F.C. Verhulst, F. Verheij, M. Danckaerts (red.) Kinder en Jeugd psychiatrie

Onder de redactie van F.C. Verhulst, F. Verheij en M. Danckaerts zijn de voorheen drie afzonderlijke uitgaven (Onderzoek en Diagnostiek (redactie F.C. Verhulst en F. Verheij), Psychopathologie (redactie F.C Verhulst, F. Verheij en in de laatste editie met R.F. Ferdinand) en Behandeling en Begeleiding (redactie F. Verheij en F.C. Verhulst) samengebracht tot een waardevolle uitgave met een schat aan informatie voor iedere (aankomend) kinderen jeugdpsychiater en voor andere professionals die betrokken zijn bij de geestelijke gezondheidsproblemen van kinderen en jeugdigen.

9 789023 253556

Verhulst, Verheij, Danckaerts (red.)

De DSM-5 terminologie is in de tekst verwerkt en er wordt veel aandacht besteed aan een aspect dat de kinderen jeugdpsychiatrie onderscheidt van de volwassenenpsychiatrie: de ontwikkeling. Ontwikkelingsaspecten zijn cruciaal voor het begrijpen van het ontstaan, de aard en de behandeling van geestelijke gezondheidsproblemen van kinderen en jeugdigen. Dit geldt ook voor de rol van het gezin. Diagnostiek en behandeling in de kinderen jeugdpsychiatrie kunnen niet plaatsvinden zonder de gezinscontext daarbij te betrekken.

Kinder en Jeugdpsychiatrie

Kinder- en Jeugdpsychiatrie is hét Nederlandstalige standaardwerk binnen haar vakgebied. De uitgave doet recht aan de enorme kennis-evolutie van de laatste jaren en biedt een wetenschappelijk gefundeerd overzicht van de kinderen jeugdpsychiatrie. Van onderzoek en diagnostiek, tot psychopathologie en behandeling en begeleiding; Kinder- en Jeugdpsychiatrie biedt de concrete vertaling van wetenschappelijke kennis naar de dagelijkse praktijk in deze prachtige, Nederlandstalige uitgave waarbij zowel Nederlandse als Vlaamse auteurs betrokken zijn.

F.C. Verhulst, F. Verheij, M. Danckaerts (red.)

Kinder en Jeugd psychiatrie

Kinder- en Jeugdpsychiatrie

Redactie: F.C. Verhulst F. Verheij M. Danckaerts

© 2014, Koninklijke Van Gorcum BV, Postbus 43, 9400 AA Assen. Behoudens de in of krachtens de Auteurswet gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16 h Auteurswet dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) kan men zich wenden tot Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.stichting-pro.nl).

NUR 875 ISBN 978 90 232 5355 6

1e druk, 2014

Ofschoon iedere poging is ondernomen volgens de auteurswet rechthebbenden van het in dit boek opgenomen illustratiemateriaal te traceren, is dit in enkele gevallen niet mogelijk gebleken. In het onderhavige geval verzoekt de uitgever rechthebbenden contact met hem op te nemen. The utmost has been done to trace the copyright owners of the material included in this anthology, but in some cases without succes. If you believe to be a rightful claimant, please contact the publisher.

Zetwerk: LINE UP boek en media bv, Groningen Uitgave: Uitgeverij Koninklijke Van Gorcum, Assen Druk: Drukkerij Van Gorcum, Assen Omslagontwerp: Kim Boeren, Viesrood grafisch en interactief ontwerp, Zwolle

Voorwoord

Het zijn roerige tijden voor de kinderen jeugdpsychiatrie in Nederland en Vlaanderen. De overheveling van de jeugdhulp in Nederland naar de gemeenten, de politieke roep om demedicalisering van emotionele problemen en gedragsproblemen bij kinderen en jeugdigen, de onduidelijkheden in afgrenzing ten opzichte van andere disciplines zoals de psychologie, bezuinigingen op de jeugdhulp, fusies van instellingen en bureaucratische verantwoording naar financiers, overheden en inspecterende instanties zetten de kinderen jeugdpsychiatrie onder druk. Het krachtige antwoord op deze invloeden, in het belang van de patiënt en zijn gezin die lijden onder de psychiatrische problemen en die willen dat daar wat aan wordt gedaan, is het voortdurend actualiseren van kennis en vaardigheden en het daarmee verstevigen van het fundament van het vakgebied, de kinderen jeugdpsychiatrie. Het was de ambitie van de redactie om een Nederlandstalig standaardwerk Kinder- en Jeugdpsychiatrie uit te brengen dat wetenschappelijk gefundeerd is en de enorme kennisevolutie van de laatste jaren recht doet. Maar dat niet alleen, de teksten moesten ook een concrete vertaling van wetenschappelijke kennis naar de dagelijkse praktijk vergemakkelijken en de kinderen jeugdpsychiater in staat stellen om te schakelen tussen het toepassen van op algemene wetmatigheden rustende wetenschappelijke kennis en het intuïtief-empathisch kunnen begrijpen van unieke kenmerken en achtergronden van de individuele patiënt. Recent wetenschappelijk onderzoek toont vooral de complexiteit aan van psychopathologie. In plaats van simpele causale verklaringsmodellen is er een veelheid van vaak los van elkaar staande meervoudige verklaringsmodellen die ver van de praktijk staan. De redactie heeft dan ook geprobeerd bruggen te slaan tussen de versnipperde wetenschappelijke kennis op groepsniveau en de klinische praktijk waar concrete en eenduidige handvatten nodig zijn op het niveau van de individuele patiënt. Naar de mening van de redactie onderscheidt dit Nederlandstalig tekstboek zich van bestaande buitenlandse tekstboeken door de vertaling van wetenschappelijke inzichten naar de praktijk van de patiëntenzorg. Van bestaande Nederlandstalige tekstboeken onderscheidt Kinder- en Jeugdpsychiatrie zich door de uitgebreidheid en diepgang van de diverse hoofdstukken. De recente DSM-5 criteria en terminologie zijn in de tekst verwerkt. Dat wil niet zeggen dat de DSM rigide wordt gevolgd en dat geen rekening wordt gehouden met de variaties van problemen en de context waarbinnen problemen moeten worden begrepen en behandeld. Ook wordt veel aandacht besteed aan een aspect dat de kinderen jeugdpsychiatrie onderscheidt van de volwassenenpsychiatrie: de ontwikkeling. Ontwikkelings aspecten zijn cruciaal voor het begrijpen van het ontstaan, de aard en de behandeling van geestelijke gezondheidsproblemen van kinderen en jeugdigen. Dit geldt ook voor de rol van het

gezin. Diagnostiek en behandeling in de kinderen jeugdpsychiatrie kunnen niet zonder het betrekken van de gezinscontext. In de teksten wordt evenwichtig aandacht besteed aan zowel biologische als psychosociale factoren, zowel in de etiopathogenese als in de behandeling. Dit tekstboek Kinder- en Jeugdpsychiatrie is weliswaar geheel nieuw geschreven, maar komt wel voort uit het eerste in 1985 bij Van Gorcum verschenen Nederlandstalige standaardwerk Leerboek Kinder- en Jeugdpsychiatrie dat dertig jaar geleden werd geschreven door Rotterdamse auteurs onder redactie van prof. dr. J.A.R. Sanders-Woudstra en H.F.J. de Witte. Dit werk werd een succes en beleefde vele herdrukken en vormde, nadat eerst F.C. Verhulst deel uitmaakte van de redactie en ook auteurs van buiten de Rotterdamse groep meeschreven, de kern van wat later de trilogie Kinder- en Jeugdpsychiatrie werd. Deze trilogie bestond uit de delen Onderzoek en Diagnostiek (redactie F.C. Verhulst en F. Verheij), Psychopathologie (redactie F.C Verhulst, F. Verheij en in de laatste editie met R.F. Ferdinand) en Behandeling en Begeleiding (redactie F. Verheij en F.C. Verhulst). De trilogie werd deel voor deel om de ruwweg vijf jaar herzien om steeds bij te blijven met de ontwikkelingen in het vakgebied, tot het idee ontstond om een meer omvangrijk tekstboek te schrijven dat een integratie moest zijn van de drie separate delen. Om dit tekstboek optimaal bruikbaar te maken voor het hele Nederlandstalige gebied trad Marina Danckaerts toe tot de redactie en is samen met Fop Verheij en Frank Verhulst een Vlaams-Nederlandse coproductie ontstaan waarbij zoveel mogelijk is gestreefd hoofdstukken op te nemen die steeds door Vlaamse en Nederlandse auteurs gezamenlijk werden geschreven. De redactie heeft deze samenwerking als een bijzondere verrijking ervaren. Het resultaat is een omvangrijk standaardwerk Kinder- en Jeugdpsychiatrie dat niet alleen voor (aankomende) kinderen jeugdpsychiaters is bedoeld, maar dat ook voor een ieder die professioneel betrokken is bij geestelijke gezondheidsproblemen van kinderen en jeugdigen een nuttige bron en rijke van informatie is. De redactie is veel dank verschuldigd aan de uitgeverij Van Gorcum, in de persoon van Wouter Oude Groothuis, die ons gestimuleerd heeft en de ruimte heeft gegeven dit lijvige werk te maken. Tot slot gaat onze dank uit naar Inge Demmendaal die als geen ander weet hoe een manuscript tot tekst te maken is. Rotterdam, Leuven November 2014 Frank Verhulst Fop Verheij Marina Danckaerts

V

Inhoudsopgave

Voorwoord V Uitgebreide inhoudsopgave XI I

Geschiedenis van de kinderen jeugdpsychiatrie

1

F. Verheij, D. Deboutte

II

Principes van kinderen jeugdpsychiatrie

17

F.C. Verhulst, M. Danckaerts

III Multifactoriële etiopathogenese van kinderen jeugdpsychiatrische stoornissen

35

M. Danckaerts, F.C. Verhulst

IV

Diagnostisch proces

53

F. Verheij, G.F.M.G. Berden

V Gestandaardiseerde diagnostische methoden

75

F.C. Verhulst, J. van der Ende

VI

Principes van psychosociaal interveniëren

93

F. Verheij, M. Danckaerts

VII

Principes van de psychofarmacologie

113

B. Dierckx, T. van Gelder

VIII Wettelijk kader

125

N. Duits, E. Schoentjes

IX

Stoornissen van de zuigeling-, peuter- en kleuterleeftijd M.P. Lambregtse-van den Berg, J.C. Visser, S. van Ransbeek, M.H.M. van Lier, E. van Daalen

X

137

Regulatiestoornissen Slaapstoornissen en overmatig huilen bij baby’s Voedings- en eetstoornissen Somatisch Onvoldoende verklaarde Lichamelijke Klachten en psychologische/ psychiatrische symptomen bij somatische aandoeningen Autismespectrumstoornissen, vroege symptomen Internaliserende stoornissen Externaliserende stoornissen Posttraumatische-stressstoornis Stoornissen van de ouder-kind relatie Hechtingsstoornissen

152 155 158

Autismespectrumstoornissen

193

165 168 170 172 175 177 179

J.G. Steyaert, P.F.A. de Nijs

XI

Aandachtsdeficiëntie-/hyperactiviteitsstoornis

225

M. Danckaerts, G.M.A. Westermann

XII

Gedragsstoornissen

255

W. Matthys, D. van West

Inhoudsopgave

VII

XIII Somatisch-symptoomstoornis, verwante stoornissen en psychiatrische aspecten bij lichamelijke ziekten XIII-1 Somatisch-symptoomstoornis en verwante stoornissen

281 282

B.S. van Beusekom

XIII-2 Delier

303

B.S. van Beusekom

XIII-3 Psychiatrische stoornissen bij kinderen en jeugdigen met sensore handicaps T. van Gent

310

Doofheid en ernstige slechthorendheid Blindheid en ernstige slechtziendheid Doofblindheid

310 315 317

XIII-4 Encopresis en enuresis

322

A.C. Theil, F. Verheij

XIV Eetstoornissen in de late kindertijd en adolescentie

331

F. Verheij, A. Simons

XV

XIV-1 Anorexia nervosa en andere eetstoornissen met vermagering

333

XIV-2 Boulimia nervosa

355

XIV-3 Eetbuistoornis

362

Angststoornissen

373

G.C. Dieleman, B. Dierckx

XVI Trauma-, stress- en dissociatieve stoornissen

421

R.J.L. Lindauer

XVII Obsessieve-compulsieve stoornissen

441

H. Sijmons, P. Hoekstra

XVIII Stemmingsstoornissen C.G. Reichart

Depressieve stoornissen Bipolaire-stemmingsstoornis XIX Aanpassingsstoornis

459 460 477 493

F.C. Verhulst, M. Danckaerts

XX Schizofreniespectrum- en andere psych0tische stoornissen

499

M.L.J.M. Eussen

XXI Persoonlijkheidsstoornissen

521

N.B. Tromp, F. Boer, J. Hutsebaut, K. Catthoor, N. Op ’t Veld, S. Hartman-Faber

XXII Stoornissen in het gebruik van middelen en niet-middelengebonden verslaving

539

V.M. Hendriks, A. Popma

XXIII Verstandelijke beperking en kinderen jeugdpsychiatrische stoornissen

563

A. Vogels, M. Kasius

XXIV Spraak- en taalstoornissen, DCD en leerstoornissen E.C. van Doorn, M.G. Lechner-van de Noort, F. Verheij

Spraak- en taalstoornissen DCD (‘Developmental Coordination Disorder’) Dyslexie Dyscalculie

VIII

597 601 606 608 613


XXV Psychiatrie en crises

621

XXV-1 Suïcidaliteit

622

F. Verheij, G. Portzky, M. Broekman, G.M.A. Westermann

XXV-2 Zelfverwonding

635

L.A.L. Claes, C. Oele

XXV-3 Agressie incidenten

642

M.W. Valenkamp, G.M.A. Westermann, S. Tremmery

XXVI Overige stoornissen XXVI-1 Slaapstoornissen

657 658

F. Boer

XXVI-2 Selectief mutisme

671

F. Verheij

XXVI-3 Ticstoornissen en stereotypieën

680

P. Hoekstra

XXVI-4 Genderidentiteitsstoornissen

691

G. De Cuypere, P.T. Cohen-Kettenis

XXVI-5 Schoolweigering

700

F. Verheij

Trefwoordenregister

711

735

Over de auteurs

Inhoudsopgave

IX

Uitgebreide inhoudsopgave

Voorwoord Uitgebreide inhoudsopgave I

II

III

Geschiedenis van de kinderen jeugdpsychiatrie

V XI 1

F. Verheij, D. Deboutte Inleiding Naar erkenning van het kind Achttiende en negentiende eeuw Eerste patiënt Eerste afdelingen Eerste publicaties Opkomst van klinische voorzieningen Het woord kinderpsychiatrie Bijdrage van pedagogiek, psychologie en psychotherapie Invloed van het justitiële circuit Nederlandse pioniersfase Opkomst in Nederland Eerste jeugdpsychiatrische klinieken Eerste dagbehandeling Ontwikkeling in België Apart specialisme Interactief en systemisch denken Infantpsychiatrie Opkomst van de diagnostische classificatie Opkomst van het wetenschappelijk onderzoek Naar regionale spreiding in Nederland Naar regionale spreiding in België Epiloog Literatuur

2 2 3 3 4 4 5 5 6 7 7 8 8 9 9 9 9 10 10 11 11 12 12 13

Principes van kinderen jeugdpsychiatrie

17

F.C. Verhulst, M. Danckaerts Inleiding Definitie van kinderen jeugdpsychiatrische stoornis Psychisch, psychiatrisch en psychologisch Stoornis en gevalsdefinitie Classificatie DSM en ICD Diagnostisch proces en diagnose Categoriaal versus dimensioneel Multipele informanten Multiculturele aspecten Betrouwbaarheid en validiteit Epidemiologie Conclusies Literatuur

18 19 19 20 23 25 26 26 27 29 30 32 33 33

Multifactoriële etiopathogenese van kinderen jeugdpsychiatrische stoornissen

35

M. Danckaerts, F.C. Verhulst Inleiding Maatschappelijke en culturele factoren Psychologische en relationele verklaringsmodellen Meetbare proximale psychosociale risicofactoren Protectieve effecten en veerkracht Gedeelde en niet-gedeelde omgevingseffecten Biologische verklaringsmodellen Psychiatrische genetica Gen-omgevingssamenspel Epigenetica Meetbare associaties met andere (dan genetische) biologische parameters

36 36 37 38 39 39 39 39 42 44 44


XIII

Centraal zenuwstelstel Neurotransmissie Stressverwerkingssysteem Perifere biomarkers Conflict tussen en integratie van verschillende theorieën Ontwikkeling centraal Postmodernisme, Darwinisme, pragmatisme, pluralisme Conclusies Literatuur

IV

V

VI

VII

XIV

45 46 46 47 48 49 50 50 50

Diagnostisch proces

53

F. Verheij, G.F.M.G. Berden Inleiding Definitie van begrippen Historiek Specificiteit van diagnostiek in de kinderen jeugdpsychiatrie Kinder- en jeugdpsychiatrisch diagnostisch proces Diagnostische valkuilen Klinisch interview als deel van een geheel Eerste gesprek Gesprek en/of spel met kind of jeugdige Onderzoekssetting Werkwijze Gesprek met de ouders Huidig functioneren van kind of jeugdige Gesprek met het gezin Gesprek met de leerkracht Stagering van het diagnostisch proces Multidisciplinaire diagnostiek Conclusies Literatuur

54 54 55 56 56 58 59 60 61 61 64 64 66 67 69 70 72 72 72

Gestandaardiseerde diagnostische methoden

75

F.C. Verhulst, J. van der Ende Inleiding Vragenlijsten Interviews Observatiemethoden Conclusies Literatuur

76 76 86 89 90 91

Principes van psychosociaal interveniëren

93

F. Verheij, M. Danckaerts Inleiding Historiek Begrippen Adviesgesprek Psychoeducatie Counseling Pretreatment en motiverende gespreksvoering Psychologische behandelingen Psychotherapie Schooltoeleiding, arbeidstoeleiding, rehabilitatie en revalidatie Conclusies Literatuur

94 94 95 96 98 99 100 101 102 107 108 108

Principes van de psychofarmacologie

113

B. Dierckx, T. van Gelder Inleiding Epidemiologie Farmacokinetiek Farmacodynamiek Farmacogenetica

114 114 114 118 119


‘Therapeutic Drug Monitoring’ ‘Off-label’ en ‘unlicensed’ gebruik Conclusies Literatuur

VIII

120 121 122 123

Wettelijk kader

125

N. Duits, E. Schoentjes Inleiding Wet op de Jeugdzorg en toekomstige Jeugdwet in Nederland Wetgeving Jeugdzorg in België (Vlaanderen) Gezondheidsrecht in Nederland: Wet op de Geneeskundige Behandelingsovereenkomst (WGBO) Patiëntenrechten in België Gezondheidsrecht in Nederland: Wet Bijzondere Opnemingen in Psychiatrische Ziekenhuizen (BOPZ) Gezondheidsrecht in België: Wet Bescherming van de persoon van de geesteszieke Familie- en jeugdrecht in Nederland Familie- en jeugdrecht in België Wet op de Beroepen in de Individuele Gezondheidszorg (Wet BIG) en wettelijk tuchtrecht in Nederland Tuchtrecht in België Wet klachtrecht cliënten zorgsector in Nederland Klachtrecht in België Jeugdstrafrecht, jeugdbescherming en adolescentenstrafrecht in Nederland Jeugdstrafrecht en jeugdbescherming in België Beginselenwet Justitiële jeugdinrichtingen in Nederland Wetgeving voor instellingen in België Conclusies Literatuur

126 126 127 128 128 129 129 130 131 131 132 132 133 133 133 134 134 134 135

IX Stoornissen van de zuigeling-, peuter- en kleuterleeftijd M.P. Lambregtse-van den Berg, J.C. Visser, S. van Ransbeek, M.H.M. van Lier, E. van Daalen Inleiding Historiek Diagnostische kenmerken; classificatie Prevalentie Pathogenese; de context van de vroege kindontwikkeling Algemene diagnostiek Behandeling en interventies Specifieke psychopathologie van jonge kinderen

Regulatiestoornissen

Inleiding Klinisch beeld Prevalentie Etiologie en pathogenese Differentiaaldiagnose en comorbiditeit Behandeling Beloop en prognose

Slaapstoornissen en overmatig huilen bij baby’s Inleiding en klinisch beeld Prevalentie Etiologie Differentiaaldiagnose en comorbiditeit Behandeling Beloop en prognose

Voedings- en eetstoornissen

Inleiding Klinisch beeld Diagnostisch onderzoek Prevalentie Etiologie en pathogenese Differentiaaldiagnose en comborbiditeit Behandeling Beloop en prognose


137 138 138 138 139 140 143 146 151 152 152 152 153 153 154 154 154 155 155 156 156 157 157 157 158 158 158 158 160 161 162 162 164

XV

Somatisch Onvoldoende verklaarde Lichamelijke Klachten en psychologische/psychiatrische symptomen bij somatische aandoeningen Inleiding Normale reacties Psychologische/psychiatrische symptomen van een somatische aandoening Psychologische/psychiatrische symptomen als reactie op een somatische aandoening Versterkte symptomatologie van een psychiatrische stoornis ten gevolge van een somatische aandoening Somatisch Onvoldoende verklaarde Lichamelijke Klachten Prevalentie Etiologie en pathogenese Differentiaaldiagnose en comorbiditeit Behandeling Beloop en prognose

Autismespectrumstoornissen, vroege symptomen Inleiding Klinisch beeld Prevalentie Etiologie en pathogenese Differentiaaldiagnose en comorbiditeit Behandeling Beloop en prognose

Internaliserende stoornissen


Externaliserende stoornissen


Posttraumatische-stressstoornis


Stoornissen van de ouder-kind relatie


Hechtingsstoornissen

Inleiding Kwaliteit van gehechtheid Hechtingsstoornissen Klinisch beeld Prevalentie Etiologie en pathogenese Differentiaaldiagnose en comorbiditeit Behandeling Beloop en prognose

XVI

165 165 165 166 166 166 166 166 167 167 167 168 168 168 168 169 169 169 169 169 170 170 170 171 171 171 171 172 172 172 172 173 173 174 174 174 175 175 175 176 176 176 176 177 177 177 177 178 178 178 178 178 179 179 179 179 179 180 180 180 180 180


Conclusies Literatuur

X

180 181

Autismespectrumstoornissen

193

J.G. Steyaert, P.F.A. de Nijs Inleiding Historiek Ontwikkelingen in DSM Diagnostische kenmerken Klinisch beeld Ontwikkelingsaspect; evolutie van het beeld met de leeftijd DSM-5 criteria Comorbiditeit Epidemiologie Etiologie en pathogenese Biologische invalshoek Cognitieve invalshoek Diagnostisch onderzoek Vragenlijsten Ouderinterview Familie- en gezinsanamnese Kindobservatie en -interview Leerkrachtinterview en schoolobservatie Psychologisch onderzoek Lichamelijk onderzoek en laboratoriumonderzoek Differentiaaldiagnose Behandeling en begeleiding Algemeen Betrekken van kind en omgeving Psychoeducatie Behandelingen op gedragsniveau Ontwikkelingsstimulerende interventies Ondersteunende en alternatieve communicatie Alternatieve en complementaire therapieën Remediëren van gedragsmoeilijkheden Rol van psychotherapie Psychofarmaca Beloop en prognose Conclusies Literatuur

194 194 194 195 195 197 199 200 203 203 204 206 207 208 208 208 208 209 210 210 210 211 211 212 212 213 214 214 214 215 215 215 216 217 217

XI Aandachtsdeficiëntie-/hyperactiviteitsstoornis M. Danckaerts, G.M.A. Westermann Inleiding Historiek Belang van het concept Diagnostische kenmerken Klinisch beeld DSM-criteria Ontwikkelingsaspecten: evolutie van ADHD met de leeftijd Comorbiditeit Epidemiologie Etiologie en pathogenese Biologische invalshoek Neurocognitief en neuropsychologisch Omgevingsfactoren Biologische risicofactoren Geïntegreerde verklaringsmodellen Diagnostisch onderzoek Differentiaaldiagnose en comorbiditeit Ontwikkelingsanamnese, opvoedingsanamnese en familieanamnese Algemeen functioneren Kinder- en jeugdpsychiatrische anamnese en observatie Testonderzoek


225 226 226 227 227 227 228 228 229 231 231 232 234 235 235 235 236 237 237 237 237 238

XVII

Behandeling Stroom- of beslissingsschema voor eerste keuzetherapie Farmacotherapie Beloop en prognose Conclusies Literatuur

XII

XIII

Gedragsstoornissen

255

W. Matthys, D. van West Inleiding Definitie van begrippen Historiek Diagnostische kenmerken Oppositionele-opstandige stoornis Normoverschrijdend- (of Antisociaal-) gedragsstoornis Ontwikkelingsperspectief Comorbiditeit Epidemiologie Etiologie en pathogenese Pre- en perinatale problemen Temperament Genetische factoren Neurobiologie Intelligentie en taal Sociale cognities Emoties Gezin en opvoeding Leeftijdgenoten School en buurt Diagnostisch onderzoek Eerste probleemtaxatie Heteroanamnese: ontwikkeling, gezin en symptomen Differentiaaldiagnose DSM-interview met de ouders Observatie en interview met het kind of de jeugdige Aanvullend onderzoek DSM-classificatie en beschrijvende diagnose Behandeling Psychoeducatie Uitleg over het ziektebeeld Uitleg over de etiologie Uitleg over de behandeling Uitleg over de prognose Farmacotherapie Gedragstherapeutische oudertraining in opvoedingsvaardigheden Cognitief gedragstherapeutische trainingen in sociale probleemoplossing Gezins- en systeemtheoretische methoden School Beloop en prognose Conclusies Literatuur

256 256 256 257 257 257 258 258 259 259 259 259 259 260 262 262 263 263 263 264 264 264 264 264 265 266 266 267 267 268 268 268 270 271 271 272 273 274 274 275 275 275

Somatisch-symptoomstoornis, verwante stoornissen en psychiatrische aspecten bij lichamelijke ziekten

281

XIII-1 Somatisch-symptoomstoornis en verwante stoornissen B.S. van Beusekom Inleiding Historiek Diagnostische kenmerken Klinisch beeld DSM-5 criteria Ontwikkelingsaspect: evolutie van het beeld met de leeftijd Comorbiditeit

XVIII

238 239 241 248 248 249

282 282 282 282 282 283 285 285


Epidemiologie Prevalentie Demografische verschillen Etiologie en pathogenese Biologische invloeden Cognitieve invloeden Omgevingsinvloeden Geïntegreerde verklaringsmodellen Diagnostisch onderzoek Vragenlijsten en hulpvraagverduidelijking Anamnese ouders Anamnese kind/jeugdige Observatie kind/jeugdige Psychologisch testonderzoek Lichamelijk onderzoek Differentiaaldiagnose Behandeling en begeleiding Psychoeducatie Integratieve psychotherapie Cognitieve gedragstherapie en ouderbegeleiding Fysiotherapie en psychomotorische therapie Systeemtherapie Psychofarmacotherapie Overige ambulante therapie Klinische behandeling Beloop en prognose Conclusies Literatuur

XIII-2 Delier B.S. van Beusekom Inleiding Diagnostische kenmerken Klinisch beeld DSM-5 criteria Epidemiologie Prevalentie en demografische verschillen Etiologie en pathogenese Diagnostisch onderzoek (Hetero)anamnese en observatie Diagnostische instrumenten Differentiaaldiagnose Behandeling en begeleiding Opsporen en behandelen van de oorzaak Farmacotherapie Ondersteunende maatregelen voor de patiënt Ondersteunende maatregelen voor de omgeving Beloop en prognose Conclusies Literatuur

XIII-3 Psychiatrische stoornissen bij kinderen en jeugdigen met sensore handicaps T. van Gent Inleiding

Doofheid en ernstige slechthorendheid Epidemiologie Diagnostische kenmerken Klinisch beeld Ontwikkelingsaspecten Etiologie en pathogenese Diagnostisch onderzoek Behandeling en begeleiding Beloop en prognose


285 285 286 286 286 287 287 289 289 290 291 291 291 291 292 292 293 293 293 294 296 296 296 297 297 298 298 299 303 303 303 303 303 304 304 304 304 304 305 306 306 306 306 307 307 307 308 308 310 310 310 310 310 310 312 313 314 315 315

XIX

Blindheid en ernstige slechtziendheid Epidemiologie Diagnostische kenmerken Klinisch beeld Ontwikkelingsaspecten Etiologie en pathogenese Diagnostisch onderzoek Behandeling en begeleiding Beloop en prognose

Doofblindheid

Epidemiologie Diagnostische kenmerken Klinisch beeld Ontwikkelingsaspecten Etiologie en pathogenese Cochleaire implantaten Horende kinderen van dove ouders Conclusies Literatuur

XIII-4 Encopresis en enuresis

XIV

322

A.C. Theil, F. Verheij Inleiding Definitie van begrippen Historiek Normaal versus abnormaal Diagnostische kenmerken Klinisch beeld DSM-5 criteria Comorbiditeit Epidemiologie Prevalentie Etiologie en pathogenese Diagnostisch onderzoek Differentiaaldiagnose Behandeling en begeleiding Beloop en prognose Conclusies Literatuur

322 322 322 323 323 323 323 324 324 324 325 325 326 326 328 328 328

Eetstoornissen in de late kindertijd en adolescentie

331

F. Verheij, A. Simons Inleiding Historiek

332 332

XIV-1 Anorexia nervosa en andere eetstoornissen met vermagering Diagnostische kenmerken van anorexia nervosa Klinisch beeld DSM-5 criteria Evolutie met de leeftijd Comorbiditeit Epidemiologie Prevalentie Demografische verschillen Etiologie en pathogenese Biogenetische invalshoek Cognitieve invalshoek Socioculturele invalshoek Geïntegreerde verklaringsmodellen Diagnostische kenmerken en etiologie van andere eetstoornissen met vermagering Diagnostisch onderzoek Differentiaaldiagnose van eetstoornissen met vermagering

XX

315 315 315 315 316 316 316 317 317 317 317 317 317 318 318 318 318 319 319

333 333 333 335 336 337 337 337 338 338 339 339 339 339 340 341 342


Behandeling van en begeleiding bij eetstoornissen met vermagering Psychoeducatie over anorexia nervosa Behandeling van anorexia nervosa Behandeling van functionele dysfagie Behandeling van het (jonge) kind met een selectief/restrictief eetpatroon Behandeling van het oudere schoolkind en de jeugdige met een selectief/restrictief eetpatroon Behandeling van de ‘food avoidance emotional disorder’ Behandeling van de pervasieve voedselweigering Beloop en prognose anorexia nervosa

XIV-2 Boulimia nervosa Diagnostische kenmerken Klinisch beeld DSM-5 criteria Evolutie met de leeftijd Comorbiditeit Epidemiologie Prevalentie Demografische verschillen Etiologie Biogenetische factoren Psychologische factoren Sociale factoren Diagnostisch onderzoek Differentiaaldiagnose Behandeling en begeleiding Psychoeducatie Cognitieve gedragstherapie Psychofarmacotherapie Gezinstherapie Beloop en prognose Conclusies

XIV-3 Eetbuistoornis Inleiding Diagnostische kenmerken Klinisch beeld en DSM-5 criteria Epidemiologie Prevalentie Behandeling en begeleiding Psychoeducatie Cognitieve gedragstherapie Psychofarmacotherapie Beloop en prognose Conclusies Literatuur

XV

343 343 345 352 353 353 353 354 354 355 355 355 356 357 357 357 357 357 357 357 358 358 358 358 358 358 360 361 361 361 362 362 362 362 362 362 362 363 363 363 363 363 363 363

Angststoornissen

373

G.C. Dieleman, B. Dierckx Inleiding Definitie van begrippen en globale beschrijving van het beeld Historiek Belang van het concept Normaal versus abnormaal Diagnostische kenmerken Klinisch beeld en DSM-5 criteria Ontwikkelingsaspect: evolutie van het beeld met de leeftijd Comorbiditeit Epidemiologie Prevalentie Demografische verschillen Continuïteit

374 374 374 374 374 375 375 377 378 379 379 379 379


XXI

Etiologie en pathogenese Biologische invalshoek Cognitieve invalshoek Omgevingsinvloeden Geïntegreerde verklaringsmodellen Diagnostisch onderzoek Eerste probleemtaxatie met multi-informant vragenlijsten Differentiaaldiagnose Behandeling en begeleiding Psychoeducatie Cognitieve gedragstherapie Cognitieve gedragstherapie plus gezinsinterventie Psychofarmaca Dagbehandeling of opname? Beloop en prognose Conclusies Literatuur

380 380 386 387 391 391 391 393 393 394 395 400 401 403 403 403 404

XVI Trauma-, stress- en dissociatieve stoornissen

421

R.J.L. Lindauer Inleiding Definitie van begrippen Historiek Diagnostische kenmerken Klinisch beeld DSM-5-criteria Comorbiditeit Ontwikkelingsaspect Epidemiologie Prevalentie Etiologie en pathogenese Biologische invalshoek Cognitieve invalshoek Omgevingsinvloeden Geïntegreerde verklaringsmodellen Diagnostisch onderzoek Differentiaaldiagnose Behandeling en begeleiding Beloop en prognose Conclusies Literatuur Bijlage CRIES-13

422 422 422 422 422 423 425 426 426 426 426 426 428 428 428 429 432 432 434 435 435 439

Obsessieve-compulsieve stoornissen

441

H. Sijmons, P. Hoekstra Inleiding Definities van begrippen DSM-5-definities Historiek Belang van het concept Normaal versus abnormaal Diagnostische kenmerken Klinisch beeld DSM-5 criteria Ontwikkelingsaspect: evolutie van het beeld met de leeftijd Comorbiditeit Epidemiologie Prevalentie Demografische verschillen Etiologie en pathogenese Biologische invalshoek Cognitieve invalshoek (waaronder neuropsychologie) Omgevingsinvloeden

442 442 442 442 442 442 442 442 443 444 444 445 445 445 445 445 446 447

XVII

XXII


Diagnostisch onderzoek Eerste probleemtaxatie Hulpvraagverduidelijking Diagnostiek Differentiaaldiagnose Behandeling en begeleiding Psychoeducatie Cognitieve gedragstherapie Farmacotherapie Nazorg Beloop en prognose Conclusies Literatuur

XVIII Stemmingsstoornissen

447 447 448 448 448 449 449 450 450 453 453 453 454 459

C.G. Reichart

Depressieve stoornissen Inleiding Definitie van begrippen en globale beschrijving van het beeld Historiek Belang van het concept Normaal versus abnormaal Diagnostische kenmerken Klinisch beeld Ontwikkelingsaspect: evolutie van het beeld met de leeftijd Comorbiditeit Epidemiologie Prevalentie Demografische verschillen Etiologie en pathogenese Biologische invalshoek Cognitieve invalshoek (waaronder neuropsychologie) Omgevingsinvloeden Geïntegreerde verklaringsmodellen Diagnostisch onderzoek Onderzoeksinstrumenten Differentiaaldiagnose Behandeling en begeleiding Psychoeducatie Psychotherapie Psychofarmacotherapie Behandelingsduur Richtlijnen voor de behandeling Beloop en prognose Conclusies

Bipolaire-stemmingsstoornis

Inleiding Diagnostische kenmerken Klinisch beeld en DSM-5 criteria Ontwikkelingsaspect: evolutie van het beeld met de leeftijd Comorbiditeit Epidemiologie Etiologie en pathogenese Biologische invalshoek Cognitieve invalshoek (waaronder neuropsychologie) Omgevingsinvloeden Diagnostisch onderzoek Differentiaaldiagnose Behandeling en begeleiding Behandeling bipolaire-stemmingsstoornis bij kinderen en jeugdigen Farmacotherapie bij de bipolaire-stemmingsstoornis bij kinderen en jeugdigen Behandeling van comorbide psychiatrische stoornissen Instellen op en bijwerkingen van stemmingsstabilisatoren Psychotherapie bij jeugdigen met een bipolaire-stemmingsstoornis


460 460 460 460 460 461 461 461 462 463 464 464 464 464 464 467 467 468 468 469 469 470 471 471 473 475 475 476 476 477 477 477 477 478 478 478 479 479 479 479 479 480 480 480 481 482 482 482

XXIII

Beloop en prognose Conclusies Literatuur

XIX

XX

XXI

XXIV

483 483 483

Aanpassingsstoornis

493

F.C. Verhulst, M. Danckaerts Inleiding Historiek Diagnostische kenmerken Klinisch beeld en DSM-5 criteria Ontwikkelingsaspecten: evolutie van het beeld met de leeftijd Comorbiditeit Epidemiologie Prevalentie Etiologie en pathogenese Neurobiologische aspecten Diagnostisch onderzoek Differentiaaldiagnose Behandeling en begeleiding Beloop en prognose Conclusies Literatuur

494 494 494 494 495 495 495 495 496 496 496 496 497 497 497 498

Schizofreniespectrum- en andere psych0tische stoornissen

499

M.L.J.M. Eussen Inleiding Definities en begrippen Historiek Belang van het concept Diagnostische kenmerken Klinisch beeld en DSM-criteria Subtypering Ontwikkelingsaspecten Epidemiologie Prevalentie Etiologie en pathogenese Neurobiologische aspecten Diagnostisch onderzoek Differentiaaldiagnose Behandeling en begeleiding Farmacotherapie Psychoeducatie Gezinsbehandeling Cognitieve gedragstherapie Cognitieve functietraining (‘Cognitive Enhancement Therapy’) Schoolhervatting Signaleringsplannen Wettelijke kaders Beloop en prognose Conclusies Literatuur

500 500 500 501 501 501 502 505 505 505 506 507 508 509 510 512 514 514 515 515 515 516 516 516 517 517

Persoonlijkheidsstoornissen

521

N.B. Tromp, F. Boer, J. Hutsebaut, K. Catthoor, N. Op ’t Veld, S. Hartman-Faber Inleiding Plaatsbepaling Definitie en globale beschrijving Persoonlijkheidsstoornissen bij kinderen en jeugdigen Historiek Belang van het concept BPS Normale, abnormale en gestoorde persoonlijkheid

522 522 522 522 523 523 524


Diagnostische kenmerken Klinisch beeld DSM-5 criteria Ontwikkelingsaspect Comorbiditeit Epidemiologie Prevalentie Demografische verschillen Etiologie en pathogenese Biologische invalshoek Cognitieve invalshoek Omgevingsinvloeden Geïntegreerde verklaringsmodellen Diagnostisch onderzoek Diagnostisch proces Differentiaaldiagnose Behandeling en begeleiding Psychoeducatie Contextregulatie Psychotherapie Ontwikkelingsspecifieke aandachtspunten Systeemtherapie Farmacotherapie Nazorg Beloop en prognose Conclusies Literatuur

XXII Stoornissen in het gebruik van middelen en niet-middelengebonden verslaving

524 524 525 525 526 526 526 526 526 527 528 528 528 529 529 530 530 530 531 532 533 534 534 535 535 535 535 539

V.M. Hendriks, A. Popma Inleiding Historiek Diagnostische kenmerken Klinisch beeld DSM-IV- en DSM-5 criteria Ontwikkelingsaspect: Verschillen tussen jeugdigen en volwassenen Psychiatrische comorbiditeit Epidemiologie Jeugdigen in het reguliere voortgezet onderwijs Jeugdigen in andere settings Etiologie en pathogenese Psychologische modellen Biologische modellen Omgevingsfactoren Diagnostisch onderzoek Differentiaaldiagnose Behandeling en begeleiding Preventie Behandeling Beloop en prognose Conclusies Literatuur

540 540 540 540 541 543 543 545 545 547 547 547 548 551 551 552 552 552 553 554 554 555

XXIII Verstandelijke beperking en kinderen jeugdpsychiatrische stoornissen

563

A. Vogels, M. Kasius Inleiding Definitie van de begrippen Historiek Belang van het concept: Verstandelijke beperking en kinderen jeugdpsychiatrie Diagnostische kenmerken Diagnostische kenmerken van verstandelijk beperking DSM-5 criteria voor verstandelijke beperking Inhoudelijke verschillen tussen DSM-IV en DSM-5


564 564 564 566 566 566 567 568

XXV

Comorbiditeit Diagnostische kenmerken van psychiatrische problemen bij kinderen met een verstandelijke beperking Epidemiologie Prevalentie van verstandelijke beperking Prevalentie van kinderen jeugdpsychiatrische stoornissen bij verstandelijke beperking Etiologie en pathogenese Etiologie van verstandelijke beperking Prenatale oorzaken Perinatale oorzaken Postnatale oorzaken Etiologie van gedragsproblemen bij verstandelijk beperkten Diagnostisch onderzoek van de verstandelijke beperking Psychologisch testonderzoek Etiologische diagnose Diagnostisch onderzoek bij kinder- jeugdpsychiatrische stoornissen en/of gedragsproblemen bij verstandelijke beperking Kinder- en jeugdpsychiatrisch onderzoek Behandeling en begeleiding Psychoeducatie Behandeling van de verstandelijke beperking Behandeling van kinderen jeugdpsychiatrische stoornissen en specifieke problemen bij verstandelijk beperkten Beloop en prognose Conclusies Literatuur

XXIV Spraak- en taalstoornissen, DCD en leerstoornissen E.C. van Doorn, M.G. Lechner-van de Noort, F. Verheij Inleiding Definitie van begrippen Historiek

Spraak- en taalstoornissen

Inleiding Diagnostische kenmerken van de taalstoornis Klinisch beeld Comorbiditeit Epidemiologie Etiologie en pathogenese Diagnostische kenmerken van de andere spraak- en taalstoornissen Diagnostiek en differentiaaldiagnose Behandeling en verwijzing Beloop en prognose

DCD (‘Developmental Coordination Disorder’) Inleiding Prevalentie Etiologie Comorbiditeit Diagnose Behandeling

Dyslexie

Inleiding Diagnostische kenmerken Klinisch beeld DSM-5 criteria Comorbiditeit Epidemiologie Prevalentie Etiologie en pathogenese Omgevingsinvloeden Diagnostisch onderzoek Behandeling en begeleiding Beloop en prognose

XXVI

568 569 569 569 570 570 570 570 572 572 572 577 577 579 580 580 582 582 583 585 590 590 590 597 598 598 599 601 601 601 601 602 602 602 604 605 605 606 606 606 607 607 607 607 607 608 608 608 608 609 609 610 610 610 611 611 612 612


Dyscalculie Inleiding Diagnostische kenmerken Prevalentie Etiologie en pathogenese Diagnostisch onderzoek Behandeling en begeleiding Beloop en prognose Conclusies Literatuur

XXV

Psychiatrie en crises

XXV-1 Suïcidaliteit F. Verheij, G. Portzky, M. Broekman, G.M.A. Westermann Inleiding Definitie van begrippen Historiek Normaal versus abnormaal Diagnostische kenmerken Klinisch beeld Ontwikkelingsaspect Epidemiologie Prevalentie Demografische verschillen Risicofactoren Beschermende factoren Preventie en vroegherkenning Suïcidaliteit als crisis Verbrede diagnostiek Behandeling en begeleiding Conclusies Literatuur

XXV-2 Zelfverwonding L.A.L. Claes, C. Oele Inleiding Diagnostische kenmerken Comorbiditeit Epidemiologie Etiologie en pathogenese Diagnostisch onderzoek Behandeling en begeleiding Algemene aspecten van behandeling Psychofarmaca Therapeutische benaderingen Conclusies Literatuur

XXV-3 Agressie incidenten M.W. Valenkamp, G.M.A. Westermann, S. Tremmery Inleiding Definitie, typering en prevalentie van agressie Impact van agressief gedrag Etiologie en risicofactoren Kenmerken van jeugdigen Kenmerken binnen de omgeving Kenmerken van het slachtoffer Preventie van agressie incidenten: een beleid van dynamische risicotaxatie Management van een acuut agressie incident Training, behandeling en medicamenteuze behandeling Agressie op school of binnen het gezin en de rol van de crisisdienst Conclusies


613 613 613 613 613 614 614 614 614 615 621 622 622 622 623 623 623 623 624 624 624 625 625 626 627 627 629 629 631 631 635 635 635 635 636 636 636 637 637 637 638 639 640 642 642 642 643 643 643 644 644 644 647 650 651 653

XXVII

Literatuur

654

XXVI Overige stoornissen

657

XXVI-1 Slaapstoornissen

658

F. Boer Inleiding Historiek Fysiologie van de slaap Slaapstoornissen – algemeen deel Prevalentie Diagnostiek Slaaphygiëne Stroomschema voor behandeling Slaapstoornissen – specifiek deel In- en doorslaapproblemen van zuigelingen en peuters (0-3 jaar) Inslaapproblemen op de basisschoolleeftijd (4-12 jaar) Inslaapproblemen in de adolescentie Versterkte slaapbehoefte Hypersomnia Slaapgebonden ademhalingsstoornis Narcolepsie Syndroom van Kleine-Levin Parasomnia’s NREM parasomnia’s REM parasomnia Nachtmerries Niet aan een specifieke fase gekoppelde parasomnia’s Bruxisme Hoofdbonken (‘jactatio capitis’) Rusteloze benen (‘restless legs’) Psychische stoornissen en slaap Depressie Angst- en dwangstoornissen ADHD Conclusies Literatuur

XXVI-2 Selectief mutisme F. Verheij Inleiding Definitie van begrippen Historiek Belang van het concept Normaal versus abnormaal Diagnostische kenmerken Klinisch beeld DSM-5 criteria Ontwikkelingsaspecten Epidemiologie Prevalentie Etiologie en pathogenese Diagnostisch onderzoek Differentiaaldiagnose Behandeling en begeleiding Ouder- en schooladvisering Psychofarmacotherapie Beloop en prognose Conclusies Literatuur

XXVIII

658 658 658 661 661 661 663 663 663 663 664 665 665 665 666 666 666 667 667 668 668 668 668 668 668 668 668 669 669 669 669 671 671 671 671 671 671 672 672 673 673 673 673 674 674 675 675 676 676 677 677 677


XXVI-3 Ticstoornissen en stereotypieën P. Hoekstra Inleiding Definitie van begrippen en globale beschrijving van het beeld Historiek Belang van het concept Normaal versus abnormaal Diagnostische kenmerken Klinisch beeld DSM-5 criteria Ontwikkelingsaspect: evolutie van het beeld met de leeftijd Comorbiditeit Epidemiologie Prevalentie Demografische verschillen Etiologie en pathogenese Biologische invalshoek Cognitieve invalshoek (waaronder neuropsychologie) Omgevingsinvloeden Diagnostisch onderzoek Differentiaaldiagnose Behandeling en begeleiding Psychoeducatie Afwachten/monitoren van beloop Accepteren/monitoren Gedragstherapie Psychofarmacotherapie Behandeling van de comorbiditeit Nazorg Beloop en prognose Conclusies Literatuur

XXVI-4 Genderidentiteitsstoornissen G. De Cuypere, P.T. Cohen-Kettenis Inleiding Historiek Diagnostische kenmerken Klinisch beeld Ontwikkelingsaspect: evolutie van het beeld met de leeftijd Comorbiditeit Epidemiologie Prevalentie Etiologie en pathogenese Biologische invalshoek Cognitieve invalshoek Psychosociale omgevingsfactoren Geïntegreerde verklaringsmodellen Diagnostisch onderzoek Differentiaaldiagnose Behandeling en begeleiding bij kinderen Psychoeducatie Psychologische/psychiatrische behandeling Individuele psychotherapