § 1 van het decreet, behoudens parkgebied, noch in recreatiegebieden in de ruime zin. Ze kunnen evenmin worden toegestaan in overstromingsgebieden, aangeduid met toepassing van het decreet van 18 juli 2003 betreffende het integraal waterbeleid. § 3. De functiewijzigingen, die in artikel 4 tot en met 9 van dit besluit worden opgesomd, kunnen enkel worden toegestaan als voldaan is aan de bepalingen van artikel 100, § 1, eerste lid, van het decreet. § 4. De functiewijzigingen, die in artikel 4 tot en met 10 van dit besluit worden opgesomd, kunnen enkel worden toegestaan als het gebouw of gebouwencomplex niet meer geschikt is voor de vergunde of vergund geachte functie op het moment van de aanvraag en bouwfysisch wel geschikt is voor de nieuwe functie. Een gebouw of gebouwencomplex is niet meer geschikt voor een functie als economische, maatschappelijke, milieutechnische, gebruikstechnische of andere redenen de uitoefening van deze functie in de weg staan. Een gebouw of gebouwencomplex is bouwfysisch geschikt voor een nieuwe functie indien het aan de volgende voorwaarden voldoet: 1° gedurende een periode van 2 jaar voor de aanvraag tot functiewijziging zijn er aan het gebouw of gebouwencomplex geen uit financieel en bouwtechnisch oogpunt ingrijpende werken uitgevoerd; 2° het gebouw of gebouwencomplex kan zonder uit financieel of bouwtechnisch oogpunt ingrijpende werken klaargemaakt worden voor de nieuwe functie. Het is de aanvrager en de eigenaar gedurende een periode van tien jaar na de vergunning tot wijziging van gebruik niet toegestaan uit financieel en bouwtechnisch oogpunt ingrijpende vergunningsplichtige werken uit te voeren. Dit verbod geldt eveneens voor elke verwerver van een zakelijk recht op het gebouw of gebouwencomplex; het wordt door de eigenaar gedurende tien jaar na de vergunning tot wijziging van gebruik meegedeeld aan elke verwerver. De aanvrager voegt een verklaring in die zin door hemzelf en door de eigenaar ondertekend, bij de aanvraag. Hij gebruikt daarvoor het model, dat als bijlage bij dit besluit is gevoegd. Indien de aanvrager dit niet gedaan zou hebben, kan hij dit stuk alsnog in de loop van de procedure toevoegen. Art. 3. Met toepassing van artikel 145bis, § 2, van het decreet, kan een vergunning worden verleend voor het gedeeltelijk wijzigen van het gebruik van een woning, met inbegrip van de woningbijgebouwen die er fysisch een geheel mee vormen, in een complementaire functie meer bepaald “kantoor- of dienstenfunctie”, zoals kantoorfunctie, vrij beroep of dienstverlening, voorzover aan al de volgende voorwaarden voldaan is: 1° de complementaire functie beslaat een totale maximale vloeroppervlakte van 100 vierkante meter; 2° de woonfunctie beslaat een grotere oppervlakte dan de complementaire functie. Art. 4. Met toepassing van artikel 145bis, § 2, van het decreet, kan een vergunning worden verleend voor het gedeeltelijk wijzigen van het gebruik van een woning, met inbegrip van de woningbijgebouwen, in een complementaire functie, voorzover aan al de volgende voorwaarden voldaan is: 84


1° de complementaire functie heeft betrekking op het gebruik als een logiesverstrekkend bedrijf, categorie kamers voor zover het maximaal 4 kamers en/of accommodaties betreft, met uitsluiting van elke vorm van restaurant of café; 2° de aanvraag wordt voor voorafgaand advies voorgelegd aan Toerisme Vlaanderen. Art. 5. Met toepassing van artikel 145bis, § 2, van het decreet, kan een vergunning worden verleend voor het geheel of gedeeltelijk wijzigen van het gebruik van een gebouw of gebouwencomplex, niet gebruikt of bedoeld voor de “landbouw” in de ruime zin, in maximaal één eengezinswoning per gebouwencomplex, voorzover aan al de volgende voorwaarden voldaan is: 1° het gebouw of gebouwencomplex maakt deel uit van een gebouwengroep; 2° in de ruimere omgeving van het gebouw of het gebouwencomplex komen nog gebouwen voor met de vergunde functie wonen. Art. 6. Met toepassing van artikel 145bis, § 2, van het decreet kan een vergunning worden verleend voor het geheel of gedeeltelijk wijzigen van het gebruik van een gebouw of gebouwencomplex, voorzover aan al de volgende voorwaarden voldaan is: 1° het gebouw of gebouwencomplex is gelegen in een industriegebied in de ruime zin; 2° in de ruimere omgeving van het gebouw of gebouwencomplex komen nog gebouwen voor met de vergunde functie “handel, horeca, kantoorfunctie of diensten”; 3° indien op het industriegebied in kwestie meer dan drie bedrijven gevestigd zijn, dan hebben minstens 50% van de bedrijven van dat industriegebied reeds een vergunde hoofdfunctie “handel, horeca, kantoorfunctie of diensten”; 4° de nieuwe functie behoort tot de functiecategorie “handel, horeca, kantoorfunctie of diensten”. Art. 7. Met toepassing van artikel 145bis, § 2, van het decreet kan een vergunning worden verleend voor het geheel of gedeeltelijk wijzigen van het gebruik van een gebouw of gebouwencomplex, voorzover aan al de volgende voorwaarden voldaan is: 1° het gebouw of gebouwencomplex is gelegen in een industriegebied in de ruime zin; 2° de nieuwe functie heeft betrekking op een inrichting voor luidruchtige binnenrecreatie, zoals een karting, een fuifzaal of een schietstand. Art. 8. Met toepassing van artikel 145bis, § 2, van het decreet kan een vergunning worden verleend voor het geheel of gedeeltelijk wijzigen van het gebruik van een gebouw of gebouwencomplex van de hoofdfunctie “landbouw in de ruime zin”, voorzover aan al de volgende voorwaarden voldaan is: 1° het gebouw of gebouwencomplex is gelegen in een agrarisch gebied in de ruime zin; 2° het gebouw of gebouwencomplex maakt deel uit van een gebouwengroep; 3° de nieuwe functie heeft louter betrekking op de opslag van allerhande materialen of materieel. Art. 9. Met toepassing van artikel 145bis, § 2, van het decreet kan een vergunning worden verleend voor het geheel of gedeeltelijk wijzigen van het gebruik van een gebouw of gebouwencomplex van de hoofdfunctie “landbouw in de ruime zin”, voor zover aan al de volgende voorwaarden voldaan is: 1° het gebouw of gebouwencomplex is gelegen in een agrarisch gebied in de ruime zin; 2° de nieuwe functie heeft betrekking op een paardenhouderij, een manège, een dierenasiel, een dierenpension, een dierenartsenpraktijk, een tuinaanlegbedrijf, een kinderboerderij of een instelling waar hulpbehoevenden al dan niet tijdelijk verblijven en landbouwactiviteiten of aan de landbouw verwante activiteiten uitoefenen. Art. 10. Met toepassing van artikel 145bis, § 2 van het decreet kan een vergunning worden verleend voor het geheel of gedeeltelijk wijzigen van het gebruik van een gebouw of gebouwencomplex, voorzover aan al de volgende voorwaarden voldaan is: 1° het gebouw of gebouwencomplex is opgenomen in de inventaris van het bouwkundige erfgoed, opgesteld met toepassing van artikel 3, 2° van het koninklijk besluit van 1 juni 1972 tot oprichting van een Rijksdienst voor Monumenten- en Landschapszorg bij het Ministerie van Nationale Opvoeding en Nederlandse Cultuur, en vastgesteld door de Vlaamse minister, bevoegd voor de monumenten en landschappen; 2° de voortzetting van de vroegere functie blijkt niet haalbaar of garandeert de duurzame leefbaarheid van het gebouw of het gebouwencomplex niet; 3° de nieuwe functie laat de erfgoedwaarde ongeschonden of verhoogt ze; 4° de administratie, bevoegd voor de monumenten en landschappen, brengt een gunstig advies uit over de aanvraag. Ze spreekt zich minstens uit over de in 1°, 2° en 3° vermelde voorwaarden.


85

Art. 11. De functiewijzigingen, die in artikel 145bis van het decreet en in dit besluit worden opgesomd, kunnen enkel worden toegestaan op voorwaarde dat de goede ruimtelijke ordening niet wordt geschaad. Meer bepaald moet in die motivering aan de volgende aspecten aandacht worden geschonken: 1° de invloed van het nieuwe gebruik wat betreft het aantal te verwachten gebruikers, bewoners of bezoekers van het gebouw; 2° de invloed van het nieuwe gebruik op het mobiliteitsaspect; 3° de relatie van het nieuwe gebruik met de in de omgeving aanwezige functies; 4° de relatie van het nieuwe gebruik met de in de omgeving vastgelegde bestemmingen; 5° het al dan niet bouwfysisch geschikt zijn voor het nieuwe gebruik. Art. 12. De Vlaamse minister, bevoegd voor de ruimtelijke ordening, is belast met de uitvoering van dit besluit. Artikelswijze bespreking Art. 1. In dit artikel worden een aantal gehanteerde begrippen gedefinieerd. Toch lijkt het nuttig om even verder in te gaan op een paar van deze definities. - “gebouwengroep” Het dient te gaan over minstens drie gebouwen of gebouwencomplexen, al dan niet aan dezelfde kant van de straat gelegen, die samen geen functioneel, maar wel een ruimtelijk aaneengesloten geheel vormen. Een boerderijcomplex, bestaande uit het woongebouw en twee losstaande stallen, is dus geen gebouwengroep, want het vormt één functioneel geheel. Het moet dus werkelijk minstens 3 onafhankelijk van elkaar functionerende eenheden betreffen (van 3 verschillende eigenaars). Met in aparte onderdelen gesplitste onroerende goederen zal geen rekening worden gehouden. Met ruimtelijk aaneengesloten geheel wordt een geheel van gebouwen bedoeld, die zeer dicht bij elkaar gelegen zijn. Wanneer de ruimte tussen de gebouwen meer dan 50 meter bedraagt, is dit reeds voldoende om niet meer van een ruimtelijk aaneengesloten geheel te spreken. - “ruimere omgeving”. Voor de bepaling van de ruimere omgeving stelt men zich bijvoorbeeld in de plaats van een bezoeker aan het gebouw of gebouwencomplex in kwestie. De ruimte die grenst aan alle openbare wegen waarlangs het gebouw of gebouwencomplex kan benaderd worden, behoort tot de ruimere omgeving, weliswaar met een maximum van 200 meter, gemeten vanaf het gebouw of gebouwencomplex. In het besluit worden nog een aantal andere begrippen gehanteerd, die niet gedefinieerd worden, voornamelijk omdat ze reeds elders voorkomen. Het gaat hier om de functiecategorieën, zoals “landbouw in de ruime zin”, “horeca”, “dagrecreatie”. Het is duidelijk dat hier dezelfde begrippen gehanteerd zijn als in het besluit van de Vlaamse regering van 14 april 2000 tot bepaling van de vergunningsplichtige functiewijzigingen en van de werken, handelingen en wijzigingen waarvoor geen stedenbouwkundige vergunning nodig is. Art. 2. § 1. Verkrotte, onvergunde, of niet meer bestaande gebouwen komen uiteraard niet in aanmerking. § 2. Ruimtelijk kwetsbare gebieden worden uitgesloten van de toepassing (behalve parkgebied). Ook recreatiegebieden en overstromingsgebieden komen niet in aanmerking. § 3. Voor de meeste functiewijzigingen dient het gebouw gelegen te zijn langs een voldoende uitgeruste weg. § 4. “bouwfysisch geschikt voor het nieuwe gebruik”. Normalerwijze dient de bestemming die vastgelegd is in de plannen van aanleg gevolgd te worden. Hierop afwijkingen toestaan is niet vanzelfsprekend. Dit is enkel verantwoord omdat bestaande gebouwen afbreken en elders (in de goede zone) nieuwe gebouwen oprichten, kosten met zich meebrengt (financiële, maar ook milieukosten). Dit besluit is dan ook gericht op een valorisatie van het bestaande gebouwenpatrimonium in Vlaanderen. Gebouwen komen daarom enkel in aanmerking wanneer ze bouwfysisch nog in goede staat zijn en zonder al te grote investeringen of ingrijpende verbouwingen geschikt zijn voor de nieuwe functie. De financiële grootte van de investering wordt afgewogen tegen de waarde van het onroerend goed. Gebouwen waarin de laatste 2 jaar ingrijpende werken gebeurd zijn (die misschien speculatieve bedoelingen gehad hebben) komen niet in aanmerking. Uit het feit dat recentelijk ingrijpende werken zijn uitgevoerd in functie van het oorspronkelijke gebruik kan immers worden besloten dat de oorspronkelijke functie niet is achterhaald. Ook is het evident dat eens de functiewijziging is toegestaan, het gebouw gedurende een periode van minstens 10 jaar niet in aanmerking komt voor ingrijpende verbouwingen. Van herbouw kan al evenmin sprake zijn, aangezien dat regelrecht ingaat tegen de bedoeling van 145bis, § 2, namelijk valorisatie van het bestaande gebouwenpatrimonium. Minder ingrijpende verbouwingen, zoals het bijmaken van raam- en deuropeningen, het aanbrengen van uithangborden, het uitvoeren van niet constructieve binnenverbouwingen kunnen wel vergund worden. Teneinde expliciet op deze bepaling te wijzen, zal bij de aanvraag een door de aanvrager en eigenaar ondertekende verklaring zoals in bijlage bij dit besluit gevoegd worden.

