FEBE LITERATUURHANDBOEK

FEBE LITERATUURHANDBOEK

VOORWOORD Binnen het bestuur van FEBE bestond de behoefte om op een snelle en eenvoudige wijze te kunnen beschikken over de informatie die door de jaren heen door FEBE is geschreven, ontvangen en verwerkt. Er werd besloten een FEBE-literatuurhandboek samen te stellen. Door het bestuur werd uit de leden een klankbordgroep samengesteld. Deze groep heeft het ontstaansproces van de eerste versie van het handboek gecoördineerd en begeleid. De belangstelling voor het handboek, nadat de eerste versie was uitverkocht, was zodanig, dat het bestuur heeft besloten een tweede versie te laten verschijnen. Vooraf bleek het echter noodzakelijk om diverse opgenomen onderwerpen te updaten en aan te vullen met recente literatuur. Een werkgroep van (bestuurs)leden heeft zich ingezet om de gewijzigde herdruk te realiseren. Aan deze tweede versie is de literatuur verschenen tussen 1999 en 2002 toegevoegd. Hiernaast zijn er ook enkele nieuwe onderwerpen opgenomen die momenteel actueel zijn. Van sommige reeds bestaande onderwerpen is de toelichting geactualiseerd of aangevuld met recente ontwikkelingen. Het bestuur van FEBE hoopt dat ook deze versie van het handboek, zowel binnen als buiten FEBE, zijn weg zal mogen vinden. Alblasserdam, februari 2003

Het bestuur

1

INFORMATIE VOOR DE GEBRUIKER Voor u ligt de tweede, geheel herziene versie van het FEBE-literatuurhandboek. Het FEBE-literatuurhandboek is bedoeld als een praktisch handvat bij het zoeken naar literatuur. De doelgroep is met name gericht op werkers in de gezondheidszorg. De keuze van de onderwerpen en de daarbij behorende literatuurverwijzingen is en wordt bepaald door de doelstelling van FEBE. Dit betekent dat de onderwerpen doorgaans ethisch van aard zijn en dat de literatuurverwijzingen veelal afkomstig zijn uit orthodox-christelijke/reformatorische kring. De meeste literatuur is gemakkelijk toegangelijk, hoewel er ook het nodige aan wetenschappelijke literatuur is opgenomen. Zo nodig worden er bij de verwijzingen kernbegrippen aangegeven. De meeste literatuurverwijzingen naar De Wachter Sions (DWS) zijn niet gedateerd. In het inhoudsregister van DWS zijn de artikelen namelijk alleen op nummer en jaargang terug te vinden. Het bleek niet haalbaar om de diverse data nog te achterhalen. De artikelen uit DWS die toegevoegd zijn aan de tweede versie allen wel voorzien van data. Bij sommige literatuurverwijzingen wordt specifiek aangegeven waar literatuur verkrijgbaar is of waar u op internet meer hierover kunt vinden. Adressen die het opvragen vergemakkelijken, kunt u terug vinden in de adressenlijst achter in het handboek. Indien van toepassing wordt hierbij ook een internetsite vermeld. Als bestuur van Febe zijn we zeer terughoudend wat betreft het gebruik van internet, aan de andere kant zijn we ons ervan bewust dat voor sommige studies het gebruik ervan onvermijdelijk en noodzakelijk is. Voor algemene informatie over de opgenomen onderwerpen of voor verwijzingen naar boeken kunt u zich wenden tot de boekhandel of bibliotheek. De redactie van FEBE is in het bezit van een archief. Hierin worden artikelen bewaard die betrekking hebben op de gezondheidszorg. Tevens kan informatie verstrekt worden over thema's en onderwerpen die de afgelopen jaren binnen FEBE zijn behandeld. De inhoud van brieven middels waarvan door Febe gereageerd is op bepaalde onderewerpen, kunnen opgevraagd worden bij het secretariaat. De opstellers van dit handboek hebben niet de intentie gehad om u een volledig literatuuroverzicht te presenteren. Wij realiseren ons dat er nog veel meer vermeldenswaardige literatuur, ook vanuit onze eigen achterban, opgenomen had kunnen worden. Voor aanvullingen houden we ons dan ook altijd aanbevolen. Anderzijds moet ook worden vermeld dat sommige literatuur inmiddels geschaard kan worden onder de categorie geschiedenis. Een deel van de verouderde literatuur is verwijderd, een ander deel hebben we erin gelaten om zo toch de enigszins de lijn van de ontwikkelingen vast te houden. In die zin is het literatuurhandboek soms ook een historisch naslagwerk.

2

INHOUDSOPGAVE VOORWOORD

1

INFORMATIE VOOR DE GEBRUIKER

2

ABORTUS PROVOCATUS

5

ABSTINEREN EN NIET-REANIMEREN

9

ADOPTIE

12

AGRESSIE EN MISHANDELING

13

AIDS

15

ALTERNATIEVE GENEESWIJZEN

17

AWGB (ALGEMENE WET GELIJKE BEHANDELING)

19

BEROEPSCODE

21

BEROEPSKEUZE

23

BEROEPENWETGEVING (WET BIG)

24

EMBRYO

25

ERFELIJKHEID

28

EUROPA

31

EUTHANASIE

32

GEHANDICAPTENZORG

39

GEWETENSBEZWAREN

42

GEZINSVORMING

44

HOMOFILIE EN HOMOSEKSUALITEIT

46

IDENTITEIT

47

INCEST

49

MEDEZEGGENSCHAP / OR

51

(MEDISCHE) ETHIEK

52

ORGAANDONATIE EN -TRANSPLANTATIE

56

OUDERENZORG

58

PALLIATIEVE ZORG

60 3

PASTORALE ZORG

62

PATIENTENRECHT (WGBO)

64

KLACHTEN VAN PSYCHISCHE AARD

66

ROUW

69

SEKSUALITEIT

71

SNOEZELEN (ZIE GEHANDICAPTENZORG)

38

STERVENSBEGELEIDING

73

SUÏCIDE

74

THUISZORG

76

TRANSSEKSUALITEIT

78

VACCINATIE

79

VERSLAVINGSZORG

81

VERSTERVEN

83

ZELFBESCHIKKING

84

ZICHT OP ZORG BINNEN DE GEREFORMEERDE GEZINDTE

85

ZONDAGSARBEID

88

ADRESSEN

89

HET NETWERK VAN FEBE

92

WERVV

93

BRIEVEN FEBE

94

MEDITATIES KONTAKTORGAAN FEBE

96

RUBRIEK "OCULAIR" KONTAKTORGAAN FEBE

98

LEZINGEN KONTAKTORGAAN FEBE

101

RUBRIEK "ETHISCHE EN JURIDISCHE VISIE" KONTAKTORGAAN FEBE

104

RUBRIEK "SAMENGEVAT" KONTAKTORGAAN FEBE

106

BOEKBESPREKINGEN KONTAKTORGAAN FEBE

109

GEDICHTEN KONTAKTORGAAN FEBE

113

RUBRIEK “INTERVIEW” KONTAKTORGAAN FEBE

115

VERENIGINGSNIEUWS KONTAKTORGAAN FEBE

117 4

ABORTUS PROVOCATUS Abortus provocatus wil zeggen dat een miskraam (afdrijving) door menselijk toedoen wordt opgewekt. Het gaat dan om vruchten die reeds in de baarmoeder zijn ingenesteld. Wanneer de zwangerschap zich in een vroeg stadium bevindt (vóór twaalf weken), gebeurt dat door met een zuigpomp het baarmoederslijmvlies met de vrucht (!) uit de baarmoeder te zuigen (zuigcurettage). Is de zwangerschap verder gevorderd (ná twaalf weken), dan vindt er eerst vernietiging plaats in de baarmoeder en dan worden de resten verwijderd. Wanneer het kind te groot is geworden, dan wordt de 'geboorte' opgewekt. Het kind kan dan levend ter wereld komen en sterft daarna 'spontaan', of het wordt gedood. In de volksmond wordt dan gesproken over 'een late abortus'. Dikwijls gaat het dan om kinderen waarbij een erfelijke afwijking is geconstateerd; overigens niet altijd met absolute zekerheid. Het al dan niet mogen afbreken van de zwangerschap, in juridische termen, wordt geregeld in het Wetboek van Strafrecht en de Wet afbreking zwangerschap. Inmiddels zijn er richtlijnen, zie Literatuur, verschenen die de zogenoemde late zwangerschapsafbreking, dat wil zeggen ook na 22-24 weken zwangerschap, toestaan. God verbiedt ons het wederrechtelijk doden in het zesde gebod van Zijn Wet: Gij zult niet doodslaan. Dit gebod heeft niet alleen een negatieve strekking, maar ook een positieve, namelijk "dat wij onzen naaste liefhebben als onszelf en jegens hem geduld, vrede, zachtmoedigheid, barmhartigheid en alle vriendelijkheid bewijzen, zijn schade zoveel als ons mogelijk is, afkeren, en ook onzen vijanden goed doen" (Heidelb. Cat. vraag en antwoord 107). Dat betekent dus dat de ongewenst zwangere vrouw in haar nood geholpen moet worden mèt haar kind. Bijbelplaatsen waar over Gods werk in de wording van nieuw mensenleven wordt gesproken zijn o.a.: Gen. 20:18, 29:31, 30:22, 49:25; Ruth 4:13; Job 31:15; Jeremia 1:5. Prachtig wordt ook over de nog niet geboren mens gesproken in Job 10:8-12 en Psalm 139:13-16. Literatuur AARDWEG GJM VAN DEN, De rol van de vader bij een 'ongewenst' kind, Vita Humana 15e jaargang, nr. 2, 1988, p. 57-59 BAKERMANS L, Mifepriston, de abortuspil, Vita Humana 15e jaargang, nr. 4, 1988, p.150-151 (abortus provocatus, abortuspil) BEEK R VD (red.), Leven en laten leven, Vita Humana, 20e jaargang, nr 1 en 2, 1993 (hulpverlening bij ongewenste zwangerschap, abortuswetgeving in Duitsland) BLIJHAM H, Bedreigd leven, bedreigd bestaan, Buijten & Schipperheijn, Amsterdam 1984 (de geestelijke nood van de ongewenst zwangere en de psychische gevolgen van abortus provocatus) BOEDER J, Abortus, "Steeds meer in het isolement", De Wachter Sions, jaargang 21, nr. 29 BOER TH A, Het kind van de rekening: ethische kanttekeningen bij het gebruik van humaan foetaal materiaal na een abortus, Pro Vita Humana, 1e jaargang, nr. 3, 1994, p. 89-96 (scheiding abortus provocatus en gebruik van foetaal weefsel, status van het embryo) BOER-NEELE M DEN, Ik zoek ogen die luisteren, Kok-Voorhoeve Kampen 1996 5

BOER-NEELE M DEN, Psychosociale problematiek bij ongewenste zwangerschap en na abortus provocatus, Pro Vita Humana, 2e jaargang, nr. 2, 1995, p. 45-50 BOUMAN EN, Abortus provocatus en gewetensbezwaren, FEBE, 2e jaargang, nr. 2, april 1982, p. 24-29 CDA, Visie op abortus, Den Haag 1977 (politiek standpunt van het CDA over abortus provocatus) DAVERSCHOT M, Abortus, euthanasie en de werkers in de gezondheidszorg, Vita Humana, 15e jaargang, nr. 2, 1988, p. 60-67 DOUMA J, Abortus (in de serie ethische bezinning), Van den Berg, Kampen 1984 (ethische standpuntbepaling, kerk en abortus, indicaties voor abortus, zelfbeschikkingsrecht) DOUMA J, VELEMA WH, Abortus, ethisch kommentaar, Ton Bolland, Amsterdam 1975 (ethische standpuntbepaling, kerk en abortus, indicaties, tegenwerpingen, achtergronden) DRIESSEN CJ, Abortus, FEBE, 17e jaargang, nr. 2., mei 1997, p. 120 DIJK EP VAN, De abortuswet in de praktijk, FEBE, 18e jaargang, nr. 2, april 1998, p. 19-21 ESKES TKAB, Een anencephale foetus: zwangerschap uitdragen of afbreken? Pro Vita Humana, 2e jaargang, nr. 1, 1995, p. 5-9 GALENKAMP H, Dood of leven?, abortus provocatus, De Vuurbaak, Groningen (Bijbelse visie op de mens, het zesde gebod, veranderde moraal, abortus provocatus, kernvragen, het recht, de wet en het vervolgingsbeleid) GUNNING KF, Abortus provocatus en overbevolking: commentaar 'International conference on population and development', Pro Vita Humana, 2e jaargang nr. 2, 1995, p. 51-54 HARINCK C, Hoe David over zijn leven vóór de geboorte dacht, Hoekman, Goes, 1979 HORST TH AM VAN DER, Foetusreductie, Pro Vita Humana, 1e jaargang, nr. 1, 1994, p. 14-17 (foetusreductie, selectieve abortus provocatus, Wet afbreking zwangerschap, noodsituatie) HORST TH AM VAN DER, Late zwangerschapsafbreking: juridisch commentaar op nota NVOG, Pro Vita Humana, 2e jaargang, nr. 1, 1995, p. 1-4 INSPECTIE VOOR DE GEZONDHEIDSZORG, De WAZ in de praktijk: een onderzoek naar de naleving van de Wet afbreking zwangerschap, Rijswijk (thans Den Haag), april 1997 JOCHEMSEN H, Spanningen in discussie over selectieve abortus, In Perspectief, 8e jaargang, nr. 9, 1995, p. 3-5 JOCHEMSEN H, De wet en de camera, In Perspectief, 9e jaargang, nr. 4, 1996, p. 3-4 KIEBOOMS L, Verwijzingsplicht in de Belgische abortuswetgeving, in: Medewerking verantwoord, Colomba, Oegstgeest 1996, p.21-27 LINDEBOOM G.A. , Vrijere vruchtafdrijving?, Buijten & Schipperheijn, Amsterdam 1970 (Kuitert, abortus en euthanasie, levensrecht van de ongeboren vrucht, de rol van de vrouw, de medische professie, christelijke levensbeschouwing, abortus en wet) PROF. DR. G.A. LINDEBOOMINSTITUUT (RED.), Christelijke oriëntatie in medisch-ethische onderwerpen, Buijten & Schipperheijn, Amsterdam 1992, p. 59-79 (anticonceptie, abortus provocatus, ethische beschouwing, zelfbeschikkingsrecht) LWGG, Abortus provocatus in de gezondheidszorg, Zwolle 1988 (te bestellen bij het JAG; zie adressenlijst) (abortus provocatus, hoofdlijnen abortuswetgeving, ethische beschouwing, gewetensbezwaren) MANTE AW, Welzijnszorg of efficiency. Bespreking van het NVOG-rapport over late zwangerschapsafbreking, Pro Vita Humana, 2e jaargang, nr. 6, 1995, p. 169-174

6

NEDERLANDSE VERENIGING VOOR OBSTETRIE EN GYNAECOLOGIE, Nota late zwangerschapsafbreking, officieel standpunt, Utrecht 1994 NEELE M, Ongewenst zwanger? Dan abortus provocatus! Of toch niet?, in: Vita Humana, jaargang no. 1 en 2 februari /mei 1993, p. 33-37 (hulpverlening bij ongewenste zwangerschap) NUYT RJ, Abortus, Febe, 1e jaargang, nr 2, april 1981, p. 16-22 ODENBACH E., De abortuswetgeving in Duitsland, voor en na de hereniging, in: Vita Humana, jaargang no. 1 en 2 februari /mei 1993, p. 38-42 OOSTERHUIS JW, Abortus provocatus vergroot de kans op borstkanker. En wat dan nog?, Pro Vita Humana, 4e jaargang, nr. 2, 1997, p. 33-37 OVERLEGGROEP LATE ZWANGERSCHAPSAFBREKING, Rapport late zwangerschapsafbreking, zorgvuldigheid en toetsing, Rijswijk 1998, uitgave VWS SCHOLTEN LMP, Abortus, De Wachter Sions, jaargang 30, nr 27 SCHOLTEN LMP, Abortus bij de Oude Kerk "Niets nieuws onder de zon", De Wachter Sions, jaargang 39 nr 5 SCHOLTEN LMP, Abortus en koning Boudewijn, "Een koninklijke daad", De Wachter Sions, jaargang 37 nr 33 SCHOLTEN LMP, Leven en dood, De Wachter Sions, jaargang 31, nr 40 SCHOLTEN LMP, Moord, De Wachter Sions, jaargang 33, nr 34 SCHOLTEN LMP, Ambtelijk rapport per ongeluk in openbaarheid, "Per ongeluk", De Wachter Sions, jaargang 37, nr 38 SCHOLTEN LMP, Eerste Kamer verwerpt wetsvoorstel abortus, "God regeert", De Wachter Sions, jaargang 24, nr 20 SCHOLTEN LMP, Vermaning aan twee Chr. Geref. predikanten, "Nood breekt wet", De Wachter Sions, jaargang 32, nr 26 SCHOLTEN LMP, Wetgeving omtrent abortus, "Ziekenhuizen", De Wachter Sions, jaargang 31, nr 48 SCHOLTEN LMP, Abortuswet en boek van Mej. J. Outshoorn, "Abortuswet", De Wachter Sions, jaargang 34, nr 13 SCHOLTEN LMP, De nieuwe abortuswet in Duitsland, "Onverdraagzaam", De Wachter Sions, jaargang 40, nr 42 SMITS PW, Het recht om geboren te worden ... een mensenrecht, Buijten & Schipperheijn, Amsterdam 1979 (abortus provocatus en de rechten van de mens) SMITS PW, Zwangerschapsafbreking en bekostiging van staatswege, Pro Vita Humana, 2e jaargang, nr. 1, 1995, p. 12-17 SMITS PW, Evaluatie van wetgeving (1), Pro Vita Humana, 3e jaargang, nr. 5, 1996, p. 133-137 (evaluatie van de Wet afbreking zwangerschap) SMITS PW, Evaluatie van wetgeving (2), Pro Vita Humana, 3e jaargang, nr. 6, 1996, p. 165-168 SMITS PW, Van controle op Wet afbreking zwangerschap komt niets terecht, Vita Humana, 17e jaargang, nr. 2, 1990, p. 74-75

SMITS PW, Rechtsbescherming van de mens in zijn kwetsbare beginfase, Vita Humana, 20e jaargang, nr. 4, 1993, p. 178-181 7

(ethiek, embryo, pre-implantatiediagnostiek, WAZ, abortus, klonen, ongeboren mens) SMITS PW, De aborteur als zorgaanbieder, Pro Vita Humana, 4e jaargang, nr. 6, 1997, p. 146-147 STRAELEN HJJM VAN, Abortus, de grote beslissing, Buijten & Schipperheijn, Amsterdam, 1972 (abortus in Europa, fysische en psychische gevolgen, de houding van doktoren, predikanten en geestelijken) VBOK, Vijftien vergissingen VBOK, Omzien in verwachting, 25 jaar hulp aan moeder èn kind, 1996 (te bestellen bij: Landelijk Dienstencentrum VBOK; zie adressenlijst) VERDUIJN A, Bezwaren tegen abortus provocatus, Febe, 2e jaargang, nr. 2, april 1981, p. 20-23 VELEMA WH, Op Bijbelse gronden tegen abortus, in: Vóór het leven, EO Hilversum, p. 21-31 (ethische overweging, abortuswetgeving) W ISSE AP EN ZIJL BJ, Anti-abortus in perspectief, vechten om rechten, Kok Kampen, 1981 (abortus in historisch perspectief, argumenten vóór en tegen, hulpverlening, voorlichting, politiek, perspectief) W ITKAM WGM, Dodelijke discriminatie, Vita Humana, 20e jaargang, nr. 3, 1993, p. 138-141 (abortus, Wet afbreking zwangerschap)

8

ABSTINEREN EN NIET-REANIMEREN Abstineren betekent letterlijk ‘zich onthouden van’. In de gezondheidszorg heeft abstineren (of abstinentie of abstinerend beleid) de betekenis van het niet verder voortzetten van of het niet beginnen aan een behandeling.  De patiënt wil niet (verder) behandeld worden of  De behandeling is medisch zinloos Onder ‘medisch zinloos’ wordt vooral verstaan ‘het middel staat in geen verhouding tot het doel’. Dit wordt het proportialiteitsprincipe genoemd. Op basis van dit principe zal ook de beslissing genomen worden of een bijkomende ziekte of complicatie behandeld zal worden of niet. Tegenwoordig wordt echter het ‘medisch zinloos’ ook opgerekt, omdat men ‘kwaliteit van leven’-criteria laat meewegen in zijn beoordeling van de situatie. Niet reanimeren Een niet-reanimeerbesluit is bijna altijd inbegrepen bij het abstinerend beleid. Een voorbeeld hierbij is een patiënt die in een terminaal stadium verkeerd. Wanneer er geen niet-reanimeerbesluit is genomen, zijn hulpverleners ten allen tijde verplicht om over te gaan tot reanimeren. Het leven is een gave en een opdracht van God de Schepper. De HEERE God geeft het leven; Hij is het ook Die het leven neemt. Dit geeft de hulpverleners echter geen vrijbrief om het medische handelen (zo lang mogelijk) vol te houden in situaties waarin iemand in medisch opzicht geen enkel positief effect meer ondervindt van deze medische behandeling. De zorgplicht (verpleegkundige zorg en symptoombestrijding, zoals verlichting van de pijn etc.) blijft dan onverminderd gelden. Anderzijds moet gesteld worden dat God de mens verbiedt het leven van een medemens te beëindigen, omdat een bepaald mensenleven ‘onvoldoende kwaliteit’ zou hebben. Literatuur abstineren e

AGTERESCH H.J., Als grenzen vervagen – Medische beslissingen rondom het levenseinde, Saambinder, 80 jaargang, 23 mei t/m 8 augustus 2002, nr. 34 - 44 (slot) (medische macht en de bijbelse ethiek, niet-reanimeerbeleid, wel/geen antibiotica, - kunstmatige beademing, - orgaandonatie, - kunstmatige toediening van vocht en voeding, - morfine, palliatieve zorg) BOUDEWIJN, A., Levenswensverklaring, Febe, jaargang 17 nr. 1, 1997, pag. 40-43

DAVERSCHOT M., Dilemma’s en mogelijkheden bij een veranderd zorgbeleid in instellingen, Febe, jaargang 19 nr. 1, 1999, blz. 24-33 e

DAVERSCHOT M, Abstineren, niet reanimeren en de rechten van de patiënt en zijn naaststaanden, Febe, 19 jaargang, nr 3, september 1999, p. 24-29 DAVERSCHOT M., DIJK E.P. VAN, Patiëntenrecht, wat doen we ermee?, Febe, januari 1995 ESSEN C VAN, FRENS F, Niet reanimeren en abstineren, in: Febe, 14e jaargang, nr 2, april 1994, p. 85-88 GOFFAU A DE, POLMAN J, Waar ligt de grens?, in: Febe, 14e jaargang, nr 1., december 1993, p. 6-8 (abstineren, euthanasie, Gods Woord als norm) e

HENGEL W. VAN, Een besluit om niet te reanimeren, Reformatorisch Dagblad, 28 jaargang nr. 247, 19-01-1999 9

e

HENGEL W. VAN, Wees duidelijk naar de arts toe, Reformatorisch Dagblad, 28 jaargang , 28-01-1999, p. 24 JOCHEMSEN H (RED.), Zorg voor wilsonbekwame patiënten, Lindeboomreeks nr 5, Buijten & Schipperheijn, Amsterdam 1994 (christelijke mensvisie, geneeskundige zorg, verpleegkundige zorg, het recht, ernstig zieke of gehandicapte pasgeborenen, comateuze patiënten, demente bejaarden, mensen met een verstandelijke handicap) JOCHEMSEN H, SMELT WLH, BAKKER DJ, Niet behandelen en levensbeëindigend handelen, Vita Humana, 17e jaargang, nr. 3, 1990, p. 103-106 (niet behandelen, levensbeëindigend handelen, wilsonbekwame patiënten, euthanasie) TEEUW AA, Abstinerend beleid...een verantwoorde keuze?, Het Richtsnoer, 1e jaargang, nr. 1, 1996, p. 1 en 4, 5 (abstinerend beleid, intentioneel handelen, dehydratatie) THOMEER RTWM, Abstineren bij irreversibel coma, Vita Humana, 17e jaargang nr. 4, 1990, p. 117-119 (abstineren, irreversibel coma, PVS) TUKKER-VERSLUYS, A., Wanneer een ander beslist, Zorg voor wilsonbekwamen, onder de redactie van de Nederlandse Patiëntenvereniging, Buyten & Schipperheijn, Amsterdam, 1996 VELEMA WH, Rondom het levenseinde, ethische en pastorale overwegingen, Kok, Kampen 1971 (o.a. zinloos leven, bejaarden, recht om te sterven) VELEMA WH, Mag ik sterven, moet ik leven?, Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer, 1993 W OLFSWINKEL A VAN, Abstinerend beleid, Het Richtsnoer, 1e jaargang, nr. 1, 1996, p. 7 en 8 (doel van de zorg, verantwoorde keuze, begeleiding, abstinerend beleid)

niet reanimeren DEKKERS W., Moeten we die mevrouw wel reanimeren?, Tijdschrift voor verpleeg-kundigen, nr. 22, 1998, pag. 681-684 DELDEN J.J.M. VAN, Beslissen om niet te reanimeren, Van Gorcum, Assen, 1993 DELDEN J.J.M. VAN, Patiënt en arts kunnen elkaar bij reanimatie-beslissing niet missen, Nederlands Dagblad, 27-5-1993 DIJK ELISABETH P. VAN, Positie patiënt blijft ongewis bij beslissing om niet te reanimeren, Reformatorisch Dagblad, 12-9-1991, pag. 15 GEVERS J.K.M., Beslissen over wel of niet reanimeren, Tijdschrift voor Gezondheids-recht, oktober 1991, pag. 410-418 GEVERS J.K.M., Beleid niet-reanimeren, Nederlands Tijdschrift der Geneeskunde, 1991, 135, nr. 33, pag. 1478-1479 e

HENGEL W. VAN, Een besluit om niet te reanimeren, Reformatorisch Dagblad, 28 jaargang nr. 247, 19-01-1999 e

HENGEL W. VAN, Wees duidelijk naar de arts toe, Reformatorisch Dagblad, 28 jaargang, 28-01-1999, pag. 24 LEEUWEN A.M. VAN, Beleid bij niet-reanimeren, Nederlands Tijdschrift der Genees-kunde, 1991, 135, nr. 33, pag. 1487-1491 MAK PH.G., Boven de tachtig reanimeer ik niet, Reformatorisch Dagblad, 02-06-1993, pag. 15 PASCH TONNY VAN DE, Niet-reanimeerbeleid in de praktijk, Tijdschrift voor Verpleeg-kundigen, nr. 22, 1998, pag. 685-686 10

SMELT W.L.M., Wel of niet reanimeren, In dienst der genezing, prof. G.A. Lindeboominstituut, e 22 jaargang nr. 2, juni 1993 STOOP S., De wilsonbekwame patiënt, Febe, jaargang 16 nr. 2, 1996, pag. 90-109 e

VRIES H. DE, “We verleggen de doodsgrens door onze medische techniek”, Terdege, 2 jaargang nr. 8, 2401-1985, pag. 9

11

ADOPTIE Als de Heere de natuurlijke kinderzegen onthoudt aan een echtpaar kan de vraag naar voren komen of adoptie een geoorloofd middel is. Voor een echtpaar kan dit een moeilijke afweging zijn. Zij zullen tot een besluit moeten komen waar ze beiden achter staan. Wel moet voorop worden gesteld dat het belang van het kind dat men hoopt te adopteren boven de vervulling van het verlangen naar een kind behoort te staan. Als een echtpaar besluit tot adoptie gaat hier nog veel tijd overheen. Er moet een beginseltoestemming aangevraagd worden bij het Ministerie van Justitie. De aanstaande ouders moeten een cursus volgen waarin voorlichting gegeven wordt over adoptie en er vindt een gezinsonderzoek door de Raad van de Kinderbescherming plaats. Is heel deze procedure afgerond dan pas kan het formulier ingestuurd worden om een kindje te adopteren. Voor dat een echtpaar eindelijk hun adoptiekind in hun armen kunnen sluiten moet er heel wat gekozen, gereisd, geïnformeerd, gepraat, betaald en vooral gewacht worden. Literatuur DORP-STOLK PP VAN, VISSER W, Adoptie, een christelijke handreiking bij beslissing, procedure en opvoeding. Serie "Praktisch en Pastoraal", Groen & Zoon, Heerenveen, 1997 (ISBN 90-5030-265-3) Doop van adoptiekinderen, De Wachter Sions, jaargang 21, nr. 43 & jaargang 22, nr. 44 en 45 Ons adoptieverhaal, Gezins Gids, jaargang 52 nr.17 t/m jaargang 53 nr. 16 HOKSBERGEN R.A.C., Een kind adopteren

12

AGRESSIE EN MISHANDELING Agressief gedrag heeft te maken met gericht schade toebrengen, bewust vernietigen, bedreigen en verjagen. Agressief gedrag is vaak een bewuste keuze, een toegeven aan, wellicht getergde, emoties. Geweld, als uitingsvorm van agressie, kan worden gedefinieerd als machtsmisbruik door middel van het toebrengen van letsel, pijn of schade. Er is hierbij sprake van een verstorend ingrijpen, dat tot doel of als gevolg heeft iets of iemand te overheersen of leed te bezorgen. Globaal zijn er twee vormen van (verborgen) geweld, namelijk persoonlijk geweld en structureel geweld. Bij de eerste vorm gaat het om een persoon die fysiek, verbaal en/of psychisch geweld uitoefent. Bij de tweede vorm spelen maatschappelijke en politieke factoren een belangrijke rol (terrorisme). In de zorg kunnen we te maken krijgen met geweld van zorgvragers, maar ook zorgverleners kunnen zorgvragers kwetsen en/of mishandelen. De hoofdoorzaak van geweld is ons boze hart, dat sinds de zondeval geneigd is tot alle kwaad. Al in het begin van Gods Woord lezen we over Kaïn die zijn broer Abel doodde, uit nijd en afgunst. In Gods Woord wordt geweld afgewezen. We lezen dit op vele plaatsen, onder meer in de Psalmen en de Spreuken. Een samenvatting van onze belijdenis op dit punt vinden we in de Heidelbergse Catechismus, Zondag 40: "dat ik mijn naaste noch met gedachten, noch met woorden of enig gebaar, veel minder met de daad, door mijzelf of door anderen ontere, hate, kwetse of dode; maar dat ik alle wraakgierigheid aflegge; ook mijzelf niet kwetse of moedwilliglijk in enig gevaar begeve; waarom ook de Overheid het zwaard draagt om den dood te weren." Literatuur (zie ook 'incest') BOEDER J, Kindermishandeling "Kinderleed", De Wachter Sions, jaargang 28, nummer 43 BOEDER J, Kindermishandeling, De Wachter Sions, jaargang 37, nummer 6 DUBBELD C, Kinder- en oudermishandeling, De Wachter Sions, jaargang 33, nummer 29 e

GARDE VAN DER, Kindermishandeling, Febe, 22 jaargang, nr. 1, jan. 2002, p. 12-29 e

GARDE VAN DER, Kindermishandeling, Gezindsgids, 54 jaargang,no. 17, 6 febr. 2003, p. 18-19 JONG-KALKMAN A DE, Verborgen geweld, in: Febe, 13e jaargang, nr 2, april 1993, p.81-98 (ethische overwegingen, vormen van geweld, werknemer en geweld, huwelijksproblematiek, de ouder-kindrelatie, tucht, kindermishandeling, incest) JONG W DE EN PENNING S, Bejaardenmishandeling, een groeiend probleem, in: Febe, 10e jaargang nr 2, april 1990, p. 81-87 (vormen van bejaardenmishandeling, bejaardenmishandeling in het gezin, oorzaken, mishandeling in tehuizen) SCHOLTEN LMP, Kindermishandeling, De Wachter Sions, jaargang 25, nummer 46 VOET N VD, Altijd vergeven?, Boekencentrum, Zoetermeer, 1995

13

ouderenmishandeling BAKKER H., Met de mantel der liefde, als mantelzorg aan ouderen ontspoort. Geschreven voor professionals en vrijwilligers die met ouderen en hun mantelzorgers werken. BAKKER H., Ontspoorde zorg. Overbelasting en ontsporing in mantelzorgers voor ouderen. Een onderzoeksrapport over de aard en omvang van ontspoorde zorg. BAKKER H., BEELEN J. E.A.. De au van ouderdom. Ouderenmishandeling, perspectieven voor hulpverleners. Geschreven voor hulpverleners COMIJS H., JONKER D. E.A. Agressie tegen en behandeling van ouderen. Een onderzoek naar ouderenmishandeling. EVERAERTS N., PEERAER J. E.A., Zorg om zorg. Mishandelen van ouderen. Geschreven voor huisartsen, wijkverpleegkundigen en andere thuiszorgmedewerkers, maatschappelijk werkers e.d. RAMKENA H., Signaal; op rood. Ouderenmishandeling bij de mensen thuis. Geschreven voor iedereen die werkt met ouderen. FABER E., W EEGHEL J. VAN Melding van ouderenmishandeling, een onderzoek naar wkerwijze en resultaten van twee meldpunten. Geschreven voor studenten en mensen die geïnteresseerd zijn in wetenschappelijke gegevens hieromtrent.

14

AIDS In 1981 is in Los Angeles bij enkele jonge mannen de ziekte ontdekt die de naam 'AIDS' zou gaan krijgen. Men ontdekte dat de ziekte ook voorkwam onder gebruikers van intraveneuze drugs (de spuiters) en onder mensen die van donorbloed gebruik hadden gemaakt. Dat wil niet zeggen dat AIDS voor 1981 niet voorkwam. Het virus dat verantwoordelijk is voor de ziekte is al vastgesteld in bloed dat in 1959 bij een zeeman is afgenomen . Hoe de ziekte zich vóór 1981 precies ontwikkeld heeft, is niet met zekerheid te zeggen. In Nederland werden in 1982 de eerste AIDS-patiënten geregistreerd; in 1991 waren dat er 1650. Het is onmiskenbaar dat door AIDS het denken over zonde, ziekte, schuld en straf weer heel actueel is geworden. We kunnen, als we AIDS plaatsen in Bijbels perspectief, op de volgende drie zaken wijzen: 1. De ziekte AIDS bepaalt ons bij het heilzame van Gods wet. God belooft Zijn zegen op het houden van Zijn geboden. De ziekte AIDS laat duidelijk zien dat we die geboden niet straffeloos kunnen overtreden. 2. In het licht van onder andere Romeinen 1 en 2 moeten we AIDS zien als een oordeel van God over een manier van leven die geheel in strijd is met de bestemming die God aan het lichaam en de geest van de mens heeft gegeven. Er ligt in veruit de meeste gevallen een verband tussen stijl van leven en het oplopen van AIDS. Gods oordeel treft mensen niet alleen op de jongste dag, maar is in het heden een werkelijkheid. Dit geeft ons echter niet het recht om de AIDS-patiënt te veroordelen, zie Romeinen 2:1-4. Gods oordeel roept tevens op tot bezinning en bekering. Naast het gesprek over oordeel en straf is er ook de ruimte om te spreken over de mogelijkheid tot verzoening in Christus. 3. Het is groot als men in de weg van ontdekking en vergeving van zonden en schuld mag leren geloven dat God afweet van ziekte en van lijden en daarvoor uitkomst wil bieden. God wil daadwerkelijk hulp geven in nood. God wil in Christus de zonden vergeven, ook de zonden die geleid hebben tot het krijgen van de ziekte AIDS. Literatuur AMSTEL J VAN, Meer dan verplegen (m.n. hoofdstuk 2 en 3), Groen & Zn, Leiden 1993 BERGEN J.E.A.M. VAN, W IGERSMA L. E.A. (red.), HIV-wijzer voor huisartsen en andere hulpverleners, Schrorer B. 1998 BLOCK K., DE CLERCQ K. DE, STAS M. (eindredactie), Zorgmap voor mensen met HIV/aids en hun directe omgeving, Aidscoördinaat (IPAC), Antwerpen, 1997 BOEDER J, AIDS, Die neme deze dingen waar, De Wachter Sions, jaargang 32, nummer 31 BOEDER J. AIDS, Een succes van de natuur?, De Wachter Sions, jaargang 37, nummer 10 BOEDER J, AIDS, Niet bij toeval, De Wachter Sions, jaargang nummer 33, nummer 37 BOEDER J, AIDS, Tekenen der tijden, De Wachter Sions, jaargang 37, nummer 8 15

BOUDEWIJN A, AIDS, Febe, 8e jaargang nr 3, augustus 1988, p. 167-183 (historie, de ziekteverwekker, ziektebeeld en klinisch beloop, risicogroepen, besmettelijkheid, preventie, HIV-test, aids in bijbels perspectief) BOUDEWIJN A, AIDS, in: Febe, 13e jaargang nr 2, april 1993, p. 110-124 (historie, de ziekteverwekker, ziektebeeld en klinisch verloop, risicogroepen, besmettelijkheid, preventie, HIV-test, aids in bijbels perspectief) COLLIER C, AIDS een verwoestende epidemie, Buijten & Schipperheijn/Prof. dr G.A. Lindeboominstituut, Amsterdam/Ede 1988 (omvang, de mens achter de getallen, voorzorg, God en aids, verplicht testen) DAVERSCHOT M, DIJK EP VAN, De HIV-test: verplicht stellen of niet?, Rapport nr 6 van het Prof. dr G.A. Lindeboominstituut, Ede 1989 (te bestellen bij Prof dr. G.A. Lindeboominstituut; zie adressenlijst)) (internationale en nationale regelgeving, belangenafweging bij het verplicht stellen HIV-test) DESCHAMPS A., W IJNGAARDEN E. VAN, HIV en Aids. Een handleiding voor gezondheidswerkers. Universitair 2000 DOGTEROM L, Psycho-sociale gevolgen rondom AIDS, Het Richtsnoer, 16e jaargang, nr 6, december 1994, p. 233-239 DOUMA J, AIDS, meer dan een ziekte, Van den Berg, Kampen 1987 (een nieuwe epidemie, oordeel van God, een aantal ethische vragen) DUBBELD C, AIDS, De Wachter Sions, jaargang 31, nummer 52 KOLK N., ZELM R. VAN, Verpleegkundige zorg voor mensen met HIV/aids. NIW, AMC/Amsterdam Thuiszorg LELKENS JPL, AIDS: wetenschappelijke en epidemiologische aspecten, in: "Wat is menswaardige gezondheidszorg?" , Colomba, Oegstgeest, 1994 (ISBN 90-73810-23-X), p. 156-172 LELKENS JPL, AIDS: ethische aspecten, in: "Wat is menswaardige gezondheidszorg?" , Colomba, Oegstgeest, 1994 (ISBN 90-73810-23-X), p. 173-189 MEIJ LW VAN DER, AIDS in bijbels licht, Het Richtsnoer, 16e jaargang, nr 6, december 1994, p. 241-248 PROF. DR. G.A. LINDEBOOMINSTITUUT (RED.), Christelijke oriëntatie in medisch-ethische onderwerpen, Buijten & Schipperheijn, Amsterdam 1992, p. 177-192 (voorgeschiedenis, het HIVirus, ziektebeeld en klinisch beloop, preventie) SELDENRIJK R, Liefde als dodelijk gif: Medische aspecten van AIDS, Het Richtsnoer, 16e jaargang nr 6, december 1994, p. 211-232 (aids en besmetting met HIV, het ziektebeeld, behandeling en voeding, preventie) VEDDER AH, AIDS en ethiek, Rijks Universiteit, Utrecht, 1989 W IT H DE , JONG-V.D.BOSCH M DE, AIDS, Febe 5e jaargang, nr 2, april 1985, p.19-26 (voorkomen, besmetting, ziektebeeld en behandeling, voorlichting, preventie, de Bijbel en aids) Therapietrouw, een belangrijke pijler voor geslaagde antiretrovirale therapie. In: Virologie, nieuwsbrief e 6 jaargang nr. 4 (december 2000), uitgave Van Zuiden communications, Alphen a/d Rijn, 2000 Een overzicht van antiretrovirale therapie vindt u in Nursing 99, januari, p. 54-56

16

ALTERNATIEVE GENEESWIJZEN Onder alternatieve geneeswijzen verstaan we geneeswijzen die vanuit andere principes of filosofieën handelen dan de geneeskunde die aan universiteiten en (hoge)scholen wordt gedoceerd (de reguliere geneeskunde). In de alternatieve geneeswijzen kunnen we verschillende hoofdgroepen onderscheiden: . de oosterse geneeswijze (acupunctuur) . de antroposofische geneeswijze . de natuurlijke geneeswijze (waaronder Moermantherapie) . de klassieke homeopathie (sterke verdunningen) . paranormale geneeswijze (magnetisme) . de spirituele benadering (gebedsgenezing) . de manuele geneeswijze (chiropraxie) Het gebruik van deze alternatieve geneeswijzen is aan dezelfde normen gebonden als het gebruik van reguliere geneeswijzen. Ziekte is een gevolg van de zondeval. Vóór de zondeval was er geen sprake van ziekzijn. Wanneer we bezocht worden door een ziekte is dit een roepstem en tevens een bemoeienis. De Bijbel spreekt ook over genezing. De Heere Jezus genas zieken. Hij verrichtte hierin Zijn wonderwerk, en volgens Johannes 9 werden de aangewende middelen gezegend. Alle vormen van alternatieve geneeswijzen waarbij gebruik gemaakt wordt van occulte gaven en krachten, moeten we op bijbelse grond afwijzen, daar er sprake is van een verborgenheid. De geschiedenis van Saul en de tovenares te Endor is ons hier een duidelijk voorbeeld van. Zie verder het themanummer over Alternatieve geneeswijzen, Febe, 14e jaargang, nr 3, augustus 1994.

