Formatiedagboek Jos Heymans

Formatiedagboek Jos Heymans

INLEIDING Op het moment dat VVD, CDA en PVV lieten weten serieus te willen onderhandelen over een minderheidskabinet van VVD en CDA met gedoogsteun van de club van Wilders, ontstond bij de internetredactie van RTL Nieuws het idee om een dagelijks formatiedagboek te publiceren. Ik had al ja gezegd, voordat ik besefte hoe groot het tijdsbeslag voor het schrijven van zo’n dagboek zou zijn. Het was al druk genoeg op de Haagse redactie van RTL Nieuws. De uitzendingen van het Nieuws moesten worden bediend en ook RTL Z vroeg meer en meer om Haagse bijdragen over de formatie. We begonnen al een beetje op ons tandvlees te lopen na weken van aftasten en de mislukte formatiepoging van paars-plus. Maar ja, schrijven is zo leuk. Ik gunde me wel de vrijheid om in het weekend geen dagboeken te schrijven. Dat kon ook makkelijk. De informateur en onderhandelaars vonden vijf dagen per week genoeg, in het weekend bleef de kamer van Ivo Opstelten leeg. Het weekend was om bij te tanken en voor te bereiden. De week erna wachtten immers weer nieuwe onderhandelingen. Natuurlijk heb ik wel een uitzondering gemaakt voor het CDA-congres, dat op zaterdag 2 oktober in Arnhem werd gehouden. Dat congres was zo cruciaal voor het slagen of mislukken van de formatie; dat mocht niet ontbreken. U bent mij al die weken welgezind geweest door dagelijks de site van RTL Nieuws te bezoeken. Van meet af aan toonde u zich een trouwe lezer, elke dag werd het dagboek zo’n duizend tot 1500 keer aangeklikt. In totaal 72.000 keer. Dat maakte het schrijven ervan nog leuker dan schrijven op zich al is. Een grotere stimulans was niet nodig. Het formatiedagboek is niet compleet. Wat ontbreekt, is de beschrijving van de periode tussen 9 juni, de dag van de Tweede-Kamerverkiezingen, en 19 augustus, toen de rechtse formatie op stoom kwam. Er wordt aan gewerkt het dagboek compleet te maken met deze periode, maar ook met interviews met de drie hoofdrolspelers, Mark Rutte, Maxime Verhagen en Geert Wilders. Hoe kijken zij terug op die bizarre formatieperiode. Ook zal Frits Wester een politieke analyse leveren. U zult dat echter niet op de site kunnen terugvinden, wel in het boek “Over rechts!” dat op 1 december in de boekhandel ligt, voorzien van formatiefoto’s van Roel Rozenburg, fotograaf van NRC/Handelsblad. Juist omdat u in groten getale het dagboek hebt aangeklikt, kan ik de kabinetsformatie van 2010 in boekvorm uitgeven. Daar ben ik u dankbaar voor. Jos Heymans, politiek verslaggever RTL Nieuws. Den Haag, 14 oktober 2010


19 augustus: fysiek lijkt het me een loodzware klus Bij het partijbureau van het CDA op de grens van de Haagse binnenstad is het een komen en gaan van verontruste en minder-verontruste partijleden. Waarnemend partijvoorzitter Henk Bleker heeft 250 CDA-leden, verdeeld over acht groepen, uitgenodigd om hun hart te komen luchten. Het is een moedig, maar in de uitvoering dodelijk vermoeiend plan van Bleker. Zelf is hij er nogal luchtig over: “Ik weet zeker dat ik vanavond, na afloop, meer energie heb dan vanochtend”. Ik heb het niet kunnen controleren, maar fysiek lijkt het me een loodzware klus. De hele dag mensen moeten aanhoren die allemaal hetzelfde zeggen: we willen niet dat het CDA in een regering gaat zitten die afhankelijk is van gedoogsteun van de PVV. En wat je dan als partijvoorzitter terugzegt, lijkt niet echt te beklijven. De reacties van de eerste dertig CDA-leden waren na afloop niet erg bemoedigend. De verontruste leden konden nog wel de beleefdheid opbrengen om te zeggen dat het een goed gesprek was. Maar op de vraag of de zorgen waren weggenomen, moest iedereen in alle eerlijkheid negatief antwoorden: “Nee, dat niet”. Wat begon als een oprisping van enkele CDA-prominenten (Bert de Vries, Willem Aantjes, Dries van Agt) is uitgegroeid tot een gecoördineerde actie om de formatie onmiddellijk te stoppen. De reacties van de prominenten konden nog schouderophalend genegeerd worden. Wat hadden die mensen nu nog voor invloed in de partij? Van Agt, de Palestijnse voorvechter, doet er binnen het huidige CDA niet meer toe. En Bert de Vries stemde zelfs bij de laatste verkiezingen, althans dat kondigde hij aan, op de ChristenUnie. Daar zitten ze dus ook niet meer op te wachten bij het CDA. Maar kennelijk inspireerde de actie andere, nog wel actieve leden. Een beperkte groep van 44 kaderleden (gemeenteraadsleden, wethouders, burgemeester, leden van Provinciale Staten en lokale en regionale partijleiders) stelde een manifest op, dat binnen enkele dagen kon rekenen op de steun van zo’n duizend leden. Voor CDA-begrippen is dat - in omvang - een protestgroep die er mag wezen, ook al telt het hele CDA meer dan 65.000 leden. Saillant detail: het manifest wordt tot dusverre niet gesteund door Van Agt, De Vries en Aantjes; hun namen ontbreken op de lijst. Maar er is nog een andere actieve CDA-groep van zo’n kleine duizend leden, die ten onrechte wordt aangeduid als voorstanders van een regering die door de PVV wordt gedoogd. Want deze groep zegt niet dat er een regering met gedoogsteun van de PVV moet komen, maar dat pas een goed oordeel kan worden geveld als er een onderhandelingsresultaat op tafel ligt. Nu stoppen, is te vroeg. Maar klakkeloos doorgaan, is ook niet wat deze groep wil. Onderhandelaar Maxime Verhagen heeft het niet makkelijk: heibel in eigen gelederen en bezorgdheid bij VVD en PVV, die met argwaan kijken naar wat er allemaal in het CDA gebeurt. Verhagen moet er niet alleen een goed akkoord uitslepen dat voor zijn achterban aanvaardbaar is, hij moet aan de onderhandelingstafel ook nog eens bewijzen dat het CDA een betrouwbare coalitiepartner is.


20 augustus: de CDA-dissident De onderhandelaars over de rechtse formatie houden op wonderbaarlijke wijze de kaken stijf op elkaar. Geen woord over de vorderingen aan de onderhandelingstafel, zelfs nietszeggende termen als “het was een goed gesprek” ontbreken. En ook de teams rond de onderhandelaars houden zich stil, vermoedelijk op straffe van ontslag uit de fractie op staande voet. Tot wanhoop natuurlijk van de parlementaire pers. Het is zoeken naar een speld in een hooiberg om een spatje nieuws te vergaren. Vanochtend meldde Trouw zo’n spatje nieuws: er zou een dissident zijn in de fractie van het CDA. Iemand die niet zo maar akkoord gaat met samenwerking met de PVV en het voorbehoud maakt om straks, als er een regeerakkoord ligt, nee te kunnen roepen. Dat is spannend, want er hoeft maar één fractielid uit de boot te vallen en het is gedaan met de rechtse meerderheid in de Tweede Kamer en dus met de coalitie van VVD, CDA en PVV. Maar is de anonieme dissident wel een dissident? Precies twee weken geleden, toen Rutte, Wilders en Verhagen na een week van besprekingen hun plan voor een minderheidscoalitie met gedoogsteun van de PVV voorlegden aan hun fracties, stemden de drie fracties unaniem in met het voeren van onderhandelingen. Ook de fractie van het CDA. De dissident was toen kennelijk nog geen dissident, anders had hij/zij wel geprotesteerd tegen de publieke mededeling dat de CDA-fractie unaniem instemde met het voorstel van Verhagen. En ook vandaag herhaalde Verhagen dat alle 21 leden van zijn fractie hadden ingestemd. Natuurlijk zijn er mensen, ook in de CDA-fractie, die twijfelen aan de haalbaarheid of de wenselijkheid van een minderheidskabinet met steun van de PVV. Zij stellen hun definitieve steun aan zo’n kabinet afhankelijk van het concept-regeerakkoord. Dat lijkt me logisch, je gaat niet blind een coalitie steunen zonder te weten wat die coalitie van plan is de komende jaren te gaan doen. Maar om zo’n twijfelaar nou meteen een dissident te noemen? Een dissident is iemand die vooraf te kennen geeft uit principiële overwegingen nooit akkoord te gaan, ongeacht de inhoud van het regeerakkoord. En dat is, voor zover bekend, niet gebeurd. Tenzij de CDA-fractie liegt. En dan de vraag: wie is die twijfelaar/dissident? Zowel bij de fractie als bij het partijbureau zweren ze het niet te weten. Dat klinkt niet geloofwaardig. Er zijn nog maar 21 fractieleden, dus zo moeilijk moet het niet zijn te achterhalen om wie het gaat. En Maxime Verhagen en Ab Klink, de twee CDA-onderhandelaars, kun je natuurlijk meteen wegstrepen. Houden we er 19 over. Veel gehoorde naam in het geruchtencircuit is die van Coskun Cörüz, sinds 2001 lid van de fractie, geboren in Turkije en moslim. En vanwege afkomst en geloof zou hij de dissident zijn? Te voor de hand liggend en te makkelijk. Een andere naam die genoemd wordt, is die van Ad Koppejan, de stugge Zeeuw die als een leeuw gevochten heeft voor het behoud van de Hedwigepolder maar uiteindelijk zijn strijd in de fractie verloor. Hij staat bekend om zijn vasthoudendheid, noem het koppigheid, en binnen het CDA wordt gefluisterd dat hij het zou kunnen zijn. Over de formatie schrijft hij op zijn weblog: “Hoe het formatieproces verder verloopt en hoe ik tegen de recente ontwikkelingen aankijk? Ik kies er heel bewust voor om die discussie in eerste instantie binnen mijn fractie te voeren. Later zal ik mijn positie en standpunt in dezen graag verantwoorden naar mijn achterban”. Als de dissident bestaat, zullen we het ooit wel te horen krijgen.


23 augustus: wat duurt het toch lang... Ivo Opstelten is niet iemand die de indruk wekt een gehaast man te zijn. Die zie je niet met een nog ongestropte das snel een ontbijtje naar binnen werken om op tijd op z’n werk te zijn. De informateur is juist een rustige, bedaarde man van in de zestig die zich niet laat opjagen, niet gek laat maken. Het tempo van zijn stemgeluid versterkt dat beeld. Het uitspreken van de VVD-slogan ‘Orde op zaken!’ duurt bij hem even lang als een wave door een heel voetbalstadion. Als Opstelten op zijn eerste persconferentie als informateur zegt dat hij een week of drie nodig heeft voor het bereiken van overeenstemming, dan moet je eerder aan een week of vier denken. Je merkt het ook aan de lauwe reacties van de parlementaire verslaggevers. De derde week, de beoogde slotweek (?), is ingegaan maar van enige opwinding bij de pers is geen sprake. Dat was anders bij de formatie van Paars-plus. Toen daar de derde week begon, heette het een cruciale week. Dat woord is vandaag in geen enkele krant terug te vinden. En op het regenachtige Binnenhof is geen verslaggever te ontdekken; het weer nodigt er ook niet toe uit. Op Twitter lees je steeds vaker de verzuchting: wat duurt het toch lang. Maar is dat wel zo? De drie onderhandelaars hebben een forse klus te klaren: 18 miljard euro aan bezuinigingen heb je niet in een paar dagen gevonden. En er moet deze keer niet alleen een regeerakkoord worden gesloten, ook moet er nog een apart akkoord komen voor de gedoogsteun van de PVV. Een document waarin de prijs staat opgesomd die VVD en CDA aan de club van Wilders betalen in ruil voor de belofte het kabinet niet te laten vallen. En het gerommel in de CDA-achterban werkt ook niet echt mee om er eens flink de vaart in te zetten. Sinds vandaag blijkt ook nog eens dat 11 procent van de rijksambtenaren kampt met gewetensnood om te werken voor een kabinet van VVD en CDA dat door de PVV wordt gedoogd. Overigens geeft de meerderheid daarvan weer de voorkeur aan baanbehoud; slechts één procent overweegt een andere baan te zoeken. Maar als we de informateur en de bronnen rondom de onderhandelaars mogen geloven, worden gestaag vorderingen gemaakt. Er zijn op diverse terreinen inmiddels deelakkoorden gesloten, maar zo mag je het eigenlijk niet noemen want ze zijn niet in beton gegoten. Aan het einde van de onderhandelingen is alles nog bespreekbaar en kunnen deelakkoorden wijzigen, omdat bijvoorbeeld aan het einde van het liedje blijkt dat een van de partijen er wat bekaaid is afgekomen. Maar toch, in grote lijnen is men het eens over tal van zaken, zoals de verhoging van de aow-leeftijd, de bezuinigingen op ontwikkelingshulp en het verminderen van het aantal ambtenaren en het aantal ministeries. En de hartelijke wijze waarop de financieel deskundigen van VVD en PVV - Frans Weekers en Teun van Dijck - met elkaar omgaan, doet vermoeden dat ze elkaar wel kunnen vinden in de miljardenbezuiniging. De projectministeries Jeugd en Gezin en Wonen, wijken in integratie (WWI) gaan eraan. Verkeer & Waterstaat wordt samengevoegd met VROM en krijgt vooralsnog de naam ‘ministerie van Ruimte’. Ook Landbouw en Economische Zaken worden samengevoegd en het ministerie van justitie neemt de politie over van BZK en gaat ‘ministerie van Veiligheid en Recht’ heten. De minister voor ontwikkelingshulp degradeert tot het niveau van staatssecretaris. Het aantal ministers daalt van 16 naar elf. De VVD krijgt er zes en het CDA vijf. Namen circuleren natuurlijk ook al, maar daarover in een later dagboek meer. Alles overziend gebeurt er toch meer dan op het eerste oog lijkt. September komt eraan, het kabinet ook.


24 augustus: is het wel zo stil aan de overkant? Bij gebrek aan informatie over de formatie -op wat kruimelwerk over bezuinigingen op defensie en ontwikkelingshulp na- zijn alle ogen gericht op de christen-democraten en hun congres, dat uiteindelijk ja of nee gaat zeggen tegen een rechts regeerakkoord. De wel erg grote en wellicht wat overdreven belangstelling voor het CDA doet vermoeden dat er bij de andere twee partijen, VVD en PVV, helemaal niets aan de hand is. Maar is het wel zo stil aan de overkant van het christen-democratische bolwerk? Mark Rutte is allang blij dat het vizier dit keer niet gericht is op zijn partij. Ten tijde van de Paars Plus-poging had de liberale leider het zwaar te verduren. “Wat doe je nou, Mark?” en “Daarom heb ik niet op de VVD gestemd” waren nog de meest vriendelijke bejegeningen. Toch leidden ze bij Rutte, die liever ook meteen over rechts was gegaan, tot irritatie: “Je mag wel een beetje vertrouwen hebben in je onderhandelaar. Ik kom terug met een goed akkoord of met geen akkoord”, beet hij zijn criticasters toe. Nou ja, bijten... dat gaat bij Rutte altijd met een charmante glimlach. Het doet dus nooit echt pijn. Hoe anders reageerde de VVD-stemmer, toen Rutte concludeerde dat er geen goed akkoord was te bereiken met PvdA, D66 en GroenLinks en hij opnieuw aanstuurde op een rechts kabinet. Bij de lokale bakker met koffieterras, waar de VVD-leider dagelijks de kranten leest om te zien wat er nu weer over hem en de formatie geschreven wordt, gaan de duimen omhoog als ze Rutte zien en worden schouderklopjes uitgedeeld. Het is allesbehalve representatief, want Rutte woont in een wijk waar de aanhang van de VVD zwaar oververtegenwoordigd is. Want wie de website van de VVD bezoekt, ziet dat het toch niet zo stil is als het lijkt. Sinds de start van de rechtse poging, op 30 juli, zijn er meer dan 300 reacties op de site geplaatst. Vele zijn positief, maar het aantal negatieve stellingnamen is ook niet gering: ‘een gedogende PVV is killing’, ‘heel eng om met een stelletje xenofoben proberen tot iets te komen’ en: ‘ik dacht dat de VVD een fatsoenlijke partij was, had nooit gedacht dat ze zo laag zouden zinken’. Het is voor de liberalen een zegen dat er geen goedkeuringscongres hoeft te worden gehouden. VVD’ers beschikken bij uitstek over de eigenaardige gave om zichzelf fors en nodeloos te beschadigen (Verdonk, Hirsi Ali, Wilders). Hoe anders is het bij de Partij voor de Vrijheid. Daar merk je niets van enige oppositie tegen Wilders’ gedoogsteun. Niet in de fractie, niet onder de bijna anderhalf miljoen kiezers. Op zich niet vreemd, want de partij doet er alles aan om serieus genomen te worden, salonfähig te zijn, om straks na de volgende verkiezingen zelf te kunnen regeren. En voor de kiezer gelden vooral zaken als aanscherping van het asielbeleid, het tegengaan van de islamisering en meer politie op straat. Als die dingen maar geregeld worden, maakt het de PVV-kiezers niet zoveel uit met wie Wilders dat doet. Maar ook hier is niet alles rozengeur en maneschijn. Fractielid Hero Brinkman houdt zich tot dusverre koest, maar voor hoelang? Aan het begin van de formatie meende Rutte nog aan Wilders te moeten vragen of hij Brinkman wel voldoende in de hand had. Want Brinkman wilde leden tot de partij toelaten en een jongerenbeweging oprichten, twee initiatieven waarop Wilders allesbehalve zat te wachten. Brinkman heeft ze op een laag pitje gezet, want de formatie mag niet verstoord worden. Maar diezelfde Brinkman roept nu uit in een interview met het blad van Amnesty International, dat het geluid van de PVV moet doorklinken in het buitenlands beleid van het nieuwe kabinet. En dan moet Wilders zijn speech op Ground Zero nog houden...


25 augustus: Partijvoorzitter tegen wil en dank Henk Bleker, waarnemend partijvoorzitter van het CDA, krijgt het flink voor zijn kiezen. Je zou bijna medelijden met hem krijgen. Vijf maanden geleden was hij van plan een punt te zetten achter zijn jarenlange lidmaatschap van het partijbestuur. Het was mooi geweest, hij had zijn steentje bijgedragen, tijd om andere dingen te gaan doen. Maar die rust werd hem niet gegund. Voorzitter Peter van Heeswijk trok in juni het boetekleed aan voor de historische verkiezingsnederlaag en ging er vandoor. Dus, Henk, zou jij het even willen doen? ’t Is maar tijdelijk hoor. Je hoeft alleen maar een nieuwe voorzitter te zoeken en dan mag je weg. Hoeft echt niet lang te duren. Daar had Henk eigenlijk geen oren naar, maar ja, wat doe je als de partij je roept? Velen zouden weigeren, zoals Camiel Eurlings en Joop Wijn die waren voorbestemd om de nieuwe politiek leider te worden en een tijdje zouden moeten oefenen als fractievoorzitter om ervaring op te doen. Nou, daar hadden de heren geen trek in, en weg waren ze. Maar Bleker is niet zo. Hij pakt de klus gewoon op, niet beseffend wat er allemaal op zijn bordje komt te liggen: morrende leden, bezorgde prominenten, zeurende fractieleden en een geïrriteerde fractievoorzitter annex onderhandelaar. Met de eerste twee groepen, de morrende leden en de bezorgde prominenten, kan Bleker aardig uit de voeten. Hij prijst zowel de voor- als tegenstanders van samenwerking met de PVV voor hun grote betrokkenheid bij het wel en wee van de partij. Hij bindt ze aan zich door ze uit te nodigen met hem te komen praten en hun hart te luchten. En ook de prominenten voelen zich gestreeld, hun mening doet er kennelijk nog steeds toe. Een luisterend oor, zo heeft Bleker geleerd, is vaak voldoende om de oplopende emoties te kanaliseren en terug te brengen tot een aanvaardbaar niveau. Lastiger wordt het als het gaat om de fractie en de onderhandelaar. Die twee hebben het primaat om te onderhandelen over een nieuw kabinet. Jammer voor de partij, maar die gaat daar niet over. En Bleker dus ook niet. Maar de voorzitter heeft zich op slimme wijze een positie toegeëigend door te verlangen dat een besluit van de fractie over samenwerking met VVD en PVV eerst wordt voorgelegd aan het CDA-congres. Maxime Verhagen was niet blij, maar Bleker wist hem te overtuigen dat dat echt het beste is. En bovendien, Verhagen wordt met zijn kwaliteiten als geen ander in staat geacht een congres naar zijn hand te zetten. Als fractievoorzitter wist hij vier jaar lang een soms lastige en onvoorspelbare club met heen en weer springende kikkers die de emmer proberen te ontvluchten, in het gareel te houden. Maar wie houdt Verhagen in het gareel? Hij mag dan een slimme onderhandelaar zijn, maar is ook ongeduldig en snel geïrriteerd als anderen niet meteen overtuigd zijn van zijn gelijk. Dan is een felle woordenstrijd die te hoog oploopt het onvermijdelijke gevolg. Marja van Bijsterveldt weet ervan mee te praten. Zij vond Verhagens informatie over de formatie te summier. Als oud-partijvoorzitter was zij gewend voortdurend bijgepraat te worden door de politiek leider en de fractievoorzitter. Dat gebeurt nu niet meer, als Kamerlid zit ze immers niet meer bij de partijtop. Tweede onderhandelaar en beoogd fractievoorzitter Ab Klink moest de boel sussen en deed dat voortreffelijk, tot genoegen van Henk Bleker. Die heeft al genoeg aan zijn hoofd. Hij moet ook nog steeds op zoek naar een nieuwe partijvoorzitter.