86


Art. 3. Vaak werd de vraag gesteld of bij zonevreemde woningen een complementaire functie kon worden uitgevoerd. Met “complementaire functie” worden voornamelijk kantoor- en dienstenfuncties in de ruime zin bedoeld (architect, advocaat, dierenarts, kapsalon, …), en dit ten behoeve van de bewoners van de zonevreemde woning. Artikel 3 schept hiervoor ruimte, ook al blijft de oppervlakte beperkt tot 100 m². Doordat voor de woonfunctie een grotere oppervlakte moet worden voorzien dan voor de complementaire functie, wordt oneigenlijk gebruik van deze bepaling vermeden. De complementaire functie wordt niet meegerekend voor de bepaling van het maximaal toelaatbare volume, bedoeld in artikel 145bis, § 1, 6° van het decreet. Hiermee wordt bedoeld dat de complementaire functie ook in nietwoonruimten (zoals stallen) kan ondergebracht worden. Een voorbeeld van een aanvaardbare functiewijziging: een verzekeringsagent die in twee lokalen van zijn zonevreemde woning klanten ontvangt, een bureau heeft en dossiers bijhoudt. Een niet vergunbaar voorbeeld: een nieuw klein café in een zonevreemde woning. Art. 4. Het begrip plattelandstoerisme wordt niet gedefinieerd. Dit is een bewuste keuze omdat de decreetgever ervoor kan opteren om in de sectorale regelgeving een eigen invulling van het begrip te geven. In tussentijd moge het duidelijk zijn dat met plattelandstoerisme de uit het buitenland genoegzaam bekende formules genre “bed and breakfast” of “Zimmer frei” bedoeld zijn : het aanbieden van eenvoudige logiesmogelijkheid (maximaal 4 kamers) en eventueel ontbijt (in een aparte ontbijt- en verblijfsruimte) bij particulieren, zonder restaurant of café. De complementaire functie wordt niet meegerekend voor de bepaling van het maximaal toelaatbare volume, bedoeld in artikel 145bis, § 1, 6° van het decreet. Hiermee wordt bedoeld dat de complementaire functie ook in nietwoonruimten (zoals stallen) kan ondergebracht worden. Een voorbeeld van een aanvaardbare functiewijziging: 3 kamers voor bed and breakfast + 1 ontbijtruimte in schuur van zonevreemde woning (voormalige boerderij) zonder landbouw als nevenfunctie. Een niet vergunbaar voorbeeld: een klein hotel met half pension in schuur van voormalige boerderij. Art. 5. Artikel 145bis, § 2 van het decreet maakt het mogelijk om van een landbouwwoning een residentiële woning te maken. Er was echter geen mogelijkheid om van niet-agrarische gebouwen residentiële woningen te maken. Deze mogelijkheid wordt thans voorzien, voorzover deze gebouwen liggen binnen een gebouwengroep en er reeds woningen in de buurt gelegen zijn. Een voorbeeld van een aanvaardbare functiewijziging: voormalig schoolgebouw in woonkorrel wordt omgevormd naar zonevreemde woning. Een ander aanvaardbaar voorbeeld: oud industrieel gebouw in kmo-zone in stadscentrum wordt ingericht als loft. Een niet vergunbaar voorbeeld: een geïsoleerd gelegen watertoren wordt omgevormd naar woning (geen woningen in omgeving - geen gebouwengroep). Een ander niet vergunbaar voorbeeld: ambachtelijke loods in betonplaten wordt omgevormd naar woning (gebouw bouwfysisch niet geschikt voor nieuwe functie). Art. 6. Dit artikel maakt een omvorming van bijvoorbeeld industrieel gebouw naar handelszaak mogelijk, in industriegebied, voorzover in de onmiddellijke omgeving reeds dergelijke vergunde functies voorkomen en voor zover in het betreffende bedrijventerrein reeds tal van vergunde winkels, kantoren en dienstenfuncties aanwezig zijn. We denken hier bijvoorbeeld aan kleinhandelslinten langs sommige wegen, die gelegen zijn in KMO-zone, bedrijventerreinen met een gevarieerde vergunde invulling, KMO-zones met een beperkte oppervlakte in functie van één of enkele kleine bedrijven volledig omgeven door een woongebied, … Om een ruimtelijk aanvaardbare functiewijziging in deze laatste kleine KMO-zones mogelijk te maken, is de voorwaarde zoals gesteld in art. 6 - 3° slechts van toepassing op bedrijventerreinen met meer dan 3 bedrijven. Een voorbeeld van een aanvaardbare functiewijziging: een ambachtelijk bedrijf in industriegebied tussen bestaande vergunde handelszaken wordt omgevormd naar winkel. Een niet vergunbaar voorbeeld: ambachtelijk bedrijf op volwaardig industrieterrein zonder winkels wordt omgevormd naar handelszaak. Art. 7. In het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen werd vastgesteld dat er een tekort is aan gebieden bestemd voor recreatie. Voor deze problematiek zal een planologische oplossing worden uitgewerkt. Hierbij zijn er bijzondere vormen van recreatie die niet op om het even welk recreatiegebied onder te brengen zijn. Er is enerzijds de luidruchtige buitenrecreatie (motorcross en dergelijke) en anderzijds de luidruchtige binnenrecreatie (karting, fuifzaal, schietstand, …). In 2 arresten heeft het hof van beroep van Antwerpen in 1999 in twee concrete situaties gesteld dat een karting kan worden geëxploiteerd in een industriegebied of KMO-zone, gelet dat zijn bezoek, onderhouds-


87

werkplaatsen, opslag van diverse petroleumproducten, onvermijdelijk lawaai en luchtafzuiginstallatie veeleer beantwoordt aan het begrip KMO en lichte industriële activiteit. Sommige gebouwen in industriegebied zijn omwille van hun concept en ligging geschikt om dergelijke luidruchtige binnenfuncties op te vangen. Dit artikel geeft die mogelijkheid. Uiteraard zal (zoals elders opgelegd) een uitgebreid onderzoek een eventuele vergunning dienen vooraf te gaan. Dit kan gaan tot en met de opmaak van een MOBER om de mobiliteitseffecten te onderzoeken. Een voorbeeld van een aanvaardbare functiewijziging: een leegstaande loods met voldoende geluidwerende muren in industriegebied wordt ingericht als gemeentelijke fuifzaal. Een niet vergunbaar voorbeeld: een leegstaande loods in metaalplaten in industriegebied omvormen naar fuifzaal, indien er te veel ingrijpende werken moeten gebeuren om het gebouw geschikt te maken voor het nieuwe gebruik. Een ander niet vergunbaar voorbeeld: leegstaande fabriekshal omvormen naar karting wanneer deze gelegen is in een slecht ontsloten industriegebied met onvoldoende parking (geen oplossing van het mobiliteitsprobleem). Art. 8. In agrarisch gebied komen voormalige landbouwgebouwen voor, die onttrokken zijn aan de landbouwfunctie (schuren, stallen, en dergelijke). Deze kunnen gebruikt worden louter voor de opslag van allerhande materialen of materieel, zonder dat er andere activiteiten in het gebouw plaatsvinden. Hier kan bijvoorbeeld gedacht worden aan: winterberging voor caravans, berging van oldtimers, opslag van hout voor een schrijnwerkerij, enz … Een niet vergunbaar voorbeeld: schrijnwerkerij in dezelfde leegstaande stal. Art. 9. Een aantal in min of meerdere mate landbouwverwante activiteiten kunnen soms moeilijk een geschikte locatie vinden. Het hergebruik van bestaande landbouwgebouwen kan hiervoor een uitweg bieden. Hierbij wordt (limitatief) gedacht aan een paardenhouderij, een manège, een dierenasiel, een dierenpension, een dierenartspraktijk, een tuinaanlegbedrijf met 0,5 ha plantenkweek of opslag van planten, een kinderboerderij, een dagverblijf voor patiënten met een beperkt landbouwbedrijf,… . Een voorbeeld van een aanvaardbare functiewijziging: omvormen van een leegstaande boerderij naar dagverblijf voor autistische kinderen, met onder meer therapeutische verzorging van pony’s en schapen. Een niet vergunbaar voorbeeld: omvormen van leegstaande boerderij naar tuincentrum met plantenverkoop. Art. 10. Voor gebouwen die voorkomen in de inventaris van het bouwkundig erfgoed is het soms onmogelijk om een functie te vinden die overeenstemt met de bestemming van het terrein en tegelijkertijd economisch haalbaar is. Dit leidde soms tot het verdwijnen van dergelijke gebouwen. Dit moet betreurd worden, ook al zijn het geen beschermde gebouwen. Daarom wordt hier de nieuwe functie vrij gelaten, maar worden wel een aantal grendels ingebouwd, waaronder een gunstig advies van monumenten en landschappen. Art. 11. In 1984 werden voor de eerste maal sommige gebruikswijzigingen vergunningsplichtig gemaakt. Ze waren echter allemaal vergunbaar. In de praktijk werden de aangevraagde wijzigingen vaak toegestaan. In plaats van een uitzonderingsregel was de regel bijna een automatisme geworden. Dit is thans duidelijk niet de bedoeling. Daarom wordt duidelijk bepaald dat de ruimtelijke ordening niet mag worden geschaad, wat uiteraard moet blijken uit de motivering van de beslissing. Minstens 5 items moeten in deze motivering worden onderzocht: 1° de invloed van het nieuwe gebruik op het aantal te verwachten gebruikers, bewoners of bezoekers van het gebouw; 2° de invloed van het nieuwe gebruik op het mobiliteitsaspect; 3° de relatie van het nieuwe gebruik met de in de omgeving aanwezige functies; 4° de relatie van het nieuwe gebruik met de in de omgeving vastgelegde bestemmingen; 5° het al dan niet bouwfysisch geschikt zijn voor het nieuwe gebruik. De mogelijke relaties tussen deze punten moeten ook afgewogen worden. Zo moet bijvoorbeeld onderzocht worden welke invloed punt 1° (aantal bezoekers) heeft op punt 2° (mobiliteitsaspect). Ook wanneer slechts één van deze 5 items problematisch is, zal de aanvraag moeten worden geweigerd! Al naargelang de aard van de gevraagde gebruikswijziging, zal de motivering beperkt of uitgebreid dienen te zijn. Ook zal bij sommige gebruikswijzigingen meer op bepaalde aspecten moeten ingegaan worden. Zo we dit toepassen op een aantal van de gegeven voorbeelden, bekomen we het volgende: -Een verzekeringsagent die in twee lokalen van zijn zonevreemde woning klanten ontvangt, een bureau heeft en dossiers bijhoudt: beperkte motivering lijkt voldoende. -Drie kamers voor bed and breakfast + 1 ontbijtruimte in schuur van zonevreemde woning (voormalige boerderij) zonder landbouw als nevenfunctie: beperkte motivering lijkt voldoende.