Literatuur algemeen BALEN EC VAN , E.A., Mag ik alternatief behandeld worden?, Groen & Zn, Leiden 1993 DAVERSCHOT M, DIJK EP VAN, Alternatieve behandelwijzen in het licht van de BIG, Febe, 14e jaargang, nr. 3, augustus 1994, p. 188-190 (het aanbrengen van schade, voorbehouden handelingen) ESSEN C VAN, FRENS F, Vormen van behandelwijzen, in: Febe, 14e jaargang nr. 3, augustus 1994, p. 155-157 (algemeen) HUISMAN J, Alternatieve geneeswijzen, Febe, 14e jaargang, nr. 3, augustus 1994, p. 158-166 (o.a. homeopathie) KOPPELAAR J, Bijbelse visie op paranormale geneeswijzen, Het Richtsnoer, juni 1990, 12e jaargang, nr 3, p. 85-99 (paranormale geneeswijzen, bijbelse visie, de gruwelen van toen en nu, Deuteronomium 18) KOPPELAAR J, Bijbels-theologische aspecten van alternatieve geneeswijzen, In Perspectief, 7e jaargang, nr. 1, 1994, p. L1-4 LOENEN G VAN, Alternatieve geneeswijzen, Febe, 14e jaargang, augustus 1994, nr. 3, p. 167-176 (secularisatie, 1ste, 3e en 9e gebod, kiezen)

17

MOLENAAR LJ, Alternatieve geneeswijzen, Febe, 8e jaargang nr 2, april 1988, p. 113-121 (contactavond verzorgd door L. Rebel, enkele Bijbelteksten, methodes, aandacht voor W.J. Ouweneel: Het domein van de slang) MULLER A, Paranormale geneeswijzen: gevaar of uitdaging?, Het Richtsnoer, augustus 1990, 12e jaargang, nr 4, p. 122-132 (vervreemding en tegenstrijdigheden, geloof, maar waarin?, stress, zegen en vloek, belijden) NUYT RJ, Alternatieve geneeswijzen (deel 1), Febe, 1e jaargang, nr 1 november 1980, p. 6-9 NUYT RJ, Alternatieve geneeswijzen (deel 2), Febe, 1e jaargang, nr 2, april 1981, p. 8-16 PFEIFER DR. SAMUËL EN BITTNER DR. WOLFGANG J., Een gezonde gesst in een gezond lichaam, alternatieve geneeswijze, psyche en geloof, J.J. Groen en Zoon POST D, Alternatieve geneeswijzen in de huidige gezondheidszorg, In Perspectief, 6e jaargang, nr. 9, 1993, p. L1-4 VELZEN NC VAN, De invloed van het occultisme op samenleving en gezondheidszorg van de oudheid tot new age, Het Richtsnoer, juni 1990, 12e jaargang, nr 3, p. 100-111 ('occulte rage', wetenschap en occultisme, geneeskunde en paranormale geneeskunde) VEN R VAN DER, Van kwaal tot erger, Buijten & Schipperheijn, 1997 (ISBN 9060649192)

acupunctuur BAAREN JI VAN, Acupunctuur - wat moet ik ermee als christen, Stichting Moria, Amsterdam 1997 FELLER G, Bijbelse en medische bezwaren tegen acupunctuur, Stichting Promise, Oudewater

natuurgeneeskunde BERG I VD, Natuurgeneeskunde in het licht van de Bijbel, Kok Voorhoeve, Kampen, 1996

18

AWGB (ALGEMENE WET GELIJKE BEHANDELING) Deze wet is ook wel Anti-discriminatiewet genoemd. Natuurlijk is discriminatie, in de juiste zin van het woord, te verwerpen. De bezwaren tegen deze wet bestaan daarin dat deze wet de normen die God ons stelt in Zijn Woord, ongeldig verklaart. Immers, men moet homofiele gedragingen en ongehuwd samenwonen accepteren. Een bijbels gegronde mening over deze gedragingen mag alleen binnen kerkgenootschap en gezin gegeven worden. In die zin wordt deze wet vaak ervaren als een bedreiging van godsdienstvrijheid, vrijheid van meningsuiting, het recht van vereniging en de vrijheid van onderwijs. Christelijke organisaties mogen geen personeel weigeren of ontslaan dat andere normen hanteert dan de bijbelse normen over goed en kwaad. (Fragmenten uit een brief van FEBE aan het Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk als reactie op het Voorontwerp Wet Gelijke Behandeling, dd. 27 januari 1982) Op grond van de Awgb is een Commissie gelijke behandeling ingesteld. Aan deze Commissie kunnen vermeende discriminatiepraktijken worden voorgelegd. Inmiddels heeft de Commissie in een aantal belangwekkende zaken uitspraak gedaan. We denken hierbij aan situaties waarin werd geweigerd medewerking te verlenen aan (de voorbereiding van) abortus provocatus en euthanasie, geweigerd werd vaccinaties te geven in een stage en geweigerd werd Hepatitis B-vaccinatie te ontvangen. Literatuur AWGB, Open brief (aan regering), De Wachter Sions, jaargang 33, nummer 15 AWGB, Voorontwerp, Open brief, De Wachter Sions, jaargang 33, nummer 15 BOEDER J, AWGB algemeen, De Wachter Sions, jaargang 37, nummer 36 BOEDER J, AWGB, Herodias en Herodes beledigd, De Wachter Sions, jaargang 34, nummer 38 BOEF PJ den, Algemene Wet Gelijke Behandeling, Het Richtsnoer, 15e jaargang, nr 6, 1993, p 215-237 (ontstaansgeschiedenis, inhoud en gevolgen voor de gezondheidszorg, gevolgen voor het personeelsbeleid, gevolgen voor het opnamebeleid, identiteit) COMMISSIE GELIJKE BEHANDELING, oordeel 2000-13 (meewerken abortus provocatus en euthanasie) COMMISSIE GELIJKE BEHANDELING, oordeel 2001-89 (weigering vaccinatie) COMMISSIE GELIJKE BEHANDELING, oordeel 2002-09 (beperking werkzaamheden ivm weigering vaccinatie Hepatitis B) COMMISSIE GELIJKE BEHANDELING, oordeel 2002-10 (beperking werkzaamheden ivm weigering vaccinatie Hepatitits B) e

DAVERSCHOT M, Solliciteren met gewetensbezwaren (1), Febe, 20 jaargang, nr. 2 april 2000, p. 26-28 e

DAVERSCHOT M, Solliciteren met gewetensbezwaren (2), Febe, 20 jaargang, nr. 3 aug. 2000, p. 32-37 e

DAVERSCHOT M, Solliciteren met gewetensbezwaren (3), Febe, 21 jaargang, nr. 1 jan. 2001, p. 7-12 DUBBELD C, AWGB, In de schaduw, De Wachter Sions, jaargang 34, nummer 19 DAVERSCHOT M, DIJK EP VAN, Over solliciteren en discrimineren, in: Febe, 14e jaargang, nr 2, april 1994, p. 111-114 19

DAVERSCHOT M, DIJK EP VAN, Wet Gewetensbezwaren in Dienstbetrekking biedt gewetensbezwaarden geen uitkomst, Het Richtsnoer, 16e jaargang nr 1, 1994, p. 25-30 DIJK EP VAN, Discriminatie in de gezondheidszorg, in: Godsdienstvrijheid in Nederland, Buijten & Schipperheijn ism Stichting Internationaal Christelijk Studiecentrum Nederland, Amsterdam 1989 (positie bejaardenoorden, identiteit, sollicitanten) RUITENBURG P VAN, HOFMAN H, HUGENSE P, Is dat discrimineren?, Den Hertog, Houten, 1986 (grondgedachten, kernwoorden, discriminatie van de ander, gezag en discriminatie, discriminatie in gezagsverhoudingen, historische verkenning, grondrechten, discriminatieverbod artikel 1 van de grondwet, discriminatie op grond van geslacht, seksuele geaardheid, samenlevingsvorm, godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, rassendiscriminatie) SCHOLTEN LMP, AWGB, Anti-discriminatiewet, De Wachter Sions, jaargang 35, nummer 15 SCHOLTEN LMP, AWGB, Artikel 36 omgekeerd (Minister Dales over homofiele relaties), De Wachter Sions, jaargang 40, nummer 27 SCHOLTEN LMP, AWGB, Discriminatie, De Wachter Sions, jaargang 30, nummer 30 en jaargang 34, nummer 23 SCHOLTEN LMP, Discriminatie, De Wachter Sions, jaargang 37, nummer 40 SCHOLTEN LMP, AWGB, Een ontstellend voorontwerp, De Wachter Sions, jaargang 29, nummer 20 SCHOLTEN LMP, AWGB, (Commissie) Gelijke Behandeling, De Wachter Sions, jaargang 37, nummer 9 SCHOLTEN LMP, AWGB, Het woord des konings, De Wachter Sions, jaargang 38, nummer 18 SCHOLTEN LMP, AWGB, Onverdraagzaamheid, De Wachter Sions, jaargang 40, nummer 42 SCHOLTEN LMP, AWGB, Uitzonderingen, De Wachter Sions, jaargang 35, nummer 16 SCHOLTEN LMP, AWGB, Deputaten gezamenlijke Ger. Gemeenten schrijven aan minister mevrouw Dales, Schadelijk, De Wachter Sions, jaargang 40, nummer 43 SCHOLTEN LMP, AWGB, Ongehuwd samenwonen in verzorgingshuis, Maranatha, De Wachter Sions, jaargang 40, nummer 36 SCHOLTEN LMP, AWGB, Voorontwerp, De Wachter Sions, jaargang 29, nummer 20 en jaargang 25, nummer 30 VELEMA WH, Algemene Wet Gelijke Behandeling, Het Richtsnoer, 16e jaargang, nr 1, 1994, p. 6-15 (maatschappelijke en geestelijke situatie, ethische consequenties, ons standpunt, onze houding)

20

BEROEPSCODE Het hebben van een beroepscode is vanuit de Wet BIG verplicht, vanwege het gegeven dat de uitoefening van het beroep getoetst kan worden aan normen die geformaliseerd zijn in een beroepscode. Deze gedragsregels voor het beroepsmatig handelen, dienen als leidraad voor beroepsbeoefenaren voor het bieden van goede hulpverlening. Bovendien laten ze aan de samenleving en aan de hulpvragenden zien wat zij van de professie mogen verwachten. In Nederland zijn er voor verpleegkundigen zo’n negen verschillende beroepscodes. Dat komt, omdat allerlei beroepsorganisaties hun eigen code hebben ontwikkeld, die in detail en accenten afwijken van elkaar. Binnen de AVVV en het LCVV is het een jarenlang terugkerende agendapunt: de weg tot een algemeen geldende code. Deze weg is nog steeds niet gevonden. Veelal wordt in het dagelijkse praktijkgebeuren de Nu’91-code gehanteerd. Met betrekking tot tuchtrechtspraak wordt het verpleegkundige handelen aan de code getoetst. Ook Febe is de mening toegedaan dan één algemeen geldende code wenselijk is ten opzichte van een veelheid aan codes. Echter, wel met ruimte voor een aanhangsel met betrekking tot ethisch verantwoord handelen vanuit de christelijke levensbeschouwing. Binnen de AVVV wordt deze gedragslijn van Febe positief gewaardeerd. Echter beleid ontwikkelen om te komen tot een éénduidige beroepscode, is zeer vertraagd. Hopelijk gaat het Europees onderzoek naar beroepscodes - start 2003, verwachting afronding onderzoek 2004 - een positieve prikkel uitzenden tot één ALGEMEEN geldende beroepscode in Nederland / Europa. Literatuur ABVAKABO/CFO, Beroepscode voor verpleging en verzorging (te bestellen bij ABVAKABO en CFO; zie adressenlijst) AREND AJG VAN DER, Beroepscodes, morele kanttekeningen bij een professionaliseringaspect van de verpleging, Intro, Nijkerk 1992 (inleiding, uitgangspunten en ontwikkeling, normatieve aspecten, beroepscodes voor verpleegkundigen, ethiek en beroepscodes) BAUDUIN D, Beroepscodes, beroepscodes in de dagelijkse praktijk van de GGZ, Nederlands Centrum Geestelijke Volksgezondheid , Utrecht (zie adressenlijst), 1994 (beroepscode voor psychotherapeuten, hoe om te gaan met schending beroepscode, het nut voor cliënten, beroepscodes in de ggz) BEZOOIJEN AJ VAN, Professionalisering in de gezondheidszorg, Het Richtsnoer, april 1988, 10e jaargang, nr 2, p. 57-70 (wat is professionalisering, een historische verkenning van het verpleegkundig beroep, beroep en beroepsvorming heden ten dage, christen zijn binnen de gezondheidszorg, plaatsbepaling) Christelijke beroepscode voor verpleegkundigen en andere werkers in de gezondheidszorg, GMV/Jeugdbond Gereformeerde Gemeenten/HCF/Het Richtsnoer/RMU, januari 1997 (te verkrijgen bij de genoemde organisaties) CUSVELLER BS, Wat is verpleegkundige beroepsverantwoordelijkheid?, Febe, 18e jaargang, nr 1, januari 1998, p.10-18 (professionaliteit, kwaliteit, beroepsverantwoordelijkheid) DAVERSCHOT M, DIJK EP VAN, Waarom een christelijke beroepscode?, Febe, 15e jrg, nr 3, aug. 1995, p. 184-188 21

DIJK EP VAN, Mondige verzorgenden en verplegenden, Het Richtsnoer, mei 1995, 17e jaargang, nr 3 (mondigheid in het geloof, professionele mondigheid, kwaliteit en beroepsnormen, ethische code(s) nader bekeken) DOMMELEN JWA VAN, Wat zeg je niet?, De verwijsplicht bij verzoeken om 'verboden' ingrepen, Het Richtsnoer, augustus 1994, 16e jaargang, nr 4, p. 140-146 (onderscheid, begin van het leven, informatieplicht, het einde van het leven, instellingsbeleid) HEIDELBERGSE CATECHISMUSVERKLARINGEN over de Tien Geboden van verscheidene predikanten JANSSEN JHG, De nieuwe Code gedecodeerd, maatschappelijk werk en beroepsethiek, Intro, Nijkerk 1991 NIEUWE UNIE '91, Beroepscode plus toelichting 1997 (te bestellen bij: NU '91; zie adressenlijst) PAUSELIJKE RAAD VOOR HET PASTORAAT IN DE GEZONDHEIDSZORG, Handvest van de werkers in de gezondheidszorg, Colomba, Oegstgeest 1995 SCHOLTEN LMP, De zorg - ons een zorg, Febe, 15e jrg, nr 3, augustus 1995, p. 162-178 (bespreking van het rapport Quasi Dominus van het Prof. Dr G.A. Lindeboominstituut, een christelijke visie op zorg, secularisatie, de nood van de mens, relatie van mens tot mens) e

VERPLEEGKUNDE NIEUWS – 16 jaargang 25-08-2002; www.verpleegkundenieuws.nl VERPLEEGKUNDE NIEUWS– 30 oktober 2000, waarom een verpleegkundige beroepscode? http://www.verpleegkundenieuws.nl/nieuws/actueel.asp?id=173 VERPLEEGKUNDE NIEUWS– 26 oktober 2000, klikplicht voor seksueel misbruik stuit op verzet. http://www.verpleegkundenieuws.nl/nieuws/actueel.asp?id=169 VERPLEEGKUNDE NIEUWS– 6 augustus 2002, Europees onderzoek beroepscodes http://www.verpleegkundenieuws.nl/nieuws/actueel.asp?id=1024 Europees onderzoek beroepscodes 15/16; www.zw.unimaas.nl/ecn Beroepscodes, beroepsverantwoordelijkheid www.verpleegkundenieuws.nl Gezondheidspatronen van Gordon, www.verpleegkunde.net/gordon/index.html Vakliteratuur, www.elseviergezondheidszorg.nl. Beroepscodes, beroepsprofiel, beroepsverantwoordelijkheid, ontwikkelingen GGZ, www.avvv.nl

22

BEROEPSKEUZE De Bijbel maakt duidelijk dat arbeid een opdracht van God is en dat luiheid veroordeeld wordt. De mens wordt opgeroepen om zijn/haar talenten te gebruiken. Daarbij gaat het niet om de hoeveelheid gaven en talenten die iemand heeft, maar om de manier waarop ze gebruikt worden. In onze geseculariseerde samenleving kan de keuze voor een beroep in de gezondheidszorg inhouden dat we te maken krijgen met gewetensbezwaren tegen een voorgestelde behandeling. Te denken valt hierbij aan zondagsarbeid, abortus, euthanasie en inenting. De doorgaande secularisatie dwingt ons tot voortdurende bezinning op ons leven, ons werk, onze verzorgende, verpleegkundige of geneeskundige handelingen enz. Bij de keuze voor een beroep in de gezondheidszorg mogen we het niet laten afweten omdat we geconfronteerd (kunnen) worden met knelpunten. Het dwingt ons juist om onze beginselen te verwoorden. In de praktijk houdt dit concreet in dat we zo nodig tegen de stroom op moeten roeien. In alle situaties moeten en mogen we laten zien dat Gods Woord het richtsnoer is voor onze handel en wandel. Literatuur BERG M VAN DEN, Zorgen als beroep, over de leef- en ervarings-wereld van ziekenverzorgenden en bejaardenverzorgenden, Intro, Nijkerk 1985 e

BEYNUM R. VAN, Ethische problematiek bij studerenden, Febe, 19 jaargang, nr. 3, september 1999, p. 10-17 BOOGAARD R.C. E.A., Mivo plus 16: Beroep, ook nog roeping? Jeugdbond Gereformeerde Gemeenten, jaargang 21, nr. 6 (ISSN 1568-895X) CUSVELLER B.S. (red.) Zorg dragen. Naar een christelijke visie op zorg, 1996 CUSVELLER B.S. (red.) Volwaardige verpleging. Morele beroepsverantwoordelijkheid in de zorgverlening, 1999 DOUMA DR. J., Christelijke ethiek, Capita selecta I en II, Kampen, 1989 e

DIJK J. VAN, Pastorale zorg, Febe, 19 jaargang, nr. 3, september 1999, p. 18-22 FEBE, Een baan in de gezondheidszorg (wordt geactualiseerd) MAURITZ JH EA, Jou een zorg; werken in een verzorgend beroep, Jeugdbond Gereformeerde Gemeenten, nr. 20, 1991 (ISBN 90-72871-18-9) MAURITZ JH EA, Gewetensvol werken in gezondheidszorg en hulpverlening, Jeugdbond Gereformeerde Gemeenten, 1995 (ISBN 90-72871-36-7) RMU, Zorg om arbeid, Nota arbeidsvoorwaardenbeleid 2000, Veenendaal, RMU 1999 SCHOT P, Ethiek en beroepskeuze, in: Mens en arbeid, De Groot Goudriaan, Kampen 1996, p. 56-73 (ethiek, doel van ons werken, materialisme of idealisme, talenten, roeping of beroep, een Goddelijk beroep, zondagsarbeid, onze houding) SILFOUT MR. W., Arbeid als opdracht, Christelijk-ethische beschouwingen over arbeid en arbeidsverhoudingen. Houten, Den Hertog B.V., 1985

23

BEROEPENWETGEVING (WET BIG) Op 1 december 1997 is de Wet beroepen in de individuele gezondheidszorg (Wet big) voor een belangrijk deel in werking getreden. De Wet BIG gaat uit van een systeem van titelbescherming. Dit wil zeggen dat het voeren van een titel is toegestaan aan personen die òf in een daartoe aangewezen register zijn ingeschreven (titelregistratie), òf een bepaald diploma hebben gehaald (opleidingstitel). De Wet big kent dus geen beroepsbescherming meer, waarbij de bescherming van de uitoefening van een bepaald beroep centraal stond. Het systeem van titelbescherming brengt met zich mee dat de uitvoeringshandelingen los zijn gelaten. Hierop geldt een uitzondering, namelijk de voorbehouden handelingen. Dit zijn bepaalde, in de wet globaal omschreven handelingen, die zijn voorbehouden aan bepaalde beroepsbeoefenaars. Een bekend voorbeeld is injecteren. Deze regeling van de voorbehouden handelingen brengt met zich mee dat bijvoorbeeld ook verpleegkundigen en verzorgenden, hoewel niet zelfstandig bevoegd, onder voorwaarden voorbehouden handelingen mogen verrichten, bijvoorbeeld injecteren. Nu wordt bij euthanasietoepassingen regelmatig gebruik gemaakt van middelen die per injectie of per infuus worden toegediend. Het is van het grootste belang dat zo veel mogelijk wordt voorkomen dat via de regeling van de voorbehouden handelingen het toedienen van euthanatica per injectie door verpleegkundigen en verzorgenden als iets vanzelfsprekends wordt gezien. Literatuur BEUMER FJA EN DEN HARTOG- VAN TER THOLEN RM, Recht voor verpleegkundigen, Groningen 2002 BOS DG VAN DEN, Wet Beroepen in de Individuele Gezondheidszorg, Het Richtsnoer, februari 1995, 17e jaargang nr 1, p. 13-20 (hoofdlijnen Wet big) DAVERSCHOT M, Verpleegkundige die niet meewerkt aan euthanasie staat juridisch sterk, Reformatorisch Dagblad, 31 december 1996 (Wet Big, voorbehouden handelingen en euthanasie) DAVERSCHOT M EN DIJK EP VAN, De betekenis van de Wet big voor bejaardenverzorgenden, Febe, 17e jaargang, nr 2, mei 1997, p. 101-105 DIE DE AC E.A., Recht in de in de verpleegkundige praktijk, Maarssen 2000 DIJK EP VAN, DAVERSCHOT M, Notitie over het Wetsontwerp big en onze verpleegkundigen, Het Richtsnoer, 10e jaargang, nr 4, augustus 1988, p. 173-184 DIJK EP VAN, DAVERSCHOT M, De betekenis van de Wet big voor bejaardenverzorgenden, Febe, 17e jaargang, nr 2, mei 1997, p. 101-105 HURINK GH, E.A. Kwaliteit en deskundigheid in de verpleegkundige beroepsuitoefening, Utrecht 2000 KLEINGELD C.P., Verantwoordelijke verpleging (proefschrift), 1996 SINDRAM I.P.C., Big inzichtelijk, Nu 91 (telef. 030-2964144; fax: 030-2963904)

24

EMBRYO Het vroege menselijk embryo; het is in de waarneming m.b.v. een microscoop nog zo heel anders dan wij, als mensen na de geboorte. Toch beseffen we dat we allen zo begonnen zijn, en dat de identiteit van dat vroege menselijk embryo de identiteit is van een mens, een schepsel van God. Het embryo is mens vanaf de conceptie en moet daarom ook vanaf de conceptie als volledig beschermwaardig beschouwd worden. De zorg voor ongeborenen kunnen we in Psalm 139 beschreven vinden, waarin staat hoe de hand van de Schepper de mens vormt in de moederschoot, als we daar lezen; “Uw ogen hebben mijn ongeformeerde klomp gezien”. Dit geldt eveneens voor de periode na de geboorte wanneer er sprake kan zijn van ziekte, handicap of vroeggeboorte (neonatologie). Gods Woord dient ook dan bepalend te zijn voor ons handelen. Eerbied voor dit prille leven houdt in dat vertechnisering van de menselijke voortplanting, draagmoederschap, zaad-donorschap en ‘oma-moeders’ afgewezen moeten worden. Dat geldt ook voor reageerbuisbevruchting (IVF), zeker zolang restembryo’s overblijven die gedood worden. Omdat het biologisch gezien bij een embryo nog maar om enkele cellen gaat, is het zoveel meer toegankelijk voor biologisch wetenschappelijk onderzoek dan de mens in latere fasen van zijn leven. Verbruikend onderzoek met menselijk embryo’s, zowel voor het kweken van embryonale stamcellen, als voor de ontwikkeling en verbetering van voortplantingstechnieken (bijv. pre-implantatie diagnostiek bij IVF) moeten worden afgewezen. Dat geldt ook voor genetische manipulatie in de kiembaan en voor het kloneren van mensen. Literatuur (zie ook abortus en erfelijkheid) BOEDER J, Reageerbuisbevruchting. Tekenen der tijden, De Wachter Sions jaargang 37, nummer 16 BOER TH A, Het kind van de rekening: ethische kanttekeningen bij het gebruik van foetaal materiaal na een abortus, Pro Vita Humana, 1e jaargang, nr. 3, 1994, p. 89-96 BLOIS M DE, De juridische status van het embyo, in: "Wat is menswaardige gezondheidszorg?" , Colomba, Oegstgeest, 1994 (ISBN 90-73810-23-X), p. 56-72 BOUDEWIJN A., Voorwaarden en grenzen aan het gebruik van menselijke eicellen, zaadcellen en embryo’s, e Febe, 21 jaargang, nr. 2, april 2001, . 43-50 EIJK WJ, Abortus en de ethische status van het embryo, in: "Wat is menswaardige gezondheidszorg?" , Colomba, Oegstgeest, 1994 (ISBN 90-73810-23-X), p. 73-97 EIJK WJ, Embryo en christelijke mensvisie; wanneer wordt het embryo een menselijk persoon?, Pro Vita Humana, 1e jaargang, nr. 3, 1994, p. 107-116 EIJK WJ, LELKENS JPM E.A., Het embryo, iets of iemand?, Colomba, Oegstgeest, 1997 (ISBN 90-7381038-8) GUNNING KF, Kan een niet-mens mens worden?, Vita Humana, 19e jaargang, nr. 1, 1992, p. 18-21 GUNNING KF, De filosofische en ethische status van het embryo, in: "Wat is menswaardige gezondheidszorg?", Colomba, Oegstgeest, 1994 (ISBN 90-73810-23-X), p. 46-55 e

HUISMAN N., Het net om ongeboren kinderen met een handicap sluit zich, Febe, 21 jaargang, nr. 3, sept. 2001, p. 45-47 JOCHEMSEN H, Witkam WGM, Blokhuis P, Glas G, Schuurman E, De status van het menselijk embryo, 25

Prof. Dr. G.A. Lindeboominstituut, rapport nr. 1, 1988 JOCHEMSEN H, 'Grensverleggend' onderzoek, In Perspectief, 3e jaargang, nr. 6, 1990, p. 3-4 (experimenten met embryo's) JOCHEMSEN H, Slechts onder voorwaarden over de drempel van het leven, In Perspectief, 5e jaargang, nr. 3, 1992, p. 3-8 (genetische manipulatie, embryo-transplantatie, foetaal weefsel, beschermwaardigheid) JOCHEMSEN H, Het beheerste leven, In Perspectief, 6e jaargang, nr. 9, 1993, p. 3-5 (embryo, klonen, ivf, pre-implantatie-diagnostiek, voortplanting) JOCHEMSEN H, De foetus als medicinale bron, In Perspectief, 6e jaargang, nr. 5, 1993, p. 3-4 (ivf, prenataal erfelijkheidsonderzoek, foetaal weefsel) JOCHEMSEN H, Wetsvoorstel embryo-onderzoek, In Perspectief, 6e jaargang, nr. 4, 1993, p. 5-6 (ivf, experimenten) JOCHEMSEN H, Na de menopauze kinderen krijgen niet alleen persoonlijke kwestie, In Perspectief, 7e jaargang, nr. 1, 1994, p. 3-5 (eiceldonatie, embryo-verlies) JOCHEMSEN H, Menselijk embryo, het prille begin, Pro Vita Humana, 1e jaargang, nr. 1, 1994, p. 2-5 JOCHEMSEN H, Klonen: een manipulatie buiten de orde, In Perspectief, 10e jaargang, nr. 7, 1997, p. L1-4 KISCHER CW, De term 'pre-embryo' : een nieuwe kijk op de menselijke ontwikkeling, In Perspectief, 7e jaargang, nr. 3, 1994, p. L1-4 LOS JA, Het menselijk embryo naar waarden geschat, in: Vita Humana, jaargang XX, no. 1 en 2 februari/mei 1993, p. 23-27 POST D, De voortplanting van de mens, in: "Manipuleren met leven", Kok Kampen, 1997 (ISBN 90-2429276-X), p. 45-86 PROF. DR. G.A. LINDEBOOMINSTITUUT (RED.), Christelijke oriëntatie in medisch-ethische onderwerpen, Buijten & Schipperheijn, Amsterdam 1992, p. 81-96 e

MARIJS A., Hellend vlak in wetsvoorstel over proeven met embryo’s, Febe, 21 jaargang, nr. 1, jan. 2001, p. 32-34 SCHELLEKENS H, Embryo-onderzoek en gentherapie-ontwikkeling zonder regelgeving?, Pro Vita Humana, 3e jaargang, nr. 3, 1996, p. 61-64 SCHEPENS YMJH, Is in vitro fertilisatie wel goede geneeskunst?, Vita Humana, 20e jaargang, nr. 4, 1993, p. 163-177 SEGERS JH, De medische praktijk thans; hoe zal de ontwikkeling zijn?, in: Zijn we verdwaald in het land zonder grenzen?, Rainbow Express BV, Nijkerk 1987, p. 57-76 SMITS PW, Rechtsbescherming van de mens in zijn kwetsbare beginfase, Vita Humana, 20e jaargang, nr. 4, 1993, p. 178-181 VERMEIDEN JPW, Preïmplantatiediagnostiek, in: Vita Humana, jaargang XX, no. 1 en 2 februari/mei 1993, p. 28-32 W ITKAM WGM E.A., In vitro fertilisatie, een medische, ethische en een juridische beschouwing, Rapport nr 2, Prof. dr G.A. Lindeboominstituut, Ede 1988 W ITKAM WGM E.A., Reageerbuisbevruchting verantwoord?, Lindeboomreeks nr 2, Amsterdam 1990 W ITKAM WGM, Exploitatie van embryo en foetus, Vita Humana, 17e jaargang, nr. 2, 1990, p. 66-73 (exploitatie embryo, ivf, experimenten) W ITKAM WGM, Exploitatie van embryo en foetus (vervolg), Vita Humana, 17e jaargang, nr. 3, 1990, 26

p. 98-102 (exploitatie embryo, ivf, experimenten) W ITKAM WGM , Embryologie en in vitro fertilisatie, Vita Humana, 20e jaargang, nr. 3, 1993, p. 145-150 W ITKAM WGM, Ontwikkelingsbiologie en de status van het menselijk embryo, Pro Vita Humana, 1e jaargang, nr. 1, 1994, p. 6-13 (menselijk embryo, pre-embryo, conceptus, conceptie) W ITKAM WGM, IVF: biotechniek of geneeskunst?, Pro Vita Humana, 1e jaargang, nr. 2, 1994, p. 45-50 (medicalisering, kinderwens, biomanipulatie, experimenten)

neonatologie BOERSEMA U, DAVERSCHOT M, Het recht van de zwakste, Buijten & Schipperheijn, Amsterdam, 1993 Bijman J, Dilemma's in de neonatologie, Het Richtsnoer, 1e jaargang, nr.4, 1996, p. 7-10 (neonatologie, dilemma's, rol van verpleegkundige, teamoverleg) ENT CK VAN DER, Ontwikkelingen rond de zorg voor pasgeborenen, Het Richtsnoer, 1e jaargang, nr. 4, 1996, p. 1, 4-6 (doen of laten, diagnostiek, kwaliteit van leven, criteria, procedures) JOCHEMSEN H (RED.), Zorg voor wilsonbekwame patiënten, Lindeboomreeks nr. 5, Buijten & Schipperheijn 1994, p. 115-141 (ontwikkelingen, niet behandelen en levensbeëindigend handelen, zorg voor premature of gehandicapte pasgeborenen, wie beslist?) NEDERLANDSE VERENIGING VOOR KINDERGENEESKUNDE, Doen of laten?, grenzen van het medisch handelen in de neonatologie, Utrecht 1992

27

ERFELIJKHEID Erfelijkheidsadvisering of -voorlichting wordt veelal omschreven als een proces van communicatie over problemen, samenhangend met het mogelijke optreden van een erfelijke afwijking. Die erfelijke afwijking moet de klinisch geneticus samen met andere onderzoekers op het spoor zien te komen. Daarvoor is nodig dat hij erfelijkheidsgegevens verzamelt. Doel is de adviesvragers in staat te stellen om zo goed mogelijk geïnformeerd beslissingen te nemen ten aanzien van hun eigen leven, overeenkomstig hun eigen levensovertuiging. Het is een formulering waarin het zogenaamde zelfbeschikkingsrecht op de achtergrond meeresoneert. Theologische bezinning is op het punt van erfelijkheidsadvisering en -voorlichting gewenst. In deze problematiek speelt immers de verhouding tussen het geloof in Gods voorzienigheid en de eigen menselijke verantwoordelijkheid een belangrijke rol. Daar komt bij dat in onze geseculariseerde samenleving ook kerkmensen vaak een tegenstelling ervaren tussen het vertrouwen op Gods zorg en leiding enerzijds en het nemen van beslissingen ten aanzien van het leven, met gebruikmaking van allerlei menselijke kennis en mogelijkheden anderzijds. Het Prof. Lindeboominstituut heeft veel literatuur voor handen met betrekking tot dit onderwerp. Literatuur BRUGGEN G VAN, Zorgen vóór de geboorte, over aangeboren en erfelijke afwijkingen, Buijten & Schipperheijn, Prof. dr G.A. Lindeboominstituut, Amsterdam/Ede (prenatale diagnostiek) DAM J VAN, GEURTSEN H, Erfelijkheidsonderzoek en genetische gegevens, Febe, 11e jaargang, nr 2, april 1991, p. 118-124 (erfelijkheidsonderzoek, bescherming genetische gegevens) DIJK EP VAN, DAVERSCHOT M, Juridische aspecten van het erfelijkheidsonderzoek, in: Ons burgerschap (Groen Katern), november 1990 DIJK EP VAN, DAVERSCHOT M, Alles te weten maakt niet gelukkig, Enkele juridisch (-ethische) opmerkingen over erfelijkheidsonderzoek, in: Ons Burgerschap (Groen Katern), juni 1995 DRIESSEN C, SCHOLTEN H, Genetisch onderzoek, FEBE, 18e jaargang, nr. 2, 1998, p. 4-6 EIJK WJ, De genetische manipulatie van menselijke cellen, Vita Humana, 18e jaargang, nr. 3, 1991, p. 91-98 HAVE HAMJ TEN, Nieuwe medische technologie en het streven naar het perfecte kind; ethische dilemma's, Pro Vita Humana, 3e jaargang, nr. 3, 1996, p. 65-70 JEUGDBOND GEREF. GEMEENTEN, Over leven gesproken, mivo + 16, 6e jaargang no. 5, Woerden 1986 (te bestellen bij: Jeugdbond Gereformeerde Gemeenten, Commissie Voorlichting Verzorgende Beroepen; zie adressenlijst) JOCHEMSEN H, Europees onderzoeksprogramma: Analyse van het menselijk genoom, In Perspectief, 2e jaargang, nr. 4, 1989, p. 3-6 JOCHEMSEN H, Erfelijkheid: wetenschap en maatschappij, In Perspectief, 3e jaargang, nr. 2, 1990, p. 3-4 JOCHEMSEN H, Erfelijkheid: wetenschap en maatschappij, In Perspectief, 3e jaargang, nr. 10, 1990, p. 3-4

28

JOCHEMSEN H, Erfelijkeheid en eigenschappen, Vita Humana, 17e jaargang, nr. 1, 1990, p. 11-17 (geestelijk gehandicapten, zwakzinnigenzorg, klinische genetica, prenatale diagnostiek, selectieve abortus) JOCHEMSEN H, Erfelijkheidsonderzoek en patiëntenrechten, Febe, 12e jrg, nr 3, augustus 1992, p. 209-216 (genetica, erfelijkheidsgegeven, patiëntenrechten) JOCHEMSEN H, Genen en grenzen, In Perspectief, 5e jaargang, nr. 8, 1992, p. 3-6 (gentechnologie, gentherapie, erfelijkheidsadvisering) JOCHEMSEN H, Slechts onder voorwaarden over de drempel van het leven, In Perspectief, 5e jaargang, nr. 3, 1992, p. 3-8 (genetische verbetering, genetische manipulatie, embryo, beschermwaardigheid, transplantatie foetaal weefsel) JOCHEMSEN H, Prenatale diagnostiek en de maatschappelijke positie van mensen met een aangeboren aandoening, Pro Vita Humana, 4e jaargang, nr. 4, 1997, p. 87-90 LEJEUNE J, Ethiek en genetica, Vita Humana, 20e jaargang, nr.3, 1993, p. 141-145 MASSINK HF E.A., Genen in het geding, Den Hertog, Houten, 1994 MOENS GJN, Erfelijkheidsonderzoek en prenatale diagnostiek, in: Zorg ten leven (voor mensen met een erfelijke handicap), Helpende Handen, Woerden (zie adressenlijst), p. 35-39 (prenatale diagnostiek) MULDER J, Wrede barmhartigheden bedreigen het ongeboren, gehandicapte leven, Febe, 11e jaargang, nr 2, april 1991, p. 149-159 (prenatale diagnostiek) NET JS VAN DER, Zorg ten leven: voor mensen met een erfelijke handicap, Helpende Handen, Woerden POORTMAN J, Genetische manipulatie, Febe, 8e jaargang, nr 1, december 1987, p. 5-21 POST D, Genetica: blauwdruk van de mens, in: "Manipuleren met leven", Kok Kampen, 1997 (ISBN 90-2429276-X), p. 87-102 PROF. DR. G.A. LINDEBOOMINSTITUUT (RED.), Christelijke oriëntatie in medisch-ethische onderwerpen, Amsterdam 1992, p. 97-122 (genetica, erfelijke ziekten, klinische genetica, prenataal erfelijkheidsonderzoek, genetisch bevolkingsonderzoek, gentherapie, juridische aspecten) PROF. DR G.A. LINDEBOOMINSTITUUT (RED.), De mens en zijn erfgoed. Ethische en maatschappelijke aspecten van de moderne gentechnologie, Buijten & Schipperheijn, Amsterdam 1992 SCHELLEKENS H, Embryo-onderzoek en gentherapie-ontwikkeling zonder regelgeving?, Pro Vita Humana, 3e jaargang, nr. 3, 1996, p. 61-64 SELDENRIJK R, Erfelijkheid, in: Zorg ten leven (voor mensen met een erfelijke handicap), Woerden (Helpende Handen), p. 27-32 (ontstaan menselijk leven, erfelijke aanleg, erfelijke en aangeboren afwijkingen) SELDENRIJK R, Ethische gegevens rondom erfelijkheid en voortplanting, in: Zorg ten leven (voor mensen met een erfelijke handicap), Woerden (Helpende Handen), p. 41-46 (scheppingsorde, status embryo, prenatale diagnostiek, erfelijkheidsonderzoek, gentherapie) SUSSENBACH JS E.A., De mens en zijn erfgoed, Lindeboomreeks, nr 4, Buijten & Schipperheijn, Amsterdam 1992 TIMMERMAN-BUCK YEMA, Genen en grenzen, In Perspectief, 5e jaargang, nr. 10, 1992, p. 16-19 (gentechnologie, gentherapie, erfelijkheidsadvisering)

29

VADER-LEMSTRA J, Geen zorgenkind!?, Kok Kampen, 1994 (prenatale diagnostiek) W AL J VAN DER, Dwingeland DNA, In Perspectief, 9e jaargang, nr. 6, 1996, p. L3-4 (DNA, erfelijk materiaal, genetica, natuurwetenschap)

30

EUROPA In veel Europese landen heeft zich in de afgelopen tientallen jaren een ontwikkeling van het patiëntenrecht voorgedaan, net zoals bij ons. Maar 'het feit dat', wil nog niet zeggen dat 'de weg waarlangs' altijd hetzelfde is geweest. En ook wordt niet altijd hetzelfde resultaat bereikt. In de Febe-brochure 'Patiëntenrecht, wat doen we ermee?' hebben we vrij uitvoerig stilgestaan bij de Wet geneeskundige behandelingsovereenkomst (Wgbo). Deze wet is een algemene patiëntenwet, waarin de 'rechten van de patiënt' zijn verwoord. Een Nederlands wetgevingsprodukt. Maar ook wel weer bijzonder als je kijkt naar landen om ons heen. Want we lopen met een dergelijke wet min of meer voorop in Europa. Over het algemeen verloopt de totstandkoming van algemene patiëntenwetten in Europse landen moeizaam. In Europse landen is verhoudingsgewijs veel meer aandacht voor wettelijke regelingen van bijzondere ingrepen, zoals medische experimenten en orgaandonatie. Daarnaast komt er over onze grenzen ook de nodige aandacht voor wettelijke regelingen van de gedwongen opname van psychiatrische patiënten. In Nederland is deze opname geregeld in de Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen. Literatuur DAVERSCHOT M, DIJK EP VAN, Patiëntenrecht over onze grenzen, Febe, 16e jaargang, nr 2, mei 1996, p. 119-123 DAVERSCHOT M, DIJK EP VAN, Patiëntenrecht over onze grenzen, Febe, 17e jaargang, nr 1, januari 1997, p. 29-32 HAALAND MATLARY J, Ethiek en politiek volgens de Europese traditie, Pro Vita Humana, 3e jaargang, nr. 4, 1996, p. 98-104 JOCHEMSEN H, Europees onderzoeksprogramma: Analyse van het menselijk genoom, In Perspectief, 2e jaargang, nr. 4, 1989, p. 3-6 W AAL L VAN DER, Europese ontwikkelingen in de gezondheidszorg, in: Febe, 14e jaargang, nr 1, december 1993, p.9-21 (Europese eenwording, Europese Verdragen, Uitspraken Europees Parlement over abortus, euthanasie) W AAL L VAN DER, De Europese Unie en haar invloed op de medische ethiek, Pro Vita Humana, 4e jaargang, nr. 6, 1997, p. 141-145

31

EUTHANASIE De algemeen aanvaarde en in de literatuur gebruikelijke definitie van euthanasie is: 'het opzettelijk levensbeëindigend handelen door een ander dan de betrokkene op diens verzoek (definitie van de Staatscommissie Euthanasie, 1985). In het kort gezegd: euthanasie is levensbeëindiging op verzoek. Euthanasie is evenals hulp bij zelfdoding strafbaar. Maar euthanasie kan volgens de rechtspraak straffeloos uitgevoerd worden als de uitvoerende arts zich houdt aan bepaalde zorgvuldigheidseisen. Euthanasie is voorbehouden aan een arts. Iemand die geen arts is, zoals bijvoorbeeld een verpleegkundige, die euthanasie uitvoert, is strafbaar. Dit geldt ook voor allen die meewerken aan euthanasie terwijl zij geen arts zijn. Alleen als de arts vrijuit gaat, gaan ook zijn medewerkers vrijuit. Euthanasie moet onderscheiden worden van actief levensbeëindigend handelen zonder (uitdrukkelijk) verzoek van de betrokkene. Het niet beginnen of staken van een behandeling is geen euthanasie, omdat deze (voortzetting van de) behandeling medisch zinloos is, of omdat de patiënt deze afwijst. Dit geldt tenslotte ook voor de noodzakelijk gebleken toediening van oplopende doses medicijnen om pijn of ander lijden te verlichten, ook al heeft dit als neveneffect dat het leven verkort wordt. Het doel van dit handelen is lijdensverlichting en niet: levensbeëindiging. Eigenlijk zou men het eigenmachtig beschikken over leven en dood nooit de naam 'euthanasie' mogen geven. Euthanasie betekent: een goede dood, een 'wel sterven'. Vroeger sprak men van het levenseinde van Gods kinderen over de 'euthanasia'. Hun sterven was dan een algehele overgave aan Hem Die hun leven kocht door Zijn sterven. De psalmdichter zegt: "Mijn tijden zijn in Uw (dat is Gods) hand". Het leven is Gods gave en tegelijk ook opgave! Euthanasie en hulp bij zelfdoding zijn inmiddels wettelijk geregeld. Op 10 april 2001 aanvaardde de Eerste Kamer het wetsvoorstel ‘Toetsing van levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding’, waardoor dit wetsvoorstel tot wet verheven kon worden. De strekking van deze wet is als artsen zich aan bepaalde zorgvuldigheidscriteria houden wordt er niet vervolgd. Er zijn regionale toetsingscommissies ingesteld die uitvoeringen van euthanasie en hulp bij zelfdoding beoordeelt.