26 augustus: het eindspel is begonnen Nu het eindspel in de formatie is begonnen en de onderhandelaars binnen enkele dagen definitief ja of nee moeten zeggen tegen een rechts kabinet, gieren de zenuwen bij de spelbepalende spelers – Rutte, Verhagen en Wilders – door de keel. De tijd dringt, het is alles of niks: nog snel scoren want anders pakt de ander de winst. Rutte lijkt daarbij overtuigd, de rust zelve, alsof het niet meer fout kan gaan. Zijn droom voor een rechts kabinet – hij wil al maandenlang niks anders – is dichterbij dan ooit. Hoe anders is de situatie voor CDA-onderhandelaar Maxime Verhagen. Hij moet schaken op twee borden tegelijk. In het veld strijdt hij met Rutte en Wilders voor de verwezenlijking van zijn partijbeginselen en gelijkertijd moet hij de supporters aan de zijlijn te vriend houden. De prominenten, de verontruste leden; zij mogen het veld niet bestormen. Want dan zou de scheidsrechter, informateur Ivo Opstelten, de wedstrijd weleens kunnen staken. Ruud Lubbers is een van de mensen langs de zijlijn, die dreigt het veld in te lopen. Met zijn brief aan de CDA-top (“beste Henk en Maxime”) probeert hij zichzelf te verheffen tot het geweten van het CDA. De man die als oud-informateur verantwoordelijk is voor de rechtse coalitiepoging heeft ineens spijt van zijn daden. Toch maar geen rechts kabinet, het is tijd voor een time-out. Het CDA moet zich, vindt Lubbers, afvragen of het toch niet beter is om met VVD, D66 en GroenLinks in zee te gaan. De actie van Lubbers komt rijkelijk laat. Partijvoorzitter Bleker verwees het voorstel linea recta naar de prullenmand. En Verhagen had weliswaar iets meer compassie, maar stuurde Lubbers wel het bos in: “Ik begrijp zijn zorgen, maar ik ben ervan overtuigd dat wij met een akkoord komen dat de zorgen van hem volledig wegneemt”. Wat Lubbers bezielt, is onduidelijk. Als informateur werd hij door VVD, PVV, CDA, PvdA en GroenLinks gedwongen de rechtse coalitie te onderzoeken. Het was contre coeur, maar hij kon niet anders, de meerderheid van de Kamer wilde dat nu eenmaal. Rutte, Wilders en Verhagen onderhandelden een week en kwamen tot de conclusie dat een minderheidskabinet van VVD en CDA met gedoogsteun van de PVV een reële optie was. Het was niet de opdracht van Lubbers; die moest uitsluitend meerderheidscoalities onderzoeken. Maar toen de drie meldden dat zij niet wilden meewerken aan welke meerderheidsregering dan ook, stond Lubbers buitenspel. Hij kon niet anders dan de koningin adviseren het voorstel van VVD, PVV en CDA nader te onderzoeken. Dat ging, wat Lubbers betreft, tegen heug en meug. Maar hij legde zich erbij neer. Het is dan ook verwonderlijk dat hij drie weken later alsnog in opstand komt tegen zijn eigen advies. Het ‘ja mits’ is veranderd in ‘nee tenzij’. Dat is een oud-informateur onwaardig. Lubbers had zich bij de feiten moeten neerleggen, zoals een gedegen politicus met zijn ervaring, naam en faam, betaamt. Maar Lubbers lijkt te zijn vervallen in de oude fout van 1994. Toen hief hij kroonprins Elco Brinkman op het schild van het lijsttrekkerschap, maar liet hem enkele maanden later keihard vallen door publiekelijk te verklaren dat hij niet op nummer 1 van de CDA-lijst – Elco Brinkman – maar op nummer 3, Ernst Hirsch Ballin, zou stemmen. Het betekende niet alleen het einde van Brinkmans carrière, ook Lubbers zette zichzelf politiek volledig buitenspel. De vraag wat Lubbers bezielt, kan ook gesteld worden aan PVV-leider Wilders. Die wil niets liever dan meeregeren of een kabinet gedogen. Dan verwacht je dat hij VVD en CDA tegemoet komt en die partijen niet tegen de haren instrijkt. Maar Wilders schept er kennelijk genoegen in het CDA te bruuskeren. Eerst kondigt hij provocatief aan naar Amerika te gaan om de bouw van een moskee op Ground Zero tegen te houden, nu noemt het CDA-partijvoorzitter Bleker een zeurpiet omdat die pleit voor een samenbindend kabinet. Wie dacht Wilders aan het lijntje te krijgen door hem bij de formatie te betrekken, komt echt bedrogen uit.


27 augustus: Roemer gedraagt zich als een roker Het is de laatste weken muisstil geweest bij de PvdA. Na de mislukte Paars Plus-poging vlogen de sociaaldemocraten uit voor vakantie, ze stonden immers toch buitenspel, maar ze zijn weer terug. En kijken enigszins benauwd naar wat er in de Eerste Kamer gebeurt. Want zal het ongewenste dan toch werkelijkheid worden; zal er toch een kabinet komen waaraan de sociaal-democraten niet mogen meedoen? Voor Job Cohen moet dat een nachtmerrie zijn. De man kwam uit bestuurlijk Amsterdam naar bestuurlijk Den Haag om (bestuurlijk) ministerpresident te worden. Nu dreigt hij de niet-bestuurlijke functie van oppositieleider te moeten gaan vervullen. Dat was niet de bedoeling. Dus de Partij van de Arbeid doet er alles aan om in de eindfase van de rechtse formatie een voet tussen de deur te krijgen. CDA, VVD en PVV moeten uitelkaar gespeeld worden om de PvdA nog een kleine kans te geven. En dus wordt alles ingezet om de middenpartij CDA los te weken van de rechtse VVD en PVV. Niet op de manier van Lubbers want dat werkt averechts, zoals uit de reacties kan worden geconcludeerd. Nee, de PvdA zet niks op papier want dan gaat De Volkskrant er weer de hand op leggen. Ze kiezen liever voor een babbeltje hier, een telefoongesprekje daar. Zo werd deze week partijvoorzitter Lilian Ploumen ingezet om haar CDA-collega Bleker te bewerken. In een telefoongesprek maakte Ploumen duidelijk dat haar partij helemaal niets tegen het CDA heeft. En als Job Cohen zegt dat hij niets ziet in een middencoalitie, beste Henk, dan is dat niet tegen het CDA gericht hoor. Sterker nog: de twee partijen met de meeste regeringservaring zouden eigenlijk de handen ineen moeten slaan. Als we nu eens met z’n tweeën gaan onderhandelen, Henk, goede kans dat we er best uitkomen. Ben jij meteen af van dat gezeur van de achterban. En dan zien we wel of andere partijen willen aansluiten. Het is helaas niet bekend wat Bleker heeft geantwoord, maar je kunt er naar raden: beste Lilian, dank voor je aanbod maar je komt er wel een beetje laat mee. En bovendien is het CDA een betrouwbare partij die het niet kan maken om een lopende formatiepoging af te kappen, ook al moet het succes daarvan nog worden afgewacht. Misschien heeft het voorstel van Bram Peper, ook een prominent maar dan van PvdA-huize, meer kans van slagen. Die vindt dat zijn partij gedoogsteun moet aanbieden aan VVD en CDA. Dat kost natuurlijk wat, maar je bent wel af van de onvoorspelbare grillen van de PVV. Een ander die er alles aan doet de rechtse formatie te dwarsbomen, is Emile Roemer van de SP. De goedmoedige, vrolijke Brabander had enkele weken geleden aangekondigd een regeerakkoord te schrijven voor PvdA, CDA, GroenLinks en de SP. Deze week was zijn stuk klaar. Het viel een beetje tegen, vonden ze bij de PvdA. En Femke Halsema zei weliswaar dat het een prima stuk was, maar wel een beetje oppervlakkig. En gelijk heeft ze: Roemer komt niet verder dan het opsommen van punten waar de partijen het grotendeels over eens zijn. Dat is geen regeerakkoord, dat is het naast elkaar leggen van verkiezingsprogramma’s. En waar de partijen het niet over eens zijn, stelt Roemer zich op als een rasoptimist. Hypotheekrente-aftrek, aow-leeftijd? Roemer gedraagt zich als een roker: daar komen we samen wel uit. Het zijn aardige pogingen van PvdA en SP. Maar de werkelijkheid gebiedt vast te stellen dat VVD, CDA en PVV ondertussen vrolijk verder praten en de fase naderen waarin knopen definitief moeten worden doorgehakt. Over twee, drie weken op het bordes?


30 augustus: Formeren, een wiskundesom voor het CDA De formatie is niets anders dan een wiskundesom voor het CDA-klasje: drie weken terug zegt informateur Opstelten drie weken nodig te hebben. Drie dagen geleden voegt hij er nog twee weken aan toe, plus nog een week voor de formateur om de poppetjes te spreken en om de regeringsverklaring te schrijven. Prinsjesdag valt dit jaar op 21 september. Opdracht: bereken de datum waarop het kabinet-Rutte op het bordes staat. Een lastige opgave. Zelfs het beste jongetje van de klas, Lubbers, weet er geen raad mee; hij vraagt om een time-out. Een andere slimmerik, Cees Veerman, vermoedt een strikvraag. Zijn antwoord luidt: nooit. Ook andere Veermanvriendjes als Bert de Vries, Hanja Maij-Weggen, Frans Andriessen, Herman Wijers en Doekle Terpstra geven dat antwoord. Maar wiskundeleraar Maxime Verhagen en klassementor Henk Bleker denken dat ze bij Veerman hebben afgekeken. CDA-prominent Veerman heeft met zijn open brief in NRC/Handelsblad om toch vooral te stoppen met deze formatiepoging moeten leuren om gelijkgestemde geesten te vinden. Dat heeft nogal wat tijd in beslag genomen, zoveel enthousiastelingen waren er niet. Uiteindelijk bleef de teller op 28 staan, inclusief Veerman zelf. Zo verwonderlijk is dat niet. De oud-minister van landbouw zei ooit over zichzelf dat hij was benaderd om Balkenende op te volgen als partijleider. Zover is het nooit gekomen; kennelijk te weinig steun. De opstand der prominenten (of coryfeeën of mastodonten) lijkt in de kiem te worden gesmoord. De Volkskrant meldt vandaag dat het middenkader van de partij de poging van Maxime Verhagen om met VVD en PVV akkoorden te sluiten, van harte steunt. De krant heeft tientallen raadsleden, wethouders en andere semiprominenten gebeld. En bijna allemaal zeggen ze: laat Verhagen de onderhandelingen afmaken. Op de redactie van RTL Nieuws horen we soortgelijke geluiden. De irritaties over de acties van de prominenten lopen niet alleen op bij de zwijgende meerderheid, ook waarnemend partijvoorzitter Bleker is het zo langzaamaan spuugzat. Kritiek mag, maar vertel het mij rechtstreeks en niet via een brief in de krant, zo zei hij vanochtend voor de radio. “De deur van het partijbureau staat elke dag open voor contact en overleg”. Bleker vindt dat de prominenten schade aan de partij aanrichten. Met de jongste peiling van Maurice de Hond heeft hij het gelijk aan zijn zijde: het CDA staat op 15 zetels, de allerlaagste score sinds 1976 toen De Hond met zijn peilingen begon. Kiezers houden nu eenmaal niet van gedoe. Bij de LPF, die na acht maanden knallende ruzie slechts 8 van de 26 zetels overhield, weten ze daar alles van. De prominenten lijken hun eigen partij te ondergraven. Ze zijn allemaal nog steeds lid van het CDA, maar stemmen kennelijk niet of hun partij. Bert de Vries, het is eerder gezegd, koos naar eigen zeggen voor de ChristenUnie en Cees Veerman riep vanwege het natuurbeleid eerder dit jaar op om te stemmen op GroenLinks of de Partij voor de Dieren. En Van Agt denkt erover om – als zijn partij met de PVV in zee gaat - de volgende keer de voorkeur te geven aan D66 of GroenLinks. Dat ontlokte bij D66-leider Alexander Pechtold de tweet: “Sapristi, dan moet ik snel zijn biografie gaan herlezen”. De prominenten zijn voor het merendeel mensen die liever zien dat het CDA met de Partij van de Arbeid in zee gaat. Dan is het opmerkelijk dat de laatste CDA-generatie die met de sociaal-democraten regeerde, zich verre houdt van de partijdiscussie. Balkenende, Donner, Hirsch Ballin, Eurlings; je hoort ze er niet over.


31 augustus: De eenzame strijd van Weisglas In het gebouw van de Tweede Kamer - om precies te zijn in de Rooksalon - hangt een groot schilderij van Frans Weisglas, de coryfee van VVD-huize. Grappig eigenlijk, bij het CDA heten ze prominenten, bij de VVD coryfeeën. Het portret, een bij anderhalve meter, is geschilderd naar aanleiding van het vertrek van Weisglas als voorzitter van de Tweede Kamer. Geen verdienste dus, van elke voorzitter wordt een schilderij gemaakt. Opdat alle Kamerleden voortdurend worden herinnerd aan de periode, waarin zij door welke voorzitter dan ook werden geleid. Nu is het voor een Kamerlid überhaupt bijna onmogelijk om Weisglas te vergeten. De man slaagt erin, gevraagd maar doorgaans ongevraagd, om met grote regelmaat de publiciteit te halen. Anekdotisch zijn zijn radiooptredens. Weisglas eindigde elk interview met de zin”: “En mag ik tot slot u en uw luisteraars nog een prettige dag toewensen?” Bij de radiopresentatoren was het een sport om Weisglas weg te drukken, voordat hij die zin kon uitspreken. Dat wegdrukken lukte maar af en toe. De oud-Kamervoorzitter laat zich niet makkelijk de mond snoeren. Ook nu niet, nu zijn partij een coalitie wil aangaan met CDA en PVV. Weisglas is een van de weinige liberalen die tegen is. De overgrote deel van de partij houdt zich gedeisd. Bij het partijbureau zijn sinds de rechtse formatiepoging niet meer dan acht opzeggingen binnengekomen. In De Volkskrant van vandaag roept Weisglas zijn partijgenoten op om hun onvrede over de samenwerking met de PVV kenbaar te maken aan Mark Rutte of aan het partijbestuur. Want Weisglas kan niet geloven dat hij een eenling is, dat zo weinig partijgenoten hem volgen. Dat is misschien wel zijn verdienste, dat diepe ongeloof. Het houdt hem in ieder geval op de been. Toen Weisglas jaren geleden hengelde naar het Kamervoorzitterschap moest hij de steun van zijn eigen VVD-fractie ontberen. Die zagen in Annemarie Jorritsma een betere kandidaat. Elk ander zou de handdoek in de ring gooien, Weisglas niet. Die ging op eigen kracht de strijd aan om het voorzitterschap en won. De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat zijn overwinning meer te danken was aan de overtuiging van veel Kamerleden dat Jorritsma in ieder geval geen voorzitter mocht worden. Hoe het ook zij, Weisglas kreeg de baan die hij wilde. Een volhouder, een doorzetter. Ook nu weer, maar de kans op succes is gering. Slechts een enkeling - Voorhoeve, Winsemius - deelt de opvatting van de oud-Kamervoorzitter. Weisglas vindt dat Wilders er “verderfelijke opvattingen” op na houdt en “stelselmatig hele bevolkingsgroepen discrimineert”. Hij roept zijn partijgenoten op zich te verzetten tegen de coalitie die nu in de maak is. Op zich is hij niet tegen een minderheidsregering, maar principieel wel tegen de gedoogsteun van Wilders. Een maand geleden was Weisglas een stuk milder. Hij was toen blij dat de PVV in ieder geval niet in de regering zou komen. Over de gedoogsteun van de PVV zei hij toen: “Dat is een vorm van samenwerken, maar is minder erg dan samenwerken in een coalitie”. Dat Weisglas op weinig steun kan rekenen, heeft ook te maken met zijn persoon. Er zijn maar weinig VVD’ers die hem een warm hart toedragen. Zijn solo-actie bij de verkiezing van de Kamervoorzitter wordt hem nog altijd kwalijk genomen. En de manier waarop hij de vergaderingen van de Tweede Kamer leidde - vaak riep hij als een schoolmeester Kamerleden tot de orde, alsof het kleine, ondeugende jongetjes waren - heeft hem ook geen vrienden opgeleverd.


1 september: de pijnen van Verhagen Als bekend wordt dat de CDA-fractie op dinsdagmiddag bijeenkomt, nemen journalisten daar kennis van als ware het een agenda-mededeling. Logisch, want de CDA-fractie komt elke dinsdag bijeen om door Verhagen en Klink te worden geïnformeerd over de voortgang van de formatie. Niks bijzonders dus. Maar in de loop van de middag sijpelt door dat het weleens een heftige vergadering kan worden. Er zou verdeeldheid zijn. Een week eerder waren er ook al wat irritaties geweest. De geruchten klinken aannemelijk. En dus zijn binnen de kortste keren de gangen bij de fractiekamer van het CDA gevuld met cameraploegen, fotografen, radioverslaggevers en schrijvende collega’s. We ruiken bloed, daar zijn we op getraind. Niemand weet wat er precies aan de hand is. Maar de gezichten van de 21 fractieleden spreken boekdelen. Het is hommeles! Die overtuiging wordt versterkt door de resolute weigering van de christen-democratische volksvertegenwoordigers om en publique ook maar iets te zeggen. Gelukkig bestaan er telefoons en is er veel sms-verkeer. Snel is duidelijk dat Ab Klink, de tweede onderhandelaar, dwars ligt. Hij wil stoppen met de formatiebesprekingen vanwege de opstelling van de PVV. Maar Verhagen wil doorgaan. Een clash, nog nooit eerder vertoond: de twee belangrijkste CDA-mannen zijn het faliekant met elkaar oneens. Onder de wachtende journalisten slaat de meligheid toe, naarmate de vergadering langer duurt. Politiek24, de politieke zender van de NOS, zendt live-beelden uit van de gesloten deur van de fractiekamer. Kijken naar een vissenkom is leuker; daar beweegt tenminste nog wat. Bovendien blijkt de NOS de verkeerde deur in beeld te hebben; die van de kamer van de secretaresse van Verhagen. De hilariteit onder twitteraars is groot. De deur wordt bijna trending topic. Na dik zeven uur vergaderen ziet Maxime Verhagen er gebroken uit. Geen wonder, voor een gezond mens is zoveel uren achtereen debatteren en argumenteren al slopend genoeg. Maar als je dan ook nog, zoals Verhagen, door herniapijnen wordt gekweld, is een fractievergadering van het CDA bijna niet te behappen. Als een verslaggever na afloop per ongeluk tegen de arm van Verhagen stoot, krimpt de fractieleider van pijn ineen. En dat is dan alleen nog maar lichamelijke pijn. De geestelijke kwelling is misschien wel veel groter. Want hoe is het mogelijk dat je partijgenoot en mede-onderhandelaar in de formatie, Ab Klink, plotseling gaat afwijken van de afgesproken strategie? Elke dag schuif je met z’n tweeën aan de onderhandelingstafel aan voor een nieuwe ronde gesprekken met VVD en PVV. Samen heb je afgesproken hoe je gaat handelen om het beste resultaat voor jouw partij uit het vuur te slepen. Je bent zo goed als mogelijk voorbereid op onverwachte voorstellen van de andere partijen, op verrassende wendingen in het formatieproces. Maar natuurlijk niet op afwijkend gedrag van je kompaan in de strijd. Veel CDA’ers – de groep Verhagen telt 18 sympathisanten, de groep Klink slechts drie – zien in de gebeurtenissen de lange arm van Lubbers. De oud-premier ziet het niet meer zitten om met de PVV samen te werken. Hij roept de fractie op tot een time-out, maar krijgt geen gehoor. Verhagen wil gewoon door. Lubbers geeft niet op en bewerkt, met hulp van zijn politiek gelijkgestemde geest Hirsch Ballin, Ab Klink. Zeggen althans CDA-fractieleden. Want Klink was ooit politiek assistent van Hirsch Ballin, voor wie hij een groot ontzag heeft. Klink heeft zich gewoon omver laten praten. Vanwege de vermoeidheid wordt de fractievergadering rond middernacht geschorst. Verder praten heeft op dat moment geen zin. Bovendien moeten fractieleden met hoog oplopende emoties worden gekalmeerd. De linkse partijen, die weken in stilte hebben doorgebracht, roeren zich weer, ruiken nieuwe kansen. Femke Halsema twittert weer, met onverholen verlangen: “het rumoert om me heen”. Emile Roemer drinkt een glaasje op het Plein, maar beseft dat hij nog niks heeft te vieren. Maar toch…. misschien komt zijn geliefde kabinet, dus met de SP, toch nog in zicht. Morgen verder…..


2 september: hoe stabiel is het CDA? Op de tweede dag van de CDA-crisis is het onweer van de gezichten verdwenen. Nachtrust doet kennelijk goed om de verhitte gemoederen te bedaren. Verhagen is zelfs optimistisch: “Ik denk dat we er wel uit komen.” Maar dat valt tegen. Individuele gesprekken, bedoeld om de drie dissidenten – Klink, Ferrier en Koppejan – terug te krijgen in het kamp, verlopen moeizamer dan gedacht. Aan het eind van de middag, zo voorspelt Verhagen, zal de fractie weer bijeenkomen. Maar die vergadering moet uur na uur worden uitgesteld. De drie zijn nog niet over de streep. Piet Hein Donner wordt ingeschakeld als mediator. Hij stuurt zijn dienstauto naar het Plein om Ferrier op te halen. Ook Klink en Koppejan worden bij Donner ontboden. Pas in de nacht blijkt dat de missie van Donner is geslaagd. Het mediacircus verplaatst zich intussen van de imponerende maar lege CDA-gangen naar het Plein. Daar wachten groepjes CDA-leden in het zonnetje op de dingen die komen gaan. Uit verveling interviewen journalisten journalisten. RTL Boulevard wil van me weten of dit een soap is. Ik ben geen kenner van GTST of Gooische Vrouwen. Dus: “Het lijkt er misschien op maar dit is erger; het gaat om het bestuur van het land.” Dat is wat me nog het meest verwondert aan deze crisis. Dat dit het CDA overkomt, de bestuurderspartij bij uitstek, met meer dan 70 jaar regeringservaring. De partij die altijd hamert op het landsbelang en die zijn verantwoordelijkheid daarvoor nooit ontloopt. Dat CDA is plotseling verwikkeld in een ordinaire ruzie die zijn weerga niet kent. Met het grootste gemak worden karaktermoorden gepleegd onder het motto ‘wie niet voor me is, is tegen me’. De LPF is er een kleine jongen bij. In de slipstream krijgt ook Jan Schinkelshoek een veeg uit de pan. Jaren geprezen en gewaardeerd om zijn kennis en kunde als Kamerlid, nu weggezet omdat hij geen heil ziet in samenwerking met de PVV en uit de politiek stapt. Senator Hans Hillen wil geen oordeel vellen over de motieven van Schinkelshoek, maar merkt wel vilein op dat de man eind deze week een benoeming wacht tot directeur van het Huis van de Democratie; zijn vertrek zat er dus toch al aan te komen. Maar ook het andere kamp weet van wanten. Klink is gepikeerd omdat de groep rond Verhagen twijfelt aan de oprechtheid van zijn verzet tegen samenwerking met de PVV. Volgens het AD laat Klink uit boosheid zijn brief – de aanleiding van de crisis – lekken naar het NOS Journaal. En die brief is niet mals. De meest markante passage: “Wilders stelde bij de komende presentatie van het akkoord met een volstrekt en totaal (!) ander verhaal te komen dan de VVD en het CDA. Hij raadde de collega’s aan om op dat moment maar een andere kant op te kijken en voorspelde dat de hoofden van de coalitiepartners rood zouden kleuren. “ Maar is het wel waar wat Klink schrijft? Rutte, Wilders en Verhagen zeggen dat dat verhaal niet klopt: 3 tegen 1, dus. De vraag rijst of Klink bewust liegt of gewoon naïef is, dat hij het anders heeft begrepen dan zijn gesprekspartners. Ook stelt Klink dat samenwerking met de PVV geen begaanbare weg is en dat dat voor hem persoonlijk een definitieve conclusie is. Maar Klink stapt niet op en stemt zelfs in met het fractiestandpunt dat een akkoord pas wordt beoordeeld als het er ligt. Hoezo definitieve conclusie? Klink: “Dat ging over mijn rol als onderhandelaar.” Dat klinkt niet erg geloofwaardig. Maar de crisis lijkt bezworen. Klink, Ferrier en Koppejan hebben zich neergelegd bij de voorzetting van de onderhandelingen. Maar voor hoelang? VVD en PVV worstelen met die onzekerheid. Zo stabiel is het CDA kennelijk niet meer.


3 september: De angsten van Wilders De immer goedlachse Mark Rutte kan het even niet opbrengen een glimlach op het gezicht te tonen. Woede en teleurstelling vechten om voorrang over de mislukking van de formatie. Als de VVD-leider voorlopig voor de laatste keer de kamer van de informateur verlaat en naar Nieuwspoort loopt, negeert hij elke vraag van journalisten. Even niet; het verwerkingsproces is nog volop gaande. Voor Rutte is de breuk in de formatie een drama en veel pijnlijker dan het mislukken van Paars Plus. Bij paars trok Rutte zelf de stekker eruit door piketpalen te slaan die voor de PvdA onaanvaardbaar waren. Zo erg vond de VVD-leider dat niet; paars was toch al niet zijn favoriete kleur. Maar dat rechts mislukt, zijn veruit favoriete coalitie, doet pijn. En hoon valt hem ten deel. SP-voorman Emile Roemer gooit nog een kilozak zout in de wonden: “Hij heeft het twee keer geprobeerd en twee keer is het niet gelukt. Rutte heeft zijn kans gehad, anderen moeten nu maar het voortouw nemen”. Maar dat is niet wat Rutte wil. De liberale voorman wil nu alleen aan de slag. Een regeerakkoord schrijven en dan maar zien welke partijen zich bij hem aansluiten. Het idee is een maand geleden, na de mislukking van Paars, ook al geopperd. Lubbers, toen net benoemd tot informateur, klapte uit de school. Hij vertelde toen dat op het paleis uitgebreid gesproken was over de optie om Rutte een regeerakkoord te laten schrijven. Maar de koningin vond het daarvoor nog te vroeg. Nu is die mogelijkheid kansrijker in beeld. Rutte wil, Verhagen vindt het geen slecht idee (dat zijn al 52 zetels) en Cohen neigt er ook naar, maar wil dan wel graag zelf meeschrijven. Opgeteld 83 zetels, een ruime Kamermeerderheid. Op de persconferentie waar Rutte zijn idee ontvouwt, komen ook Verhagen en Wilders hun visie geven. Verhagen is boos, woedend; God hoort hem brommen. Hij heeft, potjandikkie, 72 uur gevochten als een leeuw om de eenheid in zijn CDA-fractie te herstellen. En dan zegt Wilders doodleuk dat dat niet genoeg is. Dat de CDA-dissidenten een akkoord nog steeds kunnen afwijzen. Dus of Klink, Ferrier en Koppejan maar even schriftelijk willen verklaren dat zij een uitspraak van het CDA-congres zullen naleven. En als ze dat niet willen, moeten ze de fractie uit. Een onredelijke eis? Verhagen ontwijkt: een onmogelijke eis, in strijd met het staatsrecht. Wilders schetst een scenario dat hem bekend moet voorkomen. In zijn VVD-periode gebeurde precies hetzelfde. Toen lag Wilders dwars, eiste dat de VVD zou verklaren dat Turkije nooit lid van de Europese Unie kon worden. Maar Jozias van Aartsen, toen fractievoorzitter, voelde daar helemaal niks voor. De ruzie liep hoog op en Wilders kon vertrekken. Zoiets zou nu ook in het CDA moeten gebeuren, vindt de PVV-leider. Maar met de eis aan het CDA stelt Wilders zichzelf buitenspel. Hij weet dat, legt zich neer bij het feit dat hij nu genoegen moet nemen met de rol van oppositieleider. En dat is nou precies wat Wilders niet wilde. Meeregeren of gedogen, een rol van betekenis spelen in het nieuwe kabinet, salonfähig worden; dat is wat Wilders voor ogen had. Met zijn njet gooit hij zijn eigen ruiten in. Waarom doet hij dat? Wilders is bang. In de onderhandelingen heeft hij al veel ingeleverd om mee te mogen doen. Hij vindt dat niet erg, zolang het leidt tot een regeer- en een gedoogakkoord dat door de CDA-fractie wordt onderschreven. Het doel heiligt de middelen. Maar als de middelen, de toezeggingen van Wilders, straks in het akkoord publiek zijn en op straat liggen en het CDA wijst dat akkoord alsnog af, dan is Wilders nodeloos met de billen bloot gegaan. Dan weet iedereen wat Wilders bereid was van zijn partijprogramma in te leveren. Dat zal hem in de Kamer dan nog jaren worden nagedragen.


6 september: om 14:24 uur houdt Klink het voor gezien Het CDA blijft weinig bespaard of bespaart zichzelf weinig. De christen-democraten vallen van de ene ellendige gebeurtenis in de andere. Na het drama van vorige week lijkt de partij zich te herpakken. Twee dagen van intensief vergaderen, op elkaar inpraten, van smeken en bidden heeft vruchten afgeworpen: Verhagen mag dooronderhandelen en Klink zijn bezwaren behouden. Maar het effect van dat compromis is nul. Wilders trekt een dag later toch de stekker uit de rechtse formatiepoging. Met drie dissidenten in de CDA-fractie is de partij voor hem niet meer stabiel. Voor Verhagen breekt er voor het eerst sinds weken een rustig weekend aan. Elf uur geslapen, meldt hij op Twitter. En voor de rest heeft hij zijn werk als minister van buitenlandse zaken weer opgepakt. Want naast fractievoorzitter en onderhandelaar heeft Verhagen ook nog een departement te runnen. Wat overblijft van het weekend wordt besteed aan de voorbereiding van - alweer - een fractievergadering. De collega’s moeten nog worden geïnformeerd over de ins en outs van de mislukte formatie. Tijd om de wonden te likken. De fractievergadering begint om twee uur. Maar voordat iedereen binnen is en op zijn plaats zit, kan pas om kwart over twee worden begonnen. Verhagen kijkt rond, iedereen lijkt er te zijn. Zie je wel Geert, denkt Verhagen, ik neem 21 fractieleden mee. Je had die onderhandelingen helemaal niet hoeven af te breken. Maar als Verhagen nog eens goed om zich heen kijkt, zijn er geen 21 maar 20 fractiegenoten. Ab Klink is er niet. Zal wel iets verlaat zijn, denkt Verhagen nog. Totdat om 14:24 uur een smsje in zijn mobieltje opflitst: “Bel me even. Ab”. Verhagen maakt zijn zin af, verontschuldigt zich bij de fractie vanwege een dringend telefoontje en verlaat de zaal. Wat nou weer?, vraagt hij zich af. Op het antwoord hoeft hij niet lang te wachten. Ab Klink stapt uit de Kamer en uit de fractie. Er is een onwerkbare situatie ontstaan, zegt de dissident. De vertrouwensbasis is weg; hij kan niet meer in volle overtuiging in de fractie aan de slag. Klinks mededeling is een klap in het gezicht van Verhagen, van de hele fractie, en zeker ook van waarnemend partijvoorzitter Henk Bleker. Die karakteriseert het vertrek van Klink op de camera’s van RTL en NOS als volgt: knap waardeloos. Maar zijn gezicht verraadt dat hij krachtiger termen had willen gebruiken. Maar ja, dat past nu eenmaal niet bij het CDA. Later, als verslaggevers suggereren dat Klinks vertrek door de partij is afgedwongen, schiet Bleker uit zijn slof: “Journalistenpraat, bullshit!” En ook Verhagen verwerpt die suggestie. “Ik heb Klink niet eens gesproken. Ik ben diep teleurgesteld dat hij opstapt. Vijftien jaar heb ik prima met Ab samengewerkt en de gebeurtenissen van vorige week doen daar helemaal niets aan af”. Klink weg, maar de twee andere dissidenten Ferrier en Koppejan blijven. En Verhagen denkt dat die twee geen last meer veroorzaken, mocht het ooit nog eens komen tot een samenwerking met de PVV. Maar Wilders is niet overtuigd dat de problemen uit de wereld zijn en een lijmpoging voor de rechtse coalitie kan worden ondernomen. “We zullen bezien hoe de CDA-ontwikkelingen verlopen nu (met nog twee dissidenten)”, smst hij. Rutte wil best een lijmpoging ondernemen, maar de sleutel ligt bij Wilders, zegt hij. De PVV-leider heeft geen haast, laat de anderen graag nog even zweten. Hij heeft wel wat belangrijkers te doen. Na zijn bezoek aan de koningin gaat hij niet naar Nieuwspoort om een toelichting te geven op zijn advies aan de koningin. “Ik ga naar huis, nog even een paar uur mijn verjaardag vieren”.


7 september: het verjaardagsfeestje van Wilders Gisteren, de verjaardag van Geert Wilders. Van vieren komt niet veel terecht, want de PVV-leider heeft overleg met zijn fractie, krijgt vervolgens te horen dat Ab Klink is opgestapt en moet daarna naar de koningin om advies uit te brengen hoe het verder moet met de formatie. Tussentijds smst hij nog wel zijn mening over het vertrek van Klink: “We zullen bezien hoe het verder gaat; er zijn nog twee dissidenten in het CDA.” Op naar het paleis! Wilders is de tweede fractievoorzitter die zijn advies mag geven. Rutte gaat hem voor, als vertegenwoordiger van de grootste fractie. Afgesproken is dat de fractieleiders na afloop naar Nieuwspoort komen om aan de pers een toelichting te geven op hun advies. Rutte legt geduldig uit dat het tijd is om hem tot informateur te benoemen met de opdracht een regeerakkoord te schrijven. Partijen die dat willen, kunnen later aanschuiven. Dat gaat sneller dan opnieuw tijdrovende onderhandelingen voeren. Wilders is dat met hem eens. Maar officieel weten we dat niet. Wilders verlaat het paleis in zijn geblindeerde auto, zonder te stoppen voor de wachtende camera’s. Onderweg naar Nieuwspoort, denken we. Een kwartier lang laat Politiek24 op tv een lege stoel in het perscentrum zien. Geen Wilders. Dan maar een smsje: “Kom je nog?” Het antwoord laat niet lang op zich wachten: “Ik ben al thuis, nog een paar uur om mijn verjaardag vieren.” Hij stuurt nog wel per sms zijn advies aan de koningin. Inderdaad, wat hem betreft moet Rutte maar gaan schrijven aan een regeerakkoord. En als dat niet lukt, dan zijn nieuwe verkiezingen niet uit te sluiten. Hoe anders is deze ochtend. Wilders vergadert met zijn fractie. Ze steunen zijn advies om Rutte een regeerakkoord te laten schrijven. Maar hoe groot is de kans dat de PVV buiten spel komt te staan? En is er eigenlijk geen nieuwe situatie ontstaan nu Klink uit de Kamer is gestapt? Kunnen we niet alsnog met VVD en CDA aan tafel gaan zitten om een rechtse formatie af te ronden? Moeten we die kans niet met beide handen aangrijpen? Wilders laat zich overtuigen: oké, we gaan door. Zijn mededeling komt voor heel politiek Den Haag als een grote verrassing. Wilders loopt rond het middaguur naar de kamer van Rutte. De VVD-secretaresse haalt broodjes. Het gesprek kan wel even duren, meldt Nick Kouwenhoven, woordvoerder van Rutte. Ondertussen vergadert de CDA-fractie, deze keer eensgezind. Want de plek van Ab Klink is inmiddels ingenomen door Raymond Knops. Hij was op 9 juni als laatste gekozen in de CDA-fractie. Opgelucht was hij, maar dat duurde maar twee dagen. Toen kwam de Kiesraad met de voorkeursstemmen. Knops moest zijn plaats afstaan aan Sabine Uitslag, kandidaat uit Twente maar vooral bekend als zangeres van een lokale band. Drie maanden later – met dank aan Ab Klink – komt Knops alsnog in de Kamer. Voor Verhagen een geschenk uit de hemel; Knops steunt de fractievoorzitter door dik en dun om een coalitie te smeden met de VVD, met gedoogsteun van Wilders. Als Verhagen hoort dat Wilders de rechtse coalitiepoging wil lijmen, reageert hij opgetogen en snelt naar de kamer van Rutte om zich aan te sluiten bij zijn toekomstige partners. Na het gesprek verklaart Wilders zijn ommezwaai: “Klink was voor ons het grootste probleem. Nu hij weg is, heb ik weer vertrouwen in het CDA. Ik ben er zeker van dat Verhagen die andere twee dissidenten in toom houdt. We pakken de draad weer op.” Het verjaardagsfeestje van Wilders kan niet meer stuk. De man die de formatie afbrak, is ook degene die diezelfde formatie weer oppakt. Rutte en Verhagen sluiten zich met groot genoegen aan. Eén ding is duidelijk, Wilders voert de regie. En hij geniet ervan. Maar Mark Rutte, hoe leg je nu aan de koningin uit dat jouw advies om zelf een regeerakkoord te gaan schrijven weer van de baan is? Rutte, beschroomd: “Ik blijf vandaag maar een beetje uit de buurt van het paleis.”


8 september: de koningin in het nauw De fractievoorzitters in de Tweede Kamer maken het de koningin in deze formatie knap lastig. Ze dwingen het staatshoofd keuzes te maken omdat ze door grote verdeeldheid zelf niet in staat zijn te kiezen. Enige vorm van eensgezindheid in de Kamer zou voorkomen dat de rol van de koningin politieker wordt dan iedereen wil. Wie moet er nu weer informateur worden? Welke kant moet het op met de formatie? Majesteit, u zoekt het maar uit. Wie denkt dat de koningin blij is met haar opgedrongen rol als knopendoorhakster, vergist zich. Er wordt de laatste maanden heel wat afgezucht op paleis Noordeinde. Ook de omgangsvormen van politici met het paleis zijn in deze formatie aan het veranderen. Het is gebruikelijk dat adviezen aan de koningin pas openbaar worden na afloop van het bezoek aan de vorstin. Dat is niet meer zo. Rutte vertelt na het mislukken van de rechtse poging dat het tijd wordt dat hij wordt benoemd tot informateur met de opdracht een regeerakkoord te schrijven. En hij zal dat ook, drie dagen later, aan de koningin adviseren. Heel Nederland weet dat dan al. Cohen zegt op vrijdag dat hij opnieuw voor paars plus gaat pleiten en met Rutte mee wil schrijven aan een akkoord. Ook dat krijgt het staatshoofd pas dagen later officieel te horen. Het wordt nog bonter als Rutte, Wilders en Verhagen hun oorspronkelijke advies aan de koningin (laat Rutte een regeerakkoord schrijven) intrekken, omdat de PVV ineens toch weer vertrouwen heeft in het CDA en de onderhandelingen over een rechtse formatie volgens de drie kunnen worden hervat. Op dat moment praat de koningin nog met de andere politiek leiders. Roemer, Pechtold en Halsema gaan er in hun advies van uit dat rechts is mislukt. Maar feitelijk is de breuk al hersteld. Mark Rutte erkent dat dat allemaal wat ongelukkig is, maar ja, hij kan er ook niks aan doen dat de omstandigheden plotseling veranderen. Ook de omgang met de informateurs heeft in deze formatie een andere wending genomen. De informateur heeft een opdracht van de koningin uit te voeren, een opdracht die indirect afkomstig is van de meerderheid in de Tweede Kamer. Zo krijgt Lubbers de taak om te onderzoeken welke meerderheidscoalities nog mogelijk zijn. Maar Rutte, Verhagen en Wilders spreken iets anders af: een minderheidskabinet van VVD en CDA met gedoogsteun van de PVV. En als Lubbers protesteert en eerst andere meerderheden in kaart wil brengen, krijgt hij van de drie te horen dat ze daarvoor niet beschikbaar zijn. Alleen VVD, PVV en CDA is nog aan de orde. Lubbers probeert invloed te houden door te zeggen dat hij dan die onderhandelingen als informateur wil begeleiden. Hij wordt vriendelijk bedankt. Nee Ruud, we dachten eerder aan Ivo Opstelten. Fractievoorzitters gaan kennelijk hun eigen gang en brengen daarmee de koningin in verlegenheid. Dat willen ze misschien niet, maar het gebeurt wel. Het was niet nodig geweest, als de Tweede Kamer uitvoering had gegeven aan de eigen motie om zelf een informateur voor te dragen. Vlak voor de verkiezingen had de Kamer dat besloten op voorstel van GroenLinks en D66. Maar ná de verkiezingen werd het besluit in een geheime bijeenkomst van de fractievoorzitters en Kamervoorzitter Verbeet ongedaan gemaakt. Wilders trok zijn steun in. Omdat Mark Rutte dat zou hebben gevraagd, zeggen (of spinnen) ingewijden. De koningin mocht haar rol in de formatie behouden. Beatrix laat zich niet in een hoek drukken, daar is haar karakter niet naar. Dus negeert zij het informele advies van VVD, PVV en CDA om Opstelten opnieuw te benoemen om de onderhandelingen over rechts voort te zetten. Niet Opstelten maar Tjeenk Willink wordt informateur. Ik zal ze krijgen, moet ze hebben gedacht.