88


-Voormalig schoolgebouw in woonkorrel wordt omgevormd naar zonevreemde woning: beperkte motivering lijkt voldoende, met vooral aandacht voor punten 3°, 4° en 5°. - Een ambachtelijk bedrijf in industriegebied tussen bestaande vergunde handelszaken wordt omgevormd naar winkel: grondige motivering met vooral aandacht voor punten 1° en 2°. - Een leegstaande loods met voldoende geluidwerende muren in industriegebied wordt ingericht als gemeentelijke fuifzaal: grondige motivering met aandacht voor alle punten (1° tot en met 5°). - Winterberging voor caravans: grondige motivering met vooral aandacht voor 3°, 4° en 5°. – Omvormen van een leegstaande boerderij naar dagverblijf voor autistische kinderen, met onder meer therapeutische verzorging van pony’s en schapen: grondige motivering met vooral aandacht voor punten 1°, 2° en 5°. -Art. 12. Bevat de standaardformule.


89

Bijlage 2. Enquêteformulier INTRO NUMMER Goede voormiddag. Het doel van deze enquête is om meer inzicht te krijgen in het hergebruik van vrijgekomen agrarische bebouwing en de effecten daarvan op de lokale economie en het landschap. De enquête is zowel bestemd voor nieuwe ondernemers die een niet-agrarische bedrijvigheid opgestart hebben in een hoeve als voor landbouwers/para-agrariërs die naast hun agrarische activiteiten een niet-agrarische nevenactiviteit opgestart hebben. Zou ik u hierover een aantal vragen mogen stellen? De enquête duurt ongeveer 20 minuten. A Boerderij en vestigingsmotieven Graag zou ik starten met enkele vragen over de gebruiksgeschiedenis van de gebouwen op dit adres. A1 In welk jaar is het boerderijcomplex gebouwd? …………………………... A2 Bent u op deze boerderij geboren? 1 Ja 2 Neen. In welk jaar hebt u zich dan in deze hoeve gevestigd? …………………………... A3 Uit hoeveel gebouwen bestaat het boerderijcomplex en waarvoor worden deze gebruikt? Gebouw 1 = …………………………..................... bv. woning, stal, bedrijf Gebouw 2 = …………………………..................... Gebouw 3 = …………………………..................... Gebouw 4 = …………………………..................... A4 Hoe groot is het perceel waarop de boerderij staat? (in are) …………………………... A5 Hoort er bij de boerderij nog bijkomend land ? (Omcirkel het juiste antwoord) 1 Neen, dit is verkocht aan een andere landbouwer. (Ga door naar A11) 2 Neen, dit is verkocht aan een particulier. (Ga door naar A11) 3 Ja, ………..aantal hectare in pacht gegeven (Ga door naar A11) 4 Ja, ………..aantal hectare in eigendom (Ga door naar A6) A6 Waar wordt het bijkomend land op dit moment door u voor gebruikt ? 1 Landbouwactiviteiten (teelten, weiland?) (Ga door naar A7) 2 Tuin (Ga door naar A13) 3 Houden van (hobby)dieren (Ga door naar A13) 4 Niet-agrarische bedrijvigheid (Ga door naar A13) 5 Andere namelijk:…………………………………………………. (Ga door naar A13) A7 Sinds wanneer oefent u landbouwactiviteiten op deze boerderij uit? 19….. A8 Oefent u naast uw landbouwactiviteiten nog een niet-agrarische nevenactiviteit uit op deze boerderij? 1 Ja (Ga door naar A10) 2 Neen (Ga door naar A9) A9 Bent u van plan om in de nabije toekomst een niet-agrarische nevenactiviteit op te starten ? (bv. hoevetoerisme, feestzaal, …) 1 Ja. Welke?....................................……………………………………. (Ga door naar A10) 2 Neen (De enquête eindigt hier voor u. Dank u voor uw medewerking) A10 Wat waren/zijn de redenen om met een nevenactiviteit op deze boerderij te beginnen? (Ga door naar A18) 90


…………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………… ………………………… …………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………… A11 Hebt u in het verleden zelf landbouwactiviteiten in deze boerderij uitgeoefend? 1 Ja Van ……. Tot….…. (Ga door naar A18) 2 Neen (Ga door naar A12) A12 Als u nooit landbouwactiviteiten uitgeoefend hebt op deze boerderij, van wie hebt u de boerderij overgenomen? 1 Van de voormalige landbouwer 2 Van iemand anders A13 Hoe belangrijk waren voor u de volgende redenen om u te vestigen in deze boerderij? 1 = helemaal niet belangrijk 2= onbelangrijk

3 = belangrijk 4 = zeer belangrijk

5 = weet niet 99 = niet van toepassing

a. karakteristiek pand 1 2 3 4 5 99 b. ruimte voor hobby’s 1 2 3 4 5 99 c. gunstige aankoopprijs 1 2 3 4 5 99 d. ruimte voor eigen bedrijf 1 2 3 4 5 99 e. goede investering 1 2 3 4 5 99 f. pand toevallig beschikbaar 1 2 3 4 5 99 g. groot woonoppervlak 1 2 3 4 5 99 h. wonen in een boerderij spreekt mij aan 1 2 3 4 5 99 i. veel parkeermogelijkheid 1 2 3 4 5 99 j. goede ontsluiting 1 2 3 4 5 99 k. groene omgeving 1 2 3 4 5 99 l. combinatie werken-wonen 1 2 3 4 5 99 m. ander motief namelijk ……………………….. 1 2 3 4 5 99 …………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………… A14 Rangschik deze redenen op volgorde van belangrijkheid (max. 3). 1 = ( bv. c) 2 = (bv. l) 3 = (bv. h) A15 In welk jaar heeft de bebouwing op dit adres de agrarische functie verloren? …………….. A16 De hoeveelste gebruiker van de voormalig agrarische bebouwing bent u ? ……………….. A17 Wat was het gebruik van de gebouwen voordat u zich hier vestigde? 1 Woning 2 Bedrijf a Landbouwbedrijf b Para-agrarisch bedrijf c Niet-agrarisch bedrijf 3 Beide a Landbouwbedrijf b Para-agrarisch bedrijf c Niet-agrarisch bedrijf w v i | a n ke r p u n t r u i m t e l i j ke e c o n o m i s c h e p l a n n i n g We s t h o e k m e i ‘ 0 6

91

A18 Hoe wordt het boerderijcomplex op dit moment gebruikt? 1 Woning 2 Bedrijf a Landbouwbedrijf b Para-agrarisch bedrijf c Niet-agrarisch bedrijf 3 Beide a Landbouwbedrijf b Para-agrarisch bedrijf c Niet-agrarisch bedrijf B. De volgende vragen gaan over de (niet agrarische) bedrijfsactiviteit die op de hoeve wordt uitgeoefend. Indien de hoeve enkel gebruikt wordt als woonst, ga dan naar de C rubriek. B1 Welk(e) soort(en) bedrijf is in uw boerderij gevestigd ………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………… B2 Maakt uw bedrijf deel uit van een groep bedrijfsvestigingen (filiaal)? 1 Ja 2 Neen . B3 In welk jaar en op welke locatie begon u uw bedrijfsactiviteiten in de boerderij? 1 Jaartal ……………………………………………… 2 Locatie ……………………………………………… B4 Vormt deze activiteit voor u 1 de hoofdbron van uw inkomen? 2 een bijverdienste naast ander inkomen? B5 Waarom bent u met een bedrijf begonnen op deze boerderij?..................................................... …………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………… ………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… De volgende vraag dient u enkel te beantwoorden indien u in de hoeve wonen combineert met werken. Indien dit niet het geval is ga door naar B8. B6 Wat heeft de meeste doorslag gegeven bij uw keuze: de woon- of de bedrijfsmogelijkheden? 1 Bedrijf Waarom? ……………………………………………………………………………... 2 Woning Waarom? ……………………………………………………………………………... B7 Heeft u bewust gekozen voor het combineren van wonen en werken op dit adres?………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………… B8 Had uw bedrijf ook heel ergens anders gevestigd kunnen zijn? 1 Ja 2 Neen B9 Waarom?.................................................................................................................................... .………………… ………………………………………….……………………………………………………….……………………………… ……………………………………………………………………………………… .................................................. B10 Heeft het bewonen van een boerderij uw keuze van de soort op te starten activiteit in deze boerderij be- ï n vloed? 1 Neen 2 Ja Op welke manier?

92

wvi | ankerpunt westhoek mei ‘06

…………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………

B11 In welke mate waren de volgende elementen belangrijk bij het door u bepalen van de soort activiteit die u op de hoeve uitoefent? 1 = helemaal niet belangrijk 2= onbelangrijk a karakteristiek pand 1 b grootte van het erf 1 c veel privacy 1 d nabijheid dorpskom 1 e vrije ligging 1 f landschap in deze streek 1 g ontsluiting 1 h veel parkeerruimte 1 i zichtbaarheid 1 j ander motief nl. 1


5 = weet niet 99 = niet van toepassing

2 2 2 2 2 2 2 2 2 2

5 5 5 5 5 5 5 5 5 5

3 3 3 3 3 3 3 3 3 3

4 4 4 4 4 4 4 4 4 4

99 99 99 99 99 99 99 99 99 99

B12 Rangschik deze redenen op volgorde van belangrijkheid (max. 3) 1 = ( bv. c) 2 = (bv. l) 3 = (bv. h) B13 Waar ligt de afzetmarkt van de door u geproduceerde goederen en/of diensten hoofdzakelijk? 1 dorp en directe omgeving 2 Provincie West-Vlaanderen 3 Vlaanderen 4 België 5 Buitenland

In dit

B14 Hoeveel arbeidskrachten had uw bedrijf toen u het op dit adres vestigde (inclusief uzelf)? 1 …. personen full-time 2 …. personen half-time B15 Hoeveel arbeidskrachten heeft uw bedrijf nu (inclusief uzelf)? 1 …. personen full-time 2 …. personen half-time B16 Denkt u dat u uw bedrijf binnen de volgende 2 jaar verder zal uitbreiden? 1 Ja 2 Neen B17 Toen uw bedrijf begon in deze boerderij, was u toen een zogenaamde startende ondernemer, nam u het bedrijf over of verplaatste u uw bedrijf van een ander pand naar deze boerderij? 1 Startende ondernemer (ga verder met B19) 2 Overgenomen van vorige ondernemer (ga verder met B20) 3 Bedrijfsverplaatsing (ga verder met B18) B18 Als het om een bedrijfsverplaatsing gaat: uit welke gemeente werd het bedrijf naar deze boerderij ver- plaatst? ……………………………Waarom? …………………………………………………………………… wvi | ankerpunt westhoek mei ‘06

93

……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… B19 Indien u een startende ondernemer was: woonde u al in deze boerderij voordat u hier met uw bedrijf begon? 1 Ja 2 Neen B20 Heeft u bij het starten van uw bedrijfsactiviteiten belemmeringen ondervonden, omdat u zich in het buitengebied vestigde? 1 Neen 2 Ja. Welke? a Bouwvergunning b Milieuvergunning. c Bezwaren van omwonenden. d Andere, nl. …………………………….. ……………………… ……………………………………………………………………………………………….…………… ……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… B21 Is de huidige bestemming voor u flexibel genoeg om uw bedrijvigheid uit te oefenen in deze boerderij? 1 Ja (ga verder met B23) 2 Neen (ga verder met B22) B22 U antwoordde neen, op welke punten zou u een wijziging willen zien? ……………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… B23 Als uw bedrijf gaat groeien en het bedrijfspand wordt te klein voor u, zou u bereid zijn om te verhuizen naar een bedrijventerrein indien het niet mogelijk is uit te breiden op het huidige perceel? 1 Ja Waarom? 2 Neen Waarom?