32

Literatuur algemeen BEEK RVD (RED.), Leven en laten leven, Vita Humana, 20e jaargang, nr 1 en 2, 1993, p. 105 -126 (euthanasie, autonomie, zelfbeschikkingsrecht) BERGEIJK MJ VAN, Actuele ontwikkelingen rondom euthanasie, Het Richtsnoer, 1e jaargang, nr. 3, 1996, p. 9-13 BLOIS DE M, Euthanasie, hulp bij zelfdoding en het recht op leven, Pro Vita Humana, 1999, nr 1, p.2-6 BLONK MC, Praktisch omgaan met vragen aan het eind van het leven, Pro Vita Humana, 2002, nr 1, 9-11 BOKHORST A, Schriftelijke wilsverklaringen, juridische aspecten, Pro Vita Humana, 2001, nr 4, p. 101-111 G. VAN BRENK E.A., De dood, de patiënt en de dokter, Stichting Schreeuw om leven, Rainbow Express, Nijkerk 1988 (stervenshulp, zorgvuldigheidseisen, euthanasie, euthanasiasme) BUIJSEN MAJM, De betekenis van Pretty v. Verenigd Koninkrijk voor de Nederlandse euthanasiepraktijk, Pro Vita Humana, 2002, nr 3, p. 69-72 COLIJN HH, Zelfdoding in de psychiatrische praktijk, Pro Vita humana, 1999, nr 3, p. 72-74 CRUL BJP, Het (zelfgekozen) levenseinde, Pro Vita Humana, 1999, nr 2, p. 39-41 DAVERSCHOT M, DIJK EP VAN, Casus Jet, Febe, 16e jaargang nr 1, december 1995, p. 36-39 DEES A, Levensbeëindigend handelen in Nederland, Pro Vita Humana, 4e jaargang, nr. 1, 1997, p. 8-10 DESMET M, Euthanasie en samenleving, Pro Vita Humana, 2002, nr 1, p.12-16 DOUMA J, Euthanasie, De Vuurbaak, Groningen 1979 DOUMA J, Rondom de dood, Van den Berg, Kampen 1984, pagina 9-60 DOUMA J, De Tien Geboden, Van den Berg, Kampen, 1992, p. 152-156 DOUMA J, Medische ethiek, Kok Kampen, 1997, Hoofdstuk 13, p. 257-281 (definiëring, euthanasie in verleden en heden, argumenten, zelfbeschikking, het 'hellend' vlak, stervensbegeleiding) DIJK EP VAN, MMV LIEVERSE PJ, Euthanasie in de gezondheidszorg, uitgave van de LWGG, 1993 (te verkrijgen bij JAG) DIJK EP VAN, Euthanasie steeds meer geïntegreerd, Het Richtsnoer, juni 1992, 14e jaargang, nr 3, p. 74-81 (het wetgevingsproces, Rapport van de Commissie Remmelink, rechtspositie verplegenden/verzorgenden bij euthanasie) EIJK WJ, Euthanasie, hulp bij suïcide en levensbeëindigend handelen zonder verzoek, in: "Wat is menswaardige gezondheidszorg?" , Colomba, Oegstgeest, 1994 (ISBN 90-73810-23-X), p. 114-131 EIKELBOOM W, Euthanasie meldingsprocedure mislukt, Pro Vita Humana, 4e jaargang, nr. 1, 1997, p. 11-15 ESTERIK LG VAN (RED), Help jij dat ik verder mag leven?, Verbo, Den Haag 1985 (praktijk, achtergronden en een juridische beschouwing) FOLMER H, Beëindiging van het leven, in: Over leven gesproken, Helpende Handen, Woerden 1986, 33

p. 92-106 (o.m.: begripsomschrijving, bijbelse gegevens, historische opmerkingen, euthanasiebehoefte, plaats en functie van de arts) GLAS G, Wie weegt en wat telt? Kanttekening bij het paarse wetsvoorstel euthanasie, Pro Vita Humana, 1999, nr 1, p.16-18 GOFFAU A DE, POLMAN J, Euthanasie, Febe, 15e jaargang, nr 3, aug. 1995 , p. 157-161 HERTOGH CMPM, De dokter wikt, de patiënt beschikt…? Ethische vrage bij schriftelijke wilsverklaringen, Pro Vita Humana, 2001, nr 4, p.112-120 HOKSBERGEN R, Beoordeel de wil van het kind altijd in het kader van zijn leeftijd, Pro Vita Humana, 1999, nr 1, p.21-22 HOLDIJK G E.A., Euthanasie, Staatkundig gereformeerde visie op een levensprobleem, Stichting Studiecentrum SGP (Laan van Meerdervoort 165, 2517 AZ Den Haag), Den Haag 1987 (theologische en ethische terreinverkenning, definiëring, euthanasiediscussie onder medici, euthanasie en recht) HOLDIJK G E.A., Levensbeëindigend handelen door artsen? Stichting Studiecentrum SGP, Den Haag 1990 HOLDIJK G E.A., Levensbeëindigend handelen bij langdurig comateuze patiënten, Stichting Studiecentrum SGP, Den Haag, 1992 HOLDIJK G, Voortschrijdende onevenwichtigheid, Pro Vita Humana, 1999, nr 1, p. 23-26 HOLDIJK G, Van misdaad naar weldaad?, Een moment in de ontwikkeling rondom de bescherming van het menselijk levenseinde, Pro Vita Humana 1999, nr 4, p.113-116 HORST TH AM VAN DER, Vervolgingsbeleid inzake euthanasie, Pro Vita Humana, 2e jaargang, nr. 2, 1995, p. 37-40 HORST TH AM VAN DER, De regionale toetsingscommissies euthanasie, Pro Vita Humana, 1999, nr 2, p. 42-45 HORST TH AM VAN DER, De zorgvuldigheidsnormen euthanasie, Pro Vita Humana, 1999, nr. 2, p. 46-50 HORST TH AM VAN DER, Euthanasie is geen medisch handelen, Pro Vita Humana, 1999, nr 3 p. 65-67 HORST TH AM VAN DER, Valse overlijdensverklaringen, Pro Vita Humana, 1999, nr 4, p.110-112 HORST TH AM VAN DER, Ondeugdelijk wetsvoorstel, Pro Vita Humana, 2001, nr 1. p. 1-4 HORST TH AM VAN DER, Ondeugdelijk wetsvoorstel II, Pro Vita Humana, 2001, nr 2, p. 29-33 HORST TH AM VAN DER, Ondeugdelijk wetsvoorstel III, Pro Vita Humana, 2001, nr 3, p. 73-75 HORST TH AM VAN DER, De kritiek van het VN-Mensenrechtcomité op de Nederlandse euthanasiewet, Pro Vita Humana, 2002, nr 1, p. 17-22 JEUGDBOND DER GEREFORMEERDE GEMEENTEN, Euthanasie, Woerden 1988 JOCHEMSEN H, SMELT W, BAKKER DL, Niet behandelen en levensbeëindigend handelen, Vita Humana, 17e jaargang, nr. 3, 1990, p. 103-106 JOCHEMSEN H E.A., Geregeld levensbeëindigend handelen?, Rapport nr 7, Prof. dr G.A. Lindeboominstituut, Ede 1992 JOCHEMSEN H, CUSVELLER BS, Professionalisering of proceduralisering van euthanasie, In Perspectief, 10e jaargang nr. 2, 1997, p. 3-5 KAMP LB VAN DE, Jodendom en euthanasie, Het Richtsnoer, oktober 1993, 15e jaargang, nr 5, p. 175-179 KENNEDY JAMES, Een weloverwogen dood. De opkomst van euthanasie in Nederland, uitg. Bert Bakker, Amsterdam, 2002, ISBN 903512295x 34

KOLK H. VAN DER, De huidige stand van zaken in de wetgeving, in: Zijn we verdwaald in het land zonder grenzen?, Rainbow Express BV, Nijkerk 1987, p. 117-134 KOLK H VAN DER, Wijziging Wet op de Lijkbezorging, Febe, 13e jaargang, nr 2, april 1993, p. 125-128 KOLK H VAN DER, Opzettelijke levensbeëindiging en de arts, Pro Vita Humana, 3e jaargang, nr. 5, 1996, p. 129-132 KRUIJSSEN VAN JA EN LANSWAYER RPAM, Rationaliteit van hulp bij zelfdoding, Pro Vita Humana 1999, nr 3, p. 68-71 KRIJGSMAN L, Het wel-sterven van Margaretha Sibylla Hoornaerts, Febe, 16e jaargang, nr 2 mei 1997, p. 111-118 LAAR T VAN, HAASNOOT KJP, Een kritische beschouwing, Pro Vita Humana, 4e jaargang, nr. 1, 1997, p. 16-17 (NAV standpunt n.a.v. evaluatie meldingsprocedure euthanasie) LEEGEMAATE J EN DILLMANN RJM, Levensbeëindigend handelen door een arts tussen norm en praktijk, Houten 1998 PROF. DR. G.A. LINDEBOOMINSTITUUT (RED.), Christelijke oriëntatie in medisch-ethische onderwerpen, Buijten & Schipperheijn, Amsterdam 1992, p. 123-155 (definiëring, argumenten pro en contra euthanasie, juridische beschouwing, alternatieven voor euthanasie) PROF. DR G.A. LINDEBOOMINSTITUUT, Wanneer een ander beslist, Buyten & Schipperheijn, Amsterdam 1997 (over wilsonbekwame patiënten) PROF. DR G.A. LINDEBOOMINSTITUUT, Handelingen van artsen rond het levenseinde, In Perspectief, 10e jaargang nr. 1, 1997, p. L1-4 MAREES VAN SWINDEREN E DE, Historische schets van de euthanasiediscussie, in: Zijn we verdwaald in het land zonder grenzen?, Rainbow Express, Nijkerk 1987, p. 45-55 MAREES VAN SWINDEREN E DE, Gericht aan minderjarigen, in: Zijn we verdwaald in het land zonder grenzen?, Rainbow Express BV, Nijkerk 1987, p. 135-139 MOLENAAR-GEURTSEN HG, E.A., Op de grens van leven en dood, Guido de Bresstichting, Houten 2000 MONTERO M, Naar legalisering van vrijwillige euthanasie? Overwegingen inzake het autonomieconcept, Pro Vita Humana, 1999, nr 4, p. 93-104 NIEBOER W, Zorg voor leven, 'euthanasie' in het strafrecht, Groen van Prinstererstichting, De Vuurbaak, Barneveld 1986 (inleiding, euthanasie: een onbruikbaar begrip, levensbeëindiging in het recht, grenzen aan de bescherming van het leven, levensbeschouwing en overheidstaak) OOSTERHUIS K, verzoek om euthanasie van een minderjarige, Pro Vita Humana, 1999, nr 1. p.19-20 POST D, Perikelen rond het einde van het leven, in: "Manipuleren met leven", Kok Kampen, 1997 (ISBN 90242-9276-X), p. 103-136 ROBERT PAUL, Vragen om te sterven, euthanasie in een Nederlands ziekenhuis, Rotterdam 1996 PRO VITA HUMANA, 2000, nr 1, Themanummer wetsvoorstel toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding RPF, Schreeuw om leven, tekst toespraak M. Leerling in debat legalisering euthanasie, Den Haag 17-2-1986, Voorlichtingscentrum SGP, Euthanasie, Den Haag 1986 RUTEFRANS CJC, Euthanasierapport: toedekking van onzorgvuldigheid, Pro Vita Humana, 4e jaargang, nr. 1, 1997, p. 1-4 35

SCHELTENS DF E.A., De dood, uitkomst voor het leven?, geschrift van de Juristenvereniging Pro Vita, Buijten & Schipperheijn, Amsterdam 1987 (rechtsfilosofische overwegingen, zelfbeschikkingsrecht, strafrechtelijke facetten, DDR, Sowjet-Unie en Oost-Europa, moraaltheologische opmerkingen) SCHELTENS DF, Euthanasie als ethisch probleem, in: Vita Humana jaargang XX, no. 1 en 2 februari/mei 1993, p. 105-108 SCHOLTEN LMP, Euthanasie, De Wachter Sions, jaargang 30, nr 29 en jaargang 33 nr 1 SCHOLTEN LMP, Euthanasie en Geref. Kerken, "Nieuwe religie", De Wachter Sions, jaargang 34 nr 21 SCHOLTEN LMP, Euthanasie en pro-lifebeweging, H.M. Kuitert en J.C. Molenaar op congres van gereformeerde academici, "Marieke", De Wachter Sions, jaargang 39, nr 8 SCHOLTEN LMP, Euthanasie en zelfbeschikkingsrecht, De Wachter Sions, jaargang 40, nr 1 SCHOLTEN LMP, Euthanasie, "Gruwelijk", De Wachter Sions, jaargang 34, nr 8 SCHOLTEN LMP, Euthanasie, "In coma" (standpunt KNMG), De Wachter Sions, jaargang 38, nr 32 SCHOLTEN LMP, Euthanasie, "Indroevig" (standpunt twee grote protestantse kerken), De Wachter Sions, jaargang 34, nr 20 SCHOLTEN LMP, Euthanasie, "Overmacht", De Wachter Sions, jaargang 36, nr 39 SCHOLTEN LMP, Euthanasie, "Rechters-onrecht", De Wachter Sions, jaargang 33 nr 10 SCHOLTEN LMP, Euthanasie, Erfelijkheidsgegevens registreren, "Registratie", De Wachter Sions, jaargang 40, nr 15 SCHOLTEN LMP, Euthanasie, Hoe is het mogelijk dat men euthanasie aanvaardt in Ger. Kerken? "Nieuwe religie", De Wachter Sions, jaargang 34, nr 21 SCHOLTEN LMP, Euthanasie, Kabinet besluit verbod op euthanasie te handhaven, "Te ver heen", De Wachter Sions, jaargang 34, nr 22 SCHOLTEN LMP, Euthanasie, Stichting Schuilplaats coördineert actie, De Wachter Sions, jaargang 33, nr 3 SCHOLTEN LMP, Euthanasie, Strafrechtelijk verbod, "Te ver heen", De Wachter Sions, jaargang 34, nr 22 SCHOLTEN LMP, Euthanasie, Uitspraak van de procureur-generaal Hoge Raad, "Onmenselijk", De Wachter Sions, jaargang 33, nr 4 SCHOLTEN LMP, Euthanasie, Verpleegkundige krijgt berisping omdat zij een gehandicapt kind wil adopteren, "Berisping", De Wachter Sions, jaargang 38, nr 16 SCHOLTEN LMP, Euthanasieverklaring en notaris, "Koninklijk", De Wachter Sions, jaargang 39, nr 10 SLUIS I VAN DER, Het recht om grootmoeder te doden, Amsterdam 1977 (uitverkocht, kopie tegen onkostenvergoeding te verkrijgen bij het JAG te Zwolle, 038-4227759) (historische schets) SPIJKER C. VAN ‘T , E.A., Wanneer stoppen met behandelen bij een comapatiënt?, Pro Vita Humana, 1999, nr 3, p. 61-64 STICHTING STUDIECENTRUM SGP, Euthanasie, staatkundig gereformeerde visie op een levensprobleem, 's-Gravenhage 1987 STOOP S, Euthanasie en politiek, Febe, 17e jaargang, nr 3, september 1997, p. 160-162 (kabinet LubbersKok, jurisprudentie, evaluatie meldingsprocedure) STRIJARDS GAM, Conflict van rechtsplichten in euthanatische situaties? Verwijzingsplicht versus dodingsplicht ten laste van artsen?, in: Medewerking verantwoord, Colomba, Oegstgeest 1996, p.29-49

36

STRIJARDS GAM, Juridische verwarring rond euthanatische thema's, Pro Vita Humana, 3e jaargang, nr. 1, 1996, p. 6-12 STRIJARDS GAM, Dodingsplicht en de wet: de positie van Nederlandse artsen, Pro Vita Humana, 3e jaargang, nr. 6, 1996, p. 153-164 STRIJARDS GAM, Evaluatie-onderzoek verschaft nauwelijks inzicht, Pro Vita Humana, 4e jaargang, nr.16, 1997, p. 5-7 TWYCROSS RG, Euthanasia: a hospice physician's view, in: Vita Humana jaargang XX, no. 1 en 2 februari/mei 1993, p. 77-86 VELDE RA TE, Vrij tot de dood?, Pro Vita Humana, 2002, nr 1, p. 1-8 VELEMA WH, Rondom het levenseinde, ethische en pastorale overwegingen, Kok Kampen 1980 VELEMA WH, Mag ik sterven, moet ik leven? Boekencentrum Zoetermeer 1993 VERDUIJN A, De werkelijkheid rond euthanasie, Febe 6e jaargang nr 1, december 1985, p. 7-8 W INGERDEN S VAN, in: Samengevat, Febe, 15e jrg, nr 1, december 1994, p. 49-51

apotheek BAKERMANS L. Apotheker en euthanasie, Vita Humana, 14e jaargang, nr. 4, 1987, p. 152-153 GMV, De apothekersassistent en euthanasie, Zwolle 1984 (te bestellen bij: GMV; zie adressenlijst)

psychiatrie ESSEN C VAN, FRENS F, 'Hulp' aan psychiatrische patiënten, in: Oculair, Febe, 15e jrg, nr 1, december 1994. p. 4-7

verpleegkundigen BOERSEMA U, DAVERSCHOT M, Het recht van de zwakste, Buijten & Schipperheijn, Amsterdam 1993 (casuïstiek: Bas en Elsje, Pim; de kinderverpleegkundige, recht en realiteit, hulpverlenende organisaties, leven met het syndroom van Down) BRUGGEN J VAN, Het leven is de moeite waard, pastorale handreiking voor verpleegkundigen, Zwolle 1972 (uitgave GMV) (vraagtekens rond de verpleging, bijbelse vraagtekens?, de Schrift over leven en dood, christelijk verplegen) DAVERSCHOT M, Verpleegkundigen en euthanasie, in: Arbeid en sociale relaties, GMV-uitgave (038-4218649) Zwolle 1997, p. 117-132 (verpleegkundige dilemma's, de positie van verpleegkundigen die medewerking weigeren, de politiek en verpleegkundige medewerking aan euthanasie) DAVERSCHOT M, Verpleegkundigen en euthanasie, Pro Vita Humana, 4e jaargang, nr. 2, 1997, p. 38-42 DAVERSCHOT M, Het wetsvoorstel euthanasie en de rechtspositie van verpleegkundigen, Pro Vita Humana, 1999, nr 1, p.7-11 DAVERSCHOT M, DIJK EP VAN, Wat is de rechtspositie van de verpleegkundige bij euthanasie? Stark-Texel, Oosterend DAVERSCHOT M, DIJK EP VAN, Levensbeëindigend handelen op of zonder uitdrukkelijk verzoek en de rechtspositie van de verpleegkundige, in: Medewerking verantwoord, Colomba, Oegstgeest 1996, p.51-65 37

LWGG, Euthanasie, naar een tweedeling in onze gezondheidszorg?, Utrecht 1988 (kopie tegen onkostenvergoeding te verkrijgen bij het Juridisch Adviesbureau Gezondheidszorg) MEI-THE A, Vanavond om 8 uur, verpleegkundige dilemma’s bij euthanasie en andere beslissingen rondom het levenseinde, Houten 1997

wilsonbekwamen e

BOER C DE, Borst wil nu debat over euthanasiepil, Febe, 21 jaangang, nr. 2, april 2001, p. 51-52 BOERSEMA U, DAVERSCHOT M, Het recht van de zwakste, Buijten & Schipperheijn, Amsterdam 1993 BOUDEWIJN A, Geneeskunde, dienares der barmhartigheid?, Febe 10e jaargang, nr 1 december 1989, p. 39-44 (bespreking van casuïstiek) CUSVELLER BS, Medische zorg en medische ethiek rond het levenseinde van wilsonbekwame patiënten, Febe, 16e jaargang, nr 1, december 1995, p. 40-49 (toestemming en zelfbeschikking, de ethische en medische kant, taak van de geneeskunde) DAVERSCHOT M, Mag de dokter ernstig gehandicapte kinderen doden?, Febe, 13e jaargang, nr 3, augustus 1993, p. 189-192 e

DAVERSCHOT M, Verpleegkundigen, verzorgenden en de nieuwe euthanasiewet, Febe, 21 jaarngang, nr. 3, sept. 2001, p. 25-28 DIJK EP VAN, Levensbeëindigend handelen bij wilsonbekwame patiënten, Febe, 11e jaargang, nr 2, april 1991, p. 125-141 (informed consent, vervangende toestemming, mondigheid van de minderjarige, kwaliteit van leven, feitelijk wilsonbekwame) EIJK WJ, De terminologie in de discussienota's van de KNMG, in: Doodscultuur in ontwikkeling, Colomba, Oegstgeest 1995, p. 13-21 HORST THAM VAN DER, Kritische kanttekeningen bij CAL I (zwaar defecte pasgeborenen), in: Doodscultuur in ontwikkeling, Colomba Oegstgeest 1995, p. 23-38 HORST THAM VAN DER, Kritische kanttekeningen bij CAL II (langdurig comateuze patiënten), in: Doodscultuur in ontwikkeling, Colomba, Oegstgeest 1995, p. 49-59 HORST THAM VAN DER, Kritische kanttekeningen bij CAL III (ernstig demente patiënten), in: Doodscultuur in ontwikkeling, Colomba, Oegstgeest 1995, p. 69-78 HORST THAM VAN DER, Kritische kanttekeningen bij CAL IV (hulp bij zelfdoding bij psychiatrische patiënten), in: Doodscultuur in ontwikkeling, Colomba, Oegstgeest 1995, p. 79-88 KOLK H VAN DER, Kritische kanttekeningen bij CAL I (zwaar defecte pasgeborenen), in: Doordscultuur in ontwikkeling, Colomba, Oegstgeest 1995, p. 39-47 KOLK H VAN DER, Kritische kanttekeningen bij CAL II (langdurig comateuze patiënten), in: Doodscultuur in ontwikkeling, Colomba, Oegstgeest 1995, p. 61-68 KOLK H VAN DER, VERHOEVEN JG, Levensbeëindigend handelen bij wilsonbekwame patiënten, in: Febe, 11e jaargang nr 1, december 1990, p. 60-63 STOLK, J E.A., Gebroken wereld; zwakzinnigenzorg en de vraag naar euthanasie, Kok-Kampen, 1988 (ISBN 90-242-4463-3) e

VLIES B.J. VAN DER, De positie van verpleegkundigen binne het euthanasiedebat, Febe, 22 jaargang, nr. 2, mei 2002, p. 9-19

38

GEHANDICAPTENZORG De gehandicaptenzorg kunnen we onderverdelen in de zorg voor verstandelijk gehandicapten en de zorg voor lichamelijk gehandicapten. Enerzijds kunnen deze twee terreinen ver uit elkaar lopen wat betreft de behoeften. Anderzijds zijn er veel onderdelen waarin ze elkaar overlappen. Alleen al wanneer we kijken naar de zorg voor meervoudig gehandicapten. Verstandelijke gehandicaptenzorg In deze tak van de zorg gaat het om onze medemens die anders bedeeld is. Deze medemens heeft behoeft aan extra zorg, begeleiding en bescherming. Wie in de verstandelijk gehandicpatenzorg werkt, kan dat vanuit een humane betrokkenheid doen. Vanuit de Bijbel weten we, dat we allen gelijkwaardige schepselen van God zijn, die uiteindelijk allen hetzelfde nodig hebben. Dit geeft een belangrijke basis voor al het denken en handelen rondom de mensen die op deze zorg aangewezen zijn. In onze maatschappij wordt dze gelijk- ofwel vólwaardigheid op verscheidene terreinen in twijfel getrokken of zelfs ontkend. Dat heeft schrijnende gevolgen, zoals het aandringen op abortus of het sneller willen stoppen van zorg. Men wil ook steeds meer het heft in eigen handen nemen wat betreft dood en leven, wat we zien bij de ontwikkelingen rond gentherapie en klonering. Het stelt ons voor moeilijke ethische dilemma’s. Wat betreft vormen van begeleiding of therapie moeten we altijd kijken of die in de juiste verhouding staan tot bijvoorbeeld de christelijke mensvisie. We zullen vanuit onze visie steeds goed moeten weten waar we voor kunnen komen te staan en hoe we verantwoord handelen. Lichamelijke gehandicaptenzorg Ook in deze zorg moet als basis genomen worden dat hier volwaardige, gelijkwaardige medemensen verzorg en/of begeleid worden. Wat betekent dit wanneer er meer zorg en ondersteuning nodig is? Krijgt men die in zo’n mate, dat men ook zoveel mogelijk gelijkwaardig in de maatschappij kan functioneren? Wat betekent dit voor extra maatregelen binnen het pastoraat om de contacten met deze mensen zo goed mogelijk op te zetten en te onderhouden? Zijn er situaties waarin we extra alert moeten zijn of men de nodige medische behandelingen krijgt? Veel vragen en dilemma’s zijn er ook hier. We moeten vanuit onze verantwoordelijkheid voor onze naaste en onszelf steeds weer zoeken: Wat is Gods weg in deze? Snoezelen Het woord snoezelen is een samentrekking van de twee woorden ‘snuffelen’ en ‘doezelen’. Snoezelen is een verzamelnaam voor diverse activiteiten, waarbij geprobeerd wordt op zo weinig mogelijk zintuigen tegelijk een beroep te doen, zodat de deelnemer niet overvraagd, overprikkeld wordt. Nast de dieper verstandelijk gehandicapten wordt er binnen de dementenzorg en de psychiatrie gebruik gemaakt van snoezelen. Binnen onze gezindte heeft snoezelen veel vragen opgeroepen. Wordt de deelnemer in een irreeële droomwereld gebracht? Roepen bepaalde activiteiten bij de deelnemer geen verkeerde gevoelens op? Er zal bewust gekeen moeten worden wat, in overeenstemming met Gods Woord, verantwoorde actiiviteiten in verantwoorde vormen en situaties zijn. Het is wel een reden om je erin te verdiepen. Wordt snoezelen een doel of gebruiken we het als middel? Waarmee dienen we het belang van de aan onze zorg toevertrouwde mensen? Literatuur 39

AGTERESCH B, Zorgen in de zwakzinnigenzorg, Febe, 13e jaargang, nr 3, augustus 1993, p. 162-170 (zorgen omtrent geloofsbeleving van de zwakzinnigen, zorgen rondom de seksualiteit binnen de zwakzinnigenzorg, het gebruik van omstreden methodieken) ALDERLIESTEN-BODE J EN DIJKE-REIJNOUDT PAJ VAN, Aanvullende verantwoordelijkheid, in: Zorg ten leven (voor mensen met een erfelijke handicap), Woerden (Helpende Handen), p. 67-76 (het gezin, de familie, de kerkelijke gemeente, de oudervereniging) BAC A, Seksualiteit in de zwakzinnigenzorg, Het Richtsnoer, april 1992, 14e jaargang, nr 2, p.43-50 (wat is seksualiteit, onze verantwoordelijkheid, waar zijn de grenzen?, hoever mag je lichamelijk contact toelaten?) BEEK F VAN EA, Handicap - Gewoon meedoen, Groen & Zoon, Leiden, 1995 BRUGGEN G VAN, Kinderartsen en gehandicapte babies. De situatie anno 1996, Pro Vita Humana, 3e jaargang, nr. 1, 1996, p. 1-5 DIJKE-REYNOUDT PAJ VAN E.A., Ons kind heeft een verstandelijke handicap, Groen & Zn, Leiden 1995 GROOTHEDDE G, Verstandelijk gehandicapte kinderen in Roemenië, Febe, 13e jaargang, nr 3, augustus 1993, p. 183-188 HAASNOOT KJP, Medische zorg voor ouder wordende mensen met een verstandelijke handicap, Het Richtsnoer, 17e jaargang, nr 4, 1995, p. 105-111 (o.m. ziektebeelden/ aandoeningen) HELPENDE HANDEN, Een handreiking, Woerden (mensbeeld en visie op zwakzinnigheid, aanvaarding, opvoeden, begeleiden, godsdienstige opvoedingmeer dan één aspect, relatievorming en seksualiteit) HULSMAN BW, Met zorg bezig zijn, Het Richtsnoer, april 1992, 14e jaargang, nr 2, p. 57-62 (de gedachten van ouders over seksualiteit binnen de zwakzinnigenzorg) JOCHEMSEN H, RED., Zorg voor wilsonbekwame patiënten, Lindeboomreeks nr 5, Buijten & Schipperheijn 1994, p. 180-194 (zorg voor mensen met een verstandelijke handicap) JOCHEMSEN H, Gehandicapte heeft recht op goede zorg, In Perspectief, 2e jaargang, nr. 7, 1989, p. 5-6 (verstandelijk gehandicapte, beschermwaardigheid, ongeborene, prenatale diagnostiek) NUGTEREN-VAN OOIJEN M, De Hielprik, Febe, 9e jaargang nr 2, april 1989, p. 90-92 PATER GJ DE, Van GVT naar Huize Weltevree, Het Richtsnoer, juli 1995, 17e jaargang, nr 4, p. 117-124 (de gevolgen van vergrijzing, de zorgbehoefte van de oudere verstandelijk gehandicapte) SELDENRIJK R, Pril leven, Kok/de Groot-Goudriaan, Kampen, 1996 SNITSELAAR J, Het verstandelijk gehandicapte kind en het gezin, Febe, 12e jaargang, nr 2, april 1992, p. 117-132 (hoe zal ons kindje zijn?, ouderproblemen ook van invloed op de huwelijksrelatie, aanvaarding en overgave, opvoeding, het kwaliteitsoordeel van anderen, de zorg van de kerk) STOLK J, KARS H, Opvattingen van ouders over preventie van handicaps, Pro Vita Humana, 4e jaargang, nr. 4, 1997, p. 81-86

40

TOP H, Seks een probleem voor verstandelijk gehandicapte en/of hulpverlener?, Het Richtsnoer, april 1992, 14e jaargang, nr 2, p. 50-56 (de mens met een verstandelijke handicap, de vorming van relaties, gevaarlijk terrein, hulpverlening, zij met elkaar) VERRIPS A, Want ja, ze is al oud, hè?, Het Richtsnoer, juli 1995, 17e jaargang, nr 4, p. 111-117 (ervaringen met ouder wordende verstandelijk gehandicapten) VLIET A VAN, Zorgen in de zwakzinnigenzorg, Febe, 13e jaargang, nr 3, augustus 1993, p. 170-181 (analyse, doelstellingen, strategie, snoezelen, Gods Woord als filter, toerusting) W ERKEN-OSKAM G. V.D., De adviserende en begeleidende rol van de maatschappelijk werkende bij de e verstandelijke gehandicapte en zijn/haar betrokkene, Febe, 20 jaargang, nr. 2, april 2000, p. 34-39

Snoezelen GOFFAU A DE EN POLMAN J, Snoezelen, Febe, 13e jaargang, nr 3, augustus 1993, p. 158-161 (wat is snoezelen?, de opzet van snoezelen, is snoezelen een verantwoorde activiteit?) FLORIJN B., Opstellen over de christelijke opvoeding, no VIII. Het Kind dat anders is (1), uitgeverij ADOS, Staphorst, 1995 FLORIJN B., Opstellen over de christelijke opvoeding, no VIII. Het Kind dat anders is (2), uitgeverij ADOS, Staphorst, 1996 HELPENDE HANDEN, Zorg ten leven, voor mensen met een erfelijke handicap, Woerden (stukjes over medische en ethische vragen rondom erfelijke handicaps) JONG WJ DE, Snoezelen, Febe, 7e jaargang, nr 3, augustus 1987, p. 62-63 MUNT W VAN DE EN KOOL J, Snoezelen, in: Febe, 14e jaargang nr. 3, augustus 1994, p. 196-198 SELDENRIJK R, E.A., Verantwoord meedoen, Ouderparticipatie en mensen met een verstandelijke handicap, Helpende Handen, Woerden STOLK DR. J. EN KARS DR. H., Licht en schaduw, een odnerzoek naar de zinervaring van ouders en groepsleiders in de zorg voor kinderne met een ernstige, meervoudige handicap, Vereniging ’s Heeren Loo, Amersfoort, 1998 THIEL F. VAN, HUIVERS A., HAAN, K. DE, Met zorg besluiten. Beslissingen rond het levenseinde in de zorg voor mensen met een verstandelijke handicap. (Uitgave in samenwerking met het Centrum voor Bio-ethiek en Gezondheidsrecht en de Vereniging ’s Heeren Loo), Van Gorcum, 1997 VRIES B. DE, Identiteit en zorgverlening, Adullam & De Schutse, Barneveld/Kesteren

41

GEWETENSBEZWAREN Het geweten kunnen we omschrijven als 'een serieus persoonlijk normbesef van goed en kwaad' (Memorie van Toelichting bij het wetsvoorstel inzake gewetensbezwaren in dienstbetrekking). Een gewetensbezwaar is dus een bezwaar voortkomend uit dit normbesef van goed en kwaad. Deze definitie zegt niets over de inhoud van het geweten. Deze inhoud kan per persoon sterk verschillen. Voor een christen is Gods Woord, geconcretiseerd in de Tien Geboden, de bron van zijn normbesef. Een niet-christen zal daarentegen zijn geweten inhoud geven door een ander godsdienstig of levensbeschouwelijk normenpatroon. Om na te gaan of er sprake is van een gewetensbeslissing zou men moeten kunnen vaststellen of aan deze beslissing een bepaald, objectief te controleren normenpatroon ten grondslag ligt. De toegenomen verwereldlijking heeft hierin verandering gebracht. Het geweten is verwereldlijkt en verpersoonlijkt. Er hoeft, ook in het recht, geen sprake meer te zijn van een objectief vast te stellen normenpatroon om te kunnen vaststellen of een beslissing een gewetensbeslissing is. Het geweten is 'oeverloos' geworden. Dus een gewetensbezwaar is in feite datgene wat iemand zelf aanvoelt als gewetensbezwaar. Dit neemt niet weg dat een christen er goed aan doet de norm(en) voor zijn gewetensbeslissing duidelijk te benoemen als hij een beroep wil doen op gewetensbezwaren. De meest bekende gewetensbezwaren in de gezondheidszorg betreffen het uitvoeren van of meewerken aan levensbeëindigende handelingen: abortus provocatus, euthanasie, hulp bij zelfdoding, actief levensbeëindigend handelen zonder uitdrukkelijk verzoek. Minder bekend zijn gewetensbezwaren tegen werkstaking, het meewerken aan seksuele handelingen, het meewerken aan of het ondergaan van inentingen en het toedienen van bloed. Literatuur algemeen BOEDER J, Gewetensbezwaren, De Wachter Sions, jaargang 2, nummer 33, 1955 BOEDER J, Gewetensbezwaren, De Wachter Sions, jaargang 6, nummer 29, 1959 BOUDEWIJN A, Gewetensproblemen in de gezondheidszorg, Febe, 7e jaargang, nr 3, augustus 1987, p. 725 (definitie geweten, het OT en het NT over het geweten, beroep op gewetensbezwaren, erkenning van gewetensbezwaren, gewetensbezwaren in de gezondheidszorg, gewetensbezwaard ... en dan?) CDA, Gewetensbezwaren vragen aandacht, rapport van een commissie van het Wetenschappelijk Instituut van het CDA, Den Haag 1983 DAVERSCHOT M, Gewetensbezwaren in de gezondheidszorg, in: Mens en Arbeid, De Groot Goudriaan, Kampen 1996, p. 85-96 (tegen abortus provocatus en euthanasie, praktijkvoorbeelden)

42

DAVERSCHOT M, Wetttelijke en algemene regelingen met betrekking tot gewetensbezwaren binnen de gezondheidszorg, in: "Wat is menswaardige gezondheidszorg?" , Colomba, Oegstgeest, 1994 (ISBN 90-73810-23-X) p. 140-155 DAVERSCHOT M EN DIJK EP VAN, Wijzigingen van het Burgerlijk Wetboek in verband met de positie van gewetensbezwaarde werknemers, in: Febe, 14e jaargang, nr 1, december 1993, p. 49-52 DAVERSCHOT M EN DIJK EP VAN, Wet gewetensbezwaren in dienstbetrekking biedt gewetensbezwaarden geen uitkomst, Het Richtsnoer, februari 1994, 16e jaargang, nr 1, p. 25-30 e

DAVERSCHOT M, Solliciteren met gewetensbezwaren (1), Febe, 20 jaargang, nr. 2, april 2000, p. 26-28 e

DAVERSCHOT M, Solliciteren met gewetensbezwaren (2), Febe, 20 jaargang, nr. 3, aug. 2000, p. 32-37 e

DAVERSCHOT M, Solliciteren met gewetensbezwaren (3), Febe, 21 jaargang, nr. 1, jan. 2001, p. 7-12 DIJK EP VAN, Problematiek van de gewetensbezwaarden in onze gezondheidszorg, in: Christelijk Studiecentrum, Cahier 1: Geloof in de gezondheidszorg?, Amsterdam 1986 (Een kopie van dit cahier is aan te vragen bij het Christelijk Studiecentrum; zie adressenlijst) DIJK EP VAN, Gewetensbezwaard en toch werken!, in: Gewetensvol werken, Jeugdbond Gereformeerde Gemeenten, Woerden 1995, p.42-54 (het geweten geseculariseerd, het gewetensbezwaar geseculariseerd, wettelijke regeling, richtlijnen voor de praktijk, gewetensbezwaren in de gezondheidszorg) EIJK WJ, Het geweten, ethisch beschouwd, in: "Gewetensvolle gezondheidszorg", Eijk WJ, Lelkens JPM ea, Colomba, Oegstgeest, 1995 (ISBN 90-73810-30-2), p. 9-30 EIJK WJ, Medewerking aan het kwaad, in: "Medewerking verantwoord", Colomba, Oegstgeest 1996, p. 9-19 FEBE, Lesbrief "Gewetensbezwaren in de gezondheidszorg", 1997 GMV, Gewetensbezwaard ... en dan?, Zwolle 1987 (achtergrond, ethische beschouwing, abortus provocatus, praktijk) SCHOLTEN LMP, Gewetensbezwaren (bij werknemers), De Wachter Sions, jaargang 35, nr 32 en 33, 1988 ZWAAG K VAN DER, EA, Gewetensvrijheid, Bijbels en staatkundig gereformeerd aspect van een grondrecht, Den Hertog, Houten 1994

gewetensbezwaren t.a.v. abortus BOUMAN EN, Abortus provocatus en gewetensbezwaren, Febe, 2e jaargang, nr 2, april 1982, p. 24-29 LWGG, Abortus provocatus in de gezondheidszorg, Zwolle 1988 (bestel-adres: Juridisch Adviesbureau Gezondheidszorg; zie adressenlijst) SGP ZICHT-katernen 24, Gewetensbezwaren verpleegkundigen, 1985 (besteladres: Stichting Studiecentrum SGP; zie: adressenlijst)

gewetensbezwaren t.a.v. euthanasie DAVERSCHOT M EN DIJK EP VAN, Werknemers in de gezondheidszorg en euthanasie, in: Zijn we verdwaald in het land zonder grenzen?, Rainbow Express BV, Nijkerk 1987, p. 87-112 LWGG, Euthanasie, naar een tweedeling in onze gezondheidszorg?, Utrecht 1988 (kopie tegen onkostenvergoeding te bestellen bij het Juridisch Adviesbureau Gezondheidszorg)

43

GEZINSVORMING Het huwelijksformulier noemt drie ‘oorzaken waarom’ God het huwelijk heeft ingesteld: 1. Opdat de gehuwden elkaar bijstaan en helpen in de tijdelijke en eeuwige dingen; 2. Opdat ze de kinderen (die ze krijgen zullen) godvruchtig opvoeden; 3. Opdat een ieder onkuisheid en boze lusten vermijden zal. Het huwelijk houdt dus drie dingen in, kent drie aspecten. Van deze drie betekenen de eerste en de tweede een roeping en een opdracht die dateren reeds van voor de zondeval, de derde is een bescherming van de zondige mens tegen zichzelf na de zondeval. Seksualiteit heeft in het huwelijk haar plaats ontvangen als uitdrukking van wederzijdse liefde en trouw maar ook als middel tot instandhouding van het menselijk geslacht, waaruit de Heere bij voortduur Zijn koninkrijk wil bouwen. Het ontvangen van kinderen, als gevolg van de seksuele omgang is voor de gehuwden niet alleen een roeping en opdracht, maar ook een gave en een zegen van God. Gezinsvorming behoort altijd in de eerste plaats een zaak te zijn van gebed en van gehoorzaamheid aan God, Die alles weet en bij Wien men ook met vragen hieromtrent terecht mag. De eerste vraag zal zijn: wat wilt Gij dat wij doen zullen? En juist in deze gestalte kan het dan wel eens duidelijk worden dat het ene echtpaar de vrijmoedigheid krijgt om anders te handelen, dan hoe een ander echtpaar meent te moeten doen. De praktijk leert dat het ene ouderpaar veel minder moeite heeft met het grootbrengen van een talrijke kinderschaar dan de andere met het verzorgen en opvoeden van twee of drie kinderen, afhankelijk van diverse lichamelijke en /of psychische factoren. Men bedenke echter wel, dat men als men pleit voor een zogenaamde verantwoorde gezinsvorming, op zijn hoede moet zijn voor de arglistigheid van het eigen boze hart: ook wat bijbels verantwoord lijkt, is veelal nog doordrenkt van een zondig egoïstisch begeren. Anticonceptie zal ethisch gezien pas aan de orde kunnen komen, wanneer conceptie eerder een belemmering gaat zijn dan dat het een mogelijkheid is om te komen tot de verwezenlijking van de doelstellingen van het christelijk huwelijk, zoals hierboven genoemd. Vaak zijn dan de psychische of lichamelijke draagkracht van de moeder (of de vader) in het geding. Of nog beter gezegd: van de man en de vrouw samen als ouders van de kinderen. De apostel Paulus zegt in 1 Korinthe 7: ‘Onttrekt u elkander niet, tenzij dan met beider toestemming voor een tijd, opdat gij u tot vasten en bidden moogt verledigen; en komt weder bijeen, opdat u de satan niet verzoeke, omdat gij u niet kunt onthouden’. Deze tekst spreekt duidelijk over onthouding met het oog op vasten en bidden, niet omdat de draagkracht niet groot genoeg is. Mogelijk kan wel op gezinsvorming betrokken worden hetgeen Petrus schrijft in 1 Petrus 3:7: ‘Gij mannen, insgelijks, woont bij haar met verstand, aan het vrouwelijke vat, als het zwakste, eer gevende, als die ook medeerfgenamen des levens met haar zijt; opdat uw gebeden niet verhinderd worden’.