9 september: de zegen van Tjeenk Willink duurt nog even Dat je bij deze formatie van de ene verbazing in de andere valt, is een open deur. Niets is meer zoals het zou moeten zijn. Alles is onvoorspelbaar geworden. Neem Lubbers die als informateur een rechtse formatiepoging mogelijk maakt en vervolgens daar weer afstand van neemt. Neem Rutte die tot twee keer toe vraagt om een regeerakkoord te mogen schrijven, maar door het paleis als een zeurend kind wordt weggezet. Of neem Klink, die op verzoek van Verhagen mede-onderhandelaar is en vervolgens tegen de lijn van de CDA-fractie in de formatie opblaast. Het laatste staaltje van onvoorspelbaar gedrag vertoont de huidige informateur, Tjeenk Willink. Terwijl de meerderheid van de Kamer de rechtse formatiepoging wil hervatten, weigert de informateur die wens onmiddellijk te honoreren. En dat is raar. Een informateur moet vaststellen wat de meerderheid van de Tweede Kamer wil en dat vervolgens adviseren aan de koningin. In dit geval is dat een eenvoudige klus: VVD, CDA en PVV willen doorgaan, willen Ivo Opstelten terug als informateur. En ze hebben het met 76 zetels voor het zeggen. Maar niet bij Herman Tjeenk Willink. Die wil meer. Een meerderheid alleen vindt hij niet genoeg. Ook de ferme wil van de drie onderhandelaars om eruit te komen, kan Tjeenk Willink niet vermurwen. Die stelt vast dat twee eerdere pogingen, onder de informateurs Rosenthal en Opstelten, zijn mislukt. Een derde keer mag het niet fout gaan, want dat zou de politiek schaden. Kortom, Tjeenk Willink wil ‘een grote mate van waarschijnlijkheid’ voordat hij bereid is zijn zegen te geven aan een doorstart. Ferry Mingelen is verbijsterd. In Nieuwsuur struikelt hij van verontwaardiging bijna over zijn eigen woorden. “Dit wordt in CDA- en VVD-kringen gezien als een uitglijder van Tjeenk Willink! Hij beschadigt Rutte ongelooflijk! En daar is hij echt niet door de koningin voor aangesteld!” Mark Rutte zelf is minder verontwaardigd dan Ferry. Die is politiek wel vaker door een diep dal gegaan. Hij moest Rita Verdonk uit de fractie zetten, wat de coryfeeën in de partij niet beviel. Hij schutterde met de holocaust, toen hij de vrijheid van meningsuiting door dik en dun verdedigde. Hij werd, nog maar een jaar geleden, uitgelachen en weggehoond om de dramatisch slechte peilingen voor de VVD. Hij werd, kortom, met grote regelmaat weggezet als een loser. “Maar ik ben er nog steeds”, grapte hij gisteren voor de camera’s. En Rutte is vast van plan zijn voorkeurskabinet te realiseren, hoeveel tegenwind hij ook krijgt van Tjeenk Willink. De informateur die vandaag klaar had kunnen zijn, wil toch nog even praten met Rutte, Wilders en Verhagen over, zoals het persbericht van de RVD meldt, ‘de voorwaarden die vervuld moeten zijn om de vorming van een stabiel kabinet van VVD en CDA dat met gedoogsteun van de PVV kan rekenen op vruchtbare samenwerking met de Staten-Generaal met succes te kunnen afronden’. Tjeenk Willink is dus nog niet overtuigd dat Rutte verder kan. Ook valt op dat Tjeenk Willink zijn laatste gesprekken morgenochtend afrondt maar die dag nog geen eindverslag uitbrengt aan de koningin. Hij verwacht pas maandag zijn werkzaamheden te kunnen afronden. Maandag? Ja, maandag, twee dagen na de protestspeech van Wilders tegen de bouw van een moskee in de buurt van Ground Zero. De speech en de reacties erop moeten kennelijk dienen als toetssteen voor de ‘grote mate van waarschijnlijkheid’.


10 september: In de greep van Wilders Ondanks wat tegenstrijdige berichten her en der lijkt het er toch op dat de formatie van VVD, CDA en de gedogende PVV een behoorlijk grote kans van slagen heeft. Rutte wil niets anders en voor Wilders is het de enige optie om niet in de oppositiebankjes terecht te komen. En Verhagen? Die loopt al meer dan een maand het vuur uit zijn sloffen om de fractie achter zijn onderhandelingsinspanning te houden. En is ook tot op het bot gemotiveerd om een goed resultaat te verdedigen voor een kritisch CDA-congres. Los van de inhoudelijke onderhandelingen, die overigens naar tevredenheid lijken te verlopen, is nog altijd het CDA-congres de grootste bedreiging voor de rechtse combinatie. En die achterban kijkt met angst en beven naar wat Wilders morgen, nine-eleven, in New York gaat zeggen. Wilders zelf zwijgt als het graf over de tekst die hij bij de demonstratie tegen de bouw van een islamitisch centrum in de buurt van Ground Zero gaat uitspreken. “Het wordt een mooie speech”, is het enige dat hij kwijt wil. Of de CDA-achterban dat ook vindt, moet blijken. Maar Wilders geniet al op voorhand. Als geen ander weet hij de spanning erin te houden. Hij beseft, tot zijn grote voldoening, dat een deel van Nederland morgen aan de buis gekluisterd zal zitten. Aandacht verzekerd! Maar niet iedereen laat zich gek maken, of zich gijzelen door de actie van Wilders. VVD-leider Rutte heeft morgenavond een etentje met vrienden in Rotterdam en is niet van plan dat af te zeggen voor de toespraak van Wilders. “Ach, je moet er een beetje ontspannen inzitten”. Woorden van een rasoptimist; zo kennen we Rutte. Verhagen is wel van plan om nauwlettend in de gaten te houden wat Wilders zegt. Maar dat is dan vooral als minister van buitenlandse zaken, die de belangen van Nederland in het buitenland moet behartigen. Je zou het bijna vergeten dat Verhagen ook nog minister is. In die rol zal hij moeten reageren, mocht er commotie ontstaan. De belangstelling van de media zal groot zijn, in ieder geval vanuit Nederland. Omroepen en kranten sturen hun correspondent naar Ground Zero voor snelle berichtgeving op radio, tv en internet. Politici zullen na afloop bestookt worden met verzoeken om een reactie. Pechtold en Halsema doen daar niet aan mee, hebben ze al laten weten. Nog meer aandacht voor Wilders is kennelijk teveel van het goede. Wie ook niet zal reageren, is informateur Tjeenk Willink. Wel zal hij kennis nemen van wat Wilders in New York te berde brengt, al was het maar om vast te stellen dat de PVV-leider geen roet in het eten gooit. En dat de door de onderhandelaars van VVD, CDA en PVV beloofde “grote mate van waarschijnlijkheid” van een succesvolle derde formatiepoging over rechts inderdaad een juiste inschatting is. Wilders houdt de formatie in zijn greep. Bij de bekendmaking van zijn omstreden bezoek aan New York ontstond enige opwinding. Die werd nog eens versterkt door de opmerking van de PVV-leider dat hij zich niets aantrekt van de kritiek op zijn voorgenomen reis: “Ik ga natuurlijk gewoon en ga ook zeggen wat ik wil”. Ook al staat in de gezamenlijke verklaring van 30 juli dat Wilders zijn afwijkende mening over de islam mag blijven ventileren (en VVD en CDA mogen daar hún standpunten tegenover plaatsen), zijn uitspraken zullen van invloed zijn op de sfeer van de onderhandelingen, positief of negatief. Maar Wilders zal het wel laten de formatie in gevaar te brengen. Hij neemt afstand van de Amerikaanse predikant Terry Jones die bij de protestdemonstratie in New York de koran wil verbranden. “Slecht plan”, laat hij per sms weten.


13 september: Opstelten op herhaling Even terug naar afgelopen zaterdag, de speech van Wilders in New York die allesbehalve rumoer veroorzaakt. Of misschien alleen bij Femke Halsema, die de vergelijking met Mekka (“Daar mag je geen kerken, tempels of synagogen bouwen; waarom dan wel een moskee in New York?”) als waanzinnig bestempelt. De rest van politiek Den Haag doet het er zwijgen toe. Pechtold is drukker met het schilderen van de plinten in zijn woonkamer dan met het bedenken van een reactie op de rede van Wilders. Rutte heeft, zegt zijn woordvoerder, niet eens gekeken maar dat klinkt niet erg geloofwaardig. Oké, misschien niet live, maar ongetwijfeld wel achteraf. Alleen Verhagen reageert, maar uitsluitend als minister van buitenlandse zaken. “De Nederlandse regering hecht net als de VS aan vrijheid van geloof voor iedereen, overal ter wereld”, en: “Wilders spreekt op persoonlijke titel”. Haagse dooddoeners, geen woord over de inhoud. Het is niet waarschijnlijk dat veel Amerikanen zich de speech van de PVV-voorman blijvend zullen herinneren. Een rede moet vanaf het eerste woord triggeren, de nieuwsgierigheid wekken van de toehoorders. “May I ask you to be silent for ten seconds?” is geen erg indrukwekkende opening, die de oren van de luisteraars doen spitsen. Zeker niet als die komt uit de mond van een man, die de demonstranten in het geheel niet kennen. Wie is die Mozartfiguur daar op het podium, vragen de meesten zich af. Ze komen alleen in beweging, en scanderen zijn tekst, als Wilders zegt: “No mosque here!”. Voor informateur Tjeenk Willink is de toespraak van Wilders geen reden zijn eindverslag aan de koningin aan te passen. Hij heeft zijn conclusies vrijdag al getrokken, maar gaat pas vandaag naar het paleis. Puur pragmatisch, zegt hij. Want om redenen van zorgvuldigheid krijgen de fractievoorzitters dát deel uit het eindverslag te lezen waarin hun eigen adviezen zijn opgesomd. Vanwege Wilders’ afwezigheid is het al weekend voordat de PVV-leider het voor hem bestemde deel van het eindverslag te zien krijgt. En bovendien doet de toespraak van Wilders er überhaupt niet toe. In de gezamenlijke verklaring van VVD, CDA en PVV staat dat Wilders zijn opvattingen mag blijven spuien; CDA en VVD mogen dat dan natuurlijk ook. Tijdens zijn persconferentie krijgt Tjeenk Willink het nog knap lastig. Nog geen week geleden had de informateur gezegd dat een derde mislukking van de rechtse formatie de geloofwaardigheid van Rutte als toekomstig premier zou aantasten. Dat was in VVD-kringen slecht gevallen. Maar Tjeenk Willink is zich van geen kwaad bewust. Hij was er niet op uit om Rutte onder druk te zetten. Want, zo betoogt hij, ik heb Rutte toch niet de schuld gegeven? Het is allemaal media-logica, interpretaties door de pers. Hij noemt het nog net geen verzinsels. Vooral Nieuwsuurduider Ferry Mingelen krijgt ervan langs. Maar die pareert: de reacties uit CDA- en VVD-kring werden geuit onmiddellijk na de woorden van Tjeenk Willink die rechtstreeks op tv zijn uitgezonden; de journalisten hadden niet eens de tijd om te interpreteren. RVD-baas Henk Brons probeert tevergeefs een einde aan de persconferentie te maken. Tjeenk Willink is vooral door eigen toedoen al een uur bezig – geen andere informateur heeft zoveel tijd genomen om zijn werk toe te lichten. Werk dat slechts een dag of vijf duurde. Zelfs als de persconferentie na vijf kwartier eindigt, blijft Tjeenk Willink, lopend naar de uitgang, de ene na de andere toelichting geven. Hij moet nu echt ophouden. De koningin heeft VVD’er Ivo Opstelten al een uur eerder opnieuw tot informateur benoemd. Die mag op herhaling en moet nodig aan de slag. De onderhandelaars Rutte, Wilders en Verhagen staan al te trappelen op de stoep van de Eerste Kamer. Tjeenk Willink moet nu echt haast maken zijn werkkamer te ontruimen.


14 september: de secondanten Barry Madlener is een vrolijke jongen, een straatschoffie, opgegroeid in Oostvoorne, een toeristisch ingesteld dorpje op de Zuidhollandse eilanden. Hij zou als makelaar, zijn eigenlijke beroep, niet meer zijn geweest dan een lokale bekendheid, als hij niet was toegetreden tot de fractie van de PVV en sinds meer dan een jaar fractieleider is in het Europees Parlement. Madlener timmert aan de weg. Hij is bijna net zo goed gebekt als zijn grote voorbeeld, Geert Wilders. Zo kan hij zeer bevlogen de redenering opzetten dat het godsonmogelijk is om per openbaar vervoer van Rotterdam naar Den Haag te reizen. Je zou hem bijna geloven. Hij is er ook van overtuigd dat moslima’s een gevaar zijn op de weg omdat hun hoofddoekje het zicht op de verkeerssituatie belemmeren. Wilders houdt daar wel van, heeft Madlener weggehaald uit Brussel om met hem als secondant de hervatte onderhandelingen over een rechts kabinet te voeren. Madlener is voor de duvel niet bang, heeft geen last van autoriteitenvrees. Zonder enige schroom beledigt hij de minister van buitenlandse zaken van Turkije, geen onbeduidend land en vanwege de ligging – deels in Europa, deels in Azië - een zeer strategische bondgenoot van de VS en de NAVO. Waar anderen dus zeer behoedzaam omgaan met Turkije, gaat Madlener door roeien en ruiten. “U bent wel goede vriendjes met de Iraanse dictator Ahmadinejad, terwijl u mijn partijleider weigert. ’t Is een schande!” bijt hij de Turkse bewindsman toe. Maar de minister is ook niet op z’n mondje gevallen, stelt vast dat Madlener lijdt aan de ziekte van racisme, maar te genezen is. De PVV’er zorgt voortdurend voor rumoer in het Europees Parlement, zelfs in die mate dat journalisten worden weggestuurd als Madlener deelneemt aan een discussie tussen Europarlementariërs en Turkse volksvertegenwoordigers. Want de uithalen van Madlener zouden weleens in de berichtgeving kunnen gaan overheersen. Volgens het CDA misbruikt de PVV’er het parlement om te provoceren. Die eigenschap is voor Wilders kennelijk een pré in de onderhandelingen met VVD en CDA. Prima man om de betogen van Maxime Verhagen te ontregelen. Hoe anders is Edith Schippers, de secondant van VVD-leider Mark Rutte. Zij is voor veel mensen zó onzichtbaar, zó onbekend, dat Mark Rutte haar telkens opnieuw voorstelt aan journalisten. Ken je Edith Schippers al? Ja Mark, die kennen we, ze is toch immers jouw vice-fractievoorzitter. Ze is zó van de achtergrond, zó in staat zichzelf weg te cijferen dat Rutte af en toe vergeet dat zij z’n rechterhand is. Een vrouw van stille wateren en diepe gronden. Ze is in staat de andere onderhandelaars van hun stuk brengen door, direct en onverwacht, haar diep gewortelde aversie tegen betutteling en bevoogding van de overheid te berde te brengen. Op Rutte zijn Wilders en Verhagen voorbereid, op Schippers veel minder. Vrouwen in de politiek zijn in opmars, hoe vervelend de SGP dat ook vindt. Een formatie is al tientallen jaren een mannenzaak, waar nauwelijks een vrouw aan te pas komt. Maar nu zitten naast vier mannen (Rutte, Wilders, Verhagen en Madlener) twee vrouwen aan de onderhandelingstafel. Want na het politiek overlijden van Ab Klink is Ank Bijleveld de secondant van CDA-fractievoorzitter Verhagen. Een beetje laat, in de nadagen van de formatie. Als nummer 2 op de verkiezingslijst van het CDA – meteen na Balkenende - had ze natuurlijk vanaf de eerste bespreking als mede-onderhandelaar moeten meegaan. Verhagen zal er achteraf spijt van hebben dat hij dat niet heeft gedaan. Bijleveld heeft haar sporen verdiend als bestuurder, maar ook als onderhandelaar. Ze was informateur van het college van Gedeputeerde Staten van Overijssel. Bijleveld weet van wanten. Niet het type dat Verhagen dimt als dat nodig is; ze zal er eerder een schepje bovenop doen. Het is vaker gezegd en geschreven, vrouwen zijn veel beter in onderhandelen dan mannen. Rutte en Verhagen beseffen dat beter dan Wilders. Die had natuurlijk Fleur Agema moeten meenemen.


15 september: Balkenende wil weg Een persvoorlichter uit Brussel belt. Of ik morgen na afloop van de Eurotop geen vragen aan Balkenende wil stellen over de formatie. “De minister-president gaat daar niet op in. Ik kan je natuurlijk niet verbieden om te vragen naar de formatie, maar je zult geen antwoord krijgen. Dus kun je die vragen net zo goed niet stellen”. Ik neem de mededeling voor kennisgeving aan, had toch al geen plannen om bij Balkenende te informeren naar de vorderingen aan de onderhandelingstafel. Als er iemand helemaal niks van doen heeft met de formatie, dan is het Balkenende. Vernederd tijdens de verkiezingen, opgestapt als partijleider en afgevoerd van de kandidatenlijst voor de Tweede Kamer. Maar nog steeds premier. Sinds de val van zijn vierde kabinet eind februari is Jan Peter Balkenende een beetje een nep-premier, een minister-president voor spek en bonen. Hij zit er wel, in het Torentje, maar mag bijna niks doen. En dat is na de verkiezingen van 9 juni alleen maar erger geworden. Grote bezuinigingen? Hij mag ze niet afkondigen. Nieuwe militaire missies? Afblijven! Verhoging van de aow-leeftijd? Overlaten aan het nieuwe kabinet. Maar na bijna honderd dagen is dat nieuwe kabinet er nog steeds niet. De formatie duurt nu al langer dan de hele zittingsperiode van het eerste kabinet Balkenende. De premier is het spuugzat, hij wil weg. “Hij was liever gisteren vertrokken dan vandaag”, zegt een van zijn woordvoerders. De lijdensweg duurt nog even. Morgen gaat Balkenende naar Brussel voor een ingelaste EU-top. Hij ontmoet daar opnieuw de regeringsleiders, van wie hij al in juni afscheid had genomen. Het was niet de bedoeling dat hij nog een keer terug zou komen. En snel daarna volgen toppen met China, de VS, en de jaarvergadering van de Verenigde Naties. Balkenende blijft zijn collega-regeringsleiders nog wel even zien voordat zijn opvolger Mark Rutte het stokje overneemt. Tegen de verwachting in moet Balkenende nog één keer aantreden op Prinsjesdag. Met zijn gedecimeerde kabinet moet hij voor de achtste keer (door een voetblessure moest hij in 2004 verstek laten gaan, anders zou het de negende zijn) in de Ridderzaal plaatsnemen om te luisteren naar zijn zelf geschreven Troonrede. Het wordt een rare Prinsjesdag, de traditie onwaardig. Met een miljoenennota die er nauwelijks toe doet, wordt toch gewijzigd door het nieuwe kabinet, dus Frits Wester hoeft niet te gaan jagen, en met een troonrede waarin geen nieuw beleid kan worden aangekondigd. Hoe moet de koningin in hemelsnaam die 20 minuten vol praten? Het traditionele interview met de minister-president gaat dit jaar niet door; we moeten het doen met een kort doorstepje op de trappen van de Ridderzaal. En er zijn ook geen algemene politieke beschouwingen. Die worden gecombineerd met het debat over de regeringsverklaring van het nieuwe kabinet, pakweg twee weken later. Dan moet het nieuwe kabinet er wel zijn. Informateur Opstelten durft zich niet meer aan een voorspelling te wagen. Verstandig, want van die aangekondigde drie weken is niets terecht gekomen. De onderhandelaars zwijgen ook, de mediastilte is weer afgekondigd. Maar het ongeduld neemt toe. Rutte verlangt naar het Catshuis, Balkenende wil naar huis, Ferry Mingelen piekert zich elke avond suf wat hij nu weer moet melden en de koningin moet er niet aan denken dat ze nog een keer een informateur moet benoemen. Nederland is de formatie moe.