B24 Indien u een vergoeding zou krijgen om uw activiteiten te verplaatsen naar een bedrijventerrein, zou u hiervan gebruik maken? 1 Ja 2 Neen B25 Zou u bereid zijn een vergoeding te betalen om de economische activiteit te regulariseren zodat u op deze site kunt blijven? 1 Ja 2 Neen B26 Vindt u zelf dat uw bedrijf past in het buitengebied van de gemeenschap ……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… B27 Houdt u met het uitvoeren van uw bedrijfsactiviteit ook rekening met de directe omgeving? Zo ja, op welke wijze? 94


1 Neen 2. Ja, want …………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………….. …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… B28 Maakt u de locatie van uw bedrijf kenbaar aan voorbijgangers door vlaggen/reclameborden? 1 Ja 2 Neen B29 Ontvangt u klanten op uw bedrijf? 1 Ja, ongeveer……....................(aantal) wagens per dag. 2 Neen, ik ga naar de klanten toe. 3 Ik ontvang …….. (aantal per dag) klanten op mijn bedrijf en ik leg …... (aantal per dag) klantenbezoeken af. 4Andere,namelijk………………………………………………………………………………..……………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… C Ingrepen in het boerderijgebouw In deze rubriek worden enkele vragen gesteld over de boerderijgebouwen zelf. C1 Hoe wordt het voormalige woongedeelte van de boerderij nu in hoofdzaak gebruikt? 1 woonruimte 2 bedrijfsruimte 3 anders, nl. ……………………………………………………………………………….. C2 Hoe wordt de voormalige schuur/stalruimte nu in hoofdzaak gebruikt? 1 als bedrijfsruimte 2 als woonruimte 3 voor stalling van vee/machines 4 als hobbyruimte 5 als berging bij de woning 6 ongebruikt (leeg) 7 anders, nl……………………………………………………………………………………….. C3 Werden er veranderingen doorgevoerd aan het uiterlijk aanzien van de boerderij nadat het agrarisch bedrijf hier is gestopt? 1 Neen (ga verder met C9) 2 Ja a Door mezelf (ga verder met C4) b Door de vorige eigenaar C4 Werd het hoofdgebouw (deels) afgebroken? 1 Neen 2 Ja C5 Werden er bijgebouwen afgebroken? 1 Neen 2 Ja C6 Werd het hoofdgebouw uitgebreid met een aanbouw? 1 Neen 2 Ja C7 Werd er verbouwd ten behoeve van de woning of ten behoeve van het bedrijf? 1 Woning 2 Bedrijf


95

C8 Werden er nieuwe gebouwen op dit adres neergezet? 1 Ja Aantal …….. 2 Neen C9 Zou u nog verbouwingen willen uitvoeren aan deze boerderij, en zo ja welke?........................... ………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………… C10 Indien u de mogelijkheid had gehad alle gebouwen op de site te slopen en in de plaats ervan een nieuwbouw te zetten, had u van deze regeling gebruik gemaakt en waarom? 1 Neen Reden ………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… 2 Ja Reden ………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… a Zo ja, wat had u dan gebouwd? 1 een nieuwe woning 2 een nieuw bedrijfsgebouw 3 een nieuwe woning en een nieuw bedrijfsgebouw 4 Andere namelijk………………………………… b En in welke stijl had u dat gedaan? 1 boerderijstijl 2 eigentijds C11 Heeft u veranderingen aangebracht aan het erf? Zo ja, welke? 1 Ja, verharding 2 Ja, erfbeplanting. 3 Ja, namelijk ……………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… 4 Neen (ga verder met C13) C12 Waarom hebt u veranderingen aangebracht aan uw erf? 1 Verfraaiing 2 Nodig voor efficiënte bedrijfsvoering 3 Gemeentelijk verzoek 4 Anders,namelijk…………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… C13 Staat de boerderij op de lijst van cultuurhistorische monumenten? 1 Ja (ga verder met C14) 2 Neen (ga verder met C15) C14 Ervaart u dit als een positief of negatief? Waarom? 1 Positief, want …………………………………………………………………………………… 2 Negatief, want ………………………………………………………………………………….. 3 Geen mening C15 Betekent het bewonen van een boerderij iets speciaals voor u? 1 Ja Waarom?............................................................................................................. ……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… 2 Neen

96


C16 Hebt u verhuisplannen? 1 Neen 2 Ja, ik vertrek binnen twee jaar uit dit pand. Reden? …………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… 3 Ja, ik vertrek binnen vijf jaar uit dit pand . Reden? …………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………

D. Deze vragen dient u enkel in te vullen als u geen bedrijf uitbaat in uw hoeve, en u deze enkel gebruikt als WOONST. ( Indien u wel een bedrijf uitoefent op de hoeve, ga verder met rubriek E) D1 Hebt u wel eens overwogen om de ruimte die uw boerderij biedt, te gaan gebruiken voor het beginnen van een eigen onderneming? 1 Zo ja, welke…………………………………………………………………………………….. 2 Neen D2 Hebt u concrete plannen om binnen vijf jaar in deze boerderij zelf een bedrijf op te starten? 1 Ja Welke (ga verder naar D3) 2 Neen (ga verder naar E1) D3 Hebt u deze hoeve omwille van uw plannen om een bedrijf te starten aangekocht? 1 Ja 2 Neen E PERSOONLIJKE ACHTERGROND In deze rubriek vindt u enkele vragen over uw persoonlijke achtergrond. E1 Wat is uw leeftijd?

………………………….

E2 Waar woonde u voordat u zich in deze boerderij vestigde? 1 Ik heb altijd in deze boerderij gewoond 2 Elders in dit dorp 3 Naburige gemeente 4 Dorp buiten West-Vlaanderen E3 Met hoeveel personen bewoont u deze boerderij op dit moment? ………… E4 Wat is uw hoogste verkregen opleiding? 1 Lager onderwijs 2 Secundair onderwijs 3 Hoger onderwijs universitair 4 Hoger onderwijs niet-universitair E5 Werkt u full-time of part-time?

1 2

Full-time Part-time

E6 Werkt uw partner full-time of part-time?

1 2 3

Full-time Part-time Niet


97

E7 Werkt uw partner in het eigen bedrijf of in een ander bedrijf? 1 Eigen bedrijf 2 Ander bedrijf E8 Waar heeft u het grootste deel van uw jeugd (tot 18 jaar) doorgebracht? In een dorp gelegen 1 in deze streek 2 elders in West-Vlaanderen 3 buiten West-Vlaanderen E9 Waar heeft uw (eventuele) partner het grootste deel van zijn/haar jeugd (tot 18 jaar) doorgebracht? In een dorp gelegen 1 in deze streek 2 elders in West-Vlaanderen 3 buiten West-Vlaanderen E10 Nemen u of de leden van uw gezin deel aan het verenigingsleven van bv. een sportclub of een muziekvereniging? 1 Ja 2 Neen E11 Op welke locatie bevinden deze verenigingen zich? …………………………………………. F Tot slot enkele vragen waarin u om een mening wordt gevraagd over het platteland en over boerderijen in het bijzonder. Geef bij de volgende typeringen aan hoe belangrijk ze voor u zijn (per regel uw keuze omcirkelen) 1 = helemaal niet belangrijk 3 = belangrijk 5 = weet niet 2= onbelangrijk 4 = zeer belangrijk 99 = niet van toepassing F1 Mijn boerderij is voor mij a een middel om kapitaal te vergaren of te beleggen 1 2 3 4 99 b een bruikbare huisvesting 1 2 3 4 99 c een symbool van landelijk wonen 1 2 3 4 99 d een pand dat uitstraalt wie ik 1 2 3 4 99 eigenlijk ben F2 Rangschik de voorgaande motieven op volgorde van belangrijkheid. 1 = ( bv. c) 2 = (bv. l) 3 = (bv. h) F3 Hierna worden een aantal kenmerken van het platteland genoemd. In welke mate zijn die voor u van belang om hier te willen wonen? 1 = helemaal niet belangrijk 2= onbelangrijk


a rust b dorpsleven c ruimte voor dieren d goede omgeving voor opgroeiende kinderen e nabijheid natuur f weinig verkeer g veiligheid h mooi landschap

1 1 1 1 1 1 1 1

5 = weet niet 99 = niet van toepassing 2 2 2 2 2 2 2 2

3 3 3 3 3 3 3 3

4 4 4 4 4 4 4 4

99 99 99 99 99 99 99 99

F4 Horen de volgende begrippen volgens u bij (het wonen op) een boerderij? 98


ja a riant wonen b duur stoken c een ruim erf d West-Vlaamse cultuur e vrijheid doen en laten f cultureel erfgoed g een goede investering h romantiek i actief bezig zijn j hoge onderhoudskosten k een monumentaal gebouw l een klein landgoed m gezond leven

neen 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

weet niet 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2

niet van toepassing 3 99 3 99 3 99 3 99 3 99 3 99 3 99 3 99 3 99 3 99 3 99 3 99 3 99

F5 Geef bij de volgende uitspraken met een getal aan in welke mate u het er mee eens bent. 1 = helemaal mee eens 3 = evenveel mee eens als mee oneens 5 = helemaal mee oneens 2= beetje mee eens 4 = beetje mee oneens (6 = weet niet) Boerderijen zijn onmisbare onderdelen van het West-Vlaamse landschap 1 2 3 4 5 Boeren gaan zorgvuldiger om met oude boerderijen dan de niet-boeren 1 2 3 4 5 Hergebruik van vrijkomende boerderijen levert een positieve bijdrage aan het behoud van het West-Vlaamse platteland 1 2 3 4 5 Hoe tevreden bent u in het algemeen met uw boerderij? zeer ontevreden om het tevreden zeer tevreden ontevreden even 1 2 3 4 5 Hoe tevreden bent u in het algemeen met uw woonomgeving? zeer ontevreden om het tevreden zeer tevreden ontevreden even 1 2 3 4 5 Hiermee zijn we aan het einde gekomen van deze bevraging. Hartelijk bedankt voor uw medewerking! Wilt u op de hoogte gehouden worden van de resultaten van dit onderzoek? 1 Ja 2 Neen