44

Literatuur algemeen BOEDER J, Geboortebeperking, "Kinderen krijgen", De Wachter Sions, jaargang 37, nr 16, december 1989 HOEK J, Man en vrouw naar Gods beeld, Kok Kampen, 1984 (ISBN 90-242-2694-5) HOEK J, HOEK VAN KOOTEN ABF, Man en vrouw in Gods weg, Kok Kampen, 1985 (ISBN 90-242-2728-3) (bijbelse kernpunten inzake seksualiteit, huwelijk en gezin, gezinsvorming, alternatieve relaties, voorbereiding op het huwelijk, gehandicapte kinderen, erfelijkheidswetten en -adviezen, prenatale diagnostiek, het gezin, ongehuwd zijn) MEEUSE CJ, Een huwelijkslied, Stark, Texel, oktober 1993 PROF. DR. G.A. LINDEBOOMINSTITUUT (RED.), Christelijke oriëntatiein medisch-ethische onderwerpen, Buijten & Schipperheijn, Amsterdam 1992, p. 59-79 PRONK M, Het christelijk gezin, Kool Veenendaal, 1984 (ISBN 90-6423-204) SELDENRIJK DR. R., Man en vrouw in de traditie der eeuwen, ISBN 50307485 VELEMA WH, De zegen van het nageslacht, Ref.Dagblad, 9 mei 1997 VELEMA DR. WH, E.A. Trouw en Liefde. Over gezinsvorming en seksualiteit, ISBN 58290956 VLUCHTHEUVEL Woerden, Lezingen verkrijgbaar bij de - Houtman, Dr. J.C.: Ethische overwegingen rondom huwelijk en gezinsvorming. Velema, Dr. W.H.: Het huwelijk in bijbels licht - Velema, Dr. W.H.: Gezinsvorming in bijbels licht Overgenomen uit reader Gezinsvorming, De Vluchtheuvel, Woerden. ZIJL BJ, Het gezin; huwelijk en gezin in bijbels perspectief, Stark, Texel, 1984 (ISBN 90-6398-288-7)

anticonceptie EIJK WJ, Anticonceptie: het standpunt van de Rooms-Katholieke kerk, in "Gewetensvolle gezondheidszorg", Eijk WJ, Lelkens JPM ea, Colomba, Oegstgeest, 1995 (ISBN 90-73810-30-2), p. 125-142 GUNNING KF, Anticonceptie: een protestantse visie, in: "Gewetensvolle gezondheidszorg", Eijk WJ, Lelkens JPM ea, Colomba, Oegstgeest, 1995 (ISBN 90-73810-30-2), p. 115-124

natuurlijke geboorteregeling KIEBOOMS L, Oorzaken van het falen van de natuurlijke geboorteregeling in: "Gewetensvolle gezondheidszorg", Eijk WJ, Lelkens JPM ea, Colomba, Oegstgeest, 1995 (ISBN 90-73810-30-2), p. 115-124 NFP, Natuurlijk en zeker: Natuurlijke geboorteregeling - een leidraad, Van Mazijk Uitgevers, Heerenveen, 1998 (ISBN 90-72572-29-7) (natuurlijke gezinsplanning, sympto-thermale methode, betrouwbaarheid van NFP) PLOEG P VAN DER, W ITKAM WGM, De fysiologische, psychologische en morele superioriteit van natuurlijke geboorteregeling m.b.v. sympto-thermale methode, Vita Humana, 15e jaargang, nr. 3, 1988, p. 111-113 VERKAART-KAAL I, VERKAART F, Natuurlijke geboorteregeling: een methode? in: "Gewetensvolle gezondheidszorg", Eijk WJ, Lelkens JPM ea, Colomba, Oegstgeest, 1995 (ISBN 90-73810-30-2), p. 183-194 45

HOMOFILIE EN HOMOSEKSUALITEIT Over het ontstaan van homofilie en homoseksualiteit zijn in de loop van de jaren verschillende theorieën ontwikkeld. De laatste decennia is er ook veel geschreven en gepubliceerd, het gaat over een zeer gevoelig thema. Homofilie betekent letterlijk: houden van personen van hetzelfde geslacht. Soms wordt er bewust onderscheid gemaakt tussen homofilie en homoseksualiteit. Met homofilie wordt dan bedoeld, het weliswaar gericht zijn op personen van hetzelfde geslacht, maar zonder over te gaan tot seksuele handelingen. Het gaat over mensen met hun diepste gevoelens, over mensen ook binnen de gereformeerde gezindtekerken en plaatselijke gemeenten met hun nood en worsteling, waarom ze zelf niet gevraagd hebben. Er is binnen de diverse kerkelijke gemeenten verwarring en herkenning; vanwege de veranderde visie op homoseksualiteit in de maatschappij; en de gevolgen hiervan, hoe hiermee om te gaan, want er leven wel vragen bij onze medemensen die worstelen met homofiele gevoelens. De Bijbel is echter duidelijk (zie teksten in Leviticus 18 : 22 en 20 : 13). Van groot belang is dan een Bijbels gefundeerde benadering, de stichting Onze weg is een stichting van ex-homofielen. Uit Bijbelse gegevens moeten we concluderen dat de Schrift homoseksuele handelingen verbiedt; het is als tegennatuurlijk in strijd met Gods instelling. Literatuur De huiver van Leviticus – Ethiek en pastoraat rond homofilie en homoseksualiteit. ISBN 90-239-1069-9 1994 AARDWEG, GJM VAN DEN, Over de psychologie van homoseksualiteit , in: "Gewetensvolle gezondheidszorg", Eijk WJ, Lelkens JPM ea, Colomba, Oegstgeest, 1995 (ISBN 90-73810-30-2), p. 115-124 BOEDER J, Homofilie, Toch aan het H. Avondmaal, "Tekenen der tijden", De Wachter Sions, jaargang 37, nr 8 DAVIES, BOB EN W OTHEN, ANITA, En toch zo anders. Omgaan met homoseksualiteit in je familie- of vriendenkring. 2002, (ISBN 90-63533-78-0) DOUMA J, Homofilie, Kok, Kampen, 1988 DOUMA J, VELEMA WH, Ethisch commentaar - Homofilie, Kok, Kampen 1979/88 EIJK WJ, Homoseksualiteit in de christelijke traditie, in: "Gewetensvolle gezondheidszorg", Colomba, Oegstgeest, 1995 (ISBN 90-73810-30-2), p. 115-124 JANSSEN J, Kavels tarwe in de woestijn, gemeente, pastoraat en homofilie, Oosterbaan & Le Cointre, Goes 1989 MOLENAAR TE EN W AL J VAN DER (RED.), Homofilie en de christelijke gemeente, Groen & Zn, Leiden 1990 SCHOLTEN LMP, Homofilie, Geen kerkelijke tucht in de Ned. Herv. Kerk, "Rumoer over een "motie", De Wachter Sions, jaargang 36, nr 44

46

IDENTITEIT Identiteit krijgt onder ons soms een negatieve invulling: iets of iemand is te herkennen aan datgene wat er niet gedaan wordt. Laten we identiteit echter een positieve invulling geven: iets of iemand is te herkennen aan datgene wat er juist wel gedaan wordt en hóe de dingen gedaan worden. Identiteit is het herkenbaar eigene, bijvoorbeeld van een instelling. Belangrijk is dan dat identiteit niet slechts een papieren zaak is, maar ook een levende werkelijkheid. De christelijke identiteit wordt bepaald door het Woord van God, waarvan we de samenvatting vinden in het liefdegebod. Zo vormt dit Woord van God het samenbindend principe voor het functioneren van de christelijke instellingen in al hun geledingen. Dit Woord van God vormt ook voor de christelijke werker in de gezondheidszorg het normatieve kader waarnaar hij dient te handelen. Onder de christelijke beroepshouding verstaan we een houding die verwacht kan worden van iemand die bekend is met de Bijbel en vandaar uit de plicht heeft te leven naar de eisen van Gods Woord. Ds. Kersten zegt het zo: "Laat ons getrouw zijn in onze arbeid, opdat vriend en vijand zeggen mogen: Er is een christen aan het werk." Literatuur arbeidsomstandigheden BOR J, Arbeidstijdverkorting (ATV) in de gezondheidszorg, Febe, 6e jaargang nr 2, maart 1986, p. 8-10 NOTEBOOM B, De invloed van de arbeidsomgeving en -omstandigheden op de beleving van de arbeid, in: Mens en arbeid, De Groot Goudriaan, Kampen 1996, p. 97-102

beroepshouding AMSTEL J VAN, Meer dan verplegen, Groen & Zn, Leiden 1993 BAKKER M, Communicatie, Febe, 16e jaargang nr 2, april 1995, p. 105-111 (liefde en waardering, communicatie, storingen) BORGDORFF-HENDRIKS N EA, Fair vechten, kan dat?, over het arbeidsconflict en de ledenhulp van het GMV, Zwolle 1992 BOS A VAN DEN, Arbeidsconflicten in de gezondheidszorg, in: Febe, 10e jaargang nr 2, april 1990, p. 88-101 (wortel van de problemen, oorzaken van arbeidsconflicten in de gezondheidszorg, onze houding, onze mening, de Bijbel) BUDDING DJ, Identiteit, in: "Levensproblemen in bijbels licht", Houten 1997 CUSVELLER BS, EA Quasi Dominus, naar een christelijke visie op zorg, Prof. dr G.A. Lindeboominstituut, Ede 1994 (mens en zorg, de patiënt: een kwetsbaar mens, christelijk geloof en verpleegkundige zorg, evaluatie van verpleegkundige theorieën) DOUMA J, Onze arbeid in het licht van de Heilige Schrift, in: Mens en arbeid, De Groot Goudriaan, Kampen 1996, p. 8-19 (veranderingen, definitie arbeid, een plicht met grote verrassingen) DIJK EP VAN, Mondige verzorgenden en verplegenden, Het Richtsnoer, mei 1995, 17e jaargang, nr 3 (mondigheid in het geloof, professionele mondigheid, kwaliteit en beroepsnormen, ethische codes) 47

ESSEN C VAN, FRENS F, De beroepshouding van de werker in de gezondheidszorg, Febe, 17e jaargang, nr 2, mei 1997, p. 67-72 (algemene beroepshouding, christelijke beroepshouding) FRENS A, Assertiviteit, in: Febe, 14e jaargang, nr 1, december 1993, p. 36-39 MAURITZ JH E.A., Gewetensvol werken, Jeugdbond Gereformeerde Gemeenten, Woerden 1995 (ethische en praktische beschouwingen) SCHALK P, Met beide benen op de grond, in: Mens en Arbeid, De Groot Goudriaan, Kampen 1996, p. 121-126 (arbeid als bijbelse opdracht, gezagsverhouding) RIEZEBOS FG, Bereidheid tot helpen .... tot dienstbaarheid, Het Richtsnoer, april 1995, 17e jaargang, nr 2, p. 61-69 (een casus) RYLE JC, Christen-zijn in het dagelijks leven, De Groot Goudriaan, 1997 (ISBN 9061405009) SCHOLTEN LMP, Weg en wandel in de eindtijd, Febe, 5e jaargang nr 3, augustus 1985, p. 9-25 (de eindtijd, de wachtenstijd, de antichrist en zijn wederhouder, geen spoorboekje) UDEMANS G, 't Geestelijk roer van 't Coopmans Schip, Dordrecht 1640 VISSER A, Assertiviteit en barmhartigheid, Het Richtsnoer, april 1995, 17e jaargang, nr 2, p. 50-60 (opkomen voor jezelf en dienstbaar zijn) VOET NC VAN DER, Kun jij me even helpen?, Het Richtsnoer, april 1995, 17e jaargang, nr 2, p. 41-49 (over assertiviteit en barmhartigheid in de gezondheidszorg vanuit psychologisch perspectief)

stakingen BOS A VAN DEN, Premier Lubbers en ons loonstrookje, in: Febe, 10e jaargang nr 2, april 1990, p. 107-111 (knelpunten, acties, toekomst) W ESTERT J, Staking en andere vormen van collectieve actie, GMV-brochure

zorginstellingen BLENK C, Belijdend geloven in de veranderde samenleving, Boekencentrum, Zoetermeer 1994 e

DIJKE E.P. VAN, Kwaliteitswet Zorginstellingen, Febe, 20 jaargang, nr. 1, jan. 2000, p. 23-27 DIJKE-REIJNOUDT PAJ VAN EN STOLK J, De plaats van de geloofsovertuiging in het maatschappelijk werk van de Vereniging Helpende Handen (verslag van een onderzoek), Woerden 1992 e

GUNTER T.A., Kwaliteitszorg, Febe, 20 jaargang, nr. 1, jan. 2000, p .33-45 e

HEGEMAN JOHAN, “Van identiteit naar kwaliteit in een zorginstelling”, Febe, 20 jaarngang, nr. 1, jan. 2000, p. 6-21 KAMPHUIS J, Hoe staan wij ervoor? Actualiteit van het gereformeerd belijden, Van Horssen, Barneveld 1992

48

INCEST Incest een levensprobleem Levensgrote waaromvragen die voortkomen vanuit een intens diep verborgen verdriet. In de literatuur wordt meestal gesproken van seksueel misbruik en minder van incest. Er wordt de laatste jaren veel aandacht gevraagd voor incest. Met incest wordt bedoeld seksuele contacten tussen naaste familieleden, vaak tussen vader / oom(s)/broers en dochter / nicht / zussen. Bij een incestueuze relatie is er altijd sprake van een ongelijke en een onvrijwillige relatie. Incest komt ook voor in kerkelijke gezinnen. De vraag of het daar meer of minder voorkomt dan in de rest van de gezinnen, is verder nauwelijks van belang. Er is op niet veel plaatsen, maar wel duidelijk over incest, in de Bijbel geschreven. Machts- en seksueel misbruik zijn gevolgen van de zondeval, wat de oorzaak is van alle kwaad. Nergens geeft de Bijbel mannen het recht, dat hun seksuele macht geaccepteerd wordt. Dit complexe probleem gaat ons allemaal aan. Je bent met elkaar in een gezin geplaatst. God heeft met elk gezin Zijn bedoelingen, hoe moeilijk dat ook kan zijn. Incest is niet alleen een individueel probleem, maar vooral ook een gezinsprobleem, waar een taak ligt voor de gemeente en haar ambtsdragers. Voorzichtigheid, ons hart kennende, geneigd tot alle kwaad, is het van belang om te overdenken Prediker 12 vers 14:"God zal ieder werk in het gericht brengen, met al wat verborgen is, hetzij goed, of hetzij kwaad". Soms is een therapeutische behandeling nodig om langzaam de pijn uit het verleden een plekje te geven een te verwerken. Voor gereformeerde hulpverlening is informatie te verkrijgen bij Eleos tel. 030-6952033, www.eleos.nl. Literatuur BOEDER J, Kindermishandeling, De Wachter Sions, jaargang 37, nr 6 BOEDER J, Kindermishandeling, "Kinderleed", De Wachter Sions, jaargang 28, nr 43 BOEDER J. Medische techniek en lesbische vrouwen, "Beangstigend", De Wachter Sions, jaargang 29, nr 49 BORST JC, Verraden vertrouwen, Het Richtsnoer, 1e jaargang, december 1996, p. 15-19 (wat zijn dat nu voor mannen?, persoonlijkheidskenmerken van de dader, afweermechanismen, pastoraat) FEEN-DE MUYNCK,M. Het doet pijn van binnen e

GARDE VAN DER, Kindermishandeling, Febe, 22 jaargang, nr. 1, jan. 2002, p. 12-29 GEURTSEN H, Incest, Febe, 9e jaargang, nr 2, april 1989, p. 49-53 (wat is incest, oorzaken, gevolgen, enkele bijbelse overwegingen) JONKER-POOL G (EINDRED), Incest, De Wegwijzer, Groningen 1988 JONKER-POOL G, Geschonden grenzen, over seksueel misbruik, Oosterbaan & Le Cointre, Goes 1994 (het probleem benaderd vanuit de psychologie en in het licht van de Bijbel) KARS L, Incest, lezing jaarvergadering "De Wegwijzer" te Amersfoort dd. 11 juni 1988, De Wegwijzer, Groningen KOK J, EA, Incest, een informatieve en praktische handreiking in bijbels licht, Groen & Zn, Leiden 1996 49

KOK J, Geschonden vertrouwen, Het Richtsnoer, 1e jaargang, december 1996, p. 1 en 4-13 (begripsbepaling, gevolgen, persoonlijkheidsstoornissen, signalen van seksueel misbruik, hoe te handelen?, onterechte meldingen, hulpverlening, vergeving en verzoening) MALLAN F, Waarschuwende voorbeelden, De Wachter Sions, Veenendaal, 1997 (ISBN 90-73400-10-4) SCHOLTEN LMP, Kindermishandeling, De Wachter Sions, jaargang 25, nr 46 W AL J VAN DER E.A., Incest, Groen & Zn, Leiden 1991 ZEE I VD, Ik kom van ver, Vuurbaak, 1994

50

MEDEZEGGENSCHAP / OR Een Ondernemingsraad is een door de werknemers gekozen vertegenwoordiging om vervolgens als medezeggenschapsorgaan te gaan functioneren. 'Medezeggenschap' wil zeggen 'meespreken met de gedachte om invloed uit te oefenen op de besluitvorming'. Een belangrijke vraag is of 'medezeggenschap' het gezag van de werkgever aantast. Dat hangt af van wat er nu precies onder 'gezag' wordt verstaan. 'Medezeggenschap' tast het gezag in de zin van het hebben van de bevoegdheid zelf niet aan: de gezaghebber blijft gezaghebber. Wel kan 'medezeggenschap' de gezagsuitoefening beïnvloeden. Tot op zekere hoogte kan er een vergelijking gemaakt worden met de regeringsbevoegdheid van het kabinet en de 'inspraak' van de Tweede en Eerste Kamer. Wel gaat deze inspraak veel verder dan die van een OR ten opzichte van de werkgever. Toch laat deze inspraak de bevoegdheid van het kabinet onverlet. Zo geldt ook voor de OR, dat deze vorm van medezeggenschap de bevoegdheid van de werkgever onverlet laat. Literatuur BOS A VAN DEN, vragenbeantwoording, in: Febe, 10e jaargang nr 2, april 1990, p. 101-102 DOUMA J, Vrede in de maatschappij, GMV-uitgave 1985, p. 163-172 (medezeggenschap, gezag in geding) GMV, Verantwoordelijkheid en medezeggenschap, Zwolle 1984 GMV, Info, meedoen in de OR GMV, De nieuwe wet op de OR MEYER H, Medezeggenschap, De Wachter Sions, jaargang 27, nummer 6 en 10 MEYER H, Medezeggenschap "Inspraak", De Wachter Sions, jaargang 19, nummer 21 RMU, Medezeggenschap, een RMU-verkenning, Amersfoort 1988 RMU, Spreken met gezag: een Bijbels-ethische visie op gezag en medezeggenschap SCHOLTEN LMP, Medezeggenschap, De Wachter Sions, jaargang 30, nummer 42 SCHOLTEN LMP, Beeld Gods ( en medezeggenschap), De Wachter Sions, jaargang 36, nummer 2 en 3 SELDENRIJK R, Verantwoord meedoen; Ouderparticipatie en mensen met een verstandelijke handicap, Helpende Handen, Woerden, 1991 SILFHOUT W, 'Arbeid als opdracht', Den Hertog B.V., Houten 1985, p. 92-98 (ondernemingsraden, karakter, verplicht, lidmaatschap)

51

(MEDISCHE) ETHIEK Als we spreken over ethiek bedoelen we hiermee doorgaans de zogenaamde normatieve ethiek. Dit is de wetenschap die zich bezighoudt met de bezinning op de normen die aangeven hoe mensen behoren te handelen. Bij moraal gaat het om gewoonten op het gebied van goed en kwaad, bij ethiek bezint men zich op de moraal en geeft een oordeel in termen van goed en kwaad. Bij een goede morele handeling is het verstand actief (onderscheid tussen goed en kwaad), de wil ingeschakeld (motivatie) en is er een emotionele betrokkenheid van degene die handelt bij de mensen op wie het handelen zich richt (bijv. zich verplaatsen in het voelen en lijden van anderen). Volgens de definitie van Douma is christelijke ethiek de bezinning op het morele handelen, vanuit het perspectief dat ons in de Heilige Schrift geboden wordt. Tot in de zestiger jaren was de eed van Hippocrates, waarin de beschermwaardigheid van het leven centraal staat, nog de kern van de medische ethiek. Echter in de loop van de zestiger jaren vond er een omslag plaats in de maatschappij, waardoor artsen, patiënten en ethici anders gingen denken. Dit leidde tot grensverlegging; abortus provocatus, euthanasie en hulp bij zelfdoding en zelfs actief levensbeëindigend handelen zonder verzoek werden onder bepaalde omstandigheden geaccepteerde keuzes. Om deze reden is er een werkgroep (WERVV; Werkgroep Ethiek en Recht Verpleging en Verzorging) opgericht die kontakten onderhoudt met de politiek en op deze manier probeert invloed uit te oefenen op de wet- en regelgeving die betrekking hebben op ethisch-medische onderwerpen levensbeëindigend handelen en andere actuele dilemma’s. De participanten binnen de WERVV zijn het JAG (Juridisch Adviesbureau Gezondheidszorg), FEBE (vereniging van werkers op gereformeerde grondslag) en de HCF (Healthcare Christian Fellowship). De medisch ethiek is pluriform geworden, we kunnen twee stromingen onderkennen. Bij de overheersende stroming staat de zelfbeschikking (autonomie) van de individuele persoon centraal. De andere stroming heeft kritiek op deze medische of zoals we tegenwoordig zeggen, gezondheidsethiek en tot die stroming behoren onder meer de orthodox-protestantse en rooms-katholieke ethici, -patiënten en -werkers in de gezondheidszorg. Medische experimenten spelen in de geneeskunde een grote rol.Gewoonlijk gaan aan experimenten met mensen, experimenten met dieren vooraf. Elke nieuwe behandeling, elk nieuw medicijn zal eens voor het eerst op een mens uitgeprobeerd moeten worden. De proefpersonen worden daarbij nauwkeurig geobserveerd en vergeleken met de controlegroep. Iedere instelling is verplicht om een medisch-ethische commissie in huis te hebben. Als christen medewerker is het belangrijk dat je op de hoogte bent van het beleid en hier ook een standpunt over in durft te nemen. Literatuur AALDERS WJ, Handboek der ethiek e

ALDERLIESTEN J., Morele problemen in de zorg, Febe, 22 jaargang, nr. 1, jan. 2002, p. 4-10 CUSVELLER BS, JOCHEMSEN H, Een arts is ook maar een mens, Vita Humana, 19e jaargang, nr. 1, 1992, p. 22-27 (een reactie op dr. I. vander Sluis in Vita Humana 1991 (18)3) 52

CUSVELLER BS, JOCHEMSEN H, Medische ethiek voor medici, Vita Humana, 19e jaargang, nr. 2, 1992, p. 54-58 DOUMA J, Verantwoord handelen, Van den Berg, Kampen 1983 (moraal en ethiek, definiëring, het gebruik van de Heilige Schrift, de Tien Geboden, christelijke moraal, de liefde, het geweten, adiafora, botsing van plichten, het compromis, casuïstiek, ascetiek) DOUMA J, Plaats en taak van de medische ethiek in christelijk perspectief, inaugurele rede, d.d. 4 februari 1994 VU-Amsterdam, Kampen 1994 DOUMA J, Medische ethiek, Kok, Kampen 1997 (o.a. medische ethiek en christelijke medische ethiek, arts en patiënt, genetische manipulatie, abortus provocatus, anticonceptie en natuurwet, kunstmatige inseminatie en ivf, dood en lijden, orgaantransplantatie) ESTERHUIZEN PH, Morele besluitvorming voor verpleegkundigen, Houten 2002 EVERS R, Het levensimperatief, in: Leven en laten leven, Vita Humana, jaargang XX, no. 1 en 2 februari/mei 1993, p. 13-20 GEESINK W, Gereformeerde ethiek, Kok, Kampen 1931 GOFFAU A. DE, De schepping ontcijferd? Febe 203 jaargang, 3 aug. 2000, p. 5-10 GUNNING KF, Medische ethiek, Vita Humana, 17e jaargang, nr. 1, 1990, p. 28-31 HAASNOOT KJP, Arts zijn tegen de stroom in, in: Leven en laten leven, Vita Humana, jaargang XX, no. 1 en 2 februari/mei 1993, p. 9-12 HAASNOOT KJP, Op weg met een nieuwe ethiek voor arts en samenleving, Pro Vita Humana, 1e jaargang, nr. 4, 1994, p. 138-143 HAVE H TEN, Ethische vragen bij verzakelijking in de gezondheidszorg, In Perspectief, 10e jaargang, nr. 6, 1997, p. 13-18 HAVE HAMJ TEN, Ethiek: leidraad of keurslijf?, Pro Vita Humana, 5e jaargang, nr. 1, 1998, p. 6-11 HOLDIJK G, Wie stelt en wie handhaaft de norm?, in: Leven en laten leven, Vita Humana jaargang XX, no 1 en 2 februari/mei 1993, p. 116-121 (de calculerende burger, normstelling in een pluralistische samenleving, zelfbeschikkingsrecht als grondslag, noodzaak van een ethische grondslag voor de rechtsorde) JOCHEMSEN H, 'Grensverleggend' onderzoek, In Perspectief, 3e jaargang, nr. 6, 1990, p. 3-4 JOCHEMSEN H (RED.), Zorg voor wilsonbekwame patiënten, Lindeboomreeks nr 5, Amsterdam, Buijten & Schipperheijn 1994 (mensbeeld, verpleegkundige zorg, het recht, ernstig zieke of gehandicapte pasgeborenen, langdurig comateuze patiënten, demente bejaarden, mensen met een verstandelijke handicap) JOCHEMSEN H EA., De grenzen gewaardeerd, Lindeboomreeks nr 6, Amsterdam, Buijten & Schipperheijn 1994 (kiezen en delen, Commissie Dunning, recht op gezondheidszorg, gezondheid, geneeskunde en geloof) JOCHEMSEN H, Kwaliteit van leven - een bruikbare term in de geneeskunst?, Pro Vita Humana, 3e jaargang, nr. 4, 1996, p. 105-114 JOCHEMSEN H, GLAS G, Verantwoord medisch handelen, proeve van een christelijke medische ethiek, Amsterdam, Buijten & Schipperheijn 1997 (medische ethiek, mensbeeld, medische praktijk, ethische stromingen, christelijke medische ethiek) JONG DE IAW, E.A., Waarden en normen voor de verpleging en verzorging vanuit ethisch en juridisch perspectief, een internationaal vergelijkend onderzoek in Nederland, België, Duitsland, Engeland en Frankrijk, Antwerpen-Groningen, 1999 KAMP LB VAN DE, Democratie en medische ethiek, Pro Vita Humana, 5e jaargang, nr. 1, 1998, p. 12-14 53

LEEUWEN M VAN, Kwaliteit van leven, een onvermijdelijke èn uitdagende term voor de medische ethiek. Pro Vita Humana, 4e jaargang, nr. 6, 1997, p. 148-150 LEJEUNE J, Ethiek en genetica, Vita Humana, 20e jaargang, nr. 3, 1993, p. 141-145 LINDEBOOM GA, Medische Ethiek, Kok Kampen 1960 (medische ethiek, arts en patiënt, de eed van Hippocrates, beroepsgeheim, vruchtbaarheid en voortplanting, waarheid en leugen, de zorg voor de stervende, experimenten op mensen) PROF. DR. G.A. LINDEBOOMINSTITUUT (RED.), Christelijke oriëntatie in medisch-ethische onderwerpen, Buijten & Schipperheijn, Amsterdam 1992, p. 13-39 (ethiek in de gezondheidszorg) LOGMANS A, Grenzen aan de geneeskunde, Febe, 6e jaargang, nr 3, augustus 1986, p. 9-23 (humanistische mensvisie, kwaliteit van leven, psychiatrie) LUDWIG LEMME D, Christelijke ethiek, Utrecht 1910 e

MARIJS A., Meldingen Incidenten Patiëntenzorg, Febe, 22 jaargang, nr. 2, mei 2002, p. 6-8 MESMAN J, Ervaren pioniers, omgaan met twijfel in de intensive care voor pasgeborenen, Amsterdam 2002 PICTET B, De Christelycke zedekunst, Amsterdam 1731 PIJNENBURG M EN NUY M (red.) Abstineren, morele overwegingen bij het staken van levensverlengend medisch handelen, Budel 2002 POST D, e.a., De grenzen bereikt?, Lindeboomreeks nr 3, Buijten & Schipperheijn Amsterdam 1991 (in historisch perspectief, ethische en financiële grenzen, kostenbeheersing, politieke verantwoordelijkheid) RIETDIJK D, De mens als beelddrager van God, in: Zorg ten leven (voor mensen met een erfelijke handicap), Woerden (Helpende Handen). p. 9-14 (schepping naar Gods beeld, de val van de mens, God erkent de overblijfselen, geen verschil in waardigheid) SCHOLTEN LMP, Medische macht, De Wachter Sions, jaargang 34, nummer 2 SCHUURMAN E, Brede ethiek en smalle ethiek, In Perspectief, 6e jaargang, nr. 3, 1993, p. L1-4 SELDENRIJK R, Ethische consensus in een pluralistische samenleving, FEBE, 15e jaargang, nr 2, april 1995, p. 81-103 (pluralistische samenleving, consensus binnen de gezondheidszorg, consensus en christelijke ethiek, christelijke ethiek) SIMONIS AJ, Politiek en bescherming van het leven, in: Vita Humana jaargang XX, no. 1 en 2 februari/mei 1993, p. 71-74 SLUIS I VAN DER, Kan er wel zoiets bestaan als een zelfbeschikkings-ethiek in de geneeskunde?, Vita Humana, 18e jaargang, nr. 3, 1991, p. 102-109 SMELT WLH, Grenzen aan het medisch handelen: wel of niet opereren?, Pro Vita Humana, nr 2 2001, p. 43-49 SPORKEN P, Ethiek en gezondheidszorg, Ambo, Baarn 1977 (o.a. ethiek, gezondheid en gezondheidszorg, ethiek van de gezondheidszorg, eerbied voor het leven, abortus provocatus, eugenese, medische experimenten, transplantatie van organen, stervensbegeleiding, euthanasie) STRIJBOS S (RED.), Nieuwe Medische Ethiek, Buijten & Schipperheijn, Amsterdam 1985 STRIJBOS S (RED.), De Medische ethiek in de branding, Buijten & Schipperheijn, Amsterdam 1992

54

STRUIK C, NUMAN A, Goede of foute beslissingen in het medische circuit?, Febe, 12e jrg, nr 3, augustus 1992, p. 218-221 TAFFIN J, Boetvaardigheid des levens, Amsterdam 1609 VELEMA WH, Acht vragen van deze tijd, actuele onderwerpen, Amersfoort 1971 VELEMA WH, Ethiek in bijbels licht, Kok, Kampen 1981 VELEMA WH, Rondom het levenseinde, Kok Kampen 1980 (verandering in opvattingen, bijbelse gegevens, over dood, verlenging van leven en zinloos leven, het spreken van de waarheid, begeleiding van de stervenden, het recht om te sterven) VELEMA WH, Oriëntatie in de christelijke ethiek, Boekencentrum, Den Haag, 1990 (ISBN 0-239-1683-2) (ethiek als wetenschap, het eigene van christelijke ethiek, de wet van God als norm, het geweten, liefdegebod, situatie-ethiek, adiafora, botsing van plichten, het compromis, confrontatie) VERGUNST H, Groei en grenzen van het medisch handelen, in: Over leven gesproken, Jeugdbond Gereformeerde Gemeenten, Woerden 1986, p. 39-51 W AAL L VAN DER, De Europese Unie en haar invloed op de medische ethiek, Pro Vita Humana, 4e jaargang, nr. 6, 1997, p. 141-145 W IDDERSHOVEN GUY, Ethiek in de kliniek, Hedendaagse benaderingen in de gezondheidsethiek, Maastricht 2000 W ITTEWRONGEL P, Christelicke Huys-houdinghe I en II, Amsterdam 1662 ZWART HAE, Is geneeskunde onnatuurlijk?, Pro Vita Humana, 1e jaargang, nr. 3, 1994, p. 103-106 Volwaardige verpleging, Lindeboomreeks, Amsterdam 1999

medisch-ethische commissies FRENS, F. Medisch-ethische commissie, Febe, 18e jaargang, nr 1, januari 1998, p. 7-9

medische experimenten BOUDEWIJN A, Wet medische experimenten, Febe, 15e jrg, nr 1, december 1994, p. 31-37 JOCHEMSEN H, CUSVELLER BS, BAKKER DJ , Proeven en regelen, Over de Wet medische experimenten, Prof. Dr. G.A. Lindeboominstituut, rapport nr. 8, 1993 e

GOFFAU A. DE, De schepping ontcijferd ? Febe, 20 jaargang, 3 aug. 2002, p. 5-10 Toetsen en begrenzen, Een ethische en politieke beoordeling van de LINDEBOOMreeks, Amsterdam 2000

moderne biotechnologie,

PRO VITA HUMANA, Themanummer gentechnologie, 2000, nr 2 SELDENRIJK R, Genen in het geding:SGP-visie op genetische manipulatie, Den Hertog, Houten 1994 VELEMA JH, Genetische technieken en christelijke ethiek, Apeldoorn 198?

55

ORGAANDONATIE EN -TRANSPLANTATIE Wat zegt de Bijbel over het onderwerp ‘orgaantransplantatie’? De geneeskunst en de ziekenverpleging werden ook al in bijbelse tijden beoefend. De gegevens hierover zijn spaarzaam, immers in de bijbelse tijd was er nog geen sprake van het overbrengen van organen. De kennis van het menselijk lichaam was hiervoor nog te gering. Toch komen wij in Gods Woord wel mensen tegen die graag als donor zouden optreden, indien dit mogelijk was geweest. We kunnen hierbij denken aan Gal. 4:15, waar de apostel Paulus de Galatiers prijst om hun liefde. “Want”, zegt Paulus, “ik geef u getuigenis, dat gij, zo het mogelijk ware, uw ogen zoudt uitgegraven, en mij gegeven hebben”. De gemeente droeg Paulus zoveel achting, eerbied en liefde toe, dat ze hun gezicht wilden missen voor de apostel. Calvijn zegt hierover: “Het is een teken van zeldzame liefde, zijn ogen uit te graven zo dat nodig is; want het is méér dan te sterven”. Dit geeft de kern van de zaak aan. De Heere heeft ons in zijn wet geboden: ‘Gij zult uw naaste liefhebben als uzelf’. Wij zoeken het ‘beste’ voor ons zelf en ons lichaam; wij voeden, kleden en verzorgen het. Dit behoren wij ook voor onze naasten te doen, want de liefde zoekt zichzelf niet maar de ander. Hier ligt mogelijk een oplossing voor de vragen betreffende dit moeilijke onderwerp. De liefde kan maken dat iemand zich geheel vrijwillig beschikbaar stelt als donor. Dit betekent beslist niet dat het donorschap automatisch en vanzelfsprekend is. Het betekent nog veel minder dat er een zekere druk of dwang uitgeoefend mag worden. Hier geldt dat een ieder in zijn eigen gemoed ten volle verzekerd moet zijn. Tegenover de Heere en tegenover de naaste.

Literatuur e

AGTERESCH H.J., Als grenzen vervagen – Medische beslissingen rondom het levenseinde, Saambinder, 80 jaargang, 4 juli 2002, nr. 40 AMSTEL J VAN, Orgaantransplantatie en donorcodicil, Het Richtsnoer, augustus 1991, 13e jaargang, nr. 5, p. 122-140 (Bijbelse visie op het leven - de lichamelijkheid, verantwoordelijkheid, grenzen, pastorale zorg nabestaanden) AMSTEL J VAN, Meer dan verplegen (met name hoofdstuk 4), Groen & Zn, Leiden 1993 (transplantatie, bijbelse visie, beeld van God, zorg voor het lichaam, begraven, verantwoordelijkheid, delen, liefde, donatie, grenzen, pastorale zorg voor nabestaanden) DOUMA J, Medische ethiek, Kok Kampen 1997, p. 330-351 (definitie, stand van zaken, morele aanvaardbaarheid, dubbelgezicht van de techniek?, bidden om de dood van een ander?, toestemming- en geen-bezwaarsysteem, plicht?)