16 september: ‘t Is wennen voor de PVV Omdat de onderhandelingskamer op slot zit en Rutte, Wilders en Verhagen het stilzwijgen als trouwe honden van de informateur in acht nemen, richt de aandacht zich deze week op de formatiefracties in de Tweede Kamer. Na zeven weken reces is de Kamer weer begonnen, maar de rolverdeling is drastisch veranderd. VVD, PVV en CDA kunnen niet meer vrijuit hun eigen partijstandpunten verdedigen, ze moeten zich bij elk debat realiseren dat hun eigen standpunt aan de onderhandelingstafel wellicht moet worden bijgesteld. Dus voorzichtigheid troef. Wat je nu zegt, mag straks bij een regeer- en gedoogakkoord niet tegen je gebruikt worden. VVD en CDA hebben vaker met dat bijltje gehakt, maar voor de PVV is ’t wennen. De Partij voor de Vrijheid heeft zich nooit iets gelegen gelaten aan wat andere partijen vinden. Eigen standpunt eerst, maakt niet uit wie je ermee beledigt. Moet de PvdA op de vingers worden getikt, dan gebeurt dat met het grootste plezier. Maar ook VVD en CDA krijgen ervan langs als dat in de ogen van de PVV nodig is. Bewindslieden worden met het grootste gemak aangepakt, getergd en gekwetst, ongeacht hun politieke voorkeur. De PVV laat immers een ander geluid horen en dat scoort, wordt door bijna anderhalf miljoen kiezers gewaardeerd. Hoe anders is de situatie nu. PVV’ers denken eerst na, overwegen of hun standpunt de formatie in gevaar kan brengen en passen zich naar die omstandigheid aan. Grote woorden gaan alleen nog maar in de richting van PvdA, SP, D66 en GroenLinks. Dat zijn partijen die toch never nooit een coalitie willen vormen met de PVV. Maar tegenover VVD en CDA stelt de PVV zich een stuk gematigder op. “Meneer Wilders”, vraagt RTL-verslaggever Roel Geeraedts bij de deur van de Eerste Kamer, “Wat vindt u van de LPF-achtige toestanden in het CDA?” Nou, daar vindt Wilders helemaal niks van. Sterker nog, hij zal de term ‘LPF-achtige toestanden’ jegens de christendemocraten nooit in de mond nemen. Martin Bosma, de man die ooit NOVA-presentatrice Clairy Polak toewenste dat haar neus werd afgehakt, is de nuancering in persoon geworden. De PVV’er steunde vorig jaar nog een motie van GroenLinks om de embargoregeling op de stukken voor Prinsjesdag af te schaffen. In de openbaarheid ermee, geen achterkamertjes! Maar nu GroenLinks opnieuw verlangt dat de miljoenennota voortijdig wordt vrij gegeven – de media hebben toch al alles gepubliceerd – moet Bosma eerst nadenken of de PVV dat voorstel kan steunen. Dat nadenken duurt meer dan 24 uur en dan nog is onduidelijk wat de Partij voor de Vrijheid wil. VVD en CDA zijn mordicus tegen, dus de PVV houdt zich gedeisd. Bosma doet niet eens mee aan het debatje waarin het voorstel aan de orde komt. De PVV-bankjes blijven leeg. Standpunt PVV onbekend. Partijgenoot Hero Brinkman maakt het nog bonter. Op verzoek van de SP vindt woensdagavond een spoeddebat plaats over de financiële problemen bij de politie. In juni had SP’er Roland van Raak een motie ingediend om de bezuinigingen op de politie (een voorstel van oud-minister Ter Horst van Binnenlandse Zaken) teniet te doen. Brinkman, voormalig wijkagent, steunde die motie van harte. Maar woensdag dacht hij daar anders over. Nee, de PVV trekt zijn handen ervan af. In de formatie worden veel betere plannen uitgewerkt om de politie de helpende hand te reiken. Hoe die plannen eruit gaan zien, dat kan Brinkman helaas nog niet zeggen. Wacht u maar af, meneer Van Raak. En dan komt de uitsmijter van Brinkman: “U kunt proberen wat u wilt, maar ik doe niet mee aan de populistische spelletjes van de SP”. Er is kennelijk een nieuwe partij opgestaan.


17 september: de formatievertragers Tijdens de verkiezingscampagne organiseert de VVD dagelijks een persbriefing. Een vooraanstaand Kamerlid komt dan een toelichting geven op een van de thema’s waarmee de liberalen hopen kiezers te trekken. Ook Mark Rutte loopt af en toe binnen. Voor het laatst op 7 juni, twee dagen voor de verkiezingen. “We hebben snel een kabinet nodig”, betoogt de VVD-voorman. “Uiterlijk op 1 juli”. Want het is nog steeds crisis en een nieuw kabinet moet de begroting maken, orde op zaken stellen. De economische situatie duldt geen langer uitstel. Dus niet alleen onderhandelen over de inhoud, meteen ook over de poppetjes. Er mag geen dag verloren gaan. Er wordt op die bijeenkomst wat schaapachtig gegrinnikt. Leuk verhaal, Mark, haalt de media wel. Maar wees even reëel, dat gaat natuurlijk nooit lukken. Rutte houdt voet bij stuk. Het moet kunnen. “Maar”, geeft hij toe, “iedereen moet dan wel meewerken”. De formatie duurt ondertussen honderd dagen. Wie heeft er niet meegewerkt? Dat is op plek nummer 1 Uri Rosenthal, de eerste informateur en óók VVD. Hij weigert serieus onderzoek te doen naar een rechts kabinet van VVD, PVV en CDA, hoewel zijn opdracht luidt na te gaan of een coalitie mogelijk is waaraan in ieder geval de grootste partij (VVD) en de grootste winnaar (PVV) deelnemen. Op de tweede plaats op de lijst van onwilligen staat Maxime Verhagen, de geplaagde fractievoorzitter van het CDA. Hij wil niet aan tafel met Rutte en Wilders. Kennelijk ziet Verhagen de bui van een protesterende achterban al hangen. VVD en PVV moeten eerst maar een regeerakkoord inelkaar timmeren. Dan zal Verhagen wel kijken of het CDA kan aansluiten. Maar dat ziet Wilders weer niet zitten. Een mooi akkoord sluiten om dat vervolgens te laten afschieten door Verhagen? Nee dank je, daar doe ik niet aan mee. En aldus gaan meer dan veertig dagen formatie verloren. Als rechts niet wil, dan maar paars-plus, meent de koningin, terwijl iedereen weet dat de kans op succes nihil was. Rutte wil geen kabinet met de PvdA, waarvan het verkiezingsprogramma door hem is betiteld als ‘de langste zelfmoordbrief in de geschiedenis’. En daarmee komt Rutte op de derde plaats van formatie-vertragers. Toch is honderd dagen formeren nog lang geen record. Oud-premier Van Agt (CDA) heeft de dubieuze eer verantwoordelijk te zijn voor de langste formatie ooit, 208 dagen. Hij onderhandelt in 1977 vijf maanden met Den Uyl, komt tot een akkoord dat het PvdA-congres niet accepteert en gaat vervolgens in zee met Hans Wiegel van de VVD. Den Uyl is met 163 dagen (1972/1973) goede tweede. De formatie van het tweede kabinet Balkenende, in 2003, duurt 125 dagen. Opvallend, bij Van Agt en Balkenende wordt eerst gepoogd een kabinet tussen CDA en PvdA te formeren. Beide keren haakt de PvdA af en wordt de VVD de uiteindelijke coalitiepartner. Het zal er nog om spannen of Rutte uit de top-3 van langzaamste formaties weet te blijven. VVD, PVV en CDA hebben nog wel even nodig voordat een regeer- en gedoogakkoord kan worden gepresenteerd. En het CDA-congres moet er eerst nog een oordeel over vellen voordat Rutte tot formateur kan worden benoemd en gesprekken kan gaan voeren met kandidaat-bewindslieden. Dat neemt ook weer gauw een kleine week in beslag. Als Rutte over 26 dagen op het bordes staat, dan heeft hij uiteindelijk toch zijn doel bereikt. Misschien een goede premier, maar wat een slechte voorspeller!


20 september: The return of The Spindoctor De formatie zit al een tijdje in de eindfase. Maar hoelang die eindfase nog gaat duren, is niet duidelijk. Daar worden de betrokkenen, politici én journalisten, altijd heel erg nerveus van. Want wanneer breekt nu eindelijk het moment aan dat er over de poppetjes wordt gepraat? Voor politici is dit een bloednerveuze periode. Wanneer moet je laten blijken dat je in bent voor een post als minister of staatssecretaris? Of moet je dat juist nooit laten blijken en rustig afwachten? Maar dan word je misschien over het hoofd gezien door Mark Rutte en Maxime Verhagen. Zenuwslopende tijden zijn het. Dan hebben journalisten het heel wat makkelijker. Die kunnen er lustig op los speculeren. We weten al dat het nieuwe kabinet elf ministers gaat tellen, zes voor de VVD en vijf voor het CDA. Geen ongunstige verdeling voor de christen-democraten, want met vijf ministers krijgen ze eigenlijk teveel, gemeten naar het aantal Kamerzetels. Van het CDA gaan in ieder geval Maxime Verhagen als vice-premier en Jan Kees de Jager als minister van Financiën naar het kabinet. Ook Sybrand van Haersma Buma, de fractiesecretaris, wordt genoemd. Wie zeker niet in het kabinet terugkeert, is Ab Klink. Door de perikelen in de CDA-fractie over de gedoogsteun van Wilders heeft hij zijn kansen verspeeld. Eigenlijk was Klink voorbestemd om als fractievoorzitter de nieuwe politiek leider van het CDA te worden. Maar dat is nu geschiedenis. Wie dan wel? Wie moet fractievoorzitter worden als Verhagen naar het kabinet gaat? De gratis krant De Pers meldde de terugkeer van oud-staatssecretaris Jack de Vries. Hij moet de nieuwe fractievoorzitter worden. Een prachtige primeur van De Pers, tenminste als het waar is. De Pers baseert zijn verhaal op informatie van anonieme CDA-Kamerleden. Dat zijn doorgaans goede bronnen, want zij bepalen straks wie hun nieuwe leider wordt. Maar in hun enthousiasme - want laten we wel zijn, het is een lekker verhaal – vergeten de schrijvers een reactie te halen bij de man om wie het gaat, Jack de Vries zelf. Die ontkent op twitter in alle toonaarden. Het is onzin, het verhaal deugt niet. Hij is niet eens gebeld door De Pers. Dat klopt, zeggen de schrijvers. We hebben hem wel gebeld maar hij nam niet op, reageerde ook niet op de voicemail om terug te bellen. De terugkeer van Jack de Vries, the return of the spindoctor, zou een vondst zijn. Het staat buiten kijf dat hij kwaliteiten bezit, een raspoliticus is. Hij heeft een jarenlange politieke ervaring opgebouwd als hoofd van de CDA-voorlichting, als spindoctor van De Hoop Scheffer en Balkenende, als vertrouweling en politiek assistent van de huidige premier, en als campagnestrateeg. Als staatssecretaris van defensie deed-ie ’t wat minder, klungelde teveel met het JSF-dossier, maar ook dat is een kwestie van wat meer ervaring opdoen. Maar De Vries is door zijn affaire met een ondergeschikte politiek te zwaar beschadigd om als glorieuze fractievoorzitter te kunnen terugkeren. Dat zegt iedereen, behalve dan die paar anonieme bronnen van De Pers. Het verhaal wordt alom afgedaan als een canard, een journalistieke miskleun. De Vries is exit. Maar De Vries is ook kandidaat-Kamerlid. Hij stond op de lijst en kon daar niet meer van worden afgehaald. Dus elke keer als een fractielid vertrekt, wordt eerst Balkenende (nummer 1 op de lijst), dan Klink (nummer 4) en vervolgens De Vries gevraagd of hij plaats wil nemen in de Tweede Kamer. Balkenende en Klink zullen zeker niet terugkeren. En tot nu toe heeft ook Jack nee gezegd. Hoe lang kan hij die verleiding nog weerstaan? Tot in de eeuwigheid, hopen ze bij het CDA.


21 september: Prinsjesdag, rustdag Even een dagje geen formatie, want Prinsjesdag, het feest van de democratie. Het dagelijkse wandelingetje naar de Eerste Kamer wordt vervangen door een voettocht naar de Ridderzaal. Geert Wilders wordt voor de afwisseling niet alleen begeleid door zijn bodyguards, maar ook door zijn eigen vrouw. “Wel lekker, zo’n dagje wat anders, even niet onderhandelen”, vindt de PVV-leider. Mark Rutte, zoals gebruikelijk zonder begeleiding, want single, had best willen dooronderhandelen. Rutte heeft haast, dat kabinet van hem moet er nu snel komen. Maar volgens Wilders zijn we er nog niet. Een paar weken? Dat duurt te lang, moet sneller kunnen. Eind volgende week dan? Wilders peinst: “Als dat zo is, merkt u dat vanzelf.” En verder wil hij het eigenlijk niet over de formatie hebben. De troonrede dan maar. Waarschuwende woorden van de koningin, meteen in de eerste zin: “Willen wij daadkrachtig het economisch herstel vorm kunnen geven, dan is stabiel bestuur gewenst.” Nou Wilders, dat kun je in je zak steken, verholen kritiek van de vorstin op de formatie van een minderheidskabinet. Maar dat ziet de PVV-voorman anders. Als er één partij stabiel is gebleken in de laatste weken, dan is het wel zijn partij. Dat is een bastion van rust. Want gedoe in de VVD toen Rutte paars plus probeerde en gedonder in het CDA over de gedoogsteun van Wilders’ partij. En als het al kritiek is, vervolgt Wilders, dan is het geen kritiek van de koningin maar van het demissionair kabinet dat de troonrede schrijft. Van Balkenende dus. En daar heeft Wilders geen boodschap aan. “Het is wederom een visieloos stuk, maar dat neem ik de minister-president deze keer niet kwalijk. Straks komen wij met heel wat betere plannen. Het staat nog te bezien wat er van deze miljoenennota overblijft.” Zo kennen we Wilders weer, na weken van gematigd en genuanceerd taalgebruik om de formatie toch vooral niet te verstoren. Onderhandelaar nummer 3, Maxime Verhagen, laat zich op Prinsjesdag nauwelijks zien. Geen woordvoering, dat mag Sybrand van Haersma Buma doen. “Dat hebben we zo afgesproken”, zegt SHB. En we mogen uit die rolverdeling niet opmaken dat hij de beoogde nieuwe fractievoorzitter is. Hij wordt er moe van dat elke keer te moeten benadrukken, nee hij is geen kandidaat voor het fractievoorzitterschap van het CDA. Jack de Vries niet, en hij ook niet. Verhagen is wel te zien in de Ridderzaal, maar daarna is hij onzichtbaar. Dat geldt niet voor premier Balkenende, die kort de pers te woord staat. Voor de gebruikelijke grote interviews is dit jaar geen tijd, de premier moet naar New York voor de jaarlijkse vergadering van de VN. De media leggen dat uit alsof Balkenende geen zin meer heeft. Het einde van zijn vierde en laatste kabinet is nabij, en wat hem betreft liever vandaag dan morgen. “Ik kreeg te horen, Balkenende is de politiek zat. Onzin”, reageert de minister-president. Hij doet zijn werk nog steeds met plezier en zal dat tot en met de laatste dag blijven doen. Balkenende is al acht jaar lang tot op het bot gemotiveerd om het kabinet, het land, te leiden. Om vervolgens op te sommen welke heldendaden in al die jaren door de kabinetten met zijn naam zijn verricht. “Ja, ik kijk met voldoening op die acht jaar terug. Ik ben tevreden met de resultaten.”


22 september: paars mag, bruin niet Ophef en gedoe over de benaming van het nog te vormen kabinet van VVD, CDA en de gedogende PVV. Geke van Velzen, wie kent haar niet, heeft het gewaagd dit door haar verfoeide kabinet Bruin 1 te noemen. Van Velzen is raadslid voor de PvdA in Amsterdam en een oude vertrouweling van Wouter Bos. Tijdens een recente vergadering van de gemeenteraad wilde zij weten wat de komst van Bruin 1 betekent voor de hoofdstad. Vlam in de pan, CDA en VVD zijn woedend. Bruin is een verwijzing naar het nazisme en fascisme, vindt het CDA. De VVD spreekt van stemmingmakerij en noemt Van Velzens benaming van het nieuwe kabinet walgelijk. Het is altijd levensgevaarlijk om vergelijkingen te maken met gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog. De kans dat ze mank gaan, is groot. Maar erger, de oorlog is voor veel mensen een open zenuw of een nog niet geheelde wond. Daarin zout strooien vraagt om problemen. Kijk naar Eurocommissaris Viviane Reding, die parallellen trekt tussen de deportaties in de oorlog en het groepsgewijs uitzetten van Roma. Of kijk naar de paus, die bij zijn bezoek aan Groot-Brittannië atheïsme en nazisme op één lijn plaatst. Allemaal erg onhandig. PvdA-fractievoorzitter Frank de Wolf weet niet hoe snel hij afstand moet nemen van zijn partijgenote. Hij brabbelt dat zij nooit de bedoeling heeft gehad om het nieuwe kabinet neer te zetten als extreem-rechts. “Het is allemaal een vergissing.” Natuurlijk, meneer De Wolf. Natuurlijk heeft Van Velzen er geen moment bij stil gestaan welke associaties de term bruin oproept. Sorry, dat wij dat zo boosaardig dachten. De verklaring van Van Velzen zelf klinkt een stuk aannemelijker: de term bruin is vaker gebruikt. Daar heeft zij een punt. De website Retecool - ja echt, die bestaat - hanteert de term al in februari, vlak na de val van Balkenende IV. NRC-correspondent Guus Valk meldt op twitter dat zijn collega Pim Vermaat reeds in 2002 de benaming ‘bruin’ gebruikt in een interview. Van Velzen noemt Volkskrant-columnist Bert Wagendorp de bedenker van bruin. Dat klopt niet, zegt Wagendorp, hij gebruikt ‘bruin’ op 2 september voor het eerst. Zijn krant had dat al vaker gedaan. Het is opmerkelijk dat er commotie ontstaat over de opmerking van het PvdA-raadslid, bij het eerdere gebruik van het B-woord gebeurde dat niet. Het zal wel te maken hebben met haar politieke afkomst. Kritiek van links op rechts leidt kennelijk tot meer irritatie dan kritiek van bloggers, columnisten en journalisten op datzelfde rechts. En los van de associatie is het doodgewoon om kabinetten met een kleur aan te duiden: paars (VVD, PvdA, D66), grijs (CDA, PvdA, ChristenUnie) en in een vroeger verleden rooms-rood (KVP, PvdA). Niemand die zich daaraan stoort. Politieke partijen hebben allemaal hun eigen kleur, letterlijk en figuurlijk. Als je ze gaat mengen, krijg je andere kleuren. Rood (PvdA) en blauw (VVD) wordt paars. Als je daar D66 (groen) aan toevoegt, wordt het bruin. Eigenlijk was het paarse kabinet dus een bruin kabinet. Dat geldt eveneens voor paars plus: meng je de kleuren van VVD, PvdA, D66 en GroenLinks, dan krijg je bruin. Het VVD-blauw en het CDA-groen kleuren ook bruin; met de PVV (wit) wordt het zelfs lichtbruin. Bijna alle politieke combinaties krijgen een bruine kleur. En daar is niks mis mee. Volgens een kleurendeskundige op de radio staat bruin voor betrouwbaar, degelijk, loyaal en stabiel. Bruin is dus eigenlijk een geuzentitel voor Rutte, Wilders en Verhagen.