99

Bibliografie ANP/Trouw, Schaalvergroting landbouw zet stevig door, 30 maart 2004. Alterra, Verkenning Vrijkomende Agrarische Bebouwing en Groen Wonen, Wageningen, 2003 Alterra, De boerderij voorbij: ontwerpopgaven voor de ontwikkeling van boerderijen in het landschap, Wageningen, 2003. Besluit van de Vlaamse regering van 28 november 2003 tot bepaling van de toelaatbare functiewijzigingen voor gebouwen, gelegen buiten de geëigende bestemmingszone. Boerderijstichting Utrecht, Loopbaanbegeleiding voor de historische boerderij: een wegwijzer voor verantwoord beheer van boerderij en erf, Utrecht, 2003. CLM Onderzoek & Advies, Dansen op de Deel: Ideeënboek voor een nieuwe bestemming van boerderijgebouwen, 2005. Daalhuizen, F. & Jansen-Jansen, Het varkenslandschap herschapen, in: Rooilijn, nr. 4, 2001, pp. 190-1996. Daalhuizen, F., Nieuwe bedrijven in oude boerderijen: de keuze voor een voormalige boerderij als bedrijfslocatie, Delft, 2004. Daalhuizen, F., Heins, S. (red.), Rurale diversiteit en dynamiek: een wetenschappelijke visie op het Nederlandse platteland in de 21e eeuw, Amersfoort, 2001. Denkcel Platteland, Vlaams Plattelandsbeleid: kiezen voor kwaliteit en leefbaarheid: memorandum voor een geïntegreerd plattelandsbeleid ten behoeve van de Vlaamse regering, in: Ruimte en Planning, nr.2, 2004, pp. 48-61. Decreet houdende wijziging van het decreet van 23 januari 1991 inzake de bescherming van het leefmilieu tegen de verontreiniging door meststoffen. Decreet houdende wijziging van het decreet van 22.12.1995 houdende bepalingen tot begeleiding van de begroting 1996 en van het decreet van 15.7.1997 houdende de Vlaamse Wooncode, wat betreft de bestrijding van de leegstand en verkrotting en onbewoonbaarheid van gebouwen en/of woningen. Decreet van 18 mei 1999 houdende de organisatie van de ruimtelijke ordening gewijzigd bij de decreten van 28/9/1999, 22/12/1999, 26/4/2000, 8/12/2000, 13/7/2001, 1/3/2002, 8/3/2002, 19/7/2002, 28/2/2003, 4/6/2003, 21/11/2003, 7/5/2004 en 22/4/2005. De Roo, N., De Rynck, F. Vandelannoote, S (red.), De stille metamorfose van het Vlaamse platteland, Brugge, 1999. De Roo, N., Op zoek naar allianties tussen ruimtelijke kwaliteit en economische dynamiek van het platteland, Brugge, 2005. Duintop Advies, Innovatieve bedrijfshuisvesting op het Friese platteland: over vrijkomende boerderijen en andere kansen, 2002. Duintop Advies, Bedrijven in boerderijen: Kansen voor Drenthe, 2003. De Meulemeester, S., Naar een vernieuwd economisch plattelandsbeleid: case-studie West- Vlaanderen, Leuven, 2005. 100


ECorys/NEI, Het vizier op de toekomst: landbouw en agribusiness in de provincie Zeeland, Rotterdam, 2004. Evers, F.W.R., Beckers, T.A.M., Winsemius, P., Rood voor groen: van filosofie naar resultaat, 2004. GOM West- Vlaanderen, West-Vlaanderen in feiten en cijfers 2004, Brugge, 2005. Grondmij Zeeland/Ecorys NEI, Plattelandsontwikkeling Zeeland: Evaluatie Vitaal Platteland Zeeland, Middelburg, 2004. Heins, S., Ruraal wonen in Nederland, in: Ruimte en Planning, nr. 1, 2004, pp. 47-67. LEI, De plattelandseconomie in Nederland: een verkenning van definities, indicatoren, instituties en beleid, Den Haag, 2005. Leenders I., De Roeck V., Verkest J., Desmet A., Tollenaere V., Van den Berghe J., Van Acker F., Vansant P., Zakboekje ruimtelijke ordening, Diegem, 2004. Mathijs, E., De nieuwe landbouw, Leuven, 2004. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Algemene omgevingsanalyse Vlaanderen, Brussel, 2004. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Administratie Land- en tuinbouw: Jaarverslag 2003, Brussel, 2004. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen: integrale versie, Brussel, 1998. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Algemene Omgevingsanalyse Vlaanderen, Brussel, 2004. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Leegstandscijfers, Brussel, 2005. Ministeriële omzendbrief betreffende de inrichting en de toepassing van de ontwerp-gewestplannen en gewestplannen van 8 juli 1997, gewijzigd via omzendbrief dd. 25/1/2002 en 25/10/2002. Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke ordening en Milieubeheer, Vijfde Nota RO, Den Haag, 2002. Nationaal Instituut voor Statistiek, Werkelijke bevolking per gemeente op 1 januari 2005 in vergelijking met gegevens per gemeente op 1 januari 2004, op http://www.statbel.fgov.be/ Nationaal Instituut voor Statistiek, Percentage bedrijven (met bedrijfsleider ouder dan 50) met vermoedelijke opvolger (van 14 jaar en ouder), 2005 op http://www.statbel.fgov.be/ Nationaal Instituut voor Statistiek, Landbouwstatistieken: landbouwtelling Alveringem, 1995-2004. Nationaal Instituut voor Statistiek, Landbouwstatistieken: landbouwtelling De Panne, 1995-2004. Nationaal Instituut voor Statistiek, Landbouwstatistieken: landbouwtelling Diksmuide, 1995-2004. Nationaal Instituut voor Statistiek, Landbouwstatistieken: landbouwtelling Ieper, 1995-2004. Nationaal Instituut voor Statistiek, Landbouwstatistieken: landbouwtelling Heuvelland, 1995-2004. Nationaal Instituut voor Statistiek, Landbouwstatistieken: landbouwtelling Houthulst, 1995-2004. Nationaal Instituut voor Statistiek, Landbouwstatistieken: landbouwtelling Koksijde, 1995-2004. wvi | ankerpunt westhoek mei ‘06

101

Nationaal Instituut voor Statistiek, Landbouwstatistieken: landbouwtelling Koekelare, 1995-2004. Nationaal Instituut voor Statistiek, Landbouwstatistieken: landbouwtelling Kortemark, 1995-2004. Nationaal Instituut voor Statistiek, Landbouwstatistieken: landbouwtelling Langemark-Poelkapelle, 1995-2004. Nationaal Instituut voor Statistiek, Landbouwstatistieken: landbouwtelling Lo-Reninge, 1995-2004. Nationaal Instituut voor Statistiek, Landbouwstatistieken: landbouwtelling Nieuwpoort, 1995-2004. Nationaal Instituut voor Statistiek, Landbouwstatistieken: landbouwtelling Mesen, 1995-2004. Nationaal Instituut voor Statistiek, Landbouwstatistieken: landbouwtelling Poperinge, 1995-2004. Nationaal Instituut voor Statistiek, Landbouwstatistieken: landbouwtelling Veurne, 1995-2004. Nationaal Instituut voor Statistiek, Landbouwstatistieken: landbouwtelling Vleteren, 1995-2004. Nationaal Instituut voor Statistiek, Landbouwstatistieken: landbouwtelling Wervik, 1995-2004. Nationaal Instituut voor Statistiek, Landbouwstatistieken: landbouwtelling Zonnebeke, 1995-2004. Nationaal Instituut voor Statistiek, Landbouwstatistieken: landbouwtelling Vlaams Gewest, 1995-2004. Nationaal Instituut voor Statistiek, Landbouwstatistieken: landbouwtelling Provincie West-Vlaanderen, 1995-2004. Nationaal Instituut voor Statistiek, Landbouwstatistieken: landbouwtelling Vlaams Gewest, 1995-2005. Nationaal Instituut voor Statistiek, Landbouwstatistieken: landbouwtelling Provincie West-Vlaanderen, 1995-2005. Provincie Drenthe, Plattelandsontwikkeling op Drentse maat: uitgelezen kansen voor het landelijk gebied, 2004. Provincie Friesland, Provincie Friesland onderzoekt inrichting boerenerven, 11/09/2003. Provincie Limburg, Halfjaarlijkse rapportage voortgang Regeling Beëindiging Veehouderijtakken en Ruimte voor Ruimte, 2004. Provincie Noord-Holland, Provincie Noord-Holland werkt aan nieuw beleid vrijkomende agrarische bebouwing, 13/03/2003. Provincie Noord-Holland, Nieuwe kansen voor vrijkomende agrarische bebouwing in Noord-Holland, 2003. Provincie Noord-Holland, Vernieuwing beleid Vrijkomende Agrarische Bebouwing, 2003. Provincie Utrecht, Handleiding bestemmingsplannen buitengebied, 2003. Provincie West-Vlaanderen, Land- en tuinbouw in de Westhoek: evaluatie van een bedrijfseconomische situatie, 2002. Provincie West-Vlaanderen, Navigatieplan voor een vitaal West-Vlaams Platteland: beleidsnota platteland 20032030, 2003. Provincie West-Vlaanderen, Navigatieplan voor een vitaal West-Vlaams Platteland, 2005. 102


Provincie West-Vlaanderen, Ruimte voor verbreding: landbouwverbreding gewikt en gewogen, 2005 Provincie West-Vlaanderen, Landbouwverbreding in West-Vlaanderen, 2005. Provincie West-Vlaanderen, Provinciaal Ruimtelijk Structuurplan West-Vlaanderen Deel 1, 2002. Provincie West-Vlaanderen, Provinciaal Ruimtelijk Structuurplan West-Vlaanderen Deel 2, 2002. Provincie Limburg, Halfjaarlijkse voortgangrapportage Regeling Beëindiging Veehouderijtakken en RvR: 1e en 2e tranche Noord- en Midden Limburg, 2004. Provincie Limburg, Bouwkavel op maat Plus, 2003. Provincie Zeeland, Vitaal Platteland Zeeland: Nieuwe economische dragers, 2000. Provincie Zeeland, Streekplan Zeeland: herziening nieuwe economische dragers, 2001. Provincie Zuid-Holland, Ruimte voor Ruimte in Zuid-Holland, 2003. Raad Landelijk gebied, Advies over de landbouw en het landelijk gebied in Europees perspectief, 2004. Raad voor het Landelijk Gebied, Meerwaarde, RLG 4/04, Den Haag, 2004 Rijker, S., Onbeschermd landbouwbeleid in: Stedenbouw & Ruimtelijke Ordening, nr 1, 2005. Rogge, E., Nevens, F., en Gulinck, H., Perceptie en beleving van landbouwlandschappen in Vlaanderen: literatuurstudie en theoretisch kader, Steunpunt Duurzame landbouw, 2004. Segers, Y., (eds), Leven van het land: boeren in België 1750-2000, Leuven, 2004. Stichting 2003 Jaar van de Boerderij, Historische boerderijen in Nederland, Arnhem, 2001. Stichting 2003 Jaar van de Boerderij, Rapport Behoud boerderijen met beleid, Arnhem, 2003. Stichting tot behoud van boerderij en erf Gelderland, Het boerenerf in vroeger tijd, 2003. Stichting Dorp, Stad & Land, Boeren welstand in Zuid-Holland: ruimtelijke kwaliteit van boerderijen, 2003. Streekplatform Westhoek, Socio-economische beleidsvisie & hefboomprojecten voor de Westhoek, 2000. Urban Research Centre Utrecht, Re-use of former agricultural buildings and sustainable rural development, Paper presented at the IGU conference, 2001. Van Eeckhoute, A., Nieuwe economische dragers in het buitengebied: Opmaak van een ruimtelijk afwegingskader met toepassing op de gemeente Heuvelland, Gent, 2003. Vanhaverbeke, W. en Cabus, P., Strategisch Plan Ruimtelijke Economie: eindrapport:, Ruimte en Economie in Vlaanderen, Gent, 2004. Van der Vaart, Boerderijen en Platteland in verandering: een onderzoek naar herbestemming van boerderijen in Friesland, Nijmegen, 1999. Van Duinhoven, G., Wil de laatste boer het licht uitdoen?, in: Landwerk, nr. 6, 2003, pp. 9-10.