DIJK EP VAN, Enkele juridische opmerkingen over de Wet op de orgaandonatie, Pro Vita Humana, 3e jaargang, nr. 6, 1996, p. 174-179 EIJK WJ, Mag ik of moet ik na mijn dood mijn organen afstaan ten behoeve van de zieke medemens?, Pro Vita Humana, 3e jaargang, nr. 6, p. 169-173, 1996 EIJK WJ, De ethische aspecten van postmortale orgaandonatie, Vita Humana, 18e jaargang, nr. 2, 1991, p. 5058 JOCHEMSEN H, Een baby als orgaandonor, In Perspectief, 3e jaargang, nr. 3, 1990, p. 3-4 JOCHEMSEN H E.A., Transplantatie van foetaal weefsel, Rapport nr. 9, Prof. dr G.A. Lindeboominstituut, Ede 1993 JOCHEMSEN H, Orgaantransplantatie - de kwesties van het doodscriterium en de toestemming, Pro Vita Humana, 2e jaargang, nr. 2, 1995, p. 33-36

56

KOMPANJE EJO, Geven en nemen, de praktijk van postmortale orgaandonatie, Utrecht 1999 LAAR T VAN (EINDRED), Postmortale orgaandonatie, Assen 1996 (epidemiologie en praktijk, over het doodsconcept en de doodscriteria, het vaststellen van de hersendood, ethische aspecten, juridische aspecten) LELKENS JPL, Biologische en ethische aspecten van de doodscriteria en de postmortale orgaandonatie, in: "Wat is menswaardige gezondheidszorg?" , Colomba, Oegstgeest, 1994 (ISBN 90-73810-23-X), p. 98-113 PATER L DE, JONG T DE, Donorcodicil: verantwoord?, Febe 5e jaargang nr 2, april 1985, p. 11-18 (donorcodicil, ethische aspecten) PRANGER D, Zo spreken de kerken over orgaandonatie, Nierstichting Nederland 1993 (te bestellen bij: Nierstichting; zie adressenlijst) PRANGER D, Kerken en orgaandonatie, Nierstichting Nederland 1995 (te bestellen bij: Nierstichting; zie adressenlijst) PROF. DR. G.A. LINDEBOOMINSTITUUT (RED.), Christelijke oriëntatie in medisch-ethische onderwerpen, Buijten en Schipperheijn, Amsterdam 1992, p. 156-176 (stand van zaken, medisch-ethische problemen) RUIT JB, Transplantatiegeneeskunde, Het Richtsnoer, februari 1990, 12e jaargang, nr 1, p. 9-25 (beenmerg, geschiedenis, indicatiegebied, donor, techniek, complicaties, afstotingsreacties, prognose) SCHAAFSMA L, Orgaantransplantatie, Febe, 9e jaargang, nr .3 , augustus 1989, p. 154-172 (het enige Richtsnoer, bloedtransfusie, Paulus, naaste, liefde, vijanden, morele dwang, crematie, begraven, rentmeesters, zelfbeschikking, bekering, genadetijd, Hoger Goed) SELDENRIJK R, Orgaantransplantatie, Febe, 9e jaargang, nr 3, augustus 1989, p. 137-154 (terreinafbakening, toenemende belangstelling, wie staan organen af?, de grens van leven en dood, tegen de afweer in, brug naar de ethiek) SELDENRIJK R, Organen en weefsels op reis: een medisch-ethische afweging van de transplantatiegeneeskunde, Leiden 1993 (transplantatiegeneeskunde, christelijke medische ethiek) SMELT WLH, Orgaantransplantatie en donorcodicil, Het Richtsnoer, juni 1991, 13e jaargang, nr 3, p. 85-102 (transplantatie, donor, vaststellen van de dood, keuze, doodscriterium, casus) TEEUW AA, Wilt u donor zijn? Een praktische pastorale handreiking bij orgaandonatie, Groen en Zoon Heerenveen, 1998 (wat is orgaandonatie?, korte oriëntatie, orgaandonatie in de praktijk, de nieuwe wetgeving, bijbels mensbeeld, praktische uitwerking, huidige tijd, invullen, ja of nee) VERWOERT A, POLMAN J, Foetaal weefsel voor de ziekte van Parkinson?, Febe 9e jaargang nr 3, augustus 1989, p. 132-136 VLIES BJ VAN DER, Orgaantransplantatie en donorcodicil, Het Richtsnoer, juni 1991, 13e jaargang, nr 3, p. 103111 (maatschappelijke criteria, van wie?, wettelijke regeling) W ESTERMAN EJ E.A., De foetus als donor, Lindeboomreeks nr 7, Buijten & Schipperheijn 1995

57

OUDERENZORG Door de toename van medische wetenschap en -zorg is de vergrijzing enorm toegenomen. In onze geïndividualiseerde maatschappij waarin het accent ligt op persoonlijke ontwikkeling komt de oudere mens nauwelijks meer aan bod. Zorgelijke ontwikkelingen vinden plaats; te denken valt hierbij aan de pil van Drion van minister Borst. Mensen die het leven moe zijn, kunnen er uitstappen wanneer zij dit zelf willen. In onze huidige maatschappij komt dit overeen met respect hebben voor de oudere mens en diens autonomie. Door toenemende werkdruk en bezuinigingen in de verzorgings- en verpleeghuizen kan er minder naar de wensen en behoeften van de oudere mens geluisterd en gehandeld worden. Oudere mensen kunnen het slachtoffer worden van verwaarlozing en mishandeling. Hoe spreekt de Schrift over de oudere mens? Zij wijst ons op de (levens)wijsheid van de ouden. Dit geeft ons de verantwoordelijkheid om eer te bewijzen aan onze, vaak eenzame, ouderen en hen met respect te behandelen. Een taak van de gemeente en iedere christen om haar plicht in deze te verstaan. PSYCHO-GERIATRIE Bij een dementerende oudere vindt niet alleen een achteruitgang van de verstandelijke vermogens plaats, maar ook het denken, beleven en handelen van de persoon verandert. Dementie is een onomkeerbaar proces. Vaak komen de familieleden in een sociaal isolement terecht. Er zal altijd iemand van de familie thuis moeten blijven, want de oudere kun je niet alleen laten. Bezoek ontvangen doe je niet zo gauw. De problemen en moeilijkheden worden zoveel mogelijk binnenshuis gehouden. Degene die de zorg voor de dementerende oudere op zich genomen heeft, komt voor een groot aantal veranderingen en problemen te staan. Er kan zelfs gesproken worden over een rouwproces. Het gaat enerzijds om een rouwen over het verlies van de gezondheid van de partner of vader/moeder, maar anderzijds ook om een rouwen over de dood die in het vooruitzicht wordt gesteld. Literatuur (zie ook mishandeling) AMSTEL J VAN, Meer dan verplegen (met name hoofdstuk 5 en 6), Groen & Zn, Leiden 1993 BOS CG, De bejaarde: ons een zorg, over bejaard worden en bejaard zijn, Oosterbaan & Le Cointre, Goes 1988 DAVERSCHOT M EN DIJK EP VAN, De opname van een psycho-geriatrische patiënt, Febe 16e jaargang, nr 3, september 1996, p. 199-202 (Wet bopz) FRENS A, Mantelzorg bij dementerende ouderen, in: Febe, 11e jaargang nr 1, december 1990, p. 64-67 (wat is dementie? ondersteuning) GANSWIJK JM VAN, De oudere mens, Het Richtsnoer, juni 1986, 8e jaargang, nr. 3, p. 93-102 (bevolkingsopbouw en toekomstverwachting, lichamelijke toestand, psychische toestand, zorgelijke ontwikkelingen in de gezondheidszorg) GANSWIJK JM VAN, De wereld van het verpleeghuis, Febe 16e jaargang, nr 3, september 1996, p. 177-192 (het verpleeghuis, opname in het verpleeghuis, samenwerking, het verblijf, hulpverleners) 58

GOFFAU A DE EN POLMAN J, Eenzaamheid in het verpleeghuis, Febe 16e jaargang, nr. 3, september 1996, p. 174-176 HARKEMA H, Eerbied voor de oudere mede-mens, Het Richtsnoer, juni 1986, 8e jaargang, nr 3, p. 84-92 (Bijbel, ouderdom, bejaardenzorg, eren, zegen, ten voorbeeld) JOCHEMSEN H, RED., Zorg voor wilsonbekwame patiënten, Lindeboomreeks nr. 5, Buijten & Schipperheijn, 1994 JONG L DE, Validationtherapie, een nieuwe benaderingswijze voor demente bejaarden, Het Richtsnoer, oktober 1991, 13e jaargang, nr 5, p. 181-191 (het dementiële syndroom, het omgaan met demente bejaarden, validationtherapie: drie niveaus) KOK B EN SCHOLTEN H, Omgaan met demente bejaarden, Febe 16e jaargang, nr 1, december 1995, p. 8-12 KOOTEN WH VAN EN TEEUW AA, Omgaan met dementie, Groen & Zn, Leiden 1989 KOREVAAR C, Alsmaar ouder worden, Kok/Groot/Goudriaan, Kampen STRUIK C EN NUMAN A, Visie op de ouder wordende mens en de daaruit voortvloeiende problematiek, Febe, 12e jaargang nr 1, december 1991, p. 7-10 e

TEEUW A.A., Wonen en werken in een verpleeghuis, Febe, 20 jaargang, nr. 2, april 2000, p. 12-24 UIL PC DEN, Wie dan leeft, geen zorg? Over ontwikkelingen rond de vergrijzing, Het Richtsnoer, december 1991, 13e jaargang, nr. 6, p. 208-221

59

PALLIATIEVE ZORG Palliatieve zorg is een integratie van zorg, die naast pijnbestrijding en verlichting van lichamelijke symptomen ook aandacht voor de sterk persoonsgebonden psycho-, emotionele- en geestelijke noden omvat. Concreet, zorg voor de totale mens en zijn naaste. Belangrijk aspect daarbij is dat deze zorg geboden wordt in een voor hem of haar vertrouwde omgeving. Dat is meestal de thuissituatie. Als er een goed thuisfront aanwezig is of gevormd kan worden met bijvoorbeeld vrienden en/of vrijwilligers, dan wordt het ingaan van de terminale levensfase vaak eerder en openlijker besproken. Hoewel er thuis steeds meer mogelijk is, kan er soms een vervangende thuissituatie noodzakelijk zijn of de voorkeur hebben voor de patiënt. We denken dan aan verzorgings- of verpleeghuizen en hospices. Ongeneeslijk ziek zijn betekent dus niet dat we niets meer voor de patiënt kunnen doen. Het is daarom van belang dat de palliatieve zorg in ons land beleidsmatig bevorderd wordt en in alle geledingen van de zorg gestalte zal krijgen. Literatuur BEEK R VD (RED.), Leven en laten leven, Vita Humana, 20e jaargang, nr 1 en 2, 1993 BLIJHAM GH, Euthanasie of palliatieve zorg: au contrair of complementair?, Pro Vita Humana, 2000, nr 4, p. 106-109 BOEIJENGA J, Het gebruik van morfine bij de terminale pijnbestrijding, Het Richtsnoer, 3e jaargang, nr. 1, juni 1996, P. 1-7 (morfine, terminale pijnbestrijding) BRENK G VAN, Hospice, een goed alternatief!, Febe, 10e jaargang nr 1, december 1989, p.55-60 (hospice geschiedenis, hospice-ontwikkeling in Nederland) BRENK G VAN, Palliatieve zorg in de terminale levensfase, Febe 17e jaargang, nr.3, september 1997, p. 149-154 (cure, care, NPTN, samenwerking, resultaten) DOES DE W ILLEBOIS JA VAN DER, Filosofie van de palliatieve zorg, toegelicht aan een voorbeeld, Pro Vita Humana, 4e jaargang, nr. 3, 1997, p. 69-71 DIJK L VAN, Palliatieve zorgverlening, Febe, 15e jrg nr 1, december 1994, p.8-17 (het Engelse Hospice, dagbehandeling, thuiszorg, 'De Schutshaven', doelstelling en uitvoering, palliatieve zorgverlening) DIJK L VAN, Palliatieve zorgverlening, Febe, 16e jaargang, nr 3, september 1996, p. 211-215 DIJK L VAN, Voorkom ondraaglijk lijden, Het Richtsnoer, 1e jaargang, nr. 2, april 1996, p. 7-10 (voorbeelden van lijden, wat is lijden?, palliatieve zorg, morfine) e

GASTSCHRIJVER, Wat is palliatieve zorg? Febe, 21 jaargang, nr. 1, jan. 2001, p. 18-21 GOOTJES, JRG E.A., Palliatieve zorg in de Stichting Kuria, Febe, 17e jaargang, nr 3, september 1997, p. 156-159 GOOTJES JRG, Als thuis niet (meer) kan en het ziekenhuis niet (meer) hoeft: KURIA, Pro Vita Humana, 4e jaargang, nr. 3, 1997, p. 72-73 HOL M, ZYLICZ Z, Depressie in de terminale fase van kanker, Pro Vita Humana, 4e jaargang, nr. 3, 1997, p. 65-68 ITTERSUM VAN FJ, Ethische aspecten van palliatieve zorg, Pro Vita Humana, 2000, nr 3, p. 72-76 60

LANDMETER H, Febe, 15e jrg, nr 1, december 1994, p. 18-25 (intake, medicijnen, angst en, depressieschaal) RUNHAAR EA, Pijnbestrijding bij kankerpatiënten, Pro Vita Humana, 3e jaargang, nr. 5, 1996, p. 125-128 e SCHREUDER DS. A., Bostons antwoord op de waarom-vraag, Febe, 21 jaargang, nr. 2, april 2001, p. 10-20 TEEUW AA, Palliatieve zorg in het verpleeghuis, Pro Vita Humana, 4e jaargang, nr. 3, 1997, p. 61-64 VONK GREET, VASTENBURG THEODORA, Impressie RMU-training palliatieve zorg, Het Richtsnoer, e 7 jaargang, ZYLICZ A, DIJK L VAN, Palliatieve zorgverlening en de vraag naar euthanasie, Pro Vita Humana, 2e jaargang, nr. 6, 1995, p. 161-168 ZYLICZ Z, Palliatieve zorg en de praktijk, Pro Vita Humana, 2000, nr 3, p. 65-71 e

Een zorgzaam thuis voor mensen in hun laatste levensfase, Het Richtsnoer, 7 jaargang, nr. 6, 2002, p. 9

palliatieve sedatie BOEIJENGA JOHAN, Palliatieve sedatie: een nog zachtere dood? Behandeling in de laatste levensfase op het scherp van de snede. Het Richtsnoer, 7e jaargang, nr. 6, 2002, p. 6-7 DIJK ALIE VAN, ‘Slapen of inslapen: palliatieve zorg en sedatie in de laatste levensfase’, Het Richtsnoer, 7e jaargang, nr. 6, 2002, p. 4-5 MARIJS A EN GERRITSEN R., Vragen rond sedatie in de terminale levensfase (1), Febe, 23e jaargang, nr. 1, jan. 2003, p. 4-7

61

PASTORALE ZORG In de meeste zorginstellingen is pastorale zorg aanwezig. De mensen met een kerkelijke achtergrond in een algemeen ziekenhuis krijgen vaak hun eigen predikant of ouderling op bezoek. Voor deze predikant is er een dilemma: aan de ene kant de privacy van de patiënt, aan de andere kant de opdracht om te getuigen. “Een veld vol moeite en verdriet, maar ook een veld vol met mogelijkheden om met andersdenkenden in contact te komen”1. Werkers in de gezondheidszorg verkeren soms ook in een moeilijke positie: wat is het domein van de pastoraal medewerker, welke taken horen bij jou? In 2002 is een literatuurstudie afgerond naar het verpleegkundig competentieprofiel bij spirituele zorg. Dit onderzoek is uitgevoerd door het prof. Dr. G.A. Lindeboominstituut in opdracht van Febe met projectsubsidie van de AVVV (Algemene vergadering verpleegkundigen en verzorgenden). Hierin komt naar voren dat aandacht voor spiritualiteit in de zorginstellingen het welbevinden van de patiënten ten goede komt. Het domein van de werkers in de gezondheidszorg wordt afgebakend en verschillende vaardigheden die de werker nodig heeft om pastorale zorg te verlenen komen aan de orde. Literatuur AMSTEL J VAN, Verpleging en pastoraat, Het Richtsnoer, april 1988, 10e jaargang, nr 2, p. 79-94 (pastoraat, het ambt aller gelovigen, getuigen, meer dan verpleging, verantwoordelijkheid) ARNOLD JJ, Wie is hier niet verlegen?, Oosterbaan & Le Cointre, Goes 1988 BELDER J. Medicijn voor het hart, Leiden, Groen 1996 BONAR H, Als Gods kinderen lijden, Utrecht 1995 BOSTON TH, Ik was verstomd...Ps. 39, Groen, Leiden 1994 DRAIJER JW, Een doodstil doel?, Oosterbaan & Le Cointre, Goes 1990 EDWARDS J, Een schuilplaats in gevaren,Den Hertog, Houten 1995 ECKEVELD JJ VAN, Ziekenbezoek, een pastorale handreiking, Den Hertog, Houten, 1990 (ISBN 90-3310730-9) ELSHOUT A, Verstandig gedrag jegens de ellendige, Het Richtsnoer, juni 1988, 10e jaargang, nr 3, p. 130-137 ELSHOUT A, Een helpende hand, Den Hertog, Houten, 1997 (ISBN 90-331-1195-0) ELSHOUT A, Nogmaals een helpende hand, Den Hertog, Houten, 1997 (ISBN 90-331-1196-9) GANSWIJK JM EN KOOTEN WH VAN, Chronisch ziekzijn, Een christelijke handreiking bij zorg, ziekte en verdriet, Groen & Zn, Leiden 1995 JONG TJ DE, Pastoraat en hulpverlening, Febe, 12e jaargang, nr 2, april 1992, p. 86-108 (voorbeelden, hulpverlener, autonomie, ethiek, de overheid, onderscheiden, pastor) KOOLE D, Verricht uw dienst ten volle: een handreiking aan de ouderling, Kok, Kampen 1985

1

Ds. H. Zweistra, Leerbroek: Febe contactorgaan januari 1997 62

KRIJGSMAN L, De ziekentroost, Febe 19e jaargang, nr. 1, januari, 1999, p. 39-46 LEDEBOER LGC, Pastorale brieven, Kok/Groot/Goudriaan,Kampen,1994 LEEUWEN R.R. VAN, CUSVELLER B.S., Verpleegkundig competentieprofiel zorg voor spiritualiteit. Een verkennende literatuurstudie, Ede, Prof. dr. G.A. Lindeboominstituut, 2002 (ISBN 9072659171) LIEBURG MJ VAN, Ziekentroost en ziekentrooster, Febe 6e jaargang, nr 1, december 1985, p. 9-15 (ziekentroost, taak ziekentrooster, de actualiteit van het ziekentroostersformulier) LOS D, Gij hebt mijn rechterhand gevat, pastorale hulp aan terminale patiënten, Oosterbaan & Le Cointre, Goes 1988 MCCHEYNE RM, Troost in verdriet, Joh. 11, Kok/Groot/Goudriaan, Kampen, 1997 MOERKERKEN A. Uw krankheên kent, Den Hertog, Houten 1994 MOURIK J. VAN Troost in noden: de Ziekentroost , De Ramshoorn, Goes, 1996 OUWERKERK T, Gods leiding in het lijden, Ede 1996 VELEMA, J.H. Ziekentroost uit Psalmwoorden Leiden, Groen 1997 VOET, NC VAN DER, Doorlopend bezoek Boekencentrum Zoetermeer 1996 ZWEISTRA H, Het nut van ziekenhuispastoraat, Febe 17e jaargang, nr 1., januari 1997, p. 33-39 (privacy, ziekenhuis en predikant, eigen predikant, kerkdiensten in het ziekenhuis)

63

PATIENTENRECHT (WGBO) In onze tijd wordt de neiging sterker om belangen van patiënten en hulpverleners tegenover elkaar te stellen. De Febe-brochure 'Patiëntenrecht, wat doen we ermee?' wil daar meer evenwicht in brengen, door de belangen van patiënten en hulpverleners meer als één geheel te behandelen. In dit gemeenschappelijk kader van patiënt en hulpverlener wil dit boekje het begrip 'patiëntenrecht' uitleggen en in praktijk gebracht zien. Vanuit Bijbels oogpunt weten we dat patiëntenrechten niet mogen worden gebaseerd op veronderstelde goedheid of waardigheid van de mens. Gods Woord stelt duidelijk dat de mens tegenover God ieder recht op leven, gezondheid en hulpverlening hebben verloren door eigen schuld. Daar tegenover staat dat ieder mens wel zijn verantwoordelijkheid heeft om op een verantwoorde wijze de middelen te gebruiken die aangewend worden. Het is belangrijk om goed geinformeerd te zijn, voordat een besluit genomen kan worden met betrekking tot de voorgestelde behandeling. Literatuur BEEK R VD (RED.), Leven en laten leven, Vita Humana, 20e jaargang, nr 1 en 2, 1993 BERKENS PHM, Patiëntenbelangen in balans, de Wgbo in de verpleegkundige praktijk, Nu 91, 1996 BOER THA, Zelf beschikken? Kok Kampen 1995 BOUDEWIJN A, Levenswensverklaring, Febe 17e jaargang, nr 1, januari 1997, p. 40-43 (noodzaak, inhoud, rechtskracht) BRENK G VAN, Over patiënten die hun wil niet kunnen uiten, Het Richtsnoer, december 1990, 12e jaargang, nr 6, p. 192-199 DAM J VAN, PENNING S, Informatie en toestemming in de arts-patiëntrelatie, Febe, 12e jrg, nr 3, augustus 1992, p. 177-181 (ontwikkeling, verantwoordelijkheid, de reformatorische gezindte en het toestemmingsrecht) DAVERSCHOT M, Wie heeft het voor het zeggen?, Het Richtsnoer, december 1990, 12e jaargang, nr 6, p. 200-211 (wie noemen wij wilsonbekwaam?, de rechten van de wilsonbekwame) DAVERSCHOT M EN DIJK EP VAN, Patiëntenrecht, wat doen we ermee?, in: Febe-brochure, januari 1995 (patiëntenrecht algemeen, de rechten van de patiënt, de rechten van de patiënt beschreven voor hulpverleners) DAVERSCHOT M EN DIJK EP VAN, Patiëntenvertegenwoordiging, Febe 15e jaargang, nr 2, april 1995, p. 121-124 (het mentorschap, het beschermingsbewind, onder curatele stellen) DAVERSCHOT M, in Volwaardige Verpleging, Lindeboom reeks, Amsterdam 1999 DEES A EN KLAASSE M, De goede hulpverlener en de wet geneeskundige behandelings-overeenkomst (wgbo), Pro Vita Humana, 1999, nr 1, p.12- 15 JOCHEMSEN H, RED., Zorg voor wilsonbekwame patiënten, Lindeboomreeks nr 5, Buijten & Schipperheijn, 1994 (algemeen, toegepast) KOOTEN WH VAN, Over patiënten/bewoners die hun wil niet kunnen uiten, Het Richtsnoer, februari 1991, 13e jaargang, nr 1, p. 7-14

64

LIEBURG MJ VAN, De mondige patiënt in de moderne gezondheidszorg, Febe, 12e jrg, nr 3, augustus 1992, p. 182-199 (waardering van eigen gezondheid, medisch-technisch, macht en onmacht, medicalisering, ethiek, paternalisme, eisend, toestemmingsvereiste, inzagerecht, recht op geheimhouding, de leefstijl) STOOP S, De wilsonbekwame patiënt, Febe, 16e jaargang nr 2, mei 1996, p. 90-109 (ontwikkeling patiëntenrechten, secularisatie, gevaar in de relatie hulpverlener-hulpvrager, de Wet Geneeskundige BehandelingsOvereenkomst, wilsonbekwaamheid, vertegenwoordiging)

65

KLACHTEN VAN PSYCHISCHE AARD Wanneer we spreken over klachten van psychische aard dan moeten we eerst uitleg geven over een aantal begrippen. Psyche Het woord is afkomstig uit de Griekse taal en gebruikt door artsen, filosofen, theologen etc. en wordt vertaald met ziel, levensadem, eigenlijk de levenskracht of geest van de mens. Deze levenskracht kan ontregeld raken door ziekten, levensgebeurtenissen etc. We spreken dan van klachten van psychische aard. Psychiatrie Dit woord betekent geneeskunde van psychische ziekten. Iatros (Grieks) betekent arts. Psychologie Dit woord betekent wetenschap van de psyche. Psychopathologie Dit woord betekent de leer van de ziekteverschijnselen van de psyche. Het begrip psychopathologie duikt op tegen het einde van de negentiende eeuw. De term krijgt gaandeweg diverse betekenissen en is soms moeilijk af te bakenen tegenover het begrip psychiatrie of psychologie. Als we het over psychische nood hebben, dan kan gedacht worden aan problemen die verband houden met de beleving van jezelf en het denken over jezelf als op zichzelf staand persoon en in relatie met anderen (vrienden, ouders, kinderen, man of vrouw, gemeente, werk). Allerlei stoornissen kunnen hierbij optreden, het is een veelomvattend terrein. Zo kunnen er problemen ontstaan in het denken, het waarnemen, het willen, het voelen en het gedrag. Natuurlijk bestaan deze functies niet los van elkaar, maar hangen ze nauw samen en beïnvloeden ze elkaar. Tegenwoordig is er een veelheid aan hulpverlening Eleos biedt hulpverlening en begeleiding aan mensen met psychische en ernstige psychosociale problemen, die willen dat de geboden zorg aansluit bij hun christelijke geloofsovertuiging. De grondslag van Eleos is de Bijbel als Gods Woord en de daarop gebaseerde gereformeerde belijdenisgeschriften. Informatie over Eleos is te verkrijgen via tel. 030-6008540. Literatuur AMSTEL J VAN, Getraind ..en wel? Sensitivity-training..., Stark, Texel 1978 BOEDER J, Psychologie 'Het teken aan de wand', De Wachter Sions, jaargang 2 nr 28 BRANDS A, Klaagvrouw/klaagman, een bijbels gegeven?, Febe, 17e jaargang, nr 2, mei 1997, p. 106-109 (christelijke gemeente, klaagvrouw, stichting PPH) DOUMA J, Rondom de dood, Van den Berg, Kampen 1984, pagina 61-115 (definitie, stand van zaken, beoordeling, bijbelse gegevens, zelfopoffering, zelfbeschikkingsrecht, preventie) DRAIJER JW, Een doodstil doel?, suïcide en pastoraat, Oosterbaan & Le Cointre, Goes 1990 DUBBELD C, Psychische problemen 'Met het oog op het kind', De Wachter Sions, jaargang 34, nrs 24 en 25

66

EIKELBOOM P, Hulp bij psychische nood, door de pastor of door de professionele hulpverlener?, Febe, 16e jaargang, nr 1, december 1995, p. 13-28 (historisch perspectief, ontstaan van christelijke hulpverlening, samenwerking tussen pastoraat, gemeente en hulpverlening) EIJK WJ, E.A.: Psychiatrie, ethiek en christelijke spiritualiteit, Oegstgeest 1998 ELSHOUT A, Een helpende hand, Den Hertog, Houten, 1997 (ISBN 90-331-1195-0) ELSHOUT A, Nogmaals een helpende hand, Den Hertog, Houten, 1997 (ISBN 90-331-1196-9) GRAAF J. VAN DER (RED.), Depressiviteit en christelijk geloof, Kok Voorhoeve, Kampen 1992 GUNTER TA, Depressie en depressiviteit, Febe, 12e jaargang, nr 1, december 1991, p. 11-27 (depressie en pijn, symptomen, verlies aan zinbeleving, het huis des Heeren, depressiviteit: oorzaak en gevolg, praktische adviezen) HEIJ PA, Normen in de psychiatrie, Het Richtsnoer, juni 1988, 10e jaargang, nr 3, p. 115-129 HEIJ PA, Psychisch, dat is óók wat!, omgaan met psychiatrie, Oosterbaan & Le Cointre, Goes 1989 (geschiedenis, psychologie, psychiatrie, organisatie van de psychiatrie, gezins- en familieleden, pastorale zorg) HEIJ PA, Een boekje open over het GPZ, gereformeerde psychiatrische hulpverlening in de praktijk, Oosterbaan & Le Cointre, Goes 1994 KOPPELAAR J, Confrontatie van de christelijk werker in de gezondheidszorg met geloof en depressiviteit, in: Febe, 11e jaargang nr 1, december 1990, p. 24-36 (Gods Woord niet reduceren, God is recht en liefde, de bekeerde mens, de depressieve mens, zelfvergoddelijking, het ware geloof in het Goddelijk Lam) LLOYD-JONES DM, Oorzaken en genezing van geestelijke depressiviteit, De Banier, Utrecht 1988 LOS PL, Onder anderen, zes pastorale lezingen, Oosterbaan & Le Cointre, Goes 1992 OUWENEEL WJ, Hart en ziel, Buijten en Schipperheijn, Amsterdam 1986 OUWENEEL WJ, Praktische psychische hulpverlening, Het Richtsnoer, augustus 1987, 9e jaargang, nr 4, p. 153-166 (theoretische uitgangspunten, niet-christelijke therapieën, christelijke hulpverlening, alternatieve modellen) PFEIFER S, Psychische stoornissen en bijbelse zielszorg, Groen & Zn, Leiden 1994 PFEIFER S, Maakt geloof ziek? Over de verhouding tussen geloofsleer en psychische problemen, Groen, Leiden 1996 PIETERS-KORTEWEG ESP, Omgaan met depressie, in : "Omgaan met....", Groen & Zn, Heerenveen, 1997 (ISBN 90-5030-837-6) PRINS H, Psychiatrie, Febe, 3e jaargang, nr 1, december 1982, p. 14-18 SCHOLTE W, Leven met het onvolkomene, over depressie en depressiviteit, Oosterbaan & Le Cointre, Goes 1989 SCHOLTE W, Met kippevel, angst en angststoornissen, Oosterbaan & Le Cointre, Goes 1993 SCHOONHOVEN R, Omgaan met gevoelens, in: Febe, 11e jaargang nr 1, december 1990, p. 68-74 (gesprek kan opluchting geven, geloof en gevoel) SCHOONHOVEN R, Over de dissociatieve identiteitsstoornis of meervoudige persoonlijkheidsstoornis (m.p.s.), Het Richtsnoer, september 1995, 17e jaargang nr 5, p. 144-150 SCHOONHOVEN R EN VERHAGEN PJ, ...met lichaam en ziel, Boekencentrum, Zoetermeer 1991 67

SLUIJS M VAN DER, Depressie: een pastorale benadering, Het Richtsnoer, 2e jaargang, nr. 4, december 1997, p. 12-16 VERHAGEN PJ, Depressie en depressiviteit, Groen & Zn, Leiden, 1990 VERHAGEN PJ, BRUIN-MOLENAAR TE DE, Angsten en fobieën, Groen & Zn, Leiden 1995 VERHAGEN PJ, Angsten en fobieën, Groen, Leiden 1996 VERHAGEN PJ, Perspectief bij uitzichtloosheid. Hulpverlening bij depressie. Het Richtsnoer, 2e jaargang, nr. 4, december 1997, p. 1, 4-8 (verhouding geloof-depressie, professionaliteit, medische oorzaak) VLUCHTHEUVEL 10 jaar, Psycho-sociale hulpverlening, Den Hertog, Houten 1989 VRIES H DE, Depressie: verpleegkundige en verzorgende aspecten, Het Richtsnoer, 2e jaargang, nr. 4, december 1997, p. 9-12 (valkuilen in de zorg, professioneel handelen) W ETTEN WS VAN, Familieleden rondom psychische zieken, Febe, 17e jaargang, nr 2, mei 1997, p. 73-91 (psychisch ziek, gevolgen voor het gezin, gevoelens, tegenstrijdige gevoelens, rollenpatroon, maatschappelijke positie) W ESTERINK G, Behandeling van mensen met m.p.s., Het Richtsnoer, september 1995, 17e jaargang nr 5, p. 151-160

68

ROUW Dagelijks voltrekken zich persoonlijke rampen en worden er verliezen geleden. Ook wij hebben of krijgen daarmee te maken. Rouw is een normale reactie op de dood van een dierbare, en vereist als zodanig normaal gesproken geen professionele hulp. Een aanzienlijke minderheid van de nabestaanden heeft evenwel met dermate ernstige problemen te kampen, dat professionele hulp geïndiceerd is. Het onderscheid tussen normale en gecompliceerde rouw is moeilijk te maken. Een heldere en eenduidige definitie van normale en gecompliceerde rouw ontbreekt vooralsnog. Het beloop in de tijd en de intensiteit van de symptomen zijn de belangrijkste dimensies op grond waarvan complicaties kunnen worden ingeschat. Aan veelvuldig gehanteerde termen als verlate, chronische en afwezige rouw, evenals onopgeloste, onaangepaste, conflictueuze, vervormde, neurotische en disfunctionele rouw, liggen deze dimensies ten grondslag (de symptomen duren te lang of juist te kort, zijn niet intens genoeg of juist te intens). Complicaties in het rouwproces kunnen zich voordoen ten aanzien van specifieke symptomen, zoals extreme schuldgevoelens of de activering van een negatief zelfbeeld ten gevolge van het verlies. In de literatuur vinden we de volgende beschouwingen: Aanhoudende depressieve symptomen als pathologische rouw. Pathologie wordt door sommige auteurs (bijvoorbeeld Jacobs, 1993) omschreven in termen van lijdensdruk, met name ten gevolge van scheidingsangst of angst voor controleverlies. Wanneer de nabestaande ondraaglijk lijdt onder het verlies kan dit als pathologie/ziekelijk worden gedefinieerd. De volgende definitie is bruikbaar: pathologische rouw is een afwijking van de norm aangaande het tijdsverloop of de intensiteit van specifieke of algemene symptomen van rouw. In de zorg en hulpverlening streven we ernaar onze medemens te helpen, te begeleiden en te stimuleren om tot een optimaal menselijk functioneren te komen, rekening houdend met het gegeven dat wij hier op aarde geen blijvende stad hebben, maar zoeken de toekomende (Hebr. 13:14). Dit zullen wij in onze houden als hulpverlener moeten uitstralen. Literatuur ADAMS M, Enkele gedachten over omgaan met verlies en rouw, in: Febe, 14e jaargang, nr 2, april 1994, p. 121-126 (verlies, verdriet, persoonlijke verwerking, acceptatie) NOORT CLM, Serie Kind en rouwverwerking, Groen & Zn, Leiden, 1996 POORT JJ, Rouwverwerking - kan dat?, Kok-Voorhoeve, Kampen (ISBN 9029715510) SCHOLTEN-GEURTSEN H, Rouw en rouwverwerking, Febe, 12e jaargang, nr 1, december 1991, p. 42-43 (rouw in de Bijbel, omgaan met rouwenden) W AL J VAN DER, Over rouw en rouwverwerking; een beknopte inleiding, en: Enkele richtlijnen voor de opvang en begeleiding van nabestaanden, Het Richtsnoer, februari 1989, 11e jaargang, nr 1, p. 10-36 (het overheersende thema in de rouw, verliesverwerking als proces, voorbereiding op het overlijden, na het overlijden, wat te zeggen tegen de nabestaande?) 69

W AL J VAN DER, Omgaan met rouw, in : "Omgaan met....", Groen & Zn, Heerenveen, 1997 (ISBN 90-5030837-6) W ERNER G, Het leven gaat verder, Vuurbaak

70

SEKSUALITEIT Met seksualiteit, in de meest brede zin van het woord, wordt bedoeld: elk mens is man of vrouw en benadert de ander als man of vrouw. De seksualiteit is als een goede scheppingsgave door God geschonken. Wanneer de Bijbel handelt over de seksuele ontmoeting van man en vrouw in het huwelijk, dan wordt seksualiteit op een hoog niveau gesteld: als een schoon geschenk en als een bron van voortdurende vreugde. Maar heel duidelijk wordt ook gewezen op de gevaren van ontsporing. Voor de gevallen mens die aan alle kanten open ligt voor de zonde, is seksualiteit gemakkelijk een verleiding met fatale gevolgen. Lustbeleving en seksuele bevrediging mogen niet worden verzelfstandigd of worden losgemaakt uit de kaders van liefde en trouw. Daarom leidt de Bijbel de stroom van de seksualiteit in de bedding van het huwelijk. Indien lustbeleving en seksuele bevrediging wel worden verzelfstandigd en worden losgemaakt uit de kaders van liefde en trouw kan er sprake zijn van seksueel misbruik. Dit geldt in het bijzonder in relaties waarin hulpvragers zich voor zorg en behandeling hebben toevertrouwd aan hulpverleners. Op de werkvloer kun je te maken krijgen met ongewenste intimiteiten. Elke instelling hoort een netwerk van vertrouwenspersonen te hebben om deze situaties te kunnen melden. Literatuur HOEK-VAN KOOTEN ABF, Trouw en teder; seksualiteit in het huwelijk, Kok-Voorhoeve, Kampen, 1991 (ISBN 929710217) HOEK J, HOEK- VAN KOOTEN ABF, Man en vrouw in Gods weg, Kok Kampen, 1985 (ISBN 90-2422728-3) (bijbelse kernpunten inzake seksualiteit, huwelijk en gezin, gezinsvorming, alternatieve relaties, voorbereiding op het huwelijk, gehandicapte kinderen, erfelijkheidswetten en -adviezen, prenatale diagnostiek, het gezin, ongehuwd zijn) JOCHEMSEN H, Transseksualiteit, Prof. Dr. G.A. Lindeboominstituut, rapport nr. 13, 1996 (ISBN 9072659-13-9) KOOTEN R VAN, Seksualiteit en de Bijbel, Het Richtsnoer, juni 1994, 16e jaargang, nr 3, p. 105-114 SCHILPEROORT J (RED.), Seksualiteit: Bijbelse lijnen en facetten, Kok Kampen 1996 VELEMA WH, Kennen jullie elkaar? Over huwelijk en relaties, Den Haag, 1988 W AGENAAR P, Seksualiteit en jezelf, Het Richtsnoer, juni 1994, 16e jaargang, nr 3, p. 80-90 (wat is seksualiteit?, seksuele respons, seksuele ontwikkeling, omgaan met seksualiteit) W ETTEN WS VAN, Seksualiteit en je beroep, Het Richtsnoer, juni 1994, 16e jaargang, nr 3, p. 91-104 (ongewenste intimiteiten of seksuele intimidaties door cliënten in de werksituatie, bij de werker ontstaan gevoelens de cliënt betreffend, die geen bestanddeel zijn van een hulpverleningsrelatie, de begeleiding van de werker, de hulpverlener als intermediair voor de liefdesdaad, de andere kant van intimiteit)

71

Seksueel misbruik BEZEMER EN KUIPER, Seksuele intimidatie, antwoorden op vragen BOSDRIESZ M, Handleiding klachtbehandeling door de klachtencommissie seksuele intimidatie, Amsterdam 1998 (Centrum voor Nascholing Amsterdam) COMMISSIE SEKSUEEL MISBRUIK VAN JEUGDIGEN, Handelen bij vermoeden van seksueel misbruik van kinderen en jeugdigen, Richtlijnen voor beroepsbeoefenaren, Assen 1994 DAM VAN G EN EITJES M, Een pastor moet je toch kunnen vertrouwen, Zoetermeer 1994 GANZEVOORT RR EN VEERMAN AL, Geschonden lichaam, pastorale gids voor gemeenten die geconfronteerd worden met seksueel geweld, Zoetermeer 2000 HOLTMAAT R, Seksuele intimidatie op de werkplek, een juridische gids, Nijmegen 1999 INSPECTIE VOOR DE GEZONDHEIDSZORG, Het nag niet, het mag nooit, Seksuele intimidatie door hulpverleners in de gezondheidszorg, Rijswijk 1998 JONKER-POOL G, Geschonden grenzen, over seksueel misbruik, Goes 1994 KALLENBACH I EN VISSER A, Seksuele intimidatie aangepakt, Utrecht 1997 (gericht op onderwijs) KALLENBACH I EN VISSER A, Klachtencommissie ingesteld, antwoorden op praktische vragen Utrecht 1996 (gericht op onderwijs) MOERINGS M EN SWIER B, Recht voor zedendelicten, handboek voor de (juridische) hulpverlening, Alphen aan de Rijn 1997 RMU/RICHTSNOER, themanummer Seksuele intimidatie, agressie en geweld in je werksituatie, e 6 jaargang, nr 1, 2001 SELLES H, De herder was een huurling, Zoetermeer 2001,