23 september: stuiptrekkingen Het lijkt alsof de rust in het CDA is teruggekeerd, na de weken durende protesten van de achterban tegen samenwerking met de PVV, na de opstand der mastodonten en na de heftige maar snel bezworen crisis in de eigen fractie. Wie het slagveld overziet, treft tussen de rokende puinhopen de lijken aan van de politiek gesmoorden: Ab Klink en Jan Schinkelshoek. Maar de gewonden in de politieke arena (Lubbers, Veerman, Wijffels, Ferrier en Koppejan) worden verzorgd en opgeknapt. In hoeverre zij straks weer politiek springlevend zijn, hangt af van het genezingsproces. Voor strijdheer Maxime Verhagen blijft het een risico. Er is geen enkele zekerheid dat de Kamerleden Ferrier en Koppejan, hoe murw geslagen ook, zich schikken in hun lot en gaan doen wat het overgrote deel van de fractie lijkt te willen, een regeer- en gedoogakkoord sluiten met VVD en PVV. Ad Koppejan zegt deze week in zijn nieuwsbrief dat hij met gemengde gevoelens terugkijkt op de afgelopen weken. Er hebben zich, schrijft hij, niet zulke mooie zaken afgespeeld. “Dat heeft bij velen in het CDA veel pijn veroorzaakt. Het was allemaal niet makkelijk.” Voor een succesvolle afronding van de formatie blijft Koppejan, en in zijn kielzog ook Ferrier, een onzekere factor: “Onze zorgen en zwaarwegende bezwaren tegen de gedoogconstructie met de PVV zijn niet weggenomen. Maar we staan open voor voorstellen die deze bezwaren kunnen wegnemen.” Open staan, dus (nog) niet gezwicht. De prominenten of mastodonten lijken wel uitgeschakeld, nadat hun open brieven aan het CDA, fractie en partij, door onderhandelaar Verhagen en waarnemend partijvoorzitter Bleker terzijde zijn geschoven. Wel zien we nog stuiptrekkingen bij oud- en oudere partijbonzen als Herman Wijffels en Cees Veerman. Maar het heilige vuur is verdwenen. Wijffels praat in Buitenhof weliswaar over politieke zedenverruwing (“Er is de afgelopen tijd in het CDA niet al te chique met mensen omgesprongen”) en verwijt Verhagen een tunnelvisie, maar stelt ook vast dat de gebeurtenissen geen invloed zullen hebben op het congres. Dat is, denkt hij, een gelopen koers. Ook Cees Veerman, oud-minister van landbouw onder Balkenende, zoekt de publiciteit, in dit geval bij de Moraalridders van de EO. Hij verwijt het CDA dat het de integratie en de inburgering heeft laten versloffen. “We zijn bloedarmoedig in ons denken”. De verkiezingen gingen niet over integratie, niet over inburgering maar over de aftrek van de hypotheekrente. Veerman noemt dat een verschraling. Hij is en blijft een fel tegenstander van samenwerking met de PVV, in zijn ogen een ondemocratische partij. Maar diezelfde Veerman zat wel als minister in een kabinet met de LPF, ook een anti-islampartij. De LPF was niet zo vinnig als Wilders, vindt Veerman nu. De LPF ging ten onder aan het ontbreken van leiderschap, dat zal de PVV niet gebeuren. En toch lijkt ook Veerman zich neer te leggen bij het onvermijdelijke, bij het minderheidskabinet van VVD en CDA gesteund door een gedogende PVV. Wat er ook gebeurt, hij zal het CDA niet in de steek laten. En zijn kritiek op de lijn-Verhagen zal hij niet meer uitspreken. Hij zal het congres wellicht bezoeken, maar zeker niet het woord voeren. Het zijn dus nog slechts stuiptrekkingen en geen verzet. Voor wat betreft de prominenten kan Verhagen opgelucht zijn, ze zijn uitgeschakeld. Nu nog afwachten wat Koppejan en Ferrier gaan doen.


24 september: ontknoping in zicht De onderhandelaars van VVD, CDA en PVV naderen het moment waarop de knopen definitief kunnen worden doorgehakt. Het Centraal Plan Bureau is druk bezig de plannen van de drie partijen door te rekenen en misschien moeten hier en daar wat aanpassingen worden gepleegd om het onvermijdelijke koopkrachtverlies – wat wil je, als je 18 miljard wil bezuinigen – te beperken. Maandag of dinsdag moet duidelijk zijn of nog die week een akkoord kan worden gesloten. Lukt dat, dan zal het CDA-congres zaterdag 2 oktober plaatsvinden. Anders wordt het een weekje later. Het congres waarop de CDA-leden zich mogen uitspreken over het regeer- en gedoogakkoord, mag rekenen op een enorme belangstelling. Gewoonlijk bezoeken zo’n duizend christen-democraten het congres van hun partij. En dat is in vergelijking met andere partijen een hoge opkomst. Nu worden zelfs twee- tot drieduizend man verwacht. Waarnemend partijvoorzitter Henk Bleker is druk op zoek naar een locatie, waar zoveel mensen terecht kunnen. “Misschien moeten we wel een voetbalstadion afhuren”, grapte hij een paar weken terug. Voor Bleker wordt het een zware klus. Hij is weliswaar gewend congressen te leiden, doet dat al een jaar of tien met verve, maar deze keer zal hij op eieren moeten lopen. Tegenstanders van samenwerking met Wilders vrezen dat ze op het congres nauwelijks aan bod komen, dat bijna alleen maar voorstanders aan het woord mogen komen. Alleen al door die suggestie te wekken, krijgt het congres, toch al niet ontbloot van enige spanning, een extra lading. Het is stemmingmakerij. Ten onrechte, want Bleker zal wel wijzer zijn. Ook de tegenstanders zullen hun stem kunnen laten horen. Ernst Hirsch Ballin, minister van Justitie en een van de criticasters van het gedachtegoed van de PVV, zal het congres in ieder geval toespreken. De voorstanders van een regeerakkoord dat gedoogd wordt door de PVV kunnen rekenen op een gloedvol betoog van onderhandelaar Maxime Verhagen. Hij zal alles uit de kast halen om het congres te overtuigen. Voordeel voor Verhagen is dat hij op dat moment al verzekerd is van de steun van minimaal 19 en maximaal 21 fractieleden (wat Ferrier en Koppejan doen, weten ze zelf nog niet). Als de fractie het akkoord afwijst, dan is een congres helemaal niet meer nodig. Dus als het congres er komt, staat Verhagen al op voorsprong. Je zult van hele goede huize moeten komen om het advies van de fractie naar de prullenmand te verwijzen. Als het allemaal doorgaat, heeft een kabinet van VVD en CDA de minimale steun van 76 van de 150 Kamerleden. Daar kan de SGP met twee zetels nog bij komen, maar ook dan blijft de steun minimaal. De oppositie loopt zich al warm, verkneukelt zich op de debatten met het kabinet. Want de PVV zal het kabinet immers niet op alle terreinen gedogen. Wilders kan waar hij dat wil de oppositie aan een meerderheid helpen en kabinetsplannen om zeep brengen. Maar dan zal de oppositie wel beter uit de bus moeten komen dan deze week. Want dat was een genante vertoning. PvdA, SP, D66 en GroenLinks zien niets in de bezuinigingsmaatregelen van 3,2 miljard die het kabinet op Prinsjesdag presenteerde. “Die gaan we eens lekker onderuit halen”, was de gedachte. Plasterk (PvdA) en Roemer (SP) kondigden een tegenbegroting van de vier partijen dinsdag al aan. Dat was tegen het zere been van D66, die helemaal van niets wist. In een ludiek persbericht meldde D66 dat de fractie had besloten om Plasterk en Roemer als voorlichters op staande voet te ontslaan wegens het verspreiden van onjuiste berichten. Het duurde twee volle dagen voordat de rijen moeizaam gesloten konden worden. Met zo’n oppositie heb je als coalitie weinig te vrezen.


27 september: Ferry praat, Ger schudt Maandagavond in Nieuwspoort. Steeds meer journalisten drentelen naar binnen in afwachting van de vermoedelijk laatste onderhandelingen tussen VVD, PVV en CDA over een regeer- en gedoogakkoord. Niemand durft naar huis te gaan. Alle bronnen melden dat de formatie die avond weleens kan worden afgerond. Blijf in de buurt, luidt het devies. Om half negen hervatten Rutte, Wilders en Verhagen de besprekingen. Het kan wel een latertje worden. Wachten, wachten, wachten; het is het lot van elke parlementaire journalist. En tijdens dat wachten wordt er gebeld, gemaild, ge-smst en op de Blackberry gepingd naar iedereen die iets zou kunnen weten. Met maar één vraag: hoe gaat het daarbinnen, komen ze eruit vanavond? De woordvoerder van CDA-onderhandelaar Verhagen blijft in de buurt, die van de VVD is inmiddels naar huis. Een aanwijzing dat het die avond nog niet rondkomt? Het blijft gissen. Dan maar kijken of Ferry Mingelen nog nieuws te melden heeft. Prominent CDA-Kamerlid Ger Koopmans kijkt mee. Als Ferry zegt dat er mogelijk die avond nog een akkoord komt, schudt Koopmans het hoofd. Als Ferry zegt dat het in ieder geval laat zal worden, waarschijnlijk tot na middernacht, knikt Koopmans instemmend. Hij weet meer, dat is duidelijk, maar buiten de hoofdbewegingen zwijgt hij in alle talen. Ook worden we weinig wijzer van Pieter Heerma, de woordvoerder van Verhagen, maar veel minder op de voorgrond dan zijn vroegere voorganger Jack de Vries. Vraag per sms: is er witte rook in zicht? Antwoord: nog niet, Winnetou! Aan humor geen gebrek bij die Heerma. Wel verwacht hij dat de onderhandelingen tot of na middernacht voortduren en dinsdagochtend worden voortgezet. Ondertussen tikt politiek analist Lex Oomkes van Trouw in een race tegen de klok heftig op zijn laptop. De deadline nadert, de krant gaat sluiten. En hij weet nog steeds niet wat er gaat gebeuren. Dus twee verhalen: 1. onderhandelingen afgerond, regeerakkoord klaar, 2. onderhandelingen duren voort. Nu maar hopen dat ze de juiste versie in de krant zetten. Joop Atsma, ook zo’n vooraanstaand CDA-Kamerlid, loopt binnen. Wil weten of er al iets bekend is. Leuk toneelstukje; als er iets bekend wordt, weet hij dat eerder dan wij. Atsma biedt aan Ger Koopmans, inmiddels naar huis, te bellen. Die zou meer moeten weten. Maar Koopmans neemt niet op, ligt kennelijk al te slapen. De besprekingen duren inderdaad lang. De tekst van een concept van het regeer- en gedoogakkoord is klaar. De onderhandelaars hebben het besproken in eigen kleine kring. Nu moet de tekst nog op punten en komma’s worden bijgesteld. Dat kost wel even, maar kennelijk gaat het goed. Rutte en Verhagen verschijnen voor het open raam. De VVD-leider, altijd goed gemutst dus daar kun je weinig uit afleiden, roept de wachtende journalisten toe dat ze maar naar huis moeten gaan. Dan doen ze ook, zodra de onderhandelaars het gebouw van de Eerste Kamer verlaten. Het is half twaalf, mooi geweest voor vandaag, morgen verder.


28 september: akkoord bereikt, Wilders kraait victorie Het publiek wordt ver weg gehouden van de ingang van de Eerste Kamer. Op zeker een meter of veertig staan nieuwsgierigen achter de dranghekken, te wachten op het moment dat Rutte, Wilders en Verhagen naar buiten komen. Ze moeten heel veel geduld hebben. Het zetten van de puntjes op de i van het regeer- en gedoogakkoord kost meer tijd dan verwacht. De jonge demonstranten die een papier omhoog houden met de tekst “Maxime, je bent een griezel” houden het niet lang vol. Uren voordat de onderhandelaars klaar zijn, verlaten ze het Binnenhof. Hun hartenkreet is niet gehoord, in ieder geval niet door het object van hun spot, CDA-fractievoorzitter Verhagen. Naarmate de dag vordert, neemt het aantal Binnenhof-watchers gestaag af. Voor de volhouders ligt een beloning in het verschiet. Als Rutte, Verhagen en Wilders om half tien naar buiten komen en eerst de pers te woord staan, lopen ze naar de dranghekken om de toeschouwers te begroeten. Er klinkt zelfs applaus voor het akkoord dat VVD, CDA en PVV hebben gesloten. Maar onduidelijk is of het applaus is bestemd voor de rechtse coalitie of alleen getuigt van opluchting omdat er na 111 dagen eindelijk een kabinet aan komt. De hele dag hangt het akkoord al in de lucht. ’s Ochtends al laten de onderhandelaars een persbericht uitgaan. We zitten in de afrondende fase, en als het loopt zoals het moet, leggen we morgen een regeer- en gedoogakkoord voor aan de fracties. Wie met zo’n mededeling naar buiten treedt, is het aan zijn stand verplicht dat waar te maken. De drie fractievoorzitters weten op dat moment al dat het akkoord er komt, voor honderd procent zeker. De sfeer is ronduit ontspannen, als de onderhandelaars gezamenlijk naar de Eerste Kamer lopen voor de laatste besprekingen. “De deugd in het midden”, roept Verhagen, wijzend op Mark Rutte. En op de vraag wat ze nog te bespreken hebben, grapt opnieuw Verhagen: “Ik zou het niet weten”. Blijmoedig als altijd mag Rutte de bereikte akkoorden als eerste toelichten. Ja, het zijn goede akkoorden, waarover hij heel enthousiast is en waarbij heel veel mensen hun vingers kunnen aflikken. Volgens Verhagen biedt het bereikte resultaat ‘een antwoord op de problemen in Nederland’. Het akkoord doet volgens hem ook recht aan de uitgangspunten van het CDA; hij denkt de achterban daarvan te kunnen overtuigen. Maar eerst zal hij de fractie op één lijn moeten krijgen en dat is met dwarsliggers Koppejan en Ferrier nog een hele klus. Wat de akkoorden inhouden, blijft nog even geheim. De drie fracties moeten er eerst hun oordeel over vellen. VVD en PVV doen dat in hun eigen fractiekamer. Het CDA zoekt nog naar een geheime locatie. Liever geen mediahype als tijdens de tweedaagse crisis. Over het motto van het regeerakkoord zwijgen de onderhandelaars. Het is er wel, zegt Rutte, maar we maken dat pas donderdag bekend. Dat geldt ook voor de inhoud van het akkoord. Is de 18 miljard aan bezuinigingen bereikt? Wat betekent dat voor de koopkracht van de burger? Wordt Nederland echt veiliger? Rutte: donderdag! Wie het meest geniet van het nog onbekende resultaat is PVV-leider Wilders. Waar hij al maandenlang op hoopt maar aanvankelijk wordt tegengehouden door een onwillig CDA en door de paars-plus-poging, is uiteindelijk toch gelukt. “We zitten in het centrum van de invloed”, concludeert Wilders tevreden. Nog maar een paar jaar geleden een eenmansfractie, nu een partij die VVD en CDA in het regeerzadel moet houden. De oppositie gruwt bij de gedachte. Alexander Pechtold spreekt van een marionettenkabinet, Job Cohen noemt het akkoord het slechtst denkbare van deze formatie en Emile Roemer houdt zijn hart vast voor de maatregelen die dit rechtse kabinet gaat nemen. Maar Wilders kraait victorie: geen Cohen, geen Halsema en geen Pechtold. Hij noemt dat goed voor Nederland. “Links zal niet veel te vertellen hebben”.


30 september: wachten op het CDA Alle ogen zijn gericht op de vergadering van de CDA-fractie, die het akkoord van Rutte, Wilders en Verhagen moet goedkeuren. De belangstelling is enorm. Om te voorkomen dat de beeldvorming opnieuw wordt bepaald door chaotische toestanden voor de deur van de fractie, besluit de leiding om op een geheime plaats te vergaderen. Maar erg geheim blijkt de plek niet te zijn; binnen enkele uren weet Nederland dat het CDA samenkomt in het splinternieuwe Hilton-hotel in Den Haag. Niet de geheimhouding, maar het weren van de pers is de belangrijkste overweging van het CDA elders te vergaderen. En dat lukt prima. Fractieleden rijden de garage in zonder last te hebben van opdringerige journalisten. Doorrijden, raampje dicht. Er kan geen vraag worden gesteld. Alleen onderhandelaar Verhagen en waarnemend partijvoorzitter Bleker zijn zo sportief via de hoofdingang naar binnen te gaan en vragen van journalisten lijdzaam te ondergaan. Daarna is de deur dicht, hermetisch. Alleen van buitenaf, door het glas, kunnen wat hectische plaatjes worden gemaakt. Journalisten mogen alleen onder begeleiding van het hotelpersoneel naar binnen om te plassen. Net als bij de VVD en de PVV begint de fractievergadering van het CDA om één uur. Rutte, Wilders en Verhagen houden een inleidend praatje. Daarna slaan de fractieleden aan het lezen, 60 pagina’s lang. Volgens verwachting is de PVV-fractie het eerst klaar. Wilders meldt verheugd dat zijn fractieleden unaniem instemmen met het regeer- en gedoogakkoord. Er zijn wat kleine, vooral tekstuele wijzigingsvoorstellen ingediend, maar die mogen geen naam hebben. De term amendement, een parlementair voorstel tot wijziging van een tekst, vindt Wilders te zwaar uitgedrukt. Bij de VVD duurt de bespreking een uurtje langer, maar na precies vier uur vergaderen zijn ook de liberalen klaar. Akkoord en unaniem. Nee, zegt Mark Rutte, het kostte niet veel moeite de fractie te overtuigen. Dat hadden we al in de gaten. Bij binnenkomst, dus nog voor de vergadering begint, krijgt Rutte een warm applaus. Rutte spreekt nog wel van een kritische fractie, want dat zijn VVD’ers nu eenmaal, maar het klinkt niet erg overtuigend. De wil om als grootste partij te regeren, de wens om de premier te mogen leveren, dat staat bij de VVD voorop. Bij het CDA is juist dát het grote twijfelpunt. Willen we wel regeren, als we daarbij afhankelijk zijn van de steun van de PVV? Kunnen we dan niet beter in de oppositie gaan zitten? Veel fractieleden denken pragmatisch, door te regeren kunnen we wellicht kiezers terughalen, tonen we aan dat we onze bestuurlijke verantwoordelijkheid nemen. Anderen stellen zich principieel op, we verloochenen onze christelijke uitgangspunten als we in zee gaan met die verfoeide PVV’ers. De uren verstrijken, zonder resultaat. Het kost Verhagen kennelijk erg veel moeite om zijn fractiegenoten op één lijn te krijgen. Hier en daar wordt zelfs gesproken over een nieuwe crisis in het CDA. Christen-democraten proberen het beeld te kantelen: dit is juist democratie in optima forma, het akkoord wordt regel voor regel doorgenomen, dat kost tijd. Maar ook bij de VVD werd het akkoord regel voor regel besproken, die waren in vier uur klaar. Om negen uur ’s avonds is de fractie nog steeds bezig. Partijvoorzitter Bleker wordt ingezet om de druk op de fractie om haast te maken, te vergroten. Voor de camera van EO’s Moraalridders zegt Bleker dat het partijbestuur instemt met het regeerakkoord. Hij snapt dat de fractie meer tijd nodig heeft, omdat die – in tegenstelling tot het partijbestuur – elke afspraak nauwkeurig moet toetsen. Maar de boodschap is helder: wij zijn akkoord, willen jullie alsjeblieft snel volgen? Wachten op het CDA duurt heel wat langer dan de toneelvoorstelling ‘wachten op Godot’. Rond middernacht is de fractievergadering geschorst voor overleg in kleine kring. Ank Bijleveld, tweede onderhandelaar, praat apart met de twee dwarsliggers in de fractie, Ad Koppejan en Kathleen Ferrier. Ze zien nog steeds niks in de samenwerking met de PVV. Zonder steun van de twee heeft de beoogde coalitie van VVD, CDA en PVV geen meerderheid in de Tweede Kamer. En gaat het feest niet door. Als de fractievergadering uiteindelijk tot een einde komt, zijn Koppejan en Ferrier nog steeds niet over de streep getrokken. Ondanks de hulp van Donner en Eurlings, die het hotel in de loop van de nacht bezoeken. De fractie komt niet verder dan een besluit bij meerderheid: 19 leden voor, 2 twijfelaars. Het congres van zaterdag wordt steeds belangrijker.


30 september: de kogel door de kerk Maxime Verhagen is gebroken. Vijftien uur lang heeft hij ingepraat op zijn fractiegenoten Koppejan en Ferrier om hun steun te krijgen voor het regeer- en gedoogakkoord. Het lukt niet. Ze vinden het hooguit goed dat het resultaat van de formatie-onderhandelingen wordt voorgelegd aan het CDA-congres. Maar instemming? Ho maar, dat gaat ze te ver. Ze blijven tegen samenwerking met de PVV. Teleurgesteld zoekt Verhagen zijn bed op. Voor drie uurtjes slaap. Want dan wacht weer een ontmoeting met Mark Rutte en Geert Wilders om de laatste wijzigingen in het akkoord vast te leggen. Naast oververmoeidheid wordt Verhagen geplaagd door hernia-pijnen. Maar hij blijft optimistisch, is er zeker van dat het CDA-congres de plannen zal steunen. In de fractie wordt geapplaudisseerd als het akkoord definitief rond is. Ook Koppejan en Ferrier klappen mee, stelt Verhagen tevreden vast. Maar hun applaus mag niet worden verward met steun. Daar moet Verhagen maar even niet aan denken. Eerst de presentatie van het regeerakkoord, dan het congres van zaterdag. Pas volgende week dinsdag moeten Koppejan en Ferrier hun uiteindelijke oordeel geven. Dan wordt duidelijkheid of het nieuwe kabinet Rutte-Verhagen de steun heeft van 76 (de meerderheid) of van 74 (de minderheid) leden van de Tweede Kamer. Rutte en Wilders negeren de problemen in het CDA. Want vandaag wordt er een feestje gebouwd: de presentatie van het regeer- en gedoogakkoord. In de Noenzaal van de Eerste Kamer, loodrecht onder de ruimte waar de drie onderhandelaars zeven weken lief en leed hebben gedeeld, staan de camera’s opgesteld voor de live-uitzendingen van NOS en RTL. In de zaal is een aparte ruimte, omringd met rode koordjes, gereserveerd voor de mede-onderhandelaars Schippers (VVD), Bijleveld (CDA) en Madlener (PVV). De deuren gaan dicht, niemand mag eruit voor het einde van de presentatie. RVD-baas Henk Brons houdt niet van onrustige momenten in de zaal als journalisten naar hun redacties willen rennen om het nieuws wereldkundig te maken. Mark Rutte mag beginnen, legt nog eens uit waarom er geen meerderheidskabinet kon worden gevormd. Want Wilders bestrijdt de islam als politieke ideologie en Rutte en Verhagen hechten aan de vrijheid van religie, want zo zien zij de islam. Maxime Verhagen benadrukt dat iedereen in Nederland gelijk is en dat afkomst er niet toe doet. Teksten die Wilders pijn aan de oren moeten doen. Maar hij blijft lachen, noemt het akkoord historisch. Er gaat een nieuwe wind waaien, zegt hij, we gaan de toestroom van asielzoekers en immigranten fors indammen, 50 procent minder instroom van niet-westerse allochtonen. Rutte en Verhagen benadrukken liever dat ze orde op zaken gaan stellen, dat ze de overheidsfinanciën gezond gaan maken. Achttien miljard euro bezuinigen is een mega-bedrag, dat heeft geen enkel kabinet ooit voor elkaar gekregen. En de burger gaat er nauwelijks wat van merken, de koopkracht komt uit op nul, niks erbij, niks eraf. Helaas geldt dat niet voor 65-plussers en mensen met een uitkering, die gaan er wel op achteruit. Ambtenaren die hun baan dreigen te verliezen, organisaties die afhankelijk zijn van overheidssubsidies, kansarme migranten, de NOS; ze zullen allemaal niet blij zijn met het pakket aan maatregelen die Rutte, Verhagen en Wilders, de laatste vanaf de zijlijn, over Nederland uitstrooien. Maar leraren worden voortaan beloond naar prestatie en de ouderenzorg krijgt 12.000 paar extra handen. Dat dan weer wel.


1 oktober: datingbureau Opstelten Als Ivo Opstelten volgende week bij de koningin zijn ontslag indient als informateur, kan hij een succesvol datingbureau beginnen. De VVD’er aan wie talrijke kwaliteiten worden toegedicht, blijkt ook te beschikken over de gave om de juiste mensen aan elkaar te binden. Mark Rutte, Geert Wilders en Maxime Verhagen hóren bij elkaar, dat zie je zo. Ze hebben een klik, zoals dat in de datingwereld wordt genoemd. Vooral de combinatie Verhagen-Wilders is een bijzondere. De twee vertegenwoordigen tegengestelde stromingen in politiek Nederland en botsen dan ook voortdurend. Als minister van buitenlandse zaken heeft Verhagen veel te stellen met de uitlatingen van Wilders die in het buitenland weerzin wekken. Het verbranden van de koran, waartoe Wilders graag oproept, is niet de meest geliefde hobby in landen als Iran, Irak, Saoedi-Arabië en Indonesië. Verhagen mag het elke keer weer uitleggen. Nee, Wilders is weliswaar een parlementariër, maar hij verkondigt niet de mening van de Nederlandse regering. Als Wilders zijn plannen openbaart om Fitna te maken, is het hek van de dam. Verhagen moet in het buitenland praten als Brugman om te voorkomen dat het Nederlands bedrijfsleven schade ondervindt, dat Nederlanders in islamitische landen worden bedreigd. Tot twee keer toe moet Verhagen meer dan twintig ambassadeurs uitnodigen om uit te leggen dat Wilders mag zeggen wat hij wil, hoe naar dat ook is. En ondertussen klaagt Wilders dat Verhagen hem te weinig beschermt, dat hij in het buitenland het risico loopt gearresteerd te worden. Alsof dat de schuld van Verhagen is! Dat de twee aan de onderhandelingstafel geraken, is al bijzonder. Dat ze ook nog prima met elkaar kunnen opschieten, als mens dan, is nog opmerkelijker. Verhagen en Wilders blijken elkaars humor te waarderen, maken dezelfde soort foute grappen en beginnen zowaar van elkaar te accepteren dat ze er totaal verschillende standpunten op na houden. Mede-onderhandelaar Ab Klink begrijpt er niets van. Hem ontgaat de humor van Wilders en Verhagen. Als er weer een grap wordt gemaakt, denkt Klink dat het ernst is. En als het geen ernst blijkt te zijn, dan vindt Klink de vorm van humor allesbehalve leuk. Mark Rutte kan met iedereen door één deur, dat zit in zijn karakter. Wilders kent hij nog als partijgenoot, wat in dit geval geen belemmering is voor een vriendschappelijke band. Rutte zat in het kabinet, toen Wilders uit de fractie werd gegooid. Hij had er weinig mee te maken, het was Jozias van Aartsen die een einde maakte aan de VVD-loopbaan van Wilders. Geen rancune dus bij Wilders jegens Rutte. Bij de presentatie van het regeerakkoord neemt Rutte zelfs het taalgebruik van Wilders over. “In de woorden van Geert”, grapt hij, “wij zijn gekke Henkie niet”. En ook met Maxime Verhagen kan Rutte goed opschieten. Jarenlang samen in het kabinet en over heel veel onderwerpen dezelfde mening. Toen de CDA-fractie moeilijk begon te doen over een regering met VVD en PVV, haalde Rutte zijn schouders op. “Ach, als de fractie niet wil, dan mag Verhagen ook alleen in mijn kabinet komen zitten. De VVD-standpunten draagt hij toch al uit”. Persoonlijke verhoudingen zijn belangrijk, zeker in een minderheidskabinet. De vierde editie van Balkenende’s kabinet ging te gronde aan onderling wantrouwen tussen CDA en PvdA. Die twee partijen zullen voorlopig niet meer samen in een regering te zien zijn. Maar als Rutte en Verhagen erin slagen gelijkgestemde geesten, zowel in de politieke als in de menselijke omgang, dan kan het nieuwe kabinet het lang volhouden. Ook Van Agt en Wiegel, vrienden van elkaar, maakten de kabinetsperiode vol, met slechts 77 Kamerleden van wie er zeven te boek stonden als dissident.


4 oktober: voorzitten is ook een vak Op internet circuleert een foto van Henk Jan Ormel als deelnemer aan het historische CDA-congres in de Rijnhal in Arnhem. Zowel met de linker- als de rechterhand houdt hij een stembriefje omhoog, vóór. Dat heet stemfraude. Kennelijk is Ormel, voorzitter van de Kamercommissie voor buitenlandse zaken, op zijn vele buitenlandse reizen zo vaak met dit fenomeen geconfronteerd dat hij dat als normaal beschouwt. Op ongeveer hetzelfde moment klaagt een mevrouw bij de congresvoorzitter dat CDA-leden meer dan één stembriefje in het mandje deponeren. Dagvoorzitter Jan Houben weet zich geen raad met die klacht en stuurt de mevrouw het bos in. Hij heeft niet de indruk dat er wordt gesjoemeld, maar belooft de dame in kwestie er zonodig op terug te komen. Ze hoort nooit meer wat. Het zweet gutst inmiddels van Houbens voorhoofd. Het congres dreigt uit de hand te lopen. Eerder loopt het juist op rolletjes, sprekers houden zich keurig aan de 1 minuut die ze toebedeeld krijgen en als ze er toch overheen gaan, wordt de microfoon uitgezet. Het is strak georganiseerd, bijna communistisch. Het kan ook niet anders met meer dan vierduizend mensen in de zaal. Het gaat pas fout als er aan het eind van de dag gestemd moet worden. De leiding van het CDA wilde geen elektronische stemkastjes huren. Die kosten bijna acht euro per stuk, met ruim vierduizend wordt dat veel te duur. Dus wordt gekozen voor stembriefjes. Dat kost een hoop tijd aan het handmatig tellen van de stemmen, maar is wel een stuk goedkoper. De stembiljetten moeten in een mandje worden gedeponeerd. Dat gaat al mis bij de eerste resolutie, die samenwerking met de PVV afwijst. Houben verandert de procedure in stemmen bij handopsteking. De resolutie wordt verworpen. Bij de tweede resolutie, wél samenwerken met de PVV, wordt zowel via handopsteking als met het briefje gestemd. De chaos is compleet als blijkt Jan Houben kleurenblind is, hij erkent dat zelf, en niet kan aangeven met welk briefje gestemd moet worden. “Deze kleur”, schreeuwt Houben in de microfoon terwijl hij een stembriefje in de lucht houdt dat het midden houdt tussen lichtgroen en lichtgeel. De congresgangers pakken maar wat. Voorzitten is ook een vak, zegt Henk Bleker die het gebeuren op afstand gadeslaat. De waarnemend partijvoorzitter ontneemt Houben het laatste beetje zelfvertrouwen door op te merken dat het leiden van de gemeenteraadsvergadering van Barneveld - Houben is burgemeester van dat Veluws dorp met 31 voor het merendeel gezapige raadsleden - iets anders is dan het voorzitten van een vierduizend man tellend congres. Je krijgt zowaar medelijden met de burgemeester die hupt van het ene been op het andere en de handen zo strak om de katheder klemt dat de knokkels wit uitslaan. Dat mag je zo’n man niet aan doen. Voor Houben is de zenuwslopende klus geklaard, als Bleker de uitslag van de stemming bekendmaakt: het CDA-congres stemt met 68 tegen 32 procent in met het voorstel een regeringscoalitie te vormen met de VVD, dat gedoogd wordt door de PVV. Ondanks de vreugde bij Verhagen, wiens politieke lot als een zijden draad hangt aan de uitslag van de stemming, is er toch twijfel. Het aantal tegenstemmers is veel groter dan verwacht. Het feestje bij de tegenstanders, Koppejan en Ferrier voorop, lijkt groter dan dat bij de voorstanders. De twee dissidenten voelen zich gesteund door een niet te negeren deel van het congres en kondigen meteen aan in de fractie te blijven, om dat tegengeluid te laten horen. Hoe ze dat gaan doen, is nog onduidelijk. De twee zullen in de fractievergadering, die morgen definitief moet besluiten over de samenwerking met VVD en PVV, vermoedelijk ruimte claimen om op onderdelen afwijkend te mogen stemmen. Dat kan de fractie bijna niet weigeren, al was het maar om die 32 procent aan tegenstanders tegemoet te komen en binnen de club te houden. Formeel berust de coalitie dan op een meerderheid van 76 zetels, in de praktijk zal op onderdelen de steun van de twee man sterke SGP moeten worden gezocht om die meerderheid te behouden. Kees van der Staaij en Elbert Dijkgraaf, wie kent de SGP’ers niet, worden steeds belangrijker.


Aanvulling op 4 oktober In het formatiedagboek van 4 oktober wordt geschreven – en aan de hand van een ANP-foto aangetoond - dat Henk Jan Ormel tijdens het CDA-congres twee stembiljetten omhoog houdt. Op dezelfde foto is te zien dat ook Eddy van Hijum twee stemmen uitbrengt. Dat heb ik betiteld als stemfraude, ook al zullen die dubbele stemmen nauwelijks invloed hebben gehad op de uitslag. Het CDA is niet blij met die betiteling. Wat blijkt? Zo’n 250 CDA-leden hebben volgens de partijstatuten recht op een dubbele stem. Aan elke afdeling zijn verhoudingsgewijs extra stemmen toebedeeld, dat verschilt per provincie. De oorspronkelijke achtergrond van deze extra stemmen is de afstand tussen thuisbasis en de plek waar het CDA congresseert, voor veel leden kan de afstand te groot zijn om het congres te bezoeken. Henk Jan Ormel en Eddy van Hijum zijn twee van de gelukkigen die een extra stem mochten uitbrengen. Van stemfraude is geen sprake.


5 oktober: Koppejan en Ferrier zijn om En wéér een fractievergadering van het CDA. Worden christen-democraten nou nooit eens moe? De media sjokken voor de zoveelste keer naar de deur van de fractiekamer, de deur die de laatste weken niet uit beeld te krijgen was. Bij het CDA zijn ze dat ook een beetje zat. Een week eerder werd uitgeweken naar het Hilton-hotel, al was het maar om de deur uit beeld te houden, maar de fractie wil niet een tweede keer op kosten worden gejaagd. Dus noodgedwongen terug naar de vertrouwde fractiekamer. Om de deur niet te tonen, worden journalisten uit de gangen rond de fractiekamer geweerd. Beter voor het imago. Als het maar weer geen 13 uur gaat duren. Ad Koppejan en Kathleen Ferrier moeten vandaag hom of kuit geven. Blijven de twee CDA-dissidenten bij hun standpunt dat samenwerking met de PVV uit den boze is of gaan zij mee met de meerderheid van het CDA-congres dat de beoogde coalitie wél ziet zitten? Partijvoorzitter Henk Bleker heeft een indringend gesprek met ze. Slim dat hij dat doet, een gesprek met Maxime Verhagen zou de tegenstellingen alleen maar verdiepen. Het lukt Bleker de twee te overtuigen. Zij gaan akkoord met de totstandkoming van het nieuwe kabinet, geen blokkade meer, maar mogen hun principiële bezwaren blijven uiten. Verhagen is opgelucht, alle 21 fractieleden stemmen in met het regeerakkoord. Ook Mark Rutte is blij. De drie onderhandelaars gaan, na het fractieberaad van het CDA, voor de laatste keer naar informateur Opstelten. Verhagen moet Rutte en Wilders overtuigen dat ze kunnen rekenen op de volle steun van de CDA-fractie. Het beraad duurt ruim twee uur. Wel erg lang, vinden velen. Zou Wilders hiermee kunnen instemmen, zou hij overtuigd zijn van de goede wil van het CDA? Ja, dat is hij, vol overtuiging. Maar, vragen journalisten, Koppejan en Ferrier gaan u wel zeer kritisch volgen. Het antwoord van Wilders is politiek fenomenaal en niet te bestrijden: “Dat is ze maar geraden ook!” En ook Mark Rutte, de beoogde premier, gelooft in de steun van het CDA: “We hebben nu 76 Kamerzetels, dat is genoeg.” Het kabinet Rutte-Verhagen gaat er komen, de laatste hobbels zijn genomen. Informateur Ivo Opstelten mag zijn eindverslag uitbrengen aan de koningin. Aan zijn opdracht, het formeren van een kabinet dat mag rekenen op een vruchtbare samenwerking met de Staten-Generaal, is voldaan. Wat de koningin nog rest, is de benoeming van Rutte tot formateur. Aan hem de taak een ministersploeg samen te stellen. De oppositie kreunt. “Dit is geen stabiel kabinet”, roept PvdA-leider Cohen. En verwijst daarbij naar de grote minderheid in de CDA-achterban die samenwerking met de PVV niet ziet zitten. Maar Rutte, die eindelijk het kabinet van zijn eerste voorkeur krijgt, gaat onverdroten voort. Om het CDA te paaien krijgt die partij zes van de twaalf ministersposten, een geste die niet overeenstemt met de zetelverdeling in de Tweede Kamer van 31 tegen 21. Maar de VVD krijgt de minister-president en de enige ministerspost zonder portefeuille gaat naar het CDA, die van immigratie/integratie. CDA-fractiesecretaris Sybrand van Haersma Buma lijkt daarvoor de meest geschikte kandidaat. Het gezelschapsspel om de poppetjes is begonnen. De VVD heeft een aantal toppers in de aanbieding: Ivo Opstelten, oud-burgemeester van Rotterdam en informateur, Uri Rosenthal, fractievoorzitter in de Eerste Kamer, en Edith Schippers, de rechterhand van Rutte in de fractie. Ook het CDA meent met kanjers te kunnen komen: Jan Kees de Jager wordt opnieuw minister van Financiën, Piet Hein Donner, nu nog minister van Sociale Zaken, is in voor de post van Binnenlandse Zaken. En óf Gerda Verburg, minister van Landbouw, óf Marja van Bijsterveldt, staatssecretaris van Onderwijs en oud-partijvoorzitter, mogen terugkeren in het kabinet. En dan zijn er nog acht staatssecretariaten te verdelen. Vier gaan er naar de VVD, vier naar het CDA. Kamerleden Paul de Krom en Halbe Zijlstra en Frits Huffnagel, oud-wethouder in Den Haag, zijn kanshebbers. Bij het CDA valt nadrukkelijk de naam van Kamerlid en Fries Joop Atsma. Hij heeft zich jarenlang het vuur uit de sloffen gelopen om het CDA in de vaart der volkeren mee te nemen. De beloning wacht.


6 oktober: het staatsgeheim van de VVD De fracties in de Tweede Kamer bereiden zich voor op de komst van het kabinet Rutte-Verhagen. VVD en CDA moeten een nieuwe fractievoorzitter kiezen. Want Rutte gaat als premier naar het kabinet en Verhagen als vice-premier. Opdat de mensen met ambitie opstaan! Bij de VVD hebben ze daar een bijzondere werkwijze voor, de zogenoemde biechtstoelprocedure. Elk Kamerlid moet tegenover een commissie onder leiding van de nestor van de fractie – in dit geval Willibrord van Beek – vertrouwelijk zijn voorkeur uitspreken. Van Beek voert dertig gesprekken en komt vervolgens tot een conclusie die hij aan de fractie voorlegt. Wie de meeste stemmen krijgt, wordt de baas. Een zeer open procedure, een liberale partij als de VVD die openheid propageert waardig. Maar dat blijkt een misverstand. Als de cameraploeg van RTL Nieuws de gebeurtenissen wil vastleggen, grijpt de VVD-voorlichter in. Nick Kouwenhoven is zijn naam. Hij vindt het maar niets dat het bezoek van bijvoorbeeld Charlie Aptroot of Halbe Zijlstra aan de commissie filmisch wordt geregistreerd. De hulp van de beveiligingsdienst van de Tweede Kamer wordt ingeroepen. Breedgeschouderde jongens vegen de gangen rond de fractiekamer van de VVD leeg. Geen cameraploegen, geen journalisten. Het lijkt Noord-Korea wel, waar de opvolger van partijleider Kim Jong-il, tevens president, in het diepste geheim door het congres wordt bepaald. De communistische partij besluit zelf wel wanneer het volk hiervan weet mag hebben. De geheimzinnigheid van de VVD is gênant, ronduit belachelijk. Het gaat hier om de keuze van een nieuwe fractievoorzitter, van de man of vrouw die straks het VVD-gezicht naar buiten is. Half Nederland weet allang dat Stef Blok, twaalf jaar lid van de fractie en succesvol campagneleider, de meest kansrijke kandidaat is. Maar van voorlichter Nick Kouwenhoven mag het volk, mogen wij, dat niet weten. De pers wordt urenlang op afstand gehouden, alsof het gaat om een staatsgeheim. Zelfs als de VVD om half vijf ’s middags een persbericht uitstuurt waarin de keus voor Stef Blok bekend wordt gemaakt, moeten de journalisten op vijftig meter afstand blijven. Pas een halfuur later mogen plaatjes worden gemaakt van de nieuwe fractievoorzitter. Want dat heeft Kouwenhoven zo bedacht. Blok is, ondanks zijn ervaring, nerveus. Hij belooft geen fractievoorzitter te zijn die klakkeloos doet wat het kabinet in gedachten heeft. Nee, de nieuwe VVD-fractie zal de randen van het regeerakkoord opzoeken, zonodig nieuwe eisen stellen als het landsbelang daarom vraagt. Blok wordt geen Pieter van Geel, de oud-fractievoorzitter van het CDA die bij zijn aantreden aankondigde het voortbestaan van het kabinet-Balkenende te zien als zijn belangrijkste opdracht. Maar bij doorvragen blijkt Stef Blok toch iets minder standvastig, op de eerste plaats moet het kabinetRutte overeind gehouden worden. Het is immers een minderheidskabinet. Cohen en consorten zal niet worden gegund het kabinet voortijdig naar huis te sturen. Het CDA is een stuk opener. Een nieuwe fractievoorzitter is nog lang niet gekozen, maar christen-democratische Kamerleden erkennen openlijk dat er geen voor de hand liggende kandidaat is. Sommige Kamerleden, geschikt voor de functie, zullen toetreden tot het kabinet en zijn dus niet beschikbaar. Misschien moet Ank Bijleveld, de tweede onderhandelaar en inmiddels benoemd tot Commissaris van de Koningin in Overijssel, het maar gaan doen. Tot kerst blijft ze in ieder geval in de Tweede Kamer. Dat geeft de fractie wat meer tijd om te zoeken naar een opvolger voor Maxime Verhagen. Geen geheimzinnigheid over iets wat niet geheim hoeft te zijn.


7 oktober: 3000 dagen Nu Mark Rutte door de koningin is benoemd tot formateur en kan beginnen met het voeren van gesprekken met kandidaat-bewindslieden, is het einde van het kabinet Balkenende op een haar na gevild. Vrijdag 8 oktober gaat Balkenende voor de laatste keer naar de Trêveszaal om de vergadering van de ministerraad te leiden. Het wordt een historische dag, Balkenende is precies 3000 dagen premier. Dat dik acht jaar Balkenende 3000 dagen zijn, is bijna niet te bevatten. Het lijkt nog maar zo kort geleden dat de toen buitengewoon jonge premier in binnen- en buitenland werd neergezet als de Harry Potter van Nederland. Het klonk misschien niet vriendelijk, zelfs denigrerend, maar het heeft Balkenende geen windeieren gelegd. Jack de Vries, toen nog zijn makker en politiek assistent, was zelfs opgetogen over het Harry Potter-effect. Het leverde Balkenende bij verkiezingen een hoop stemmen op, een hoop goodwill en vooral nationale en internationale bekendheid. Buitenlandse journalisten, van Engeland tot China, van Canada tot Australië, waren buitengewoon nieuwsgierig naar dat rare Hollandse mannetje. Nou, dat rare mannetje bleek heel wat meer in zijn mars te hebben dan aanvankelijk werd vermoed. Werd hier in de polder nog om hem gegniffeld, een profeet wordt immers nooit in eigen land gewaardeerd, in Brussel en andere Europese hoofdsteden rees zijn ster. Franse presidenten als Chirac en Sarkozy, regeringsleiders als Berlusconi, Blair, Schröder en Merkel, allemaal spraken ze graag en vaak met hem, ook al kwam hij uit dat – in hun ogen – onbeduidende landje. En hij bereikte ook wat. Hij regelde samen met Gerrit Zalm een korting van één miljard euro op de jaarlijkse contributie van ons land aan Europa, overtuigde de rest van Europa dat de CO2-uitstoot en het energieverbruik drastisch omlaag moest. Hij was een graag geziene gast in het Witte Huis, ook al moest Bush een keer ingefluisterd worden hoe de premier uit Nederland ook al weer heette. Hij bekritiseerde de Russische president Poetin in de Ridderzaal recht in zijn gezicht over de ongehoorde bemoeienis van diens land met de verkiezingen in Oekraïne. Zo’n man verdient een waardig afscheid, ook al valt op zijn premierschap best wel wat af te dingen. Geen enkel kabinet tot een goed einde kunnen brengen, geen leiderschap op cruciale momenten, gestuntel tijdens debatten over de deelname aan de oorlog in Irak, de Catshuisbrand en de kosten van het Koninklijk Huis. Maar het probleem is dat Jan Peter Balkenende helemaal niet zit te wachten op een waardig afscheid. Hij vertrekt het liefst met stille trom. Geen persconferentie van de premier, ook al is het zijn laatste ministerraad. De parlementaire pers had graag op passende wijze afscheid genomen van de premier. Honderden persconferenties in die acht jaar, dat schept toch een band. Maar Balkenende wil er niet van weten. Het is mooi geweest. “Die man verdient het om door de voordeur het pand te verlaten”, schrijft Meus van der Poel, oud-partijvoorlichter van het CDA. En gelijk heeft-ie. Maar zo gaat het kennelijk niet in dit land. Premiers vertrekken op het moment dat de opvolger zich trappelend van ongeduld aandient. Nog even een handtekening plaatsen op het document dat de overdracht van het ministerie regelt. Nog even de huissleutel van het Torentje, de werkkamer van de premier, uit je zak halen en aan je opvolger geven. Een amicale klap op de schouder van je opvolger, succes jongen, maak er iets moois van. Camera’s draaien, fototoestellen klikken voor de laatste maal. En dan nog één keer in de dienstauto naar huis, nagezwaaid door toevallige passanten op het Binnenhof. De volgende dag moet je jouw inmiddels acht jaar oude auto zelf uit de mottenballen halen of een OV-chipkaart kopen. Zo gaat dat als je je acht jaar lang, zeven dagen in de week, uit de naad hebt gewerkt in het belang van het land. Mark Rutte weet wat hem te wachten staat.


8 oktober: Rutte verraadt kandidatuur Donner De dag is pas drie minuten oud, als Mark Rutte monter de Noenzaal van de Eerste Kamer binnen stapt. Hij heeft zojuist een bijna drie uur durend gesprek gevoerd met de koningin en oogt desondanks fris. Desondanks, want gesprekken met de koningin zijn altijd pittig, zeggen ingewijden die ‘het geheim van Huis ten Bosch’ eigenlijk dienen te bewaken. Het is een publiek geheim dat de koningin een kandidaat-premier het vuur aan de schenen legt. Ze wil weten met wie ze te maken heeft, wie ze straks wekelijks over de vloer krijgt, of hij in staat is het land in goede banen te leiden. Balkenende weet er van mee te praten: ook hij werd acht jaar geleden onderworpen aan een uren durend spervuur van vragen voordat de koningin hem tot formateur benoemde. Rutte oogt alsof hij de vuurproef zonder veel moeite heeft doorstaan. Wacht ontspannen op het seintje van Radio 1, dat de live-verbinding gereed is voordat hij aan zijn persconferentie kan beginnen. Hij is goed in zijn antwoorden, maar de vermoeidheid is uiteindelijk niet te verbloemen. Als Ferry Mingelen informeert naar de zwaarte van de portefeuille Binnenlandse Zaken, geeft Rutte een helder en eerlijk antwoord. Ferry is alert. Zo, zegt hij, dus Piet Hein Donner krijgt een behoorlijk zware portefeuille? Ja, antwoordt Rutte, maar Piet Hein Donner kan dat best aan. Om vervolgens enkele seconden te pauzeren om zichzelf te corrigeren. “Ik bedoel natuurlijk te zeggen dat dat geldt áls Donner de kandidaat voor deze post is”. Gegrinnik in de zaal. Mark Rutte verspreekt zich, verraadt onbewust de kandidatuur van Donner. Als de persconferentie voorbij is en Rutte naar het Plein wandelt voor een meer dan verdiend biertje, komt hij Piet Hein Donner tegen, als gebruikelijk op de fiets. “Piet Hein, sorry, ik heb per ongeluk je kandidatuur verraden”, schatert Rutte. Donner houdt daar wel van, op zijn gezicht verschijnt een glimlach van intens genot: “Dat is mij nog niet gewaar geworden”. Het zijn beginnersfoutjes die een aanstaand premier mag maken, die hem zelfs positieve credits opleveren. Liever een premier die zich af en toe in alle oprechtheid verspreekt dan een minister-president die de ultieme voorzichtigheid in acht neemt en uitsluitend politiek correcte antwoorden geeft, de grootste gruwel van parlementaire journalisten. Het overkomt Rutte diezelfde avond nog een keer. Bij de persconferentie draagt de beoogde premier een bruine das. Niet handig en een bevestiging voor alle commentatoren die zijn kabinet vanwege de samenwerking met de PVV van Wilders al schamper hebben betiteld als ‘bruin 1’. Maar Rutte heeft daar gewoon niet bij stil gestaan. De onbevangenheid van de nieuwe premier. Het zijn uiterlijkheden, die er weliswaar toe doen maar niet doorslaggevend zijn. Het gaat natuurlijk om de inhoud. En dan blijkt dat Rutte heel goed heeft nagedacht over de samenstelling van zijn ministersploeg. De VVD zet zwaargewichten in: Ivo Opstelten als minister van Veiligheid, Uri Rosenthal als bewindspersoon op Buitenlandse Zaken, Henk Kamp de eerste man op Sociale Zaken. Allemaal mensen met een rijke bestuurlijke ervaring, die in staat zijn om de Tweede Kamer te overtuigen, die goed zijn in het debat, die in staat zijn de oppositie de mond te snoeren. Want dat heeft een minderheidskabinet met niet meer dan 52 zetels in het parlement hard nodig. Ook het CDA komt met bestuurlijke kanjers: Maxime Verhagen als vice-premier op Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, Jan Kees de Jager als inmiddels ervaren minister van Financiën, Piet Hein Donner, de door de wol geverfde bewindsman op Binnenlandse Zaken, en Hans Hillen, de nieuwe man op Defensie. Daar krijgt de Tweede Kamer nog een harde dobber aan. Dit kabinet gaat de rit, ruim vierenhalf jaar, gewoon uitzitten.


11 oktober: rollatorkabinet met weinig vrouwen Ben je net lekker bezig om snel een ministersploeg samen te stellen, breekt de hel los onder het vrouwelijk deel van de bevolking. Want het kabinet van Mark Rutte telt maar drie vrouwen, Edith Schippers op Volksgezondheid, Melanie Schultz van Haegen op Infrastructuur en Marja van Bijsterveldt op Onderwijs. En onder de tot nu toe bekende staatssecretarissen, zes van de acht, zit geen enkele vrouw. Vooral in eigen VVD-kring is de verontwaardiging groot. Coryfee en Eurocommissaris Neelie Kroes vindt het gebrek aan een behoorlijk aantal vrouwen een schande. Zij pleit voor een quotum, zoals dat ook geldt bij de benoeming van leden van de Europese Commissie; een vooraf vastgesteld aantal dient vrouw te zijn. Rutte ziet helemaal niets in het voorstel van zijn partijgenote. De oud- personeelsmanager van Unilever, hij heeft dus eerder met dat bijltje gehakt, gaat voor kwaliteit: de beste man op de beste plaats. Dat ‘man’ heeft hij wel erg letterlijk genomen. Natuurlijk had Rutte liever meer vrouwen in zijn kabinet gezien, maar die waren kennelijk niet voorhanden. Maar Sybilla Dekker, oud-minister van VROM en ook van VVD-huize, zegt zo een lijstje te kunnen opnoemen van tientallen bekwame en sterke vrouwen. Zij wordt daarin gesteund door een andere liberaal, Annemarie Jorritsma, oud-minister en burgemeester van Almere. Ook Kroes bestempelt Ruttes opmerking dat niet voldoende vrouwen beschikbaar zijn, als onzin. Het is onduidelijk in hoeverre dat te maken heeft met het feit dat zij niet als minister-president is gevraagd. Kinnesinne? Haar naam werd lange tijd genoemd, onder meer door haar ex-man, de PvdA-mastodont Bram Peper: “Als je Neelie vraagt, krijgt de VVD er zomaar tien zetels bij”. Maar van meet af aan heeft Rutte die suggestie naar de prullenmand verwezen. Als een VVD’er premier wordt, dan ben ik dat, zei Rutte al een jaar geleden. Een boude bewering destijds, de liberalen stonden toen op 16 zetels en een premierschap was nog heel ver weg. Ook wordt kritiek geuit op de gemiddelde leeftijd van de ministers. Ivo Opstelten is met zijn 66 jaar de oudste, Melanie Schultz met 40 jaar de jongste. Het is dus onzin om te spreken over een rollatorkabinet, zoals hier en daar snerend wordt opgemerkt. Wel valt het op dat een groot deel van de mannelijke bewindslieden dik boven de 50 is. Naast Opstelten zijn dat Uri Rosenthal (65), Hans Hillen (63), Piet Hein Donner (62), Gerd Leers (59) en Maxime Verhagen (54). Maar omdat we in dit land niet aan leeftijdsdiscriminatie doen, mag dat geen enkel probleem zijn. Bovendien leert de geschiedenis dat senioriteit vaak gepaard gaat met ervaring. Niet alleen de VVD kampt met het probleem van te weinig vrouwen. Dat geldt, zelfs in sterkere mate, voor het CDA. Van de zes christen-democratische ministers is alleen Marja van Bijsterveldt vrouw. Ze zijn er wel, maar kiezen liever voor een andere baan of worden (door Maxime Verhagen) niet geschikt gevonden. Tweede onderhandelaar Ank Bijleveld had zomaar tot het kabinet kunnen toetreden, ware het niet dat zij koos voor de baan van Commissaris van de Koningin in Overijssel. En Gerda Verburg, nog enkele dagen minister van Landbouw, voldeed kennelijk niet aan de criteria die Verhagen stelt. In het fractievoorzitterschap heeft zij geen trek, dus ook daar zal geen vrouw voor te vinden zijn. Om het verhaal compleet te maken; ook geen enkele allochtoon zal deel uitmaken van het kabinet Rutte-Verhagen.


12 oktober: Van Haersma wie? De fractie van het CDA vergadert maar anderhalf uur over een fractievoorzitter en dat is tamelijk bijzonder, gezien de meer dan een etmaal lange bijeenkomsten van de afgelopen weken. Veel kandidaten zijn er ook niet om de voorzittershamer over te nemen van Maxime Verhagen, die als vice-premier naar het kabinet vertrekt. Een week eerder spreekt de fractie voor het eerst over de opvolging in een biechtstoelprocedure; elk fractielid vertelt vertrouwelijk aan een interne commissie wie hij of zij graag ziet als nieuwe leider. Tot een definitieve keuze kan het niet komen, want niemand in de fractie stelt zich kandidaat. Mark Rutte moet dan nog beginnen met zijn formatiegesprekken, dus alle kanshebbers kijken wel uit om zich kandidaat te stellen voor het fractievoorzitterschap. Dan is je kans op een ministerspost meteen verkeken. Marja van Bijsterveldt heeft haar hoop gericht op het ministerschap op Onderwijs en Ank Bijleveld vertrekt over twee maanden om Commissaris van de koningin in Overijssel te worden. Twee serieuze kanshebbers minder. Gerda Verburg zegt dat zij geen trek heeft in de functie, ook al heeft Maxime Verhagen haar dat eerder gevraagd. Waarom blijft onduidelijk. Toen Verhagen haar vroeg, wist ze immers dat ze geen plek in het kabinet zou krijgen. Fractievoorzitter lijkt dan een mooie tweede keus. Het fractievoorzitterschap van het CDA – en bij de VVD is het niet anders – is geen baan om je vingers bij af te likken. Je bent niet de politieke baas, want die zit in het kabinet. Jouw enige taak is ervoor te zorgen dat het kabinet niet in de problemen komt en mag blijven rekenen op de steun van jouw voltallige fractie. Geen gemakkelijke taak met mensen als Ad Koppejan en Kathleen Ferrier in je fractie. Ze houden zich nu nog koest, maar hoe lang duurt dat? Het fractievoorzitterschap van het CDA is een corveedienst. De kans is groot dat je botst met je politiek leider in het kabinet. Zo waren Ruud Lubbers en Elco Brinkman destijds geen vrienden. Vier jaar geleden bedankte Joop Wijn feestelijk voor de eer, hij bleef liever in het kabinet. Hij raakte niet onder de indruk van het drukmiddel van Balkenende die dreigde hem dan ook geen ministerspost meer te gunnen. Hij stapte gewoon uit de politiek. Paniek bij het CDA, maar die was van korte duur. Pieter van Geel was wél bereid de ondankbare taak op zich te nemen. Het is nog een wonder dat uiteindelijk twee mensen zich min of meer vrijwillig kandidaat stellen: Sybrand van Haersma Buma en Henk Jan Ormel. Beiden zitten acht jaar in de Tweede Kamer. De eerste is fractiesecretaris en jurist, de tweede voorzitter van de Kamercommissie voor Buitenlandse Zaken en dierenarts. Dat ontlokt Frits Wester in zijn politieke duiding op tv de opmerking, dat Ormel in staat moet worden geacht om de 21 CDA-kikkers in de kruiwagen te houden. Maar Ormel wordt het niet, de fractie kiest voor Van Haersma Buma. Hoe groot het verschil is tussen de twee blijft geheim, zelfs voor de fractieleden. Het aantal stemmen doet er niet toe, het gaat er slechts om wie gewonnen heeft. En dat is dus Van Haersma Buma. Van Haersma wie? Ondanks de acht jaren in de Kamer is hij voor het grote publiek een tamelijk onbekende. Als fractiesecretaris werkt hij op de achtergrond en door die functie voert hij ook maar een enkele keer per jaar het woord in de plenaire zaal van de Tweede Kamer. Dan val je niet echt op. Bovendien is Van Haersma Buma geen man van sprankelende, tot de verbeelding sprekende uitspraken, geen man van oneliners, maar wel een gedegen politicus. Het is de laatste keer dat hij wordt aangesproken met zijn volledige naam. Want de man wil van nu af aan alleen nog maar Buma worden genoemd, meldt zijn woordvoerster. Kennelijk klinkt Van Haersma Buma, een patriciërsgeslacht uit Friesland, net iets te chic voor een Kamerlid. Met de verkorting van zijn naam keert hij terug naar vroegere tijden, toen de familie nog Buma heette. De toevoeging Van Haersma werd pas op 30 januari 1870 bij Koninklijk Besluit toegestaan.


14 oktober: klus geklaard in 127 dagen Eén voor één lopen ze het ministerie van Algemene Zaken binnen, een beetje onwennig nog. De beoogde ministers en staatssecretarissen van het kabinet Rutte-Verhagen komen voor het eerst gezamenlijk bijeen voor hun oprichtingsvergadering, met een duur woord: het constituerend beraad. Edith Schippers, bijna minister van Volksgezondheid, draagt een paars jurkje. Nee, dat is cyclaam, zegt ze. Maar volgens NOS-verslaggever Ron Freser ziet het er toch echt paars uit. Schippers ontkent opnieuw en loopt naar binnen, niet naar de Trêveszaal waar de ministerraad altijd vergadert. Want zolang het kabinet nog niet is beëdigd, is de vergaderzaal van de ministerraad verboden terrein. Het constituerend beraad vindt plaats in een ander zaaltje. De oprichtingsvergadering is meer dan een formaliteit. Ministers en staatssecretarissen hebben weliswaar getekend voor het regeerakkoord, maar ze proberen tijdens zo’n bijeenkomst net wat meer geld voor hun beleid los te peuteren bij de minister van Financiën. Daar heb ik me goed op voorbereid, zegt Jan Kees de Jager bij binnenkomst, en het gaat niet gebeuren. Uitgeven is er de komende jaren niet bij, het wordt vooral fors bezuinigen. Gerrit Zalm pakte dat destijds slim aan. Tijdens de oprichtingsvergadering van Balkenende-2 verlangde hij dat tegenvallers op de begroting door de vakministers zelf zouden worden opgevangen, later is dat de Zalmnorm gaan heten. Het constituerend beraad is ook bedoeld om de werkverdeling tussen minister en staatssecretaris definitief vast te leggen. Het is dan opletten geblazen. Voor je het weet, ben je een deel van je portefeuille kwijt. Zo gaat de anekdote, want niemand weet of het echt gebeurd is, dat Limburger Camiel Eurlings als bijna-minister van Verkeer en Waterstaat een gloedvol betoog hield over annas. Dat was nou typisch zo’n onderwerp dat bij de minister hoort. Tineke Huizinga, die op hetzelfde ministerie staatssecretaris zou worden, had geen idee waarover Eurlings het had. Wat is dat, annas?, vroeg ze aan haar buurman. Geen idee, antwoordde die, maar ik weet wel dat je de portefeuille NS kwijt bent. Het beraad op Algemene Zaken duurt dik twee uur. Dan maken de bewindslieden zich op voor de beëdiging op paleis Huis ten Bosch. Ministers én staatssecretarissen worden door de koningin beëdigd, maar alleen de ministers verschijnen na afloop op het bordes. En niet iedereen hoeft de eed af te leggen. Maxime Verhagen, Jan Kees de Jager en Piet Hein Donner waren al minister. Hoe zo’n beëdiging gaat, is formeel onbekend. Terwijl raadsleden, burgemeesters en parlementariërs in het openbaar de eed of belofte afleggen met de tekst “dat verklaar en beloof ik” of “zo waarlijk helpe mij God almachtig”, vindt de beëdiging op het paleis in grote beslotenheid plaats. Camera’s zijn niet toegestaan, fotografen mogen niet naar binnen. De oud-ministers Bram Peper (PvdA) en Johan Remkes (VVD) vinden dat flauwekul. Doe het in de volle openbaarheid, zo gaat dat in bijna alle landen. De hele wereld kon meegenieten van het moment dat Barack Obama werd ingezworen tot president van de Verenigde Staten. Hoewel er geen wettelijke procedure bestaat, houdt volgens ingewijden met name de koningin vast aan de traditie in beslotenheid te beëdigen. De ministers staan op een rijtje tegenover de koningin. Eén voor één doen ze een stapje naar voren. Een hoffunctionaris leest de tekst van de belofte of eed voor, waarna de minister antwoordt op dezelfde wijze als raadsleden, burgemeesters en Kamerleden. En daarna is er een borrel, herinnert Bram Peper zich, ook al is het pas één uur in de middag. Maar alla, het is feest. Nederland heeft na 127 dagen formeren weer een kabinet.


Formatiedagboek Jos Heymans

Recommend Documents