103

Verhetsel, A., Witlox, F., Tierens, N., Woonwensen en woonbehoeften van jongeren in Vlaanderen en Brussel, in: Ruimte en Planning, nr. 1, 2004, pp. 18- 47. Vlaams Informatiecentrum voor Land- en Tuinbouw op www.vilt.be/feitenencijfers. VLM, Eindrapport: Onderzoek naar de impact en toekomstperspectieven van de economische activiteiten, met uitzondering van de zuivere landbouwactiviteiten in het landelijk gebied van het landinrichtingsproject ‘De Brugse Veldzone’, Brugge, 2002. West-Vlaamse Intercommunale, Statistieken over bedrijvigheid Westhoek, Brugge, 2005. Woestenburg, V., Landwerkdebat: Wil de laatste boer het licht uitdoen? (2), in: Landwerk, nr. 6, 2003, pp. 20-23. Zonneveld, W., Veranderende beelden van landelijkheid in: Stedenbouw & Ruimtelijke Ordening, nr. 1/2005.

Eindnoten a b c d e f g h i j k l m

De gebruikte methode laat niet toe om de cijfers m.b.t. het onderzoek naar hergebruik van hoeves te extrapoleren naar heel de Westhoek. De kustgemeenten De Panne, Nieuwpoort en Koksijde zijn het dichtst bevolkt, Lo-Reninge en Alveringem zijn de dunst bevolkte gemeenten van de Westhoek. NIS, Werkelijke bevolking per gemeente op 1 januari 2005 op http://www.statbel.fgov.be/ in vergelijking met gegevens per gemeente op 1 januari 2004. “Totale tewerkstelling” omvat de bezoldigde tewerkstelling en zelfstandige tewerkstelling. Streekplatform Westhoek, Socio-economische beleidsvisie & hefboomprojecten voor de Westhoek, Diksmuide, 2000, p. 34. Provincie West-Vlaanderen, Navigatieplan voor een vitaal West-Vlaams Platteland, 2005, pp. 16- 17. In 2000 werd de totale oppervlakte ingenomen door bedrijventerreinen in de Westhoek geschat op 899 ha. Bron: Streekplatform Westhoek, Socio-economische beleidsvisie en hefboomprojecten voor de Westhoek, 2000. Provincie West-Vlaanderen, Provinciaal Ruimtelijk Structuurplan West-Vlaanderen, 2002, p. 38. Streekplatform Westhoek, Socio-economische beleidsvisie & hefboomprojecten voor de Westhoek, Diksmuide, 2000, pp. 35-41. Het GLB is gebaseerd op vier beginselen, namelijk de garantie op een goed landbouwersinkomen, het opdrijven van de productiviteit, de stabilisatie van de markt en een goede en continue voedselvoorziening tegen billijke consumentenprijzen. Het Europees plattelandsbeleid kreeg dan ook een eigen plek binnen het GLB. De sectorale invalshoek verbreedde zich tot een territoriale invalshoek gericht op beheer en ontwikkeling van het landelijk gebied, en de relatie met andere functies dan de primaire sector werd gelegd. Op 26 juni 2003 bereikte Europa een akkoord over de verdere fundamentele hervorming van het GLB. De fundamentele veranderingen die in de Mid Term Review.voorgesteld worden zijn de ontkoppeling van de bedrijfstoeslagen van de productie, het afhankelijk maken van de inkomenssteun van milieugerelateerde randvoorwaarden (cross-compliance), het overhevelen van middelen van de eerste pijler (steunmechanismen van de agrarische markten) naar de tweede pijler (plattelandsontwikkeling), en aangepast marktbeleid in bepaalde sectoren. Raad Landelijk gebied, Advies over de landbouw en het landelijk gebied in Europees perspectief, 2004, pp. 14-15. Segers, Y., (eds), Leven van het land: boeren in België 1750-2000, Leuven, 2004, p. 190. NIS, Landbouwstatistieken: landbouwtellingen Vlaams Gewest, 2004. Het gaat om voltijdse en

104


deeltijdse landbouwbedrijven. n NIS, Landbouwstatistieken: landbouwtellingen Vlaams Gewest, 2004. o Tussen 1960 en 1970 nam het aantal bedrijven groter dan 20 hectare het sterkst toe, in de jaren 80 is deze tendens verschoven naar de landbouwondernemingen groter dan 50 hectare. p NIS, Landbouwstatistieken: landbouwtellingen Vlaams Gewest, 2004. q Segers, Y., (eds), Leven van het land: boeren in België 1750-2000, Leuven, 2004, p. 190. r Deze stegen tussen 1992 van 6% tot 25% in 2000. s Meer bepaald de goedkeuring op 28 maart 2003 van het decreet houdende wijziging van het decreet van 23 januari 1991 inzake de bescherming van het leefmilieu tegen de verontreiniging door meststoffen. t Van Eeckhoute, A., Nieuwe economische dragers in het buitengebied: Opmaak van een ruimtelijk afwegingskader met toepassing op de gemeente Heuvelland, Gent, 2003. u Deze regeling werd eerst voor houders van varkens en daarna ook voor rundvee-, en pluimveehouders uitgewerkt. In 2004 bijvoorbeeld dienden 1174 veehouders aanvragen voor stopzettingsvergoedingen in. v NIS, Landbouwstatistieken: landbouwtellingen Vlaams Gewest, 1995-2004, eigen bewerking. w In 2004 nam het aantal bedrijven boven de 30 ha nog toe tot 7384. bron: Vlaams Informatiecentrum voor Land- en Tuinbouw op www.vilt.be/feitenencijfers. x Zoals reeds gesteld betekent dit niet dat er nu meer gronden gebruikt worden voor de landbouw, wel dat er meer gronden worden aangegeven. Een belangrijke oorzaak is de invoering van de mestwetgeving in Vlaanderen. y NIS, Percentage bedrijven (met bedrijfsleider ouder dan 50) met vermoedelijke opvolger (van 14 jaar en ouder), 2005 op http://www.statbel.fgov.be/ z NIS, Landbouwstatistieken: Landbouwtellingen Vlaams Gewest, West-Vlaanderen en Westhoekgemeenten, 1995-2004, eigen bewerking. aa NIS, Landbouwstatistieken: Landbouwtellingen Westhoekgemeenten, 1995-2004, eigen bewerking ab Leefbaar arbeidsinkomen: boven de 24 789,34€; levensvatbaar arbeidsinkomen: van 19 592,04 tot 24 789,34 €; marginaal arbeidsinkomen: van 12 394,67 tot 18 592,34 €; onleefbaar arbeidsinkomen: lager dan tot 12 394,67 €. Provincie West-Vlaanderen, Land- en tuinbouw in de Westhoek: evaluatie van een bedrijfseconomische situatie, 2002, p.51. ac NIS, Percentage bedrijven (met bedrijfsleider ouder dan 50) met vermoedelijke opvolger (van 14 jaar en ouder), 2005 op http://www.statbel.fgov.be/. ad NIS, Percentage bedrijven (met bedrijfsleider ouder dan 50) met vermoedelijke opvolger (van 14 jaar en ouder), 2005 op http://www.statbel.fgov.be/. ae Provincie West-Vlaanderen, Ruimte voor verbreding: landbouwverbreding gewikt en gewogen, 2005, p. 16. af De Roo, N., De Rynck, F. Vandelannoote, S (red.), De stille metamorfose van het Vlaamse platteland, Brugge, 1999. ag Van der Vaart, Boerderijen en Platteland in verandering: een onderzoek naar herbestemming van boerderijen in Friesland, Nijmegen, 1999. ah Rijker, S., Onbeschermd landbouwbeleid, in: Stedenbouw & Ruimtelijke Ordening, nr 1/2005. ai ECorys/NEI, Het vizier op de toekomst: landbouw en agribusiness in de provincie Zeeland, Rotterdam, 2004. LEI, De plattelandseconomie in Nederland: een verkenning van definities, indicatoren, instituties en beleid, Den Haag, 2005. aj Verhetsel, A., Witlox, F., Tierens, N., Woonwensen en woonbehoeften van jongeren in Vlaanderen en Brussel, in: Ruimte en Planning, nr. 1, 2004, pp. 18- 47. ak Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Algemene omgevingsanalyse Vlaanderen, Brussel, 2004, p.182. al Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Algemene omgevingsanalyse Vlaanderen, Brussel, 2004, p. 229. am Raad voor het Landelijk Gebied, Meerwaarde, RLG 4/04, Den Haag, 2004. an Rijker, S., Onbeschermd landbouwbeleid, in: Stedenbouw & Ruimtelijke Ordening, nr 1/2005. wvi | ankerpunt westhoek mei ‘06

105

ao ap aq ar as at au av aw ax ay az ba bb bc bd be bf bg

Provincie West-Vlaanderen, Provinciaal Ruimtelijk Structuurplan Deel 1, 2002, p. 257. Provincie West-Vlaanderen, Provinciaal Ruimtelijk Structuurplan Deel 1, 2002, p. 257. Landbouwbedrijven kunnen ook terecht in de woongebieden (met landelijk karakter), op voorwaarde dat de onmiddellijke omgeving er niet onder lijdt. Ministeriële omzendbrief betreffende de inrichting en de toepassing van de ontwerp- gewestplannen en gewestplannen van 8 juli 1997, gewijzigd via omzendbrief dd. 25/1/2002 en 25/10/2002. Het concept “leefbaar bedrijf” heeft geen economische betekenis en moet gezien worden in de planologisch-stedenbouwkundige context. Bij een vergunningsaanvraag wordt nagegaan of de aangevraagde constructie dienstig kan en zal zijn voor het landbouwbedrijf. Via het begrip “leefbaarheid” wordt nagegaan of de aanvragen geen betrekking hebben op verdoken residentiële woningbouw. Leenders I., De Roeck V., Verkest J., Desmet A., Tollenaere V., Van den Berghe J., Van Acker F., Vansant P, Zakboekje ruimtelijke ordening, Diegem, 2004, p. 139. Ibid, p. 123. Het betreft in de praktijk veelal uitgestrekte plattelandsgebieden die nog relatief ongeschonden zijn en waar weinig zonevreemde bebouwing voorkomt of waar het reliëf een bepalende factor is voor het karakter van de streek; concreet is in deze gebieden alles toegelaten wat in het agrarisch gebied normaal thuishoort onder strikte voorwaarde dat de schoonheidswaarde van het landschap niet wordt aangetast. In de woonzones kunnen handel, dienstverlening, ambacht en kleinbedrijf gevestigd worden op voorwaarde dat deze activiteiten enerzijds verenigbaar zijn met de onmiddellijke omgeving, en anderzijds niet in een daartoe aangewezen gebied dienen afgezonderd te worden. Zonevreemde gebouwen zijn niet per definitie illegaal of opgetrokken zonder de gepaste vergunningen, velen bestonden reeds voor de verschillende bestemmingen op de gewestplannen en plannen van aanleg ten gevolge van de stedenbouwwet van 1962 werden vastgelegd. Zonevreemde bedrijven kunnen zone-eigen worden door de opmaak van een sectoraal Bijzonder plan van aanleg (BPA), of (na vaststelling van het gemeentelijk ruimtelijk structuurplan) een ruimtelijk uitvoeringsplan (RUP). Door een BPA of een RUP kunnen de gebieden waarin de zonevreemde bedrijven gelegen zijn een andere bestemming krijgen, bijvoorbeeld van agrarisch gebied naar industriezone. Van Eeckhoute, A., Nieuwe economische dragers in het buitengebied: Opmaak van een ruimtelijk afwegingskader met toepassing op de gemeente Heuvelland, Gent, 2003, pp. 13-14. Een bijkomende voorwaarde is dat het gebouw of gebouwencomplex deel uitmaakt van een gebouwengroep, dit zijn minstens drie gebouwen of gebouwencomplexen, al dan niet aan dezelfde kant van de straat gelegen, die samen geen functioneel, maar wel een ruimtelijk aaneengesloten geheel vormen. Voor het Besluit van de Vlaamse regering van 28 november 2003 tot bepaling van de toelaatbare functiewijzigingen voor gebouwen, gelegen buiten de geëigende bestemmingszone. zie bijlage 1. Dit zijn fysiek niet met elkaar verbonden gebouwen, die samen een functioneel geheel vormen. Deze voorwaarden gelden niet voor de kantoor- of dienstenfuncties. Voor de meeste functiewijzigingen dient het gebouw gelegen te zijn langs een voldoende uitgeruste weg. Vanhaverbeke, W. en Cabus, P., Strategisch Plan Ruimtelijke Economie: eindrapport: Ruimte en Economie in Vlaanderen, Gent, 2004. Deze noties sluiten volgens de auteurs meer aan bij het sociologische, economische en ecologische gebruik van die gebieden. Er wordt m.a.w. vertrokken vanuit de karakteristieke eigenschappen van de plattelandsgebieden i.p.v. de stedelijke eigenschappen die ze- althans vanuit fysiek-ruimtelijk oogpunt- niet hebben. De kernplattelandsgebieden hebben omwille van hun ligging en hun productieomstandigheden een groot potentieel voor rurale activiteiten, en ondervinden geen suburbanisatiedruk. Het tweede type plattelandsgebied daarentegen heeft heel wat ontwikkelingshandicaps en

106


kent een structurele bevolkingsmigratie gezien het gebrek aan voldoende lokale ontwikkelingsmogelijkheden. bh Het PDPO is gericht op het verhogen van de economische leefbaarheid van de landbouw en van de leefbaarheid van het platteland. In dit document krijgt de landbouwverbreding gestalte door de aanmoediging van kleinschalige toeristische en recreatieve activiteiten onder de vorm van nieuwe kleinschalige en/of zelfstandige bedrijvigheid die vertrekt vanuit de identiteit van het platteland. Ook zogenaamde “nieuwe economische dragers” die niet plaatsgebonden zijn zoals bedrijven in de sfeer van kennisstructuur, distributieactiviteiten en telewerk krijgen een plaats in dit streven. bi Bron: Vanhaverbeke, W. en Cabus, P., Strategisch Plan Ruimtelijke Economie: eindrapport: Ruimte en Economie in Vlaanderen, Gent, 2004, pp.363-369. bj De landbouw blijft volgens het SPRE een belangrijke hefboom voor de plattelandseconomie. Nieuwe landbouwontwikkelingen zoals hoevetoerisme blijven daarom passen in een strategie van plattelandsontwikkeling. De traditionele, door de landbouw gedomineerde visie op plattelandsvernieuwing is evenwel incorrect, gezien de traditioneel sociaal- economische plattelandskenmerken niet meer zo prominent aanwezig zijn en omwille van de vele functionele relaties tussen stad en platteland. Daarnaast dienen, in het licht van een aantal economische activiteiten die het zeer goed doen op het platteland, de lokale ontwikkelingskansen van het platteland bekeken worden. bk De provincie Zeeland in Nederland werkte in 2000 een model uit voor een ‘vitaal’ platteland, vanuit de vaststelling dat een te restrictief ruimtelijk beleid gevoerd werd op het platteland t.a.v. nieuwe, niet-agrarische economische activiteiten. Dit restrictieve beleid tast, in combinatie met de achteruitgang van de landbouw, de vitaliteit van het platteland in de provincie aan en werkt de verpaupering van het landbouwpatrimonium in de hand. Geïnspireerd op het model dat de provincie Zeeland uitwerkte om het platteland er leefbaar te houden, gaat het SPRE uit van een selectief multifunctionele ontwikkeling voor de Vlaamse plattelandseconomie. Zie ook hoofdstuk 5. bl Een PKB is indicatief van karakter. Bepaalde onderdelen ervan zijn wel bindend, bv. het bestemmen van bepaalde locaties voor een bepaalde functie. bm De WRO stamt uit 1965 en is sindsdien al vele malen herzien. bn Deze nota bundelt de beleidsvoornemens van de Vijfde Nota op de Ruimtelijke Ordening en het Tweede Structuurschema Groene Ruimte. bo Zonneveld, W., Veranderende beelden van landelijkheid, in: Stedenbouw & Ruimtelijke Ordening, nr. 1/2005. bp Alterra, Verkenning Vrijkomende Agrarische Bebouwing en Groen Wonen, Wageningen, 2003. bq Per 1000m² gesloopte bebouwing mag één woning met een max. van drie opgericht worden. Voor de sloop van kassen geldt een norm van één woning per 5000m², eveneens met een maximum van drie woningen. br Respectievelijk Oost- en Middenbrabant, Noord-Limburg, de Gelderse Vallei, Oost-Gelderland en Salland-Twente. bs Binnen de EHS wordt het duurzame karakter, het behoud, het herstel en de ontwikkeling van waardevolle ecosystemen nagestreefd. bt De reconstructiewet gaat uit van een zogenaamde integrale zonering, die randvoorwaarden aan de ontwikkeling van de intensieve veehouderij oplegt. Er worden drie gebieden onderscheiden. De extensiveringsgebieden (krimpgebieden): het primaat ligt bij natuur en intensieve veebedrijven hebben geen groeimogelijkheden. Landbouwers in deze gebieden worden sterk aangemoedigd te stoppen. Ten tweede de verwervingsgebieden (plafondgebieden): verweving van landbouw, wonen en natuur is mogelijk, evenals uitbreiding of hervestiging van intensieve veehouderij (onder voorwaarden), nieuwe vestiging niet. Landbouwers dienen een aangepaste bedrijfsvoering te beoefenen. In de landbouwontwikkelingsgebieden (perspectiefgebieden) tot slot ligt het primaat bij de landbouw en is uitbreiding, hervestiging en nieuwe vestiging wel mogelijk. Landbouwers die hun bedrijf binnen Nederland willen verplaatsen of groeien kunnen hier terecht. bu De volgende punten dienen in de reconstructieplannen te worden opgenomen: Ruimtelijk wvi | ankerpunt westhoek mei ‘06

107

en veterinair: bv. varkensvrije zones; milieu bv. ligging van verzuringgevoelige gebieden; water: ligging verdroogde gebieden; Natuur, landschap en recreatie: bijdrage aan herstel en aanleg enz. Zowel de bestaande als de gewenste toestand van de te reconstrueren gebieden worden omschreven, evenals maatregelen en voorzieningen om de gewenste toestand te realiseren. bv Men spreekt ook van de regeling “Beëindiging Veehouderijtakken” (de RBV of “Opkoopregeling”). bw Met uitzondering van waardevol landelijk gebied en slecht ontsloten locaties. bx Alterra, Verkenning Vrijkomende Agrarische Bebouwing en Groen Wonen, Wageningen, 2003, p. 33. by Stichting 2003 Jaar van de Boerderij, Rapport Behoud boerderijen met beleid, 2003, p. 9. bz Daalhuizen, F. & Jansen-Jansen, Het varkenslandschap herschapen, in: Rooilijn, nr. 4, 2001, pp. 190-1996. ca Stand van zaken per 1 oktober 2003. Provincie Limburg, Halfjaarlijkse voortgangrapportage Regeling Beëindiging Veehouderijtakken en RvR: 1e en 2e tranche Noord- en Midden Limburg, 2004, p.3. cb Daalhuizen, F. & Jansen-Jansen, Het varkenslandschap herschapen, in: Rooilijn, nr. 4, 2001, pp. 190-196. cc Alterra, Verkenning Vrijkomende Agrarische Bebouwing en Groen Wonen, Wageningen, 2003, p. 32. cd Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke ordening en Milieubeheer: Vijfde Nota RO, Den Haag, 2002. ce Namelijk Groningen, Drenthe, Friesland, Overijssel, Gelderland, Utrecht, Zuid-Holland, Noord- Holland, Noord-Brabant, Zeeland en Limburg. cf Daalhuizen, F., Nieuwe bedrijven in oude boerderijen: de keuze voor een voormalige boerderij als bedrijfslocatie, Delft, 2004, pp. 122-123. cg De industrie- en dienstensector neemt er de belangrijkste plaats in als het gaat om werkgelegenheid, namelijk 23% in nijverheid, 72% in diensten tegenover 7% landbouw en visserij. De bedrijven in deze sectoren zijn vooral geconcentreerd rond de steden. ch Op www.agriholland.nl; Land- en tuinbouw in Zeeland: een overzicht, 26/03/2004. ci Grondmij Zeeland/Ecorys NEI, Plattelandsontwikkeling Zeeland: Evaluatie Vitaal Platteland Zeeland, Middelburg, 2004. cj Grondmij Zeeland/Ecorys NEI, Plattelandsontwikkeling Zeeland: Evaluatie Vitaal Platteland Zeeland, Middelburg, 2004. ck Deze regeling liep van 2001 tot 2004. De toepassing ervan werd uitgebreid van varkenshouders naar houders van runderen en pluimvee. cl Decreet houdende wijziging van het decreet van 22.12.1995 houdende bepalingen tot begeleiding van de begroting 1996 en van het decreet van 15.7.1997 houdende de Vlaamse Wooncode, wat betreft de bestrijding van de leegstand en verkrotting en onbewoonbaarheid van gebouwen en/of woningen. cm Volgens gegevens van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap staan in West-Vlaanderen slechts 59 agrarische bedrijfsgebouwen op de inventaris van de leegstandsheffing, waaronder 15 in de Westhoek. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Leegstandscijfers, Brussel, 2005. cn Hetzelfde geldt voor onderhouds- en instandhoudingswerken aan zonevreemde woningen. Decreet van 18 mei 1999 houdende de organisatie van de ruimtelijke ordening gewijzigd bij het decreet van 13/7/2001. co Deze regeling gaat in tegen het huidige ruimtelijk beleid zoals gedefinieerd in het RSV dat de open ruimte in het buitengebied maximaal wil behouden. cp Deze regeling gaat dan ook in tegen het RSV dat de mogelijkheden tot woonuitbreiding in een gemeente verbindt met het statuut dat een gemeente krijgt in de “Selectie van stedelijke gebieden, hoofddorpen en woonkernen” van het RSV. Niet alle Vlaamse gemeenten zouden de compensatie dus kunnen toepassen. cq Respectievelijk Art.2 §4, 1° en 2° en Art.8 van het Besluit 28.11.2003 tot bepaling van de toelaatbare functiewijzigingen voor gebouwen, gelegen buiten de geëigende bestemmingszone. 108


cr Het onderzoek van F. Daalhuizen handelt over veranderingen op het Nederlandse platteland als gevolg van agrarisch functieverlies en bedrijfsmatig hergebruik van voormalige boerderijen, over een periode van 20 jaar (1979-1999). cs Met uitzondering van 1997, toen verdween 1,9% van de landbouwbedrijven. ct Bron: ANP/Trouw, Schaalvergroting landbouw zet stevig door, 30 maart 2004. cu Daalhuizen, F., Nieuwe bedrijven in oude boerderijen: de keuze voor een voormalige boerderij als bedrijfslocatie, Delft, 2004, p. 50. cv Ibid., p. 169. cw Van der Vaart, J., Boerderijen en Platteland in verandering: een onderzoek naar herbestemming van boerderijen in Friesland, Nijmegen, 1999, p. 57. cx Daalhuizen, F., Nieuwe bedrijven in oude boerderijen: de keuze voor een voormalige boerderij als bedrijfslocatie, Delft, 2004, p. 57. cy Ibid., p. 169. cz Ibid., p. 78. da Ibid., pp. 129-131. db Ibid., p. 130. dc Ibid., pp. 170-171 dd Ibid., p. 99. de Ibid., p. 143. df Ibid., pp. 142-143. dg Ibid., p. 145. dh Ibid., p. 147 di Ibid., p. 147. dj In 2003 vond in het kader van het ‘jaar van de boerderij’ allerlei activiteiten plaats rond (de bevordering van) het behoud van historische boerderijen in Nederland. Het ‘Jaar van de boerderij’ was gericht op het behoud en zorgvuldig beheer van de historische boerderijen en erven, en het scheppen van voorwaarden waarmee aan de landelijke bouwkunst op verantwoorde wijze een nieuwe toekomst kan worden geboden. dk Besluit van de Vlaamse regering van 28 november 2003 tot bepaling van de toelaatbare functiewijzigingen voor gebouwen, gelegen buiten de geëigende bestemmingszone dl Koksijde en Veurne behoren tot het arrondissement Veurne, Lo-Reninge tot het arrondissement Diksmuide, Zonnebeke en Langemark-Poelkapelle tot het arrondissement Ieper. dm Provincie West-Vlaanderen, Land- en tuinbouw in de Westhoek: evaluatie van een bedrijfseconomische situatie, 2002 dn NIS, Landbouwstatistieken: Landbouwtellingen Westhoekgemeenten: 1995-2004, eigen bewerking. do Streekplatform Westhoek, Socio-economische beleidsvisie en hefboomprojecten voor de Westhoek, Diksmuide, 2000. dp In termen van het RSV wordt de kust gezien als een stedelijk netwerk en zijn Veurne, Diksmuide en Poperinge kleinstedelijke gebieden op provinciaal niveau. Ieper is structuurondersteunend kleinstedelijk gebied. dq West-Vlaamse Intercommunale, Statistieken over bedrijvigheid Westhoek, Brugge. dr De groep van bevoorrechte getuigen bestond uit de schepen en de ambtenaar ruimtelijke ordening en de vertegenwoordigers van de landbouwraden van de gemeente. ds Hieronder valt zowel een woonfunctie door de gepensioneerde landbouwer, als een (zonevreemde) woonfunctie door een nieuwe eigenaar. dt De landbouwtelling van 1996 werd verkozen boven deze van 2004 vanuit de redenering dat deze meer hoeves bevatte. In de Gouden Gids worden alle zelfstandige activiteiten gratis opgenomen. De zelfstandige ondernemer moet zich zelf aanmelden. Elk jaar wordt de lijst bijgewerkt via briefwisseling. Reageert de ondernemer niet op de brief, dan blijft hij toch opgenomen. du Akkerbouw en tuinbouw, veeteelt, gemengde bedrijven, diensten verwant aan de landbouw. dv Voor het enquêteformulier, zie bijlage 2. Indien er na een bepaalde termijn niet werd gereageerd, wvi | ankerpunt westhoek mei ‘06

109

werd een herinneringsbrief met een tweede enquête opgestuurd. dw Hieronder vallen niet para-agrarische bedrijven zoals loonwerkers enz, maar wel paardenhouderijen, kunstmatige inseminatiecentra voor paarden, en veeartsen. Voor een omschrijving van de omzendbrief en de problematiek van para-agrarische bedrijven zie ook Hoofdstuk 4 onder titel Agrarische en Para-agrarische bedrijven. dx Nieuwe ondernemers. dy (Para-)agrariërs. dz Er zijn in totaal 102 enquêtes verstuurd. 31 personen ( 30%) beantwoordden de enquête. 17 respondenten behoorden tot de doelgroep van NED, de overige vielen in de andere categorieën zoals aangegeven in tabel 19. 12 van de 17 respondenten zijn nieuwe ondernemers, 5 zijn land- of tuinbouwers met een niet-agrarische nevenactiviteit. ea Slechts 2 op 17 respondenten heeft een hoeve met meer dan 5 ha bijhorende grond. eb 10 respondenten op 17. 3 respondenten hebben minder dan 50 are, 2 tussen de 100 en 500 are en 2 meer dan 500 are. ec 10 van de 17 respondenten (59%) zijn nieuwe ondernemers, 5 zijn op dit moment land- of tuinbouwers met een nevenactiviteit, er is 1 para-agrariër met een nevenactiviteit en een voormalig para-agrariër die recent volledig overschakelde op een niet-agrarische activiteit. ed Non-respons van 2 nieuwe ondernemers. ee Op een totaal aantal van 62 niet-agrarische activiteiten zijn 11 op 36 nieuwe ondernemers en 4 op 26 (para-)agrariërs gelegen langs een N-weg (of 15%). Regelmatig werden echter ook hoeves aangetroffen die, ten gevolge van de uitbreiding van de dorpskern en de aanwezigheid van nieuwe woningen en verkavelingen, aan de rand van de bebouwde kom lagen en in feite reeds deel uitmaakten van het woongebied, zij het niet in bestemming. In vier gevallen werden hoeves afgebroken omwille van herbestemming van gronden ten behoeve van nieuwe verkavelingen, bv. in woonuitbreidingsgebieden. In één enkel geval werd een voormalige hoeve leeg aangetroffen ten gevolge van een natuurinrichtingsproject. ef 6 para-agrarische activiteiten in koksijde versus 3 in Langemark-Poelkapelle, 3 in Zonnebeke, 1 in Lo-Reninge en 4 in Veurne. eg 1 non-respons, 1 niet van toepassing. eh 2 non-respons. ei Respectievelijk 3 en 4 respondenten. ej Bij 2 respondenten. ek Bij 7 respondenten. el Tussen de 2 en 6 werknemers per bedrijf. em Respectievelijk 5 respondenten, 7 respondenten en 3 respondenten. 2 non-respons. en Respectievelijk 4 ten opzichte van 1 respondent. eo Het onderzoek in Nederland wijst op 40% éénmansbedrijven. 77 % van de bedrijven in Nederland heeft niet meer dan 4 werkzame personen, (tov 53% in de WH) terwijl 90% van de bedrijven minder dan 10 banen te bieden heeft (100% in de WH). Daalhuizen, F., Nieuwe bedrijven in oude boerderijen: de keuze voor een voormalige boerderij als bedrijfslocatie, Delft, 2004, p. 88). ep Respectievelijk 8 hoeves van de 20e eeuw, 2 van de 18e eeuw en 4 hoeves van de 19e eeuw. Van 3 hoeves is het stichtingsjaar onbekend. eq Twee van de oudste aangetroffen hoeves hadden wel reeds bezoek gehad van de afdeling Monumenten en Landschappen, tot dusver zonder gevolg. er 4 respondenten. es De overige respondenten gaven geen antwoord op deze vraag. et Respectievelijk twee en drie. eu Twee respondenten wisten niet wanneer de hoeve de landbouwfunctie verloor. 2 non-respons. ev 1 niet van toepassing gezien overgenomen van ouders, 1 non-respons. ew Bij 8 op 10 respondenten nieuwe ondernemers werd dit aangegeven als zeer belangrijk. ex Bij respectievelijk 6, 5 en 5 respondenten werd dit aangegeven als zeer belangrijk. ey Respectievelijk 4 gaven veel parkeergelegenheid als zeer belangrijk aan, en steeds 3 respondenten vonden een goede ontsluiting, ruimte voor hobby’s en een groot woonoppervlak 110


ez fa fb fc fd fe ff fg fh fi fj fk fl fm fn fo fp fq fr fs ft fu fv fw fx fy fz ga gb gc gd ge gf gg gh

zeer belangrijk. 13 van de 17 respondenten. 1 non respons. Bij telkens 2 respondenten. 3 op de 10 respondenten. 7 op 10 nieuwe ondernemers vonden dit belangrijk (2) tot zeer belangrijk (5). 6 op 7 (para-) agrariërs vonden dit belangrijk (2) tot zeer belangrijk (4). 6 nieuwe ondernemers op 8 (2 non-respons) vonden dit belangrijk (1) tot zeer belangrijk (5). 3 (para-)agrariërs op 5 vonden dit zeer belangrijk (3) (2 non respons). Parking: 6 op 10 nieuwe ondernemers vonden dit belangrijk (3) tot zeer belangrijk (3), 5 op 7 (para-) agrariërs vonden dit belangrijk (3) tot zeer belangrijk (2). Ontsluitingsmogelijkheid: 5 op 10 nieuwe ondernemers vinden dit belangrijk (2) tot zeer belangrijk (3), 2 (para-)agrariërs op 5 vonden dit belangrijk. 7 op 10 nieuwe ondernemers vindt dit belangrijk (1) tot zeer belangrijk (6) (1 non-respons en 2 hechten er geen belang aan). Slechts 2 (para-)agrariërs hechten er veel belang aan (4 non- respons, 1 hecht er helemaal geen belang aan). 4 op 5 (para-)agrariërs vindt dit belangrijk (2) tot zeer belangrijk (2) tov 3 op 6 nieuwe ondernemers. Geen enkele landbouwer vond dit belangrijk (2 onbelangrijk, 5 non-respons) tegenover 6 nieuwe ondernemers die dit belangrijk (3) tot zeer belangrijk (3) vonden. Ontsluitingsmogelijkheid: 5 op 10 nieuwe ondernemers vinden dit belangrijk (2) tot zeer belangrijk (3), 2 (para-)agrariërs op 5 vonden dit belangrijk. Zichtbaarheid: geen enkele (para-)agrariër vond dit belangrijk (2 onbelangrijk, 5 non-respons) tegenover 4 nieuwe ondernemers die dit zeer belangrijk vonden. (3 vonden dit onbelangrijk tot helemaal niet belangrijk, 3 non-respons. Slechts 1 (Para- )agrariër vond dit belangrijk tegenover 5 nieuwe ondernemers. 4 t.o.v. 1 nieuwe ondernemer. 2 respondenten (3 non-respons). Bij 2 op 7 van de respondenten. Respectievelijk 5, 3, 1, en 1 respondent(en). Respectievelijk 8 en 5 respondenten op 17. Respectievelijk 3 nieuwe ondernemers tegenover 5 para-agrariërs. De helft van de “nieuwe ondernemers” op hoeves blijkt dus zijn activiteit over te plaatsen 9 op 17 respondenten. 3 non-respons. Respectievelijk 4 op 10 nieuwe ondernemers en 3 (para-)agrariërs. 2 non-respons. 2 non respons 2 non-respons. 1 non-respons. 3 non-respons. 2 non-respons 3 non respons 3 non-respons 1 non-respons, 1 respondent komt elders uit West-Vlaanderen 3 non-respons 12 respondenten vinden dit belangrijk (6) tot zeer belangrijk (6). Non-respons: 5. 11 respondenten vinden dit belangrijk (4) tot zeer belangrijk (7), 2: helemaal niet belangrijk. Non- respons: 4. 6 respondenten vinden dit belangrijk (4) tot zeer belangrijk (2), 5: helemaal niet belangrijk. Non- respons: 5, 1 niet van toepassing.


111

G e z o c h t : n i e u w e e c o n o m i s c h e d r a g e r s v o o r h e t p l a t t e l a n d?

Recommend Documents