72

STERVENSBEGELEIDING Met stervensbegeleiding, terminale begeleiding of begeleiding in de stervensfase wordt meestal de psycho-sociale hulpverlening in deze fase bedoeld. De psychosociale hulpverlening houdt in: het bij de patiënt zijn, naar hem luisteren, vragen naar en hem terzijde staan in zijn angst, eenzaamheid en andere psychische en godsdienstige noden. Deze begeleiding houdt ook in: de patiënt zo nodig wijzen op medische en verpleegkundige mogelijkheden om zijn lijden te verlichten en hem zo nodig wijzen op zijn patiëntenrechten. Ook het psychisch ondersteunen van de (verzorgende) familie/naasten is een belangrijk onderdeel van de stervensbegeleiding. Deze begeleiding wordt meestal uitgevoerd door artsen, verpleegkundigen, verzorgenden, geestelijke verzorgenden of ook maatschappelijk werkers. Met stervensfase of terminale fase wordt een fase bedoeld waarin een ziekte onherroepelijk en binnen afzienbare tijd tot de dood zal lijden. Literatuur (zie ook palliatieve zorg) ALLER HL

VAN E.A.,

Stervensbegeleiding, Bunge, Utrecht 1990

AMSTEL J VAN, Meer dan verplegen (met name hoofdstuk 7 en 8), Groen & Zn, Leiden 1993 BECKERS GHMP, Samenwerking tussen professionele en vrijwillige thuiszorg bij terminale zieken, in: Vita Humana jaargang XX, no. 1 en 2 februari/mei 1993, p. 87-89 BEZOOIJEN AJ VAN, Stervensbegeleiding, Het Richtsnoer, oktober 1991, 13e jaargang, nr 5, p. 164-179 (overleden, gestorven, dood..?, ontkenning en isolering, woede, marchanderen, depressie, aanvaarding, stervensbegeleiding, de Bijbel spreekt over de talenten, het gebod der liefde) Bisschoppelijke brieven, nr 20, Lijden en sterven van zieken, maart 1995 BROENS TMTJ, Stervensbegeleiding vanuit de christelijke geloofsovertuiging, in: "Wat is menswaardige gezondheidszorg?" , Colomba, Oegstgeest, 1994 (ISBN 90-73810-23-X), p. 132-139 HAESER GW, De begeleiding van oncologische patiënten in de laatste fase van hun leven, in: Vita Humana jaargang XX, no. 1 en 2 februari/mei 1993, p. 96-101 KÜBLER-ROSS E, Dood, het laatste stadium van groei, Ambo,Bilthoven, 1975 (waarom is sterven zo moeilijk?, de dood gezien vanuit een ander gezichtspunt, sterven is gemakkelijk, leven is moeilijk, dood en groei: kan dat samengaan?, de dood: eindstadium van innerlijke groei) KÜBLER-ROSS E, Lessen voor levenden, gesprekken met stervenden, Ambo, Bilthoven 1971 (over angst voor de dood, houdingen tegenover de dood en het sterven, hoop, veranderingen in het gezin) STEIJSIGER J, Stervensbegeleiding, Febe, 8 jaargang, nr 3 augustus 1988, p. 152-166 (bijbelse visie, meedelen van de diagnose, behandeling, geleidelijke achteruitgang) TWYCROSS RG, Euthanasia: a hospice physician's view, in: Vita Humana jaargang XX, no. 1 en 2 februari/mei 1993, p. 77-86 VERDUIJN A, Stervensbegeleiding, Febe, 2e jaargang, nr 1, december 1981, p. 9-27

73

SUÏCIDE De dreiging van suïcide kan zwaar voelen voor familie, verwanten en hulpverleners. Om deze dreiging op juiste waarde te schatten, is het van belang om iets te weten van de achtergronden van suïcide, de betekenis van het zelfvernietigingsgedrag, van risicofactoren en van gebeurtenissen die suïcide kunnen uitlokken. Van suïcide spreken we als het gaat om gedrag met dodelijke afloop dat door de persooon zelf ter hand genomen is en uitgevoerd in de wetenschap of de verwachting van de afloop en met het doel om bepaalde door hem of haar gewenste veranderingen te bewerkstelligen (Diekstra, 1981). Mensen die suïcide plegen, willen niet doodgaan, omdat het doodzijn zo aantrekkelijk zou zijn. Dood zijn is alleen maar aantrekkelijk tegenover de verschrikking van het verder te moeten leven. De betekenis van doodgaan kan alleen maar aangegeven worden in termen die aan het leven gerelateerd zijn: eindelijk eens rust, geen pijn meer voelen, niet langer te hoeven lijden aan een ongeneeslijke ziekte, geen besef meer van schrijnende eenzaamheid, niet meer opnieuw opgenomen te moeten worden in een psychiatrisch ziekenhuis, enzovoort. Mensen die suïcide plegen, willen niet dood zijn, maar door te sterven willen ze een nog verschrikkelijker onheil voorkomen of ontvluchten. De dood is een middel om een doel te bereiken, een doel dat door de persoon in kwestie van groot belang wordt geacht. Veel pogingen worden in een crisissituatie gedaan. Zo’n crisissituatie heeft de volgende kenmerken:  De situatie wordt als uitzichtsloos ervaren  Men weet niet wat te doen om uit de negatieve cirkel te komen  De spanning wordt als ondraaglijk beleefd Het suïcidaal gedrag dat daarop volgt, is veelal niet bedoeld om het leven te beëindingen, maar wel om aan de ondraaglijke situatie een eind te maken. De boodschap is dus niet: ‘ik wil niet meer leven’, maar ‘ik wil niet meer zó leven’. Er is een toenemende verzoeking tot zelfmoord. In die verzoeking hebben wij Gods Woord nodig. Hierin lezen wij in het zesde gebod van Gods Wet: Gij zult niet doden. Het zesde gebod is een beschermend gebod. Christus heeft zijn discipelen nooit voorgehouden het leed te ontvluchten in de dood, maar Hij leerde hen hun kruis op te nemen en Hem na te volgen (Lucas 9:23). Op veel andere plaatsen in Gods Woord wordt ons voorgehouden dat zelfmoord niet alleen een groot kwaad is, een zonde tegen Gods gebod, maar ook een daad die in heel haar wezen in strijd is met het christelijk geloof, waarin erkend wordt dat wij een Heere hebben over lichaam en ziel, over dood en leven. Een Heere in Wiens heerschappij over leven en dood wij niet mogen ingrijpen. Elke poging tot zelfmoord is schokkend. Als hulpverleners en naasten moeten wij beseffen dat er een medemens in nood is. Er wordt hier dan ook een biddende professionele houding verwacht. Literatuur DOUMA, J. , Rondom de dood, Van den Berg, Kampen 1984, p. 61-115 (definitie, stand van zaken, beoordeling, bijbelse gegevens, zelfopoffering, zelfbeschikkingsrecht, preventie) DRAIJER JW, Een doodstil doel?, suïcide en pastoraat, Oosterbaan & Le Cointre, Goes 1990 74

EXALTO K, Geen hand aan uzelf, Kok, Kampen, 1990 W AL J VAN DER, Suïcide; christelijke hulpverlening rond een levensprobleem, Groen & Zn, Leiden, 1989 (ISBN 90-5030-117-7) (de gesloten wereld van de suïcidale mens, suïcidaal gedrag en de suïcidale mens, achtergronden van de suïcidale crisis, waardering en houding) W AL J VAN DER, Verpleegkundigen en de opvang van suïcidepogers, in: Febe, 14e jaargang, nr 2, april 1994, p. 115-120 (crisis, onderzoek, kennis, houding, goede verpleegkundige zorg) Handboek klinische psychologie, Dreiging van suïcide, sept. 1996

75

THUISZORG Werken in de thuiszorg is een breed begrip. Je kunt op verschillende niveaus in de thuiszorg werken, je komt echter altijd met de gezinsomstandigheden in aanraking. Tegenwoordig kun je alle soorten van zorg in de thuiszorg tegenkomen; gezinszorg, ouderenzorg, verpleging, palliatieve zorg, gehandicaptenzorg, jeugdzorg, psychosociale begeleiding, psychiatrische zorg, geriatrische zorg, dagverzorging, en dagopvang, dak- en thuislozenzorg, verslavingszorg. De mogelijkheden binnen de thuiszorg zijn sterk toegenomen. Dit houdt in dat mensen langer thuis kunnen blijven, veelal met hulp van familieleden of andere naasten, ook wel mantelzorgers genoemd. Het merendeel van de zorgvraag wordt verleend door mantelzorgers, veelal achter de schermen, zonder georganiseerd verband. Hoewel het meest vrijwillig gebeurt is het niet altijd een vrijwillige keuze. We moeten dus voor ogen houden dat in de praktijk vrijwilligerszorg in die zin onderscheiden is van mantelzorg. Het woord mantelzorg kan geassocieerd worden met het bedekken van iets met de mantel der liefde. Men bedekt iets wat men liever niet ruchtbaar wil maken, dit kan iets zijn waar men niet mee voor de dag wil komen: wonden of pijn, een bepaald plichtsgevoel, waar men eigenlijk niet aan voldoen kan maar toch aan voldoen wil. Hoewel de mantel der liefde onmisbaar is in ons dagelijks leven, kan deze ook te 'knellend' zijn, òf te 'wijd', òf te 'dun'. Het zal duidelijk zijn dat werkers in de (thuis)zorg een belangrijke taak hebben in het ondersteunen van de mantelzorgers in hun (dubbel)rol van mede-hulpverlener en die van hulpvrager. Literatuur (thuiszorg) BAC A, TEEUW AA, Thuiszorg: een handreiking aan vrijwillige zorgverleners, Leiden 1991 BELZEN J VAN, Zorgen in de thuiszorg, Febe, 17e jaargang, nr 1, januari 1997, p. 12-23 (inleiding, problematiek, onderlinge verhoudingen in de gezinnen, kindermishandeling en incest, ongewenste intimiteiten, beroepshouding, toerusting) BOUDEWIJN A, Thuiszorg op kerkelijk iniatief, Febe, 7e jaargang, nr. 2, april 1987 e

DIJKSTRA M., Thuiszorg: ook onze zorg? Gezinsgids, 55 jaargang, nr. 1, 13 juni 2002, p. 4-9 FRENS A, W AL J VAN DER, Omgaan met mijn naaste in de gemeente, in : "Omgaan met....", Groen & Zn, Heerenveen, 1997 (ISBN 90-5030-837-6) e

HARTOG D. DEN, Thuiszorg met een eigen kleur, Febe, 22 jaargang, nr. 3, aug. 2002, p. 8-20 PATER L DE, Mantelzorg, de spil van de zorg, Febe, 16e jaargang, nr. 2, mei 1996, p. 124-133 PATER L DE, Mantelzorg, de spil van de zorg (II ), Febe, 16e jaargang, nr. 3, mei 1996, p. 203-210 e

PATER L.M. DE, Thuiszorg en mantelzorg, 22 jaargang, nr. 3, aug. 2002, p. 21-39 RIDDER O V.D., Thuiszorg, Febe, 7e jaargang, nr 3, augustus 1987, p. 26-36 (verschuiving naar thuiszorg, verandering van mentaliteit, wat is thuiszorg?, medische industrie, grotere taak voor de huisarts, thuiszorg vraagt liefde en verbondenheid) SCHOLTEN L.M.P., Thuiszorg - historische belichting, Febe, 7e jaargang, nr 2, april 1987, p. 10-20 76

SCHOLTEN L.M.P., De gemeente als gemeenschap, Febe 8e jaargang, nr 2, april 1988, p. 80-90 (de druk van de tijdgeest, elkaars zorgen delen, wie is mijn naaste?, de taak der diakenen, altijd op zoek, gehoopte gevolgen, hulp van deskundigen)

mantelzorg BUIJSSEN H. Hulpverlening aan zorgende familieleden. ISBN 90-5352 080 5 DIJNSTEE MSH, E.A. Mantelzorg voor mensen met een chronische ziekte, NCCZ-reeks, ISBN 90-74738 18 4 DIJNSTEE M, KEESOM J. Eerst luisteren, dan doen: aandacht voro zorgende familieleden, NIZW, ISBN 90-5050 699 2 e

GEER-MOERKERKEN E.H. VAN DE, Mantelzorg: een mantel van liefde, Gezinsgids, 55 jaargang, nr. 2, 27 juni 2002, p. 4-9 e

GEER-MOERKERKEN E.H. VAN DE, Vrijwilligerszorg: een helpende hand, Gezinsgids, 55 jaargang, nr. 3, 11 juli 2002 GOFFAU A DE EN POLMAN J, Mantelzorg door kerkleden, Febe, 16e jaargang, nr 2, mei 1996, p. 86-89 (wie is mijn naaste?, een steunpunt binnen de gemeente) LEEUWEN P. VAN, Tijd en aandacht voor de ander: Mantelzorgondersteuning door verzorgenden, NIZW, ISBN 90-5050 966 5 LOT, Alles voor de ander: over 50-plussers die dagelijks zorgen voor hun partner. LOT/NIZW, Verborgen zorgen: opgroeien met een chronisch zieke vader of moeder. e

MARIJS A EN KOK B., De beleving en de verwerking van een chronische ziekte, Febe, 19 jaargang, nr. 3, sept. 1999, p. 4-9 (onderdeel mantelzorg) NIEUWSTRATEN A., MERCKEN C, DUIJNSTEE M, ROS W., Samen zorgen, Wijkverpleging in relatie tot patiënt en matelzorg. ISBN 90-5574 211 2 (biedt inzicht in de mantelzorgervaringen met name in de thuiszorg en met name door wijkverpleegkundigen) PATER L DE, Mantelzorg, de spil van de zorg, Febe, 16e jaargang, nr 2, mei 1996, p. 124-133 (mantelzorg, maatschappelijke factoren, diverse aspecten die een rol spelen bij de mantelzorgers, kwantiteit en kwaliteit van het sociale netwerk, problemen die zich kunnen voordoen bij mantelzorgers) PATER L DE, Mantelzorg, de spil van de zorg, Febe, 16e jaargang, nr 3, september 1996, p. 203-210 (de kennismakingsfase, kennisoverdracht, wederzijdse beeldvorming, samenwerkingsplan) ROETMAN A., Oog voor Mantelzorg. Achtergrondinformatie en praktische verwijzingen voor professionals. ISBN 90-5050 949 5

77

TRANSSEKSUALITEIT Transseksualiteit is het verschijnsel ‘waarbij iemand met de normale in- en uitwendige geslachtsorganen van de ene sekse in de onweerlegbare overtuiging leeft tot de andere sekse te behoren’. Deze definitie haalt prof. Douma in zijn boek Medische ethiek aan. Volgens het Medisch Handboek is transseksualiteit een duidelijk herkenbare genderidentiteitsstoornis d.w.z. een sterk aanhoudende identificatie met het andere geslacht. Bij deze stoornis heeft iemand de wens om van het andere geslacht te zijn, of is ervan overtuigd ‘gevangen te zitten’ in een lichaam van het verkeerde geslacht. De transseksueel voelt zich diep ongelukkig, omdat hij niet in staat is als lid van het geslacht te leven waartoe hij biologisch behoort. Een meerderheid van de transseksuelen is biologisch gezien man die zichzelf, meestal vanaf de kinderjaren, ziet als vrouw en die walgt van de geslachtsdelen en mannelijke trekken. Transseksualiteit lijkt minder voor te komen bij biologische vrouwen. De transseksueel heeft een afkeer van het eigen lichaam, met name van de geslachtsorganen, die hij (zij) niet als van zichzelf kan aanvaarden.

Literatuur DOUMA J, Medische ethiek, Kok Kampen, 1997, p. 347-350 JOCHEMSEN H, Transseksualiteit, Prof Dr. G.A. Lindeboominstituut, rapport nr. 13, 1996 (ISBN 9072659-13-9) MEDISCH HANDBOEK, Merck Manual, Bohn Stafleu van Loghum, ISBN 90.313.3069.8 SELDENRIJK R, Medisch verstelwerk: transseksualiteit en medisch handelen, Het Richtsnoer, oktober 1992, 14e jaargang, nr 5, p. 144-154 (tussen mannelijkheid en vrouwelijkheid, gestoorde identiteit, medisch handelen op bestelling, medisch-ethische overwegingen) EEN VERPLEEGKUNDIGE, Transseksualiteit, Het Richtsnoer, oktober 1992, 14e jaargang, nr 5, p. 158164 (hulpverlening, opname in het ziekenhuis, verpleegkundige zorg na de operatie, is transformatie bijbels verantwoord?)

78

VACCINATIE Vaccinatie houdt in: inenting met verzwakte of gedode ziektekiemen of met een bacterieproduct als voorbehoedmiddel tegen allerlei infectieziekten. Het is duidelijk dat er verschillend gedacht wordt over wel of niet vaccineren. Naast het niet vaccineren om religieuze redenen (men gaat in tegen Gods voorzienigheid) is er ook nog flinke groep mensen die zich om gezondheidsredenen niet laten vaccineren. Niet gevaccineerden kunnen in de praktijk dilemma’s tegenkomen tijdens het zoeken van een stageplaats en/of als medewerker in een organisatie. Er is veel discussie geweest over het verplicht stellen van de hepatitis B vaccinatie. Wettelijk is echter geregeld dat instellingen geen verplichte vaccinaties van hun personeel tegen hepatitis B mogen eisen. Er is een speciale Febe brochure beschikbaar over inenting, daarnaast is een losse informatie brochure over hepatitis B. Literatuur BOEDER J, Vaccinatie bij Dorsman P.J., 'Zijn de vervolgingen begonnen?', De Wachter Sions, jaargang 18, nr. 31 BOCHOVE C VAN, Inenting en selectie, Febe, 11e jaargang, nr 3, augustus 1991, p. 207-220 (geschiedenis, sollicitatieproblemen, criterium, is inenten tegen polio ongevaarlijk?, kernpunt, vernedering, ondoorgrondelijke wijsheid) BOLIER L, Inenting en selectie, Febe, 11e jaargang, nr 3, augustus 1991, p. 220-235 (selectiecriteria, antidiscriminatie-artikel, gewetensbezwaarden, juridische bescherming, JAG, Grondwet, medisch risico) DAVERSCHOT M EN DIJK EP VAN, Febe-nota "Inenting, werk en selectie', Zwolle 1993 (inenten juridisch gezien, de werksituatie, de sollicitatiefase, aanbevelingen) DOUMA J, MAAS PF EN MOERKERKEN A, Polio, een gesprek hervat, De Groot Goudriaan-Kampen,1994 GREAVES-OTTE JGW, Getroffen door polio, GGD Zuid-Holland, Dordrecht, 1995

Hepatitis B, info brochure JOCHEMSEN H, Vaccinatie, handreiking tot het gesprek, Prof. dr. G.A. Lindeboominstituut, Ede, 1994 KRIJGSMAN L, Kunstbewerking aan den lijve, Febe, 11e jaargang, nr 3, augustus 1991, p. 237-244 (voorbehoedende vaccinatie?, de middelen waarnemen?, beroep op Calvijn, in het geloof doen?, zeer verderfelijke pestilentie) KRIJGSMAN L, Vaccinatie en verzekering, 'Zou het?', De Wachter Sions, jaargang 19 nr 1 MALLAN F, Vaccinatie bij Mallan, F en Pronk M, 'Utrechts Nieuwsblad', De Wachter Sions, jaargang 29, nr 38 MALLAN F, De zonde en de gruwelijkheid van het vaccineren..door ds C. v.d. Oever, De Wachter Sions, jaargang 23, nr 11, 12 MALLAN F, Poliogevallen in Gelderland, De Wachter Sions, jaargang 25, nr 39 MEYER H, Vaccinatie, De Wachter Sions, jaargang, 18, nr 19, 20 MEYER H, N.a.v. de artikelenreeks 'De zwaren', De Wachter Sions, jaargang 18, nr 19, 20 MEYER H, Niet alleen tegen dwang tot vaccinatie, 'Ja en neen', De Wachter Sions, jaargang 19, nr 7 SCHOLTEN L.M.P., Inenting, Febe, 12e jaargang, nr 1, december 1991, p. 36-39

79

(waarschuwen tegen inenten) SCHOLTEN L.M.P., Vaccinatie, De Wachter Sions, jaargang 33, nr 16 SCHOLTEN L.M.P., Vaccinatie en In het spoor, Brief van een moeder aan I. da Costa "Gravinnebrief'', De Wachter Sions, jaargang 40, nr 33 SCHOLTEN L.M.P., Vaccinatie 'Gravinnebrief' (Marianne van Hogendorp), De Wachter Sions, jaargang 40, nr 33 SCHOLTEN L.M.P., Vaccinatie, Waarschuwing tegen inenten, De Wachter Sions, jaargang 18, nr 17 SCHOLTEN L.M.P., Poliogevallen op de Veluwe, C.N. van Dis contra H.G. Abma, 'Niet veranderd?', De Wachter Sions, jaargang 25, nr 42 SCHOLTEN L.M.P., Toetsing voorzorgsmaatregelen, 'Nog eens voorzorg', De Wachter Sions, jaargang 40, nr 13 SCHOLTEN L.M.P., Zijn voorzorgsmaatregelen ten behoeve van de gezondheid geoorloofd?, 'Voorzorg'. De Wachter Sions, jaargang 40, nr 9-13 e

SCHOLTEN L.M.P., Vaccinatie, De Wachter Sions, 48 jaargang nr. 20, 2001, p.157 SCHOLTEN L.M.P., Vaccinatie, De Wachter Sions, 48e jaargang, nr. 20, jan. 2001, p. 157 STEENBLOK C, Consciëntievrijheid of vaccinatiedwang, De Wachter Sions, jaargang 14, nr 9 STEENBLOK C, De naaste weg niet aangeraden, De Wachter Sions, jaargang 11, nr 14, jaargang 14, nr 7, 8 STEENBLOK C, Nog eens over inenting als voorbehoedmiddel, De Wachter Sions, jaargang 10, nr 42, jaargang 11, nr 49, 50, jaargang 12, nr 1, jaargang 14, nr 13-15, 18 STEENBLOK C, Soldaat overleden na vaccinatie, De Wachter Sions, jaargang 6, nr 20 STRUIK C EN NUMAN A, Inenting en sollicitatie, Febe 11e jaargang, nr 3, augustus 1991, p. 204-206 TANG OM VAN DER, Medische risico's als argument tegen inenting, Febe, 11e jaargang, nr 3, augustus 1991, p. 246-249

80

VERSLAVINGSZORG Verslaving is eigenlijk "slaaf zijn van iets of iemand, in een of meer opzichten niet de macht hebben over zichzelf". Er zijn vele verslavingsvormen, zoals drugs, alcohol, tabak en medicijnen. Door toenemende secularisatie, individualisering en materialisme zijn veel mensen in de macht van het gokken, internet en seks. Andere dingen die een mens volledig in bezit kunnen nemen zijn werk, geld, geldingsdrang en zucht naar macht. Al deze dingen gaan ook onze gezindten niet voorbij. Door de val in Adam zijn we van nature allemaal "verslaafden". Een slaaf van de duivel, de wereld en eigen boze begeerlijkheden. Veel alcohol- en drugsverslaafden zijn dak- en thuisloos. Door allerlei oorzaken hebben zij geen vertrouwen meer in de medemens. Er liggen meestal problemen bij de ontwikkeling van de persoonlijkheid of andere traumatische ervaringen aan ten grondslag. Om als christelijke hulpverlener binnen de verslavingszorg te werken moet je sterk in je schoenen staan. Je krijgt te maken met grof taalgebruik, levenswijzen die niet in overeenstemming zijn met Gods Woord; maar ook deze mensen zijn onze naasten. Hoewel het soms allemaal hopeloos lijkt, voor de Heere zijn er geen hopeloze gevallen. Niets is onmogelijk zijn voor degene die het waarlijk van Hem verwacht. Literatuur BEELEN A. VAN, Pappen en nathouden, Verpleegkundige hulp tijdens houseparty’s, uitgave in Verpleegkundenieuws, 24 oktober 1996 BUDDING DJ, Levensproblemen in bijbels licht, Den Hertog, Houten, 1997 (ISBN 90-331-1256-6) EPEN J.H., Drugsverslagving en Alcoholisme, kennis en achtergronden, Uitgave Bohn Stafleu Van Loghum, Houten, 1997 FOKKENS H, Omgaan met verslaving, in : "Omgaan met....", Groen & Zn, Heerenveen, 1997 (ISBN 90-5030-837-6) GOEDEGEBUURE ML, Verslag anno 1999-fragmenten uit een wereld van fragmenten, Pro Vita Humana, 1999, nr 2, p. 30-33 GOFFAU A DE EN POLMAN J, Medicijnverslaving, in: Febe, 13e jaargang, nr 2, april 1993, p.75-80 (lang- en kortwerkende medicijnen, bijwerkingen, gevolgen) HEINE B.G.T.J., Handboek verslaving, Uitgave Bohn Stafleu Van Loghum, Houten, 1998 JONG-DE HAAN I, Maat en overdaad: over alcohol, gokken, experiment en verslaving, Goes, 1992 JONGSMA T, Wegwijzers in de verslavingszorg: een klinische reflectie, Assen, 1991 GOEDEGEBUURE ML, Verslag anno 1999-fragmenten uit een wereld van fragmenten, Pro Vita Humana, 1999, nr 2, p. 30-33 KOOPMANS FSL, Gedogen in Nederland: zegen of ramp?, Pro Vita Humana, 1999, nr 2, p. 34-38 KOOPMANS F, SCHALKEN R, Vraagbaak bij verslavingen, Leiden, 1995 LOTH CHRIS, RUTTEN RUUD, HUSON-ANBEEK DINY, LINDE LINDA, Verslaving en de verpleegkundige praktijk. Uitgave Elsevier/De Tijdstroom ISBN 90-352-19856 e

SCHOLTEN, L.M.P., Verslaving, De Wachter Sions, 50 jaargang, no. 21, 23-02-2003 e Interview met dhr. VAN DER SLUIJS van Stichting Voorkom, Febe, 21 jaargang, nr. 1, jan. 2001, 81

p. 13-17 (o.a. Doel en werkwijze van Stichting Voorkom, met adressen) SPIEKSMA R.P.W. (huisarts-verslavingsarts), SPIEKSMA S. (arts), Alcoholisme en probleemdrinken, Uitgave fa. Lampo, Raamsdonksveer, ISBN 90-9013915X Themanummer In dienst der genezing, jaargang 31, nr 1, april 2002 W INGERDEN SJ VAN, Zorg voor drugsverslaafde ouders en hun kinderen, Febe, 15e jaargang nr 2, april 1995, p. 76-80 Themanummer In dienst der genezing, jaargang 31, nr 1, april 2002

82

VERSTERVEN Het woord versterven heeft enige jaren geleden voor veel discussie gezorgd. Versterven is het lichamelijk proces dat optreedt indien consequent geen of onvoldoende vocht en voeding ingenomen wordt. Er zijn drie situaties denkbaar, waarin sprake is van een te lage voeding- en vochtopname: a. onvoldoende aanbod van vocht en voeding; b. weigering van in principe voldoende aanbod van vocht en voeding; c. een niet meer in staat zijn tot voldoende opname van vocht en voeding. In de eerste twee situaties kan een dreigende 'versterving' voorkomen worden door al dan niet langs kunstmatige weg toedienen van vocht en voeding. Niet ingrijpen zou een bewust bespoedigen zijn van het stervensproces. In deze zin is versterven een vorm van euthanasie en dus niet toelaatbaar. In de laatste situatie gaat het om een natuurlijk proces, waarbij de stervende mens niet meer in staat is voldoende voedsel en vocht binnen te krijgen. In zo'n situatie beoefenen hulpverleners als medemens verzorgdende nabijheid en tegelijk stellen ze zich als professionele hulpverlener terughoudend op. De 'verstervende' mens sterft niet omdat hij/zij niet eet en drinkt, maar hij/zij eet en drinkt niet omdat hij sterft. Inmiddels weten we, dat versterven een vorm van verantwoord medisch handelen is en sluitstuk van zorgvuldig denken conform het proportionaliteitsprincipe. Literatuur CUSVELLER BS , JOCHEMSEN H, TEEUW AA, BAKKER DJ, Versterven. In dubio over abstineren. Prof. Dr. G.A. Lindeboominstituut, rapport nr. 14, 1997, (ISBN 90-72659-14-7) DIJK EP VAN EN DAVERSCHOT M, Versterven, wat bedoelen we ermee?, Febe 18e jaargang, nr 1, januari 1998, p. 22-24 GOEDHART C, Versterven, de praktijk aan het bed, Het Richtsnoer, 3e jaargang, nr. 1, maart 1998 GOEDHART C, NIEUWENHUIS KGA, Versterven kan overlijden zijn, Pro Vita Humana, 4e jaargang, nr. 6, 1997, p. 160-161 TEEUW AA, Versterven, Febe 18e jaargang, nr 1 januari 1998 , p. 19-21

83

ZELFBESCHIKKING Veel mensen in de gezondheidszorg beroepen zich op het zelfbeschikkingsrecht. Het zelfbeschikkingsrecht zou voortvloeien uit het autonomiebeginsel. Het autonomiebeginsel houdt in dat de mens zichzelf tot wet is. Hij wil niet bevoogd worden door wie ook maar. Het doel van de autonome mens is zelfverwerkelijking en zelfontplooiing. Het is zonder meer duidelijk dat we het autonomiebeginsel op bijbelse gronden moeten afwijzen. Wij weten uit Gods Woord dat God de enige Heere en Beschikker over het leven van de mens is. De mens is geen 'heer en eigenaar', maar 'rentmeester' over zijn gegeven lichaam en leven. Voor het omgaan daarmee is de mens in de eerste plaats zijn Schepper verantwoording verschuldigd. N.a.v. de Febe-brochure, 'Patiëntenrecht, wat doen we ermee?'

Literatuur BEEK R VD (RED.), Leven en laten leven, Vita Humana, 20e jaargang, nr 1 en 2, 1993, p. 105-126 (euthanasie als ethisch probleem, van zelfbeschikkingsrecht naar levensverhaal, wie stelt en wie handhaaft de norm?, autonomie in sociale context) BOER THA, Zelf beschikken? Kok Kampen, 1995 DOUMA J, Autonomie in een sociale context, in: Leven en laten leven, Vita Humana jaargang 20, no. 1 en 2 februari/mei 1993, p. 122-126 DOUMA J, Plaats en taak van de medische ethiek in christelijk perspectief, inaugurele rede, d.d. 4 februari 1994 VU-Amsterdam, Kampen, 1994 DOUMA J, Medische ethiek, Kampen 1997 DIJK EP VAN, Wie beschikt...?!, Over zelfbeschikkings-recht, Het Richtsnoer, december 1995, 17e jaargang, nr 6, p. 183-192 (autonomie, heteronomie, verantwoordelijkheid, rentmeesterschap, gezondheidszorgwetgeving) HAVE TEN H.A.M.J., E.A. Medische ethiek, Houten 1998 HOEK J, Ruimte en grenzen van het zelf beschikken, Pro Vita Humana, 2e jaargang, nr. 3, 1995, p. 69-72 HUIBERS AK, Van zelfbeschikking naar levensverhaal, in: Leven en laten leven, Vita Humana, jaargang 20, nr. 1 en 2 februari/mei 1993, p. 109-115 POLS JJ, 'Zelfbeschikking' vanuit de dagelijkse praktijk van de psychiatrie, Het Richtsnoer, december 1995, 17e jaargang, nr 6, p. 209-224 (zelfbeschikkingsrecht vanuit de patiënt, vanuit de verpleegkundige en vanuit de instelling) SCHREUDER A, De mens zichzelf tot een wet?, Het Richtsnoer, december 1995, 17e jaargang, nr 6, p. 193-208 (wat zegt de Bijbel over zelfbeschikkingsrecht en menselijke autonomie?, welke grenzen stelt de Bijbel ons?, positie die verpleegkundige op grond van Gods Woord moet innemen, de wilsonbekwame patiënt) VELEMA WH, Mens in Gods wereld, Amsterdam, 1971 VELZEN NC VAN, KNEVEL AG, Waar leef ik voor?, Kok, Kampen, 1989

84

ZICHT OP ZORG BINNEN DE GEREFORMEERDE GEZINDTE In Nederland bestaan nog tal van mogelijkheden om te kiezen voor een zorginstelling die aansluit bij de levens- en denkwijze van de cliënt dan wel patiënt. In het in 2000 verschenen rapport “Zicht op zorg in de gereformeerde gezindte”’ van J.J. Polder en H. van der Wal is de zorg binnen de gereformeerde gezindte in kaart gebracht. In dit rapport werd de omvang van de gereformeerde gezindte geraamd op 4,5% van de Nederlandse bevolking. Het zorgaanbod van instellingen binnen deze gezindte werd geïnventariseerd op gemiddeld 1% va het totale zorgaanbod. Dit betekent een zorgkloof van 3,5 %. Om een beter inzicht te krijgen in de wensen en behoeften binnen de gereformeerde gezindte ten aanzien van identiteitsgebonden zorg, is in opdracht van de stuurgroep “Zicht op zorg in de gereformeerde gezindte” een onderzoek uitgevoerd. In het onderzoek zijn wensen en behoeften ten aanzien van zorg van de gereformeerde gezindte vergeleken met die van de rest van de Nederlandse bevolking. Uit de resultaten van het onderzoek blijkt dat, indien men in de toekomst te maken zou krijgen met zorginstellingen, 93% van de respondenten in de doelgroep kiest voor een instelling met een christelijk karakter. Factoren die een belangrijke rol spelen in de keuze voor een bepaalde zorginstelling, zijn: -

het christelijke karakter deskundigheid van het personeel bejegening sfeer en leefklimaat.

Over het algemeen zijn de voornaamste redenen dat de doelgroep de keuze maakt voor een christelijke instelling: -

de mogelijkheid om binnen de instelling te praten over geloofsvragen; het beleid ten aanzien van ethische zaken; geestelijke / pastorale zorg.

Het merendeel van de respondenten in de doelgroep is van mening dat christelijke zorg uitsluitend gegeven kan worden door christelijke hulpverleners. Respondenten die zouden kiezen voor een christelijke instelling geven aan dat de belangrijkste reden dat zij van die keuze afwijken, is het ontbreken van een christelijke instelling in de nabije omgeving. Beleid voor de toekomst is, dat de samenwerking van de zorgstellingen binnen de gereformeerde gezindte sectoroverstijgend moet zijn en werkendeweg hiervoor een passende structuur gevonden moet worden. Literatuur ALDERLIESTEN TJ, Persoonsgebonden budget voor Marloes, Het Richtsnoer, 1e jaargang, oktober 1996, p. 7-10 BERG G VAN DEN, Grenzen aan de gezondheidszorg, Febe, 10e jaargang, nr 1, december 1989, 85

p. 12-26 (gezondheidsidealisme, medicalisering, verkeerde leefgewoontes, wat is ethisch wel/niet toelaatbaar, grenzen tussen effectieve en niet-effectieve zorg, grens tussen financieerbaar en nietfinancieerbaar, de plicht van de overheid) BERG G VAN DEN, Verantwoord kiezen, in: Vita Humana jaargang XX, no. 1 en 2 februari/mei 1993, p. 64-69 BOUDEWIJN A, Kiezen en delen, Febe, 12e jaargang, nr 2, april 1992, p. 133-141 (waarom kiezen, gezondheid en noodzakelijke zorg, bespreking Rapport Commissie Dunning) CRAATS C VAN DER, Persoonsgebonden financiering, Het Richtsnoer, 1e jaargang, oktober 1996, p. 1 en 4-7 DAM J VAN, PENNING S, Selektiekriteria in de gezondheidszorg, Febe, 12e jaargang, nr 2, april 1992, p. 80-85 (schaarste, keuzes maken, verantwoordelijkheid) DUNNING AJ, Kiezen en delen in de gezondheidszorg, in: Vita Humana, jaargang XX, no. 1 en 2 februari/mei 1993, p. 45-51 DIJK DJ VAN, Verdunning of indikking?, in: Vita Humana 20e jaargang, no. 1 en 2 februari/mei 1993, p. 59-63 DIJK EP VAN E.A., Zorg verzekerd?, over keuzen in de gezondheidszorg, Groen van Prinstererstichting, Vuurbaak, Barneveld 1993 (keuzen in de gezondheidszorg, overheid en keuzen in de gezondheidszorg, de stelselherziening, Dunning over keuzen in de gezondheidszorg, decentralisatie in de gezondheidszorg) GEURTSEN H, In conflict met de overheid, Febe, 9e jaargang, nr 1, december 1988, p. 7-10 HAGOORT H, Geld en goed, Den Hertog, Houten, 1996 HOUTMAN M, VELEMA WH, Omgaan met Gods schepping, Kok Kampen, 1990 JOCHEMSEN H, E.A., De grenzen gewaardeerd, Lindeboomreeks nr 6, Buijten & Schipperheijn 1994 (over achtergronden van de keuzeproblematiek) KIEZEN MET ZORG, Werkgroep kiezen met zorg (Stationsstraat 23, 3371 Hardinxveld-Giessendam, telefoon: 0184-670470, fax: 0184-670468) KRIJGSMAN L, Gezondheidszorg met en zonder grenzen, Febe 10e jaargang, nr 1, december 1989, p. 29-38 (gezondheid en zorg, de grens overschreden, goede gezondheidszorg, kosteloze gezondheidszorg, de enige Medicijnmeester) PROF. DR. G.A. LINDEBOOMINSTITUUT (RED.), Christelijke oriëntatie in medisch-ethische onderwerpen, Buijten & Schipperheijn, Amsterdam 1992, p. 210-228 (beheersing van de kostengroei, gevolgen overheidsbeleid, achtergronden, hoe verder?) MALFIET A, Euthanasie, een menselijk of een economisch probleem, in: Vita Humana jaargang XX, no. 1 en 2 februari/mei 1993, p. 90-95 MOLENAAR LJ, Verzekerde onzekerheid, in: Febe, 13e jaargang nr 1, december 1992, p. 26-36 (contractvrijheid, bijbels verantwoord, pijnpunten, zorg voor elkaar) Nipo - rapport, de vraag naar christelijke zorg; A7897, 8 augustus 2001 PCOB, Leven zonder grenzen (PCOB Zwolle) POLDER JJ E.A., Professie of profijt?, Buijten & Schipperheijn, Amsterdam 1996 POLDER J.J., W AL H. VAN DER, Zicht op Zorg in de gereformeerde gezindte, onderzoeksrapport i.o.v. Oikonomos Foundation, 2000 POST D, Gezondheidszorg op rantsoen, Kok Agora, Kampen, 1988 (ISBN 90-242-7599-7) 86

(gezondheid en ziekte, recht op gezondheidszorg, groei en bloei van de geneeskunde, teveel aan gezondheidszorg?, betere verdeling, grenzen van de gezondheidszorg, mag alles wat kan?, de overheid als lijntrekker, kiezen of delen, beheersing als grensactiviteit, zijn ethische grensconflicten oplosbaar?) POST D, E.A., De grenzen bereikt?, Lindeboomreeks nr 3, Buijten & Schipperheijn 1991 (over ethische vragen bij financiële begrenzing van de gezondheidszorg) PIJNENBURG MAM, Verdelen van gezondheidszorg, een bezinning vanuit christelijk perspectief, Kerckebosch BV, Zeist 1991 RMU-brochure, Verzorgingsstaat. Een zorg meer of minder? (te bestellen bij RMU; zie adressenbestand) SCHAAP G, SELDENRIJK R, Tering naar de nering: een christelijke handreiking rond financiële problemen, Groen & Zoon, Leiden, 1990 STEVENS JAJ, Huisarts en patiëntenstroom: Wachter, wat is er van de nacht?, in: Vita Humana, jaargang XX, no. 1 en 2 februari/mei 1993, p. 52-58 VLIES BJ VAN DER, Plan Simons, ook voor ons?, in: Febe, 13e jaargang nr 1, december 1992, p. 11-25 (plan Simons) Zicht op Zorg, nieuwsbrief 1, jaargang 1, mei 2001 Zicht op Zorg, nieuwsbrief 2, jaargang 1, augustus 2001

87

ZONDAGSARBEID Het gebod om de zondag te heiligen is een scheppingsordinantie. Het is dus geen ceremonieel gebod, hetgeen alleen de Joden gold en dat met het sterven van Christus afgedaan heeft. God rustte en verlustigde Zich in Zijn werken op de zevende dag. Zo wil Hij dat ook de mens de zondag bestemt om zich in Zijn werken te verlustigen. God eist van de mens dat hij de zondag afzondert van de andere dagen en aan de Heere heiligt door bezig te zijn met de dingen van Gods Koninkrijk. Na de val is een rechte betrachting van Gods dag niet meer mogelijk. We moeten eerst kennis hebben aan het herscheppend genadewerk, zullen we een begin kunnen maken met de onderhouding van dit gebod. Toch eist de Heere een rechte onderhouding van dit gebod van elk mens! In onze maatschappij wordt de zondag in toenemende mate gelijkgesteld aan doorde-weekse-dagen. Zeker ook in de gezondheidszorg, met name in ziekenhuizen, is dit het geval. Uit: de Febe-notitie 'De patiënt en gezondheidszorg op zondag'.

Literatuur BOUDEWIJN A E.A., De zondagsarbeid in de gezondheidszorg, Febe-notitie, 1991 BOUDEWIJN A E.A., De patiënt en gezondheidszorg op zondag, Febe-notitie 1992 (niet noodzakelijke gezondheidszorg op zondag, wat kan de patiënt doen?, inschakelen NPV) DUBBELD C, 'Op zondag naar het ziekenhuis?', De Wachter Sions, jaargang 39, nr 48 en jaargang 40, nr 3 GRAAF J VAN DER E.A., Zondagsarbeid. Geen rust meer? RMU, Veenendaal, 1996 KOELMAN J, Over den sabbath I en II, Amsterdam, 1685 NEDERLANDSE VERENIGING TOT BEVORDERING VAN DE ZONDAGSRUST EN DE ZONDAGSHEILIGING, Zondagsheiliging en zondagsarbeid, Rhenen, 1996 PROOIJEN J VAN, De dag veranderd en de sabbat bewaard, Nederlandse Vereniging tot bevordering van de Zondagsrust en de Zondagsheiliging RMU, Zondagsarbeid: geen rust meer? , Veenendaal, 1996 (de sabbat en de zondag, zondagsarbeid begrensd, arbeidsrechtelijke aspecten, gewetensbezwaren) SCHOT P, Ethiek en beroepskeuze, in: Mens en arbeid, De Groot Goudriaan, Kampen 1996, p. 56-73 (ethiek en beroepskeuze, materialisme of idealisme, talenten, een Goddelijk beroep, zondagsarbeid, sabbat en zondag, en wij?, terug naar de Schrift) SCHOLTEN LMP, Oorsprong sabbatsgebod, Coccejus en M.J. Paul, De Wachter Sions, jaargang 37, nr 47 SCHOLTEN LMP, Zondagsarbeid, De Wachter Sions, jaargang 37, nr 35 SCHOLTEN LMP, 'Zes dagen', De Wachter Sions, jaargang 38, nr 14, 15 STEENBLOK C, Zondagsarbeid, De Wachter Sions, jaargang 10, nr 29 W ESTERT J, Werken op zondag, GMV Zwolle 1995 (geschiedenis, praktijk, arbeidswet, zondagswet, winkelsluitingswet, gewetensbezwaren)

88

ADRESSEN ABVA-KABO,

ledenservice: 099-2282522 De Unie Zorg en Welzijn Postbus 3010, 2700 KT Zoetermeer Boerhaavelaan 1, 2713 HA Zoetermeer Tel: 079-3536161 Fax: 079-3521226 www.abva/kabo.net www.vakbond.pagina.nl AVVV Bernadottelaan 11, 3527 GA Utrecht Postbus 8212, 3503 RE Utrecht Tel. 030-2919050 Fax 030-2919059 BIBLIOTHEEK THEOLOGISCHE SCHOOL GER. GEMEENTE, Boezemsingel 27, 3034 EC Rotterdam, telefoon (010)4129329 (bibliothecaris dhr. Mastenbroek) CFO CNV-bond voor Overheid, Zorgsector en Verzelfstandigde Overheidsinstellingen Postbus 84500, 2508 AM Den Haag Carnegielaan 1, 2517 KH Den Haag telefoon: (070)4167167, fax: (070)4167100 www.cnvpubliekezaak CHRISTEN APOTHEKERS OVERLEG, Galjoen 14-01, 8243 MC Lelystad, telefoon (0320)230080 Christenunie Postbus 20018, 2500 EA, Den Haag, 070-3183661 Christelijk Studiecentrum ICS N.Z. Voorburgwal 96-I, 1012 SG Amsterdam t.a.v. Ton Senf telefoon: (020)6257141, fax: (020)6237076 FEBE: Archief: p/a F. Frens, Heetkamp 38a, 8075 CL Elspeet, tel: (0577)492578 Secretariaat: Mw. A. Molenaar-Kok, Elzenhof 8, 2951 WB, Alblasserdam, tel: (078)6311777 Contactpunt: Mw. T.A. Langerak, Nudenoord 94, 3079 ZJ Rotterdam-IJsselmonde, tel: (010)4796715 ELEOS, Postbus 490, 3300 AL Dordrecht GMV: Terborchstraat 13, Postbus 547, 8000 AM Zwolle, telefoon: (038)4218649; fax: (038)4218629 www.gmv.nl [email protected] GPV, Postbus 20018, 2500 EA , 's-Gravenhage, telefoon (070)3183661 HEALTHCARE CHRISTIAN FELLOWSHIP NEDERLAND (HCF), Faustdreef 183, 3561 LG Utrecht, tel: 0302630843 Waarschijnlijk hetzelfde als CMF = Christian Medical Fellowship, www.cmf-nederland.nl HELPENDE HANDEN www.rfvo.nl (regionale vereniging van ouderverenigingen) Vereniging Gehandicaptenzorg van de Gereformeerde Gemeenten Landelijk bureau: Postbus 404, 3440 AK Woerden, tel: 0348-489970, fax: 0348-483305 Email: [email protected] JEUGDBOND GEREFORMEERDE GEMEENTEN, COMMISSIE VOORLICHTING VERZORGENDE BEROEPEN, Postbus 79, 3440 AB Woerden, telefoon 0348-489948 89

JURIDISCH ADVIESBUREAU GEZONDHEIDSZORG (JAG), Terborchstraat 7, 8011 GD Zwolle, telefoon: (038)4227759/4233630; fax: (038)4227725 JURISTENVERENIGING PRO VITA, Borgesiuslaan 36, 3818 JW Amersfoort, telefoon secretariaat (033)4621335 KLS, Secr.: A.G.J. van Berkum, Larekamp 35, 3921 EG, Elst, Tel: 0318-470469. KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, Depot van Nederlandse Publicaties, Postbus74, 2501 AJ Den Haag, telefoon (070)3140252/3140253 LANDELIJK CENTRUM VERPLEGING & VERZORGING (LCVV), Bernadottelaan 11, Postbus 3135, 3502 GC Utrecht, tel: 030-2919000. www.lcvv.nl, e-mail: [email protected] NEDERLANDS ARTSEN VERBOND (NAV), Steenbank 12, 8321 DC Urk, tel: 0527-688429 www.artsenverbond.nl NEDERLANDS CENTRUM GEESTELIJKE VOLKSGEZONDHEID, is samengegaan met NIAD tot Trimbos Instituut Da Costadade 45, Postbus 725, 3500 AS Utrecht, tel: 030-2971100, www.trimbos.nl NEDERLANDSE PATIENTENVERENIGING (NPV), Kerkewijk 115, 3904 JA Veenendaal, Postbus 178, 3900 AD Veenendaal, telefoon:( 0318)547888; fax: (0318)547899 NEDERLANDSE VERENIGING TOT BEVORDERING VAN DE ZONDAGSRUST EN DE ZONDAGSHEILIGING, Fred. v.d. Paltshof 15, 3911 LA Rhenen, telefoon: (0317)614398; fax (0317)616044 NIERSTICHTING, Postbus 2020, 1400 DA Bussum, telefoon: (0900)8998838; fax: (035)6915848 NU’91 Leidseweg 83, 3531 BG Utrecht, tel: 030-2964144, is geworden LCVV, zie daar. PCOA (Protestant Christelijke Artsen Organisatie) is geworden CMF, zie daar. PCOB, Blijmarkt 12, 8011 NE Zwolle, telefoon: (038)4225588 PROF DR. G.A. LINDEBOOMINSTITUUT, Postbus 224, 6710 BE Ede, telefoon: (0318)696333; fax: (0318)624858, [email protected] REFORMATORISCH DAGBLAD, Afd. Binnenland, Postbus 670, 7300 AR Apeldoorn tel: 055-5495222, fax: 055-5412288, www.rd.nl RMU, Plesmanstraat 68, 3905 KZ Veenendaal, Postbus 900, 3900 AX Veenendaal, telefoon: (0318)543030; fax: (0318)542522, www.rmu.nl RMU, SECTIE GEZONDHEIDSZORG EN WELZIJN/HET RICHTSNOER, p/a Mw. C. Corbijn, Kleine Haarsekade 42, 4205 VB Gorinchem, telefoon (0183)624130 RPF, zie Christenunie DVO/KDV 'DE SCHUTSE", Stationsstraat 30, 4041 CJ Kesteren, telefoon (0488)483387 INSTITUUT 'DE SCHUTSE', Stationsstraat 28, 4041 CJ Kesteren, telefoon (0488)483322 SGP-FRACTIE TWEEDE KAMER, Postbus 20018, 2500 EA 's-Gravenhage, telefoon (070)3183045, www.sgp.nl ste

DR. C. STEENBLOK-BIBLIOTHEEK, 1 Gouda, tel: 0182-558384.

bibliothecaris: Dr. B.J. Spruyt, J. van Riebeecklaan 123, 2803 WS,

STICHTING CHRISTIAN HOSPICES NEDERLAND , 90

Foundation of Christian Hospices of Association High-care Hospices, zie NPTN (Netwerk Palliatieve zorg voor Terminale patiënten in Nederland) Postbus 1064, 3260 AB Oud-Beijerland, telefoon (0186)621471, e-mail [email protected], www.palliatief.nl STICHTING EUROTRANPLANT NEDERLAND, Postbus 2304, 2301 CH Leiden, telefoon (071)5182838 Secr.: Drs. Van Diepeveen, Leiden, e-mail [email protected], www.eurotransplant.nl STICHTING ORGAAN- EN WEEFSELDONORVOORLICHTING is de nederlandse afdeling van Eurotransplant Postbus 764, 1200 AT Hilversum, tel: 035-6834945, info: 0900-8212166. www.donorvoorlichting.nl STICHTING SCHREEUW OM LEVEN, Postbus 1086, 1200 BB Hilversum, telefoon: (035)6249341 STICHTING SCHUILPLAATS, Postbus 7, 3900 AA Veenendaal, telefoon: (0318)526123; fax. (0318)553477 STICHTING STUDIECENTRUM SGP, Guido de Brès-stichting, Laan van Meerdervoort 165, 2517 AZ Den Haag, tel: (070)3456226, fax: (070)3655959 VBOK, Arnhemseweg 23, 3811 NN Amersfoort, tel. (033)4605070, fax.(033)4615901 Postbus 559, 3800 AN Amersfoort www.vbok.nl

91

HET NETWERK VAN FEBE

92

WERVV WERVV; Werkgroep ethiek en recht, verpleging en verzorging is een overlegorgaan van HCF Nederland (Healthcare Christian Fellowship), Febe (vereniging van werkers op gereformeerde grondslag) en het JAG (juridisch adviesbureau gezondheidszorg). Missie Het versterken van de eenheid en rechtspositie van christenverpleegkundigen en verzorgenden, waarbij het gaat om individu-overstijgende activiteiten. De normen van de de WERVV zijn gebaseerd op de Bijbel als het onfeilbare Woord van God. Doelstelling Ondersteunen van werkers in de gezondheidszorg den hun achterban, die door hun ethische standpunten ondermeer in arbeidsrechterlijke problemen kunnen komen en hun rechtsbescherming in deze, veelal complexe, situaties optimaliseren. Activiteiten De WERVV richt zich met name op individu overstijgende activiteiten op het gebied van:  Euthanasie en actieve levensbeeindiging zonder uitdrukkelijk verzoek;  Hulp bij zelfdoding;  Abortus provocatus. In een activiteitenplan is beschreven hoe op korte en langere termijn activiteiten ontplooid worden. In principe richt de WERVV zich op: a) macro-structurele zaken, zoals wetgeving met betrekking tot levensbeeindigend handelen; b) beroepsinhoudelijke gevolgen van de wetgeving; c) het vervaardigen van ondersteunend informatiemateriaal en d) het organiseren van studiedagen. Veldwerkers Om gevoed te worden vanuit de praktijk heeft de WERVV collega’s nodig die in de praktijk staan. Een aantal verpleegkundigen zijn dan ook actief betrokken bij de werkzaamheden van de WERVV. Zij geven gevraagd en ongevraagd advies m.b.t. allerlei ontwikkelingen waarbij men spanning ervaart in het uitvoeren van verpleegkundige handelingen. Zij verzamelen casuistiek om te leren van de praktijksituaties en gebruik te maken van ieders eigen deskundigheid en opgebouwde know how. De verleiding is groot om vanuit de zorgelijke situatie waarin wij als christenwerkers ons werk doen een “gelaten” lijdzame houding aan te nemen. De WERVVvertegenwoordigers willen echter juist toe oproepen om activiteiten te ontplooien met elkaar die gericht zijn op het leren herkennen en hanteren van ethische dilemma’s. Op deze manier kunnen we elkaar als christenwerkers tot steun zijn.

93

BRIEVEN FEBE 27 januari 1982

Aan : Ministerie van Cultuur Recreatie en Maatschappelijk Werk Betreft : Voorontwerp Wet Gelijke behandeling

12 september 1983

Aan : Bestuur Eudokiaziekenhuis Betreft : aanvragen vergunning abortus provocatus

22 september 1983

Aan : Ziekenfondsraad Betreft : opnemen abortus provocatus in Ziekenfondspakket

28 juni 1984

Aan : Staatscommissie Euthanasie Betreft : Standpunt m.b.t. euthanasie

12 mei 1987

Aan : Tweede Kamerfractie van SGP Betreft : Commentaar op Wetsvoorstel big, kamerstukken 19522

15 september 1989

Aan : Commissie Volksgezondheid van de Tweede Kamer Betreft : Commentaar op de tweede nota van wijziging op het Wetsvoorstel big, kamerstukken II, 1988/89, 19522, nr. 15

22 april 1991

Aan : Staatssecretaris van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur, Drs. H.J. Simons Betreft : Wet afbreking zwangerschap I.S.M. : PLOP

3 oktober 1991

Aan : Leden van de Kabinet te Den Haag Betreft : Rapport Commissie Remmelink ("Medische beslissingen rond het levenseinde") I.S.M : Landelijke Werkgroep Gewetensbezwaren in de Gezondheidszorg

19 april 1993

Aan : Leden van de Eerste Kamer van de Staten-Generaal Betreft : Wijziging van de Wet op de lijkbezorging, kamerstukken 22572

11 maart 1994

Aan : Griffier van Vaste Commissie voor de Volksgezondheid Betreft : Reactie op de regelen omtrent ter beschikking stellen van organen (Wet op orgaandonatie), kamerstuk 22358, nr. 15 I.S.M. : PLOP

19 juli 1994

Aan : Kabinets-informateur Drs. W. Kok Betreft : Beschermwaardigheid menselijk leven I.S.M. : PLOP

94

BRIEVEN FEBE (vervolg) 22 juni 1995

Aan : Vaste commissie voor Volksgezondheid, Welzijn en Sport Betreft : Wetgeving medische experimenten met embryo's en geslachtscellen I.S.M : PLOP

6 september 1995

Aan : Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Betreft : Wet afbreking zwangerschap I.S.M. : PLOP

25 februari 1997

Aan : LCVV Betreft : Reactie op stuk 'conceptprofiel lid-beroepsgenoot verpleegkundig tuchtcollege' dd. 14 februari 1997

29 augustus 1997

Aan : Voorzitter en leden van de Vaste Kamercommissie voor Volksgezondheid, Welzijn en Sport Betreft : Wet afbreking zwangerschap I.S.M. : PLOP

28 oktober 1997

Aan : Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn te Utrecht Betreft : Toekomstscenario in verpleging en verzorging (verslag 1)

18 december 1997

Aan : Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn te Utrecht Betreft : Toekomstscenario in verpleging en verzorging (verslag 2)

16 maart 1998

Aan : Leden van de Vaste Kamercommissie voor Justitie en Volksgezondheid, Welzijn en Sport Betreft : Vervolgingsbeleid inzake euthanasie, kamerstuk 23877 I.S.M. : PLOP

Het is ons niet meer gelukt om de brieven vanaf 1999 – 2002 toe te voegen. Bij een eventuele volgende versie zal dit meegenomen worden. Belangstellenden kunnen informatie met betrekking tot de correspondentie verkrijgen bij het secretariaat.

95

MEDITATIES KONTAKTORGAAN FEBE TITEL Mattheus 9:12 Geen blijvende stad Lukas 7: 11-16 Ps 37:7 Jesaja 35:8 Joh. 3: 8 Jesaja 1 : 5c Psalm 89:49a Klaagliederen 3:22-23 Joh. 11 : 35 Ps. 91 : 1 Ps. 33 : 12 Exodus 14 : 14b Mattheus 15 : 21-28 Jeremia 2:2 1 Samuel 2: 10b Mattheus 9:12 Mattheus 9 : 12 (2) Psalm 9 : 19 Mattheus 9 : 12 (3) Jesaja 57 : 10 Markus 13 : 37 Mattheus 5 : 7 Openbaringen 21:4 Mattheus 8: 1-4 Efeze 4:17 1 Petrus 5:7 Jacobus 1:12 Zacharia 14 : 7b Zacharia 14 : 7b Psalm 90:12 Mattheus 24 : 12 Psalm 61: 2,3 1 Samuel 2 : 10b

AUTEUR

JRG NR

Ds. M. van Beek n.n. Ds. Verhoeks Ds. F. Mallan Ds. H. Ligtenberg L. Blom J. Roos A. Gunter Ds. A. van Straalen Ds. W. Verhoeks Ds. F. Mallan Ds. W. Verhoeks J. Roos A. Gunter Ds. G.H. Kersten Ds. W. Verhoeks John Flavel John Flavel Ds. W. Verhoeks John Flavel Ds. J. Roos Ds. W. Verhoeks Ds. A. Hellenbroek Ds. J. Roos Ds. A. van Straalen Ds. Tj. de Jong Ds. W. Verhoeks Ds. J. Roos Dhr. J.W. Westerbeke Dhr. J.W. Westerbeke A. Gunter Ds. W. Verhoeks Ds. J. Roos Ds. W. Verhoeks

96

1 1 2 2 2 3 3 3 4 4 4 5 5 5 6 6 6 7 7 7 8 8 8 9 9 9 10 10 10 11 11 11 12 12

MND

2 april 3 augustus 1 december 2 april 3 septembe 1 december 2 maart 3 augustus 1 december 2 april 3 augustus 1 december 2 april 3 augustus 1 december 2 maart 3 augustus 1 december 2 T april 3 augustus 1 december 2 april 3 augustus 1 december 2 april 3 augustus 1 T december 2 april 3 10 j.augustus 1 december 2 april 3 augustus 1 december 2 april

JR

PAG

1981 1981 1981 1982 1982 1982 1983 1983 1983 1984 1984 1984 1985 1985 1985 1986 1986 1986 1987 1987 1987 1988 1988 1988 1989 1989 1989 1990 1990 1990 1991 1991 1991 1992

2-5 1-4 3-6 3-6 2-5 2-5 2-4 2-5 2-4 2-6 3-6 3-7 2-5 2-6 2-6 2-7 2-8 2-6 2-5 2-6 2-4 50-53 146-151 2-5 46-48 129-131 2-5 78-80 155-158 3-5 115-117 200-203 3-6 75-79

MEDITATIES KONTAKTORGAAN FEBE (vervolg) TITEL 2 Samuel 20 : 2 Romeinen 5 : 3b Klaagliederen 3 : 39 Johannes 21 : 17c Johannes 1 : 29 Mattheus 6 : 10b 2 Samuel 23 : 5a Job 30 : 17 2 Corinthe 12 : 9a Romeinen 8: 18 1 Corinthe 16: 22 Filippenzen 1: 21 Hebreën 11: 14 en 15a Psalm 121: 1b Hooglied 3: 11 Lukas 13: 23-25 Jesaja 21: 11-12 2 Corinthe 4 : 11 Hij deed hen naar Hem vragen (Openbaringen17:14) Bij de aanvang des jaars (Ps. 89:49a) Psalm 42:2 Zacharia 8:23 Psalm 90:12 Jesaja 38:1-2 Jesaja 38:1-2 Jesaja 38:1-2 Filippenzen 3:10 Jesaja 60:20b 1 Petrus 4:7 2 Korinthe 7:10a Hooglied 1:4a

AUTEUR

JRG NR

Ds. Tj. de Jong Ds. J. Roos Ds. A.D. Muilwijk Ds. D. Monster Ds. W. Verhoeks Ds. J. Roos Ds. C. Smits Dhr. J.W. Westerbeke Ds. H. Ligtenberg Ds. M. Hofman Ds. M Makkenze Ds. H. Ligtenberg Ds. G.H. Kersten Ds. C. Smits Ds. M. Hofman Ds. G.H. Kersten Ds. G.H. Kersten Ds. G.H. Kersten Ds. G.H. Kersten Ds. A. van Straalen Ds. A. van Straalen Ds.G.H. Kersten Ds. J.C. Philpot Ds. C. Hogchem Ds. C. Hogchem Ds. C. Hogchem Ds. Th. van der Groe Ds. W.C. Lamain Octavius Winslow Ds. C. Smits Wulfert Floor

97

12 13 13 13 14 14 14 15 15 15 16 16 16 17 17 17 18 18 18 19 19 19 20 20 20 21 21 21 22 22 22

3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3

MND

T augustus december april T augustus december april T augustus december april T augustus december mei T september januari mei T september januari april augustus januari april september januari april augustus januari april september januari april augustus

JR

PAG.

1992 1992 1993 1993 1993 1994 1994 1994 1995 1995 1995 1996 1996 1997 1997 1997 1998 1998 1998 1999 1999 1999 2000 2000 2000 2001 2001 2001 2002 2002 2002

175-176 3-5 72-74 155-157 3-5 82-84 152-154 2-3 73-75 153-156 3-7 83-85 169-173 5-6 62-66 143-144 5-6 2-3 2-3 2-3 2-4 2-3 2-3 2-4 2-4 2-4 2-3 2-5 2-3 2-5 2-3

RUBRIEK "OCULAIR" KONTAKTORGAAN FEBE TITEL

AUTEUR

JRG NR

MND

JR

PAG.

Gasthuis Middelburg Weekblad Gezondheidszorg Welzijn Oculair Solliciteren Bezuinigen Ontslagene.... werkloos? In vitro fertilisatie Euthanasie en levensprolongatie Macht en onmacht Enkele aspecten rondom harttransplantatie Computers melden zich aan bij de verpleging Euthanasie gezien vanuit de christelijke medische ethiek Vluchten... of vechten Medisch-ethische commissie Uitdroging-milder dan menigeen meent Levenseinde De werkelijkheid rond euthanasie Arbeidstijdverkorting (ATV) in de gezondheidszorg Thuiszorg voor bejaarden Euthanasie Bezuinigingen Euthanasie Thuiszorg in het licht van de Bijbel Verontrusting over de gezondheidszorg In conflict met de overheid Incest Foetaal weefsel voor de ziekte van Parkinson? Lubbers III Bejaardenmishandeling, een groeiend probleem Florence Nightingale, de grondlegster van het verpleegkundig beroep. De holistische mensvisie Erfelijkheidsonderzoek en genetische gegevens Inenting en sollicitatie

J. de Wit Sjoukje Meijer J. D. Bor A. Fokker J. de Wit S. v. Mullem-Meijer J. D. Bor H. de Wit G. van Lagen S. v. Mullem-Meijer M.C. Doornbos L. de Pater L. de Pater A. Verduyn A. Verduyn A. Verduyn M. de Jong-v.d. Bosch A. Verduyn J. D. Bor J. de Wit J. de Wit J. de Wit L. de Pater L. de Pater/J. D. Bor J.D. Bor H. Geurtsen H. Geurtsen A. Verwoerd/J. Polman J. Polman/A. Verwoerd W. de Jong/S. Penning S. Penning/W. de Jong S. Penning/W. de Jong J. van Dam/H.Geurtsen C. Struik/A. Numan

1 1 1 3 3 3 4 4 2 4 5 5 5 5 5 5 5 6 6 6 6 6 7 7 8 9 9 9 10 10 10 11 11 11

april augustus augustus december maart augustus december april december augustus december april april april april april augustus december maart augustus augustus augustus december april april december april augustus december april augustus december april augustus

1981 1981 1981 1982 1983 1983 1983 1984 1981 1984 1984 1985 1985 1985 1985 1985 1985 1985 1986 1986 1986 1986 1986 1987 1988 1988 1989 1989 1989 1990 1990 1990 1991 1991

6-7 5-6 6-7 6-7 5-6 6-7 5 7-10 7-8 7 8-10 6-7 7-8 8 9 9-10 7-8 7-8 8-10 26 26-27 27 7-9 6-8 54-57 7-10 49-53 132-136 6-11 81-87 159-165 6-12 118-124 204-206

98

2 3 3 1 2 3 1 2 1 3 1 2 2 2 2 2 3 1 2 3 3 3 1 2 2 1 2 3 1 2 3 1 2 3

T

T 10 j. T

RUBRIEK "OCULAIR" KONTAKTORGAAN FEBE (vervolg) TITEL

AUTEUR

JRG NR

MND

JR

PAG.

Visie op de ouder wordende mens en de daaruit voortvloeiende problematiek Selektiekriteria in de gezondheidszorg Informatie en toestemming in de arts-patient relatie Burn-out Medicijnverslaving

C. Struik/A. Numan

12

1

december

1991

7-10

J. van Dam/S. Penning J. van Dam/S. Penning J. van Dam/S. Penning A. de Goffau-Verwoert/ J. Polman A. de Goffau-Verwoert/ J. Polman J. Polman/ A. de Goffau-Verwoert F. Frens/C. van Essen C. van Essen/F. Frens C. van Essen/F. Frens S. van Wingerden-Penning A. de Goffau-Verwoert/ J. Polman B.Kok/H. Scholten-Geurtsen A. de Goffau-Verwoert/ J. Polman A. de Goffau-Verwoert/ J. Polman A. de Goffau-Verwoert C. v. Essen/F. Frens C. v. Essen/F. Frens F. Frens C. Driessen/H. Scholten C. Driessen/H. Scholten C. Driessen/H. Scholten A. Marijs/B. Kok Anneke Marijs Betty Kok Anneke Marijs Betty Kok Anneke Marijs Betty Kok Annigje de Goffau

12 12 13 13

2 3 T 1 2

april augustus december april

1992 1992 1992 1993

80-85 177-181 6-10 75-80

13

3 T

augustus

1993

158-161

14

1

december

1993

6-8

14 14 15 15 15

2 3 T 1 2 3 T

1994 1994 1994 1995 1995

85-88 155-157 4-7 76-80 157-161

16 16

1 2

december mei

1995 1996

8-12 86-89

16

3 T

september 1996

174-176

17 17 17 18 18 18 19 19 19

1 2 3 T 1 2 3 1 2 2

januari mei september januari april augustus januari april april

7-11 67-72 145-148 7-9 4-6 4-7 4-7 5-8 5-8

19

3

september 1999

4-9

20

1

januari

2000

4-5

20

2

april

2000

5-11

Snoezelen Waar ligt de grens? Niet reanimeren en abstineren Vormen van behandelwijzen 'Hulp' aan psychiatrische patienten Zorg voor drugsverslaafde ouders en hun kinderen Euthanasie Omgaan met demente bejaarden Mantelzorg door kerkleden Eenzaamheid in het verpleeghuis Kwaliteit van leven De beroepshouding van de werker in de gezondheidszorg Stervensbegeleiding Medisch ethische commissie Genetisch onderzoek Identiteitsgebonden instellingen Macht in de verpleging Traumatische ervaringen Traumatische ervaringen De beleving en verwerking van een chronische ziekte Getuigen zijn Eenzaamheid

99

april augustus december april augustus

1997 1997 1997 1998 1998 1998 1999 1999 1999

RUBRIEK "OCULAIR" KONTAKTORGAAN FEBE (vervolg) TITEL

AUTEUR

JRG NR

MND

JR

PAG.

De schepping ontcijferd? Wat is een second opinion? Burn-out Morele problemen in de zorg Meldingen incidenten patientenzorg Ontwikkelingen rond de thuiszorg

Annigje de Goffau Josien Alderliesten Jannie Vis Josien Alderliesten Anneke Marijs Rita Gerritsen Anneke Marijs

20 21 21 22 22 22

augustus april september januari april augustus

2000 2001 2001 2002 2002 2002

5-10 4-9 6-9 4-10 6-8 4-7

100

3 2 3 1 2 3

LEZINGEN KONTAKTORGAAN FEBE TITEL

SPREKER

DD. BIJEENKOMST

JRG NR

MND

JR

PAG.

Alternatieve geneeswijzen Kerk in de stad van Asklepios Alternatieve geneeswijzen Euthanasie Euthanasie Stervensbegeleiding Suikerziekte De bejaardenzorg Sensitivity training Psychiatrie

R.J. Nuyt L.M.P. Scholten R.J. Nuyt J. Rozendaal D.C. Verhoeven A. Verduyn A. Fokker A.J. Lodder-Pors D. de Bruin R. Roozemond/ H. de Wit Ds. M. Pronk H. de Wit L.M.P. Scholten J. Steysiger P.C. den Uil L. de Pater/T.de Jong L.M.P. Scholten A. Goedegebuure/ T.A. Gunter M de Jong-v.d.Bosch

Deel 1 ledenvergadering 7 juni 1980 Opening ledenvergadering 26 januari 1980 Deel 2 ledenvergadering 7 juni 1980 ledenvergadering 24 januari 1981 ledenvergadering 24 januari 1981 ledenvergadering 11 oktober 1980 ledenvergadering 17 oktober 1981 kontaktavond 11 december 1981 ledenvergadering 15 mei 1982 lezing dr. H. Prins ledenverg. 9 okt. 1982

1 1 1 1 1 2 2 2 2 3

1 1 2 3 3 1 1 2 3 1

november november april augustus augustus december december april septembe r december

1980 1980 1981 1981 1981 1981 1981 1982 1982 1982

6-9 10-15 8-16 8-12 13-18 9-27 28-39 9-19 6-16 14-18

kontaktmiddag te Dordrecht 11 sept.1982 lezing dhr. H. Folmer ledenverg. 12 feb.‘83 ledenvergadering 23 april 1983 ledenvergadering 24 september 1983 ledenvergadering 12 mei 1984 lezing kontaktavond FEBE dd. 12 okt.1984 ledenvergadering 20 april 1985 verslag 1 lezing Dr. H. Prins ledenverg. 19 januari 1985 lezing prof.dr. M.J. v. Lieburg ledenverg. 7 sept. 1985 verslag 2 lezing Dr. H. Prins ledenverg. 19 januari 1985 ledenvergadering 19 januari 1986 ledenvergadering 26 april 1986 ledenvergadering 13 september 1986 ledenvergadering 24 januari 1987 ledenvergadering 24 januari 1987 ledenvergadering 24 januari 1987 kontaktavond 17 oktober 1986 ledenvergadering 24 januari 1987 ledenvergadering 18 april 1987

3 3 3 4 4 5 5 5

2 2 3 1 3 2 3 3

maart maart augustus december augustus april augustus augustus

1983 1983 1983 1983 1984 1985 1985 1985

8-13 16-22 9-23 9-22 8-20 11-18 9-25 29-35

6

1

december

1985

9-15

6

1

december

1985

22-28

6 6 7 7 7 7 7 7 7

2 maart 3 augustus 1 december 2 T april 2 T april 2 T april 3 augustus 3 augustus 3 augustus

1986 11-24 1986 9-23 1986 10-20 1987 10-20 1987 23-30 1987 31-35 1987 7-25 1987 26-36 1987 40-61

1 2 2

1987 1988 1988

Pastorale begeleiding van zieken Euthanasie en euthanasiasme Medische ethiek en christelijk geloof Oud en der dagen zat; het verpleeghuis Zorgen in de gezondheidszorg Donorcodicil: verantwoord? Weg en wandel in de eindtijd Verslaving Ziekentroost en Ziekentrooster Verslaving Medische beroepen aan overheidsbanden?! Grenzen aan de geneeskunde Aanvaarding of verwerking van een handicap? Thuiszorg - historische belichting Praktische thuiszorg in de wijk Stichting Bureau Kraam- en Gezinshulp Gewetensproblemen in de gezondheidszorg Thuiszorg De mensvisie als een bepalende faktor van de ziekenverpleging Genetische manipulatie Politieke ontwikkelingen Alternatieve geneeswijzen

A. Goedegebuure/ T.A. Gunter L. Molenaar A. Logmans B. Agteresch L.M.P. Scholten C. Alderliesten M. Meijer A. Boudewijn O. v.d. Ridder Prof. Dr. M.J. van Lieburg Dr. J. Poortman Ir. B.J. v. d. Vlies L. Rebel

ledenvergadering 19 september 1987 ledenvergadering 9 januari 1988 kontaktavond 20 maart 1987 101

8 8 8

december april april

5-21 58-79 113-121

LEZINGEN KONTAKTORGAAN FEBE (vervolg) TITEL

SPREKER

Stervensbegeleiding M.C. Doornbos Aids A. Boudewijn Gezinsproblematiek Ds. J. Koppelaar Orgaantransplantatie Dr. R. Seldenrijk Orgaantransplantatie Ds. L. Schaafsma Grenzen aan de gezondheidszorg Dhr. G. v. d. Berg Arbeidsconflicten in de gezondheidszorg A. van den Bos De betekenis van FEBE's voorbeeld in verleden, Dhr. J. van Beek heden en toekomst De betekenis van FEBE's voorbeeld in het verleden Dhr. L.M.P. Scholten De betekenis van FEBE's voorbeeld in het heden. Dhr. L. Molenaar De betekenis van FEBE's voorbeeld voor de toekomst. Dhr. L. Molenaar De betekenis van FEBE's voorbeeld in verleden, Dhr. D. de Wit heden en toekomst. Gezondheidszorg en christelijk geloof Ds. J. Koppelaar Levensbeeindigend handelen bij wilsonbekwame mr. E.P. van Dijk patienten Inenting en selectie Drs. C. v. Bochove Inenting en selectie Mr. L. Bolier Depressie en depressiviteit T.A. Gunter Pastoraat en hulpverlening Ds. Tj. de Jong De mondige patient in de moderne gezondheidszorg Prof.dr M.J. v. Lieburg Plan Simons, ook voor ons? Ir. B.J. van de Vlies Plan Simons, ook voor ons? Mr. L.J. Molenaar Verborgen geweld Drs. A. de JongKalkman Zorgen in de zwakzinnigenzorg Dhr. B. Agteresch Zorgen in de zwakzinnigenzorg Mw. A. van Vliet Europese ontwikkelingen in de gezondheidszorg Ir. L. van der Waal De mens bestaande uit ziel en lichaam Ds. A.C. Rijken Alternatieve geneeswijzen Dhr. J. Huisman Alternatieve geneeswijzen Dhr. G. van Loenen Palliatieve zorgverlening Dhr. L. van Dijk Palliatieve zorgverlening Mw. H. Landmeter Ethische consensus in een pluralistische samenleving Dr. R. Seldenrijk De zorg - ons een zorg ; over een christelijke visie Dhr. L.M.P. Scholten op (de) zorg.

DD. BIJEENKOMST lezing + forum ledenverg. 23 april 1988 kontaktavond 18 maart 1988 ledenvergadering 21 januari 1989 ledenvergadering 22 april 1989 ledenvergadering 22 april 1989 ledenvergadering 16 september 1989 ledenvergadering 20 januari 1990 voorwoord ledenverg. 21 april 1990

JRG NR 8

MND

JR

PAG.

3 augustus 3 augustus 2 april 3 augustus 3 augustus 1 T december 2 april 3 10 j. augustus

1988 1988 1989 1989 1989 1989 1990 1990

ledenvergadering 21 april 1990 10 ledenvergadering 21 april 1990 10 ledenvergadering 21 april 1990 10 slotwoord ledenvergadering 21 april 1990 10

3 3 3 3

1990 169-183 1990 183-191 1990 192-197 1990 200-204

ledenvergadering 22 september 1990 ledenvergadering 9 januari 1991

1 2

8 9 9 9 10 10 10

11 11

10 j. 10 j. 10 j. 10 j.

augustus augustus augustus augustus

december 1990 april 1991

152-166 167-183 59-81 137-154 154-172 12-26 88-104 166-169

13-40 125-141

ledenvergadering 27 april 1991 11 ledenvergadering 27 april 1991 11 kontaktavond 3 oktober 1991 12 ledenvergadering 25 januari 1992 12 ledenvergadering 25 april 1992 12 3 T ledenvergadering 19 september 1992 13 ledenvergadering 19 september 1992 13 ledenvergadering 23 januari 1993 13

3 T augustus 3 T augustus 1 december 2 april augustus 1 december 1 december 2 april

1991 1991 1991 1992 1992 1992 1992 1993

220-235 207-220 12-27 86-108 182-199 11- 25 26-38 81-103

ledenvergadering 15 mei 1993 ledenvergadering 15 mei 1993 ledenvergadering 18 september 1993 ledenvergadering 25 januari 1994 ledenvergadering 18 mei 1994 14 ledenvergadering 18 mei 1994 14 ledenvergadering 17 september 1994 ledenvergadering 17 september 1994 ledenvergadering 28 januari 1995 ledenvergadering 20 mei 1995

3 T augustus 1993 3 T augustus 1993 1 december 1993 2 april 1994 augustus 1994 augustus 1994 1 december 1994 1 december 1994 2 april 1995 3 T augustus 1995

162-170 170-181 9-26 89-104 158-166 167-180 8-17 18-25 81-103 162-178

102

13 13 14 14 3 T 3 T 15 15 15 15

LEZINGEN KONTAKTORGAAN FEBE (vervolg) TITEL

SPREKER

Hulp bij psychische nood; door pastor of door professionele hulpverlener Drs. P. Eikelboom De wilsonbekwame patiënt Drs. S. Stoop De wereld van het verpleeghuis Drs. J.M.v.Ganswijk Zorgen in de thuiszorg Dhr. J. van Belzen Familieleden rondom psychisch zieken Mw. W.S. v. Wetten Palliatieve zorg in de terminale levensfase Dhr. G. van Brenk Wat is verpleegkundige beroepsverantwoordelijkheid Drs. B.S. Cusveller Dilemma's en mogelijkheden bij veranderend zorgbeleid in instellingen (I) Mr. M. Daverschot Dilemma's en mogelijkheden bij veranderend zorgbeleid in instellingen (II) Mr. M. Daverschot Dienstbaarheid; Wat leert het verleden ons voor de toekomst? Ethische problematiek bij studerenden Pastorale zorg Van identiteit naar kwaliteit in de zorginstelling Wonen en werken in het verpleeghuis Een stem van zorg voor de beschermwaardigheid van het menselijk leven Slotwoord Bostons zeven antwoorden op de waarom-vraag Burn-out Kindermishandeling De positie van verpleegkundigen binnen het euthanasiedebat Thuiszorg Thuiszorg en mantelzorg

DD. BIJEENKOMST

JRG NR

MND

JR

PAG.

ledenvergadering 28 october 1995 ledenvergadering 10 februari 1996 ledenvergadering 18 mei 1996 ledenvergadering 18 oktober 1996 ledenvergadering 1 maart 1997 ledenvergadering 14 juni 1997 ledenveragdering 11 october 1997

16 16 16 17 17 17 18

1 2 3 T 1 2 3 T 1

december 1995 mei 1996 september 1996 januari 1997 mei 1997 september 1997 januari 1998

13-28 90-109 177-192 12-23 73-92 149-154 10-17

ledenvergadering 16 mei 1998

18

3

augustus 1998

8-14

ledenvergadering 16 mei 1998

19

1

januari

1999

24-33

Drs. R. Bisschop

ledenvergadering 13 februari 1999

19

2

april

1999

9-16

Dhr. R. van Beijnum Dhr. J. van Dijk Dhr. J. Hegeman Dr. A.A. Teeuw Dhr. H. van der Wal

ledenvergadering 8 mei 1999 ledenvergadering 8 mei 1999 ledenvergadering 23 oktober 1999 ledenvergadering 27 januari 2000 ledenvergadering 27 mei 2000

19 19 20 20 20

3 3 1 2 3

september 1999 september 1999 januari 2000 april 2000 augustus 2000

10-17 18-22 6-21 12-24 11-21

Ds. J. Roos Ds. A. Schreuder Drs. C. Roest Dhr. van der Garde Ir. B.J. van der Vlies

ledenvergadering 27 mei 2000 ledenvergadering 17 februari 2001 ledenvergadering 19 mei 2001 ledenvergadering 26 januari 2002

20 21 21 22 22

3 2 3 1 2

augustus 2000 april 2001 september 2001 januari 2002 mei 2002

22-27 10-20 10-23 12-29 9-19

Dhr. D. den Hertog Mw. L.M. de Pater

ledenvergadering 25 mei 2002 ledenvergadering 25 mei 2002

22 22

3 3

augustus 2002 augustus 2002

8-20 21-39

103

RUBRIEK "ETHISCHE EN JURIDISCHE VISIE" KONTAKTORGAAN FEBE TITEL Mag de dokter ernstig gehandicapte kinderen doden? Wijziging van het Burgerlijk Wetboek in verband met de positie van gewetensbezwaarde werknemers Over solliciteren en discrimineren Alternatieve behandelwijzen in het licht van de BIG Een "paars" kabinet, "paarse" gezondheidsethiek? Patiëntenvertegenwoordiging Waarom een christelijke beroepscode voor verpleegkundigen en andere werkers in de gezondheidszorg? Casus euthanasie Patientenrecht over onze grenzen De opname van een psycho-geriatrische patiënt Patientenrecht over onze grenzen (II) De betekenis van de Wet BIG voor bejaardenverzorgenden De rechtspositie van de vrijwilliger Versterven, wat bedoelen we ermee? De abortuswet in de praktijk De abortuswet in de praktijk 'Zo kan het in de praktijk ook gaan' Klagen en de 'klachtwet' Abstineren, niet reeanimeren en de rechten van de patien en zijn nabestaanden Kwaliteitswet Zorginstellingen Solliciteren met gewetensbezwaren (1) Solliciteren met gewetensbezwaren (2) Solliciteren met gewetensbezwaren (3)

AUTEUR Mr. M. Daverschot Mr. E.P. van Dijk/ Mr. M. Daverschot Mr. M. Daverschot 14 Mr. E.P. van Dijk/ Mr. M. Daverschot Mr. M. Daverschot/15 1 Mr. E.P. van Dijk Mr. M. Daverschot/15 Mr. E.P. van Dijk Mr. M. Daverschot/15 Mr. E.P. van Dijk Mr. M. Daverschot/16 Mr. E.P. van Dijk Mr. M. Daverschot/16 Mr. E.P. van Dijk Mr. M. Daverscht/ 16 Mr. E.P. van Dijk Mr. M. Daverschot/17 Mr. E.P. van Dijk Mr. M. Daverschot/17 2 Mr. E.P. van Dijk Mr. M. Daverschot/17 Mr. E.P. van Dijk Mr. M. Daverschot/18 Mr. E.P. van Dijk Mr. E.P. van Dijk 18 Mr. E.P. van Dijk 18 Mr. M. Daverschot 19 Mr. M. Daverschot

JRG NR 13 14 2 14

3 T augustus 1 december april 1994 3 T augustus

december 2

MND

1994

april 1995

JR

PAG.

1993

189-192 49-52

111- 11 1994 188-190 40-43 121-124

3 T augustus

1995

184-188

1

december

1995

36-39

2

mei

1996

119-123

3 T september

1996

199-202

1

1997

29-32

januari

mei

1997

101-105

3 T september

1997

163-165

1

januari

1998

22-24

2 3 1 19

april 1998 augustus januari 2 april

19-21 1998 1999 1999

23-25 34-35 18-21

Mr. M. Daverschot

19

3

september

1999

24-29

Mr. E.P. van Dijk Mr. M. Daverschot Mr. M. Daverschot Mr. M. Daverschot

20 20 20 21

1 2 3 1

januari april augustus januari

2000 2000 2000 2001

23-27 26-28 32-37 7-12

104

RUBRIEK "ETHISCHE EN JURIDISCHE VISIE" KONTAKTORGAAN FEBE (vervolg) TITEL

AUTEUR

JRG NR

MND

JR

PAG.

Onderzoek naar de positie van verpleegkundigen bij medische beslissingen rond het levenseinde Verpleegkundigen, verzorgenden en de nieuwe euthanasiewet Moreel beraad (interactief-1) Moreel beraad (interactief-2) Hoe bepaal ik de grenzen van mijn beroepsverantwoordelijkheid in de thuiszorg ?

Mr. M. Daverschot

21

2

april

2001

22-25

Mr. M. Daverschot Mr. M. Daverschot Mr. M. Daverschot Mr. M. Daverschot

21 22 22 22

3 1 2 3

september januari april augustus

2001 2002 2002 2002

25-29 31-33 21-24 41-47

105

RUBRIEK "SAMENGEVAT" KONTAKTORGAAN FEBE TITEL

AUTEUR

JRG NR

Samengevat Euthanasie Abortus Gemengde verpleging Algemene Maatregel van Bestuur Transplantatie Euthanasie Pastorale zorg Wet Afbreking Zwangerschap Geen legalisatie heroineverstrekking in Amsterdam Reageerbuisbaby's Abortus Hartoperaties Bezuinigingen Gereformeerd Psychiatrisch Ziekenhuis Euthanasie Abortus Abortuspil Euthanasie Animo voor werk in ziekenhuizen gedaald De vergoeding van abortus en subsidie voor in vitro fertilisatie Tekort van 2000 verpleegkundigen per jaar verwacht Plannen voor keten van priveklinieken Thuisverpleging Veel vertrouwen in medische specialisten Abortus NPV Aids Het Rapport-Dekker Aids Thuiszorg Euthanasie Personeelstekort in de gezondheidszorg Budget overschreden

J. de Wit

4 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 6 6 6 6 6 7 7 7 7 7 7 7 8 8

J. de Wit J. de Wit J. de Wit J. de Wit J.D. Bor J.D. Bor J.D. Bor J. de Wit J. de Wit J. de Wit J. de Wit J. de Wit J.D. Bor J.D. Bor J.D. Bor J.D. Bor L. de Pater L. de Pater L. de Pater L. de Pater M.C. Doornbos M. de Jong-v.d. Bosch M. de Jong-v.d. Bosch M. de Jong-v.d. Bosch J. de Wit J. de Wit J. de Wit J. de Wit J. de Wit J. de Wit

106

1 2 2 2 3 3 3 1 2 2 2 1 1 1 1 1 3 3 3 3 1 1 1 1 2 1 1 1 3 3 3 3 1 1

MND december april april april augustus augustus augustus december april april april december december december december december augustus augustus augustus augustus december december december december maart december december december augustus augustus augustus augustus december december

JR

PAG.

1983 1984 1984 1984 1984 1984 1984 1984 1985 1985 1985 1984 1984 1984 1984 1984 1985 1985 1985 1985 1985 1985 1985 1985 1986 1986 1986 1986 1987 1987 1987 1987 1987 1987

6-8 22-23 23-24 24 21-22 22 22-23 21 29-30 30 30-31 21-22 22 22 23-24 24 36 36-37 37 38 19-20 20 20-21 21 25-26 23 23-24 24 64 64-65 65-66 66 26 26-27

RUBRIEK "SAMENGEVAT" KONTAKTORGAAN FEBE (vervolg) TITEL

AUTEUR

JRG NR

Fusie Kinderoncologie Aids Euthanasie Grenzen in Duitsland Oudste inwoner van Nederland overleden Orgaantransplantatie Euthanasiewetgeving

J. de Wit J. de Wit J. de Wit J. de Wit J. de Wit J. de Wit M. de Jong-van de Bosch J. van Dam/ M. de Jong-van de Bosch J. van Dam/M. de Jong J. Polman/A. Verwoert J. Polman/A. Verwoert J. Polman/A. Verwoert J. Polman/A. Verwoert W. de Jong/S. Penning W. de Jong/S. Penning S. Penning/W. de Jong C. Struik/ F. Frens/C. van Ginkel F. Frens/C. van Ginkel C. van Essen/F. Frens S. Penning/J. van Dam S. Penning/J. van Dam S. Penning/J. van Dam J. van Dam S. van Wingerden-Penning A. de Goffau/J. Polman A. de Goffau/J. Polman A. de Goffau/J. Polman C.J. Driessen/F. Frens A. de Goffau/J. Polman B. Kok/A. Marijs B. Kok/A. Marijs Redaktie FEBE B. Kok/A. Marijs B. Kok/A. Marijs B. Kok/A. Marijs

8 8 8 8 8 8 9 9

1 1 2 2 2 2 2 3

10 10 10 11 11 11 11 12 12 13 13 14 14 14 14 14 15 15 15 15 15 16 16 16 16 16 16 16

1 2 3 1 1 2 3 1 2 2 3 1 2 2 2 3 1 2 2 2 3 1 2 2 2 3 3 3

Grenzen aan de gezondheidszorg De zaak Stinissen Samengevat Opereren op zaterdag en zondag Esthetische chirurgie Tien jaar abortuswet Orgaandonatie Commissie Remmelinck Priveklinieken Verdrag van Maastricht Nota "Onder anderen" Nota Ouderenzorg Euthanasiewet Vaccinatieplicht Embryo-splitsing Orgaandonatie Euthanasiepraktijk neemt toe De normen en waarden van "paars" Keuzes maken Veronica ethiek? Vereniging FEBE vijftien jaar in vogelvlucht Wet op de Geneeskundige Behandelingsovereenkomst Levensbeëindigend handelen bij baby's Navelstrengbloed geschikt voor beenmergdonatie Registratie Wet BIG Zorgen over de mantelzorg Werk in thuiszorg steeds zwaarder Palliatieve zorg - zorg rond het levenseinde

107

MND

JR

PAG.

1987 1987 1988 1988 1988 1988 1989 1989

27 27-28 96 96 96-97 97 93-96 185-187

december 1989 april 1990 10 j. augustus 1990 december 1990 december 1990 april 1991 T augustus 1991 december 1991 april 1992 april 1993 T augustus 1993 december 1993 april 1994 april 1994 april 1994 T augustus 1994 december 1994 april 1995 april 1995 april 1995 T augustus 1995 december 1995 mei 1996 mei 1996 mei 1996 T september 1996 T september 1996 T september 1996

50-54 119-123 237-240 86-87 87-88 168-171 262-263 56-57 147-149 135-138 199-200 61-62 132-133 133-134 134 204-205 49-51 125 125-126 126-127 212-215 58-61 138 139 140-141 221 221-222 222-223

december december april april april april april augustus T

RUBRIEK "SAMENGEVAT" KONTAKTORGAAN FEBE (vervolg) TITEL

AUTEUR

JRG NR

Kabinet laat medische ethiek over aan het volk Problemen met betrekking tot het pastoraal bezoek Euthanasie Rechtspositie van verpleegkundige Abortus Knipzorg 36-urige werkweek in de gezondheidszorg Veranderingen in opleidingen van verzorgende en verplegende Gevolgen van uitgesteld ouderschap Versterven Niet Reanimeerpas Hoe komen er meer organen voor transplantatie beschikbaar Commotie rond bloeddonatie Palliatieve zorg Toetsingscommissie euthanasie Ontwikkelingen bij het embryo en de foetus: Hoe staat het met de beschermwaardigheid Nieuwe opleiding tot helpende, verzorgende en verpleegkundige Respect voor leven verdwijnt De kunst van menswaardige verzorging als alternatief voor euthanasie Mogelijkheid tot abortus bij het leven met een ernstige handicap na 24 weken zwangerschap Rapport: Zicht op zorg in de ger. Gezindte Getoetst en te licht bevonden Hellend vlak in wetsvoorstel over proeven met embryo’s Debat over euthanasiepil Het net om ongeboren kinderen met een handicap sluit zich Weerstand tegen euthanasie groeit Nederland opgeschrikt door dodelijke partydrugs Huisartsentekort

A. Marijs/G.J. Kok A. Marijs/G.J. Kok C.J. Driessen C.J. Driessen C.J. Driessen C.J. Driessen C.J. Driessen C.J. Driessen C.J. Driessen C.J. Driessen C.J. Driessen J.Alderliesten/M.Hazeleger M. Hazeleger M. Hazeleger M. Hazeleger J. Alderliesten M. Hazeleger J.Alderliesten/M.Hazeleger J. Polman/A. de Goffau J.Polman/ A.de Goffau

17 17 17 17 17 17 17 17 18 18 18 18 18 18 18 18

1 januari 1997 1 januari 1997 2 mei 1997 2 mei 1997 2 mei 1997 3 T september 1997 3 T september 1997 3 T september 1997 1 januari 1998 1 januari 1998 1 januari 1998 2 april 1998 2 april 1998 2 april 1998 2 april 1998 3 augustus 1998

47-49 49 118-119 119-120 120 180-181 181 181-182 38 38 39 32-33 33 34 34-35 36-38

19 19 19

1 2 3

januari 1999 april 1999 september 1999

47-48 39-42 43-45

A.de Goffau/ J.Polman

20

1

januari

2000

54-59

B.Kok/ A.Marijs B. Kok/ A. Marijs A. Marijs C. de Boer N. Huisman C.de Boer/ N. Huisman A. de Goffau A.de Goffau/ M. Hazeleger

20 20 21 21 21 22 22 22

2 3 1 2 3 1 2 3

april augustus januari april september januari april augustus

2000 2000 2001 2001 2001 2002 2002 2002

48-50 52-55 32-34 51-53 45-47 53-55 41-43 57-59

108

MND

JR

PAG.

BOEKBESPREKINGEN KONTAKTORGAAN FEBE BOEKTITEL

RECENSENT

AUTEUR/UITGEVER

JRG NR

Polio, afwachten of afweren Vaccinatie en Christendom Abortus Medisch handboek voor een gezond gezin Getraind en wel? Sensitivity-training in het licht van de Bijbel Tijd in Gods hand Gij zult niet doden Kanttekeningen bij de reageerbuisbaby Je moest eens weten....over drugs Groepswerk in het onderwijs Euthanasie in het ziekenhuis Gewetensbezwaard... en dan? Christelijke instellingen voor gezondheidszorg Euthanasie in de gezondheidszorg Voorkomen is beter dan niet genezen

Ds. F. Mallan Ds. F. Mallan L.M.P. Scholten A. Fokker S. v. Mullem/ J.D. Bor/B. Mulder J. van Beek H. de Wit H. de Wit J. D. Bor A. Verduyn A. Verduyn A. Verduyn M.A. Vos J. de Wit R.J. Nuyt

Prof.dr. J. Douma/dr. W.H. Velema W. v.d Zwaag prof.dr. J. Douma Uitg. Lekturama Rotterdam Ds. J. van Amstel; Uitg. Stark-Texel

1 1 1 1 2

Arbeid als opdracht

A. Boudewijn

Thuis in het verpleeghuis

W. de Jong

Verpleegkundige bij euthanasie Wat is de rechtspositie van de verpleegkundige bij euthanasie? Zwartboek de rest van de ijsberg Abortus en het geweten van het volk Nota Zorg voor ouderen

A. Verduyn A. Verduyn

Zorg voor later zorg van nu Verzorgingstehuis of meer zorg thuis Samen thuis - thuiszorg

A. Verduyn J. de Wit J. de Wit J. de Wit J. de Wit M. de Jong

Ziekenverzorging thuis Zieken thuis verzorgen Tillen en zich laten tillen

M. de Jong M. de Jong J. de Wit

Knipselkrant "In Perspectief"

J. de Wit

Ir. J. van der Graaf (red.) Uitg. Stark-Texel 2 Marjon Boschman; Uitg. De Tijdstroom,Lochem 3 B.J. Zijl; Uitg. Stark-Texel 4 C. Stam/L. v. Driel; Uitg. De Groot, Goudriaan 5 Gene Stanford Uitg. Intro Nijkerk 1980 5 H.W.A. Hilhorst; Uitg. De Tijdstroom, Lochem 5 GMV 5 IVA Tilburg; rapport CVZ 5 LWGG 5 Prof.dr. H. Galjaard/drs. W. Strubbe/B.v. Zijderveld 6 ISBN 9026616252; Uitg. Callenbach, Nijkerk Mr. W. Silfhout; Kompasserie No. 1 6 ISBN 9033105039; Uitg. Den Hertog BV., Houten G. Bloemendal/M. Duijnstee/J.C.M. Hattinga-Verschure 6 ISBN 9026617798; Uitg. Intro, Nijkerk NVVVE, Amsterdam 6 Mr. M. Daverschot/Mr. E.P. van Dijk 6 Uitg. Stark-Texel Redcomite Nedereland te Den Haag 6 Ronald Reagan; Uitg. Schreeuw om Leven 7 Tweede Kamer, vergaderjaar 1985-86, 19434, 7 nrs. 1-2 Afd. Voorlichting ministerie WVC Rijswijk 7 DOP 's Gravenhage; ISBN 9034607852 7 Stichting Gezondheidszorg '82; 7 Uitg. Callenbach,Nijkerk Nederlandse Rode Kruis, Den Haag 7 M. Veldhuyzen/I. Scholten-Oude Boerrigter; Elsevier 7 Anne Pape;ISBN 9035210921; 8 Uitg.Tijdstroom,Lochem Prof. Dr. G.A.Lindeboominstituut, Ede 8 109

MND

JR

PAG.

1 1 2 3 1

november november april augustus december

1980 1980 1981 1981 1981

25-26 27 33-35 23-26 45-46

3 1 2 1 2 2 2 3 3 1

september december april december april april april augustus augustus december

1982 1982 1984 1984 1985 1985 1985 1985 1985 1985

25-28 32-33 51-53 25-26 40 40-41 41-42 49-51 52-53 50-51

2

maart

1986 45-47

3

augustus

1986 38-39

3 3

augustus augustus

1986 39 1986 39

3 1 2 T

augustus 1986 40 december 1986 37-38 april 1987 50-51

2 T 2 T 2 T

april april april

2 T 2 T 1

april 1987 55-56 april 1987 56 december 1987 38-39

1

december 1987 39-4

1987 52 1987 52-53 1987 53-55

BOEKBESPREKINGEN KONTAKTORGAAN FEBE (vervolg) BOEKTITEL

RECENSENT

AUTEUR/UITGEVER

JRG NR

MND

Ethiek en reageerbuisbevruchting Verpleegkunde Nieuws Borstvoeding, een bron van troost voor moeder en kind Zelfredzame ouderen Zijn we verdwaald in het land zonder grenzen? Secularisatie en gezondheidszorg, over de invloed van de kerk op de ziekenverpleging Historisch sterfhuys

J. de Wit M.C. Doornbos J. de Wit

Dr. A. Noordergraaf; Vijverbergserie dl.4 Tijdschrift; Uitg. Samson, Alphen a/d. Rijn Tineke Snoei-Rozema; ISBN 9066990562 Uitg. Van den Berg, Zwijndrecht J.C.M. Hattinga Verschure; ISBN 9035211758 Samengesteld door St. Schreeuw om Leven Studiecentrum SGP, Zicht-katern 29

8 8 8

1 2 2

december 1987 40 april 1988 33-134 april 198 135-136

8 9 9

3 1 1

augustus 1988 204-205 december 1988 34-36 december 1988 36-37

J. de Wit A. Frens T.A. Gunter ISBN 9072164067 L. de Pater

Orgaandonatie, een kwestie van bereidheid.

A. Boudewijn

Genetische technieken en christelijke ethiek

A. Boudewijn

Verzorgingsstaat, een zorg meer of minder Staking en andere vorm van collectieve actie Waarheid en leugen aan het ziekbed Rondom het levenseinde Beslissen over leven en dood Voorzienigheid geloof en polio-inenting Vaccinatie en christendom Even overdragen

J. D. Bor J. van Dam L.J. Molenaar L.M. de Pater J. van Beek J. van Dam J. van Dam J. van Dam

Depressiviteit en depressie, een christelijke handreiking Omgaan met dementie

J. Polman

Teringnaar de nering. Een christelijke handreiking rond financiele problemen De verpleging van de streng-gereformeerde patient in het ziekenhuis Suicide: christelijke hulpverlening rond een levensprobleem

A. Molenaar

J. Jongeneel

H. ScholtenGeurtsen J. Polman

Franciscus Ridderus, bewerkt door A. Ros, 1988 9 2 ISBN 9061402522; Uitg. De Groot-Goudriaan, Kampen Mr.dr. J.E.M. Akveld e.a. 1988, ISBN 9060408756 9 3 Uitg. Koninklijke Vermande BV, Lelystad Dr. R. Seldenrijk, Kompas serie deel 5, 1988 10 1 ISBN 9033106116; Uitg. Den Hertog BV, Houten RMU, ISBN 907237603 10 2 J. Westert 1989, ISBN 9071371077, GMV 10 2 Dr. J.J. Buskes 11 1 Prof. dr. W.H. Velema;Uitg. Kok, Kampen 11 1 Drs. L. Boon (red). Stichting Sympoz, Amstelveen 11 2 Ds. J. van der Haar; Uitg. Kool-Veenendaal 1978 11 3 W. van der Zwaag; Uitg. Kool-Veenendaal 1980 11 3 Jacomine de Lange/Els Borgesius; ISBN 9035212584 12 1 Uitg. De Tijdstroom, Lochem Drs. P.J. Verhagen; Serie Praktisch en Pastoraal 12 2 ISBN 9050301363; Uitg. J.J. Groen & Zn. Ds. W.H. v. Kooten/Dr. A.A. Teeuw; ISBN 9050301169 12 2 Serie Praktisch & Pastoraal; Uitg. J.J. Groen & Zn. Dhr G. Schaap/Dr. R. Seldenrijk; 12 3 Serie Praktisch & Pastoraal; Uitg. J.J. Groen & Zn. Dhr. G. van Ommeren; scriptie 13 1 Dr. J. van de Wal; ISBN 9050301738; Serie Praktisch & Pastoraal; Uitg. J.J. Groen & Zn.

110

13

1

april

JR

PAG.

1989 119

augustus 1989 188-193 T

december 1989 61-62

april 1990 124-125 april 1990 125-128 december 1990 89-95 december 1990 95-96 april 1991 172-175 T augustus 1991 264-265 T augustus 1991 266-267 december 1991 58-59 april

1992 150-151

april

1992 151-153

T augustus 1992 228-229 december 1992 50-52 december 1992 52-53

BOEKBESPREKINGEN KONTAKTORGAAN FEBE (vervolg) BOEKTITEL

RECENSENT

AUTEUR/UITGEVER

JRG NR MND

Christelijke orientatie in medische en ethische onderwerpen Incest, een informatieve en praktische handreiking in Bijbels licht Homofilie en de christlijke gemeente; ervaringen, pastoraat en hulpverlening Samen het huwelijk in

J. Polman

Prof. dr. G.A. Lindeboominstituut, Ede Uitg. Buyten & Schipperhein, Amsterdam Drs. J. Kok/drs. A. Koster/dr. J. van de Wal; Serie Praktisch & Pastoraal; Uitg. J.J. Groen & Zn. Drs. T.E. Molenaar/Dr. J. van de Wal; ISBN 9050301657;Uitg. J.J. Groen & Zn. Drs. P. Eikelboom/Ds. A. Elshout/Drs. R. v.Kooten/ Dhr. T. Vogelaar; serie Praktisch & Pastoraal ISBN 9050302033; Uitg. J.J. Groen & Zn. S. Strijbos (red.); Lindeboomreeks nr. 1; 1992 ISBN 9060647890; Uitg. Buyten & Schipperheijn, Amsterdam Ds. J. van Amstel; Uitg. J.J. Groen & Zn. 1991 ISBN 9050303668; Uitg. J.J. Groen & Zn.

13

1

december 1992 53-54

13

1

december 1992 54-55

13

2

april

13

3 T augustus 1993 210-203

14

1

december 1993 63-66

14 14

1 1

december 1993 67-69 december 1993 70

Dr. R. Seldenrijk; ISBN 905030334X; NUGI 742/635; Uitg. J.J. Groen & Zn. 1993 Cees Renckens; Uitg. Prometheus Amsterdam 1992 ISBN 905333162X C.P. van der Smagt; Uitg. St. Skepsis, Utrecht 1992 ISBN 9073517060; NUGI 734 Mr. E.P. van Dijk/Drs. P. Lieverse; Uitg. LWGG 1993 Jeugdbond Ger. Gem. maart 1989 Uitg. J.J. Groen & Zn. Uitg. Kok Voorhoeve Kampen/VBOK 1994 ISBN 9029712619 Serie Praktisch & Pastoraal; Uitg. J.J. Groen & Zn. 16

14

2

april

14

3 T augustus 1994

14

3 T augustus 1994 209-213

15 15 15 15

1 1 2 3 T

1

december 1995

De medische ethiek in de branding; een keuze uit het werk van Gerrit Arie Lindeboom

A. de GoffauVerwoert R. van de Beek J. Snitselaar J.P. Peters

Als je alleen staat De Heere is nabij

R. van Beek H. ScholtenGeurtsen Organen en weefsels op reis: een medische-ethische J.P. Peters afweging van de transplantatiegeneeskunde Hedendaagse kwakzalverij H. Wisman-Boot Homeopathie: het wonder van het gelijkende Euthanasie in de gezondheidszorg Occultisme Meer dan verplegen Geen zorgenkind?!

J.P. Peters J.P. Peters H. Wisman-Boot F. Frens C. van Essen

Chronisch ziekzijn Levensbeëindigend handelen bij ernstig demente en psychiatrische patiënten Ons kind heeft een verstandelijk handicap

F. Frens C.Droog/M. Post C. Driessen

Echtscheiding, een onmogelijke werkelijkheid

H. Wisman-Boot

Psychische stoornissen en Bijbelse zorg

T. van Norel

Ik zoek ogen die luisteren

C. Driessen

JR

PAG.

1993 139-141

1994 135-137 206-208

december 1994 52-54 december 1994 54-55 april 1995 134-135 augustus 1995 216-218 62-63

Rapport Prof. dr. G.A. Lindeboominstituut 16 1 december 1995 63-66 Mw. P.A.v. Dijke-Reynoudt/Dr.R.Seldenrijk/dr.J. Stolk Serie Praktisch & Pastoraal; Uitg. J.J. Groen & Zn. 16 2 mei 1996 142-144 Mr. J.W.A.v.Dommelen/Drs. P.Eikelboom/Drs. R. v. Kooten Serie Praktisch & Pastoraal; Uitg. J.J. Groen & Zn. 16 3 T september 1996 224-226 S. Pfeifer; ISBN 90-5030-419-2 Serie Praktisch & Pastoraal; Uitg. J.J. Groen & Zn. 16 3 T september 1996 226-228 Mw. drs. M. den Boer-Neele; Kok-Voorhoeve, Kampen 17 1 januari 1997 50-51 111

BOEKBESPREKINGEN KONTAKTORGAAN FEBE (vervolg) BOEKTITEL

RECENSENT

De foetus als donor Wanneer een ander beslist

J.H. Polman J.H. Polman

AUTEUR/UITGEVER

JRG NR

Lindeboomreeks nr. 7; Buyten&Schipperheyn, A'dam NPV/Lindeboominstittuut; Buyten&Schipperheyn BV, Amsterdam 17 Zorg dragen (naar een christelijke visie op zorg) J.H. Polman Drs. B.S. Cusveller; Lindeboomreeks nr. 8 Buyten&Schipperheyn BV, Amsterdam; ISBN 90-6064-912-5 18 Kinderloosheid B. Kok W.G. van Dorp/Drs. L. Terlouw Serie Praktisch & Pastoraal, Groen & Zn. Heerenveen ISBN 90-5030-233-5 18 Adoptie B. Kok Drs. P.P. van Dorp-Stolk/W. Visser Serie Praktisch & Pastoraal, Groen & Zn. Heerenveen ISBN 90-5030-265-3 18 Vervuld van zorg A. Marijs Dr. A. Bradshaw/Drs. B. Cusveller; v.d. Perk BV 18 Verantwoord medisch handelen; Proeve van B. Kok Prof.dr.ir.H. Jochemsen, Prof. dr. G. Glas; 19 een christelijke medische ethiek Buijten & Schipperheijn, Amsterdam Omgaan met... H. Scholten Dr. J. v.d. Wal ea; Uitg. J.J. Groen en Zoon 19 2april Een gezonde geest in een gezond C. de Boer Dr. S. Pfeiffer Uitg. Groen 19 lichaam Ik wil er ook bij horen…over pesten H. Scholten M.Hasselaar & B. de Muynck 20 Dr. B. Zylicz en de kunst van het sterven J. Alderliesten J. Enklaar Uitg. Plataan, Zutphen 20 Met ontferming bewogen. 25 jaar M. Hazeleger Drs. M van Beijnum (red.) J.J. Groen 20 Woord en Daad Palliatieve behandeling en communicatie J. Alderliesten Anne-Mei The Uitg. Bohn Stafleu-Houten 21 Maakt geloof ziek? H. Scholten Dr. S. Pfeiffer 21 Tijd maken F. Frens Kees Roest; Uitg. Boekencentrum 21 Volwaardige verpleging A. Marijs B.S. Cusveller; Uitg. Buyten 22 Waarom moet ik altijd helpen? N. Huisman N. v.d. Voet; Uitg. Boekencentrum 22 Omgaan met dementie N. Wagteveld Mw. L. de Jong(red.);Uitg. Groen 22

112

MND

JR

17

2

1997 121-124

3 T

september

1997 183185

1

januari

1998 40-42

2april

mei

PAG.

1998 36-37

2april 3augustus 1januari

1998 37-38 1998 39-40 1999 50-51

3

199943-46 sept.

1999 46-48

1 2 3

januari april augustus

2000 60-61 2000 51-54 2000 56-58

1 2 3 1 2 3

januari april september januari april augustus

2001 35-39 2001 54-56 2001 48-49 2002 59-61 2002 44-46 2002 60-63

GEDICHTEN KONTAKTORGAAN FEBE TITEL

AUTEUR

Luisteren Gezond of ziek Een melaatse genezen Blijde moeder De zoom aan het gewaad Ziek- en sterfbedbekeringen Die ontvangen is... De Levensvorst Een ernstige hartkwaal Poeders en dranken De dood verdiend Tijdelijke weldaden Vernietigd Zie, Uw moeder Waar zijn de negen? De Beloofde der vaderen Eenzaamheid Ook denken is geven en geven doet leven! Eerbied voor het leven FEBE, een godzalige vrouw Depressie Naamlozen? Uw wil geschiede Depressie Niet verstaan Alstublieft, zuster, broeder, luister (On)recht Polio-myelitis Hij weet en hoort Vrees voor lijden Diamant Danklied uit genade Heilig alternatief genezen Vier moeders In de wereld Genade Twee schoonzusters

Sjoukje van Mullem L. Krijgsman L. Krijgsman L. Krijgsman L. Krijgsman L. Krijgsman L. Krijgsman L. Krijgsman L. Krijgsman L. Krijgsman L. Krijgsman L. Krijgsman L. Krijgsman L. Krijgsman L. Krijgsman L. Krijgsman

JRG

6 6 6

A. Sakko C. van Ommeren L. Krijgsman A. Sakko H. Roth A. Sakko Christina de Geus A. Sakko Ruth Johnston A. Sakko Ds. C.J. Meeuse A. Sakko Ds. C.J. Meeuse A. Sakko A. Sakko L. Krijgsman L. Krijgsman A. Sakko A. Sakko L. Krijgsman

10 11 11 11 12 12

13 14

15 113

NR

MND

3 1 december 3 2 maart 3 3 augustus 4 1 december 4 2 april 4 3 augustus 5 1 december 5 2 april 5 3 augustus 1 december 1985 2 maart 1986 3 augustus 1986 7 1 december 7 2 T april 7 3 augustus 8 1 december 8 2 april 9 3 augustus 1 T december 1989 10 3 10 j. augustus 1 december 1990 2 april 1991 3 T augustus 1991 1 december 1991 1 december 1991 12 2 april 12 3 T augustus 13 1 december 2 april 1993 13 3 T augustus 1 december 1993 14 2 april 14 3 T augustus 15 1 december 15 2 april 15 3 T augustus 3 T augustus 1995

JR

PAG

1982 1983 1983 1983 1984 1984 1984 1985 1985 16-18 27-28 24-25 1986 1987 1987 1987 1988 1989 27-28 1990 55 142 236 11-12 28 1992 1992 1992 104 1993 27-28 1994 1994 1994 1995 1995 181-183

19 23-25 26-28 23-25 19-21 24-26 18-20 27-28 26-28

21-22 21-22 37-39 22-25 91 173 208-209

109-110 200-201 40 182 105 181-187 38-39 104 179-180

GEDICHTEN KONTAKTORGAAN FEBE (vervolg) TITEL

AUTEUR

Hulp besteld tot de ere Gods Depressie Tijd Hetea Dementie In het voorjaar; de boom; de hovenier De tijd Naamlozen? De Bijbel lezen Oudjaar Gedane werken Loutering Jaarwisseling Bedenk de dingen die boven zijn Febe, vandaag 20 jaar Naastenliefde Gij badt op enen berg alleen Er staat nog koren op het land De zucht der oprechten De tijd Al wat de mens bejegent

L. Krijgsman C. de Geus VBOK A. Sakko FEBE-lid W. de Merode R. Kleisen H. Roth G. v. S. te Tr.

JRG 16

Ds. C.J. Meeuse J. van Lodenstein Joh. Groenewegen Christien de Priester M. van Lagen Mary Winslow Guido Gezelle Ds. C.J. Meeuse Gelein Roels N.N. Adriaan Valerius

114

NR

MND

1 december 1995 16 1 december 16 2 mei 16 T 3 september 17 2 mei 17 3 T september 18 1 januari 18 2 april 18 3 augustus 19 1 januari 19 2 april 19 3 september 20 1 januari 20 2 april 20 3 augustus 21 1 januari 21 2 april 21 3 september 22 1 januari 22 2 april 22 2 augustus

JR

PAG

31-35 1995 1996 1996 1997 1997 1998 1998 1998 1999 1999 1999 2000 2000 2000 2001 2001 2001 2002 2002 2002

29-30 110 193 92 155 18 7 15 23 17 23 22 25 28-31 6 21 24 30 20 40

RUBRIEK “INTERVIEW” KONTAKTORGAAN FEBE TITEL

AUTEUR

GEINTERVIEWDE(N)

Interview met zr. C.D. van Westen S. van Mullem/A. Fokker Vreugde en angst rond een levertransplantatie C.D. v. Westen/M.B. Smith-van Reeden De Gelderse Vallei: nog steeds een non-profit instelling? M. v. Reeden/H. Geurtsen Een blik "achter de schermen" van het bejaardenhuis L. de Pater/M. Smith-v. Reeden Bethesda te Den Dolder Terugblik vanuit drie invalshoeken H. Geurtsen Interview dhr. J. van Beek J. v. Dam/M. Smith-v. Reeden Interview apothekersassistenten L. de Pater/M. Smit-v. Reeden Interview met ...een arts zonder grenzen A. Verwoert/J. Polman Interview Dr. J. Huisman J. Polman/A. Verwoert Interview met Dr. R. Seldenrijk J. Polman/A. de Goffau-Verwoert Interview met aids-consulent G. van Ommeren Interview met gespecialiseerde gezinsverzorgster C. van Ginkel/F. Frens Interview met de NPV C. van Ginkel/F. Frens Interview met het JAG S. Penning/J. van Dam Interview logeerhuis 'De Kandelaar'Barneveld S. Penning/J. van Dam (St.Gehandicaptenzorg Ger.Gem.) Interview "De Brug" (jeugdwelzijn) S. Penning/J. van Dam Interview met dhr. L. van Dijk J. Polman/S. Penning Interview Biohorma BV Elburg A. de Goffau-Verwoert/J. Polman Interview SALEM A. de Goffau-Verwoert/J. Polman Interview "De Hoop" J.P. Peters/H. Wisman-Boot Samenwerken met FEBE H. Scholten Spreken voor FEBE H. Scholten Leden van FEBE H. Scholten Interview met student geneeskunde Interview met kraamverzorgende RST Interview met ziekenverzorgende afd. chronisch zieken in verpleeghuis Interview met apothekersassistente

JRG NR

9

4 3 10 10

MND

JR

2 april augustus 1989 1 T december 2 april

1984 25-35 180-184 1989 45-49 1990 112-118

A. Verduyn / J. de Wit / J. Verduyn 10 3 10j. aug. 1990 224-226 10 3 10j. augustus 1990 230-236 11 1 december 1990 75-83 11 2 april 1991 160-167 11 3 T augustus 1991 251-261 12 1 december 1991 44-55 12 2 april 1992 142-146 J. Verduyn 12 3 T augustus 1992 222-227 Dhr. G. van den Berg 13 1 december 1992 3-5 Mr. E.P. van Dijk 13 2 april 1993 129-134 Gerda de Pater 13 3 T augustus 1993 193-198

C. v. Driessen/H. Wisman-Boot C. v. Essen/F. Frens

14 1 december 14 2 april 14 3 T augustus Clazien de Wit 15 1 december Sonia Martes 15 2 april 1995 Dhr. G. v. Brenk/Dhr. G. v.d. Berg 15 3 T aug. Ds. Tj. de Jong 15 3 T augustus C. Alderliesten/H. Zuidijk/ 15 3 T augustus N. den Boer/C.W. v. Westen/ Dhr. J. de Boer Arie-Jan de Lely 16 1december 1995 Erna Cluistra 16 2 mei

C. v. Essen/F. Frens C. v. Essen/F. Frens

Ina van Wolfswinkel Gerda van Laar

115

PAG

Maria Bakker

16 17

3 T 1

1993 55-60 1994 127-131 1994 199-203 1994 44-48 128-133 1995 194-197 1995 198-202 1995 204-211 50-57 1996 134-137

september 1996 216-220 januari 1997 44-46

RUBRIEK “INTERVIEW” KONTAKTORGAAN FEBE (vervolg) TITEL

AUTEUR

Interview met een fysiotherapeut Interview met landelijk coördinator terminale zorg Interview met een verloskundige Interview met B-verpleegkundige Eerlijkheid en duidelijkheid Van kraamzorg naar bejaardenzorg Anesthesieassistente in opleiding Geestelijk verzorger in “Salem” B-verpleegkundige in het GPZ Docente verpleegkunde Directeur van “Huize Winterdijk” Stichting Voorkom! Zendingsechtpaar in Zimbabwe

G.J. Kok/A. Marijs B. Kok/H. Scholten A. Marijs/B. Kok J.H. Polman/A. de Goffau A. de Goffau/J. Polman A. de Goffau/J. Polman M. Hazeleger/ J. Alderliesten M. Hazeleger/ J. Alderliesten J. Alderliesten/ M. Hazeleger C. de Boer / H. Scholten C. de Boer/ H. Scholten C. de Boer/ H. Scholten A. de Goffau/ M. Hazeleger A. de Goffau A. de Goffau J. Alderliesten/ J. Vis J. Alderliesten/ J. Vis

Burn-out CCU-verpleegkundige Analiste in de Isalaklinieken, locatie Sophia in Zwolle Verzorgende thuiszorg bij de SHG

GEINTERVIEWDE(N)

116

Pim Mellegers Roswitha Voskamp Nel Bakker Hanneke van Dijk André Peters Melia Pater Corine Freeke Dhr. L. Terlouw Lammertha Wilbrink R. v.d. Windt-Meijering Dhr. J. de Wit Dhr. Van der Sluijs Teus en Jannette Benschop-Hak Dhr. M. Doornbos Dhr. R. Lindner Trudy de Haan-Rikkers Nelleke v.d. Engel

JRG NR

MND

JR

PAG

17 17 18 18 18 19 19 19 20 20 20 21 21

2 3 T 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2

mei sept. januari april augustus januari april september januari april augustus januari april

1997 111-117 1997 66-173 1998 25-28 1998 22-24 1998 26-29 1999 36-38 1999 22-26 1999 30-34 2000 28-32 2000 29-33 2000 38-41 2001 13-17 2001 26-33

21 22 22 22

3 1 2 3

september januari april augustus

2001 33-36 2002 34-40 2002 25-31 2002 48-51

VERENIGINGSNIEUWS KONTAKTORGAAN FEBE TITEL

AUTEUR

Over de oprichting A. Verduyn De naam "FEBE" L.M.P. Scholten 1 Het vignet C.D. van Westen 1 De abortusvergunning A. Verduyn 2 Jaarverslag 1982 A. Verduyn Jaarverslag 1983 A. Verduyn Stichting voor verstandelijk gehandicapten A. Verduyn Correspondentie over de vraag `Uitdroging wel of geen milde dood' A. Verduyn Jaarverslag 1984 A. Verduyn Jaarverslag 1985 A. Verduyn Jaarverslag 1986 A. Boudewijn Jaarverslag 1987 H. de Wit Onze `externe kontakten' H. de Wit 8 Anticonceptie A. Verwoert Jaarverslag 1988 H. de Wit Herkenning van psycho-sociale problematiek en de christelijke hulpverlening J. Alderliesten Verslag kontaktavond 17 november 1988; inleider: Dhr. Diepeveen Suicide C.A. Alderliesten Verslag kontaktavond 15 februari 1989; inleider: T.A. Gunter Medicijnverslaving A. Boudewijn Verslag kontaktavond 23 februari 1990; inleider: dhr. A. van Dijk Jaarverslag 1989 H. de Wit Jaarverslag 1990 H. de Wit Resultaten euthanasie-enquete H. de Wit Jaarverslag 1991 A.T. Kok Antroposofie A. de Goffau-Verwoert Jaarverslag 1992 A.T. Kok Jaarverslag 1993 A.T. Kok Jaarverslag 1994 A.T. Kok Jaarverslag 1995 A.T. Kok Consultatiepunt NPV Redactie FEBE Jaarverslag 1996 A.T. Kok Jaarverslag 1997 A.T. Kok Jaarverslag 1998 A.T. Kok Jaarverslag 2000 A.T. Molenaar-Kok Jaarverslag 2001 A.T. Molenaar- Kok 117

JRG

NR

MND

JR

PAG

1 1 1 2 3 4 4 4 5 6 7 8 2 8 9 9

1 november november 1980 november 1980 april 1982 2 maart 2 april 2 april 2 april 2 april 2 maart 2 T april 2 april april 1988 3 augustus 2 april 2 april

1980 19-23 23-24 24 44-45 1983 31-32 1984 38-40 1984 40-42 1984 42-45 1985 33-34 1986 36-37 1987 59-61 1988 100-103 107-109 1988 194-195 1989 98-102 1989 109-111

9

3

augustus

1989 198-201

10

3 10j. augustus

1990 244-247

10 11 11 12 13 13 14 15 16 16 17 18 19 21 22

3 10j. augustus 2 april 2 april 2 april 1 december 2 april 2 april 2 april 2 mei 2 mei 2 mei 2 april 2 april 2 april 2 april

1990 1991 1991 1992 1992 1993 1994 1995 1996 1996 1997 1998 1999 2001 2002

253-255 177-181 186-188 154-158 58-60 143-144 139-141 137-140 146-149 151-152 127-130 41-44 49-52 59-63 49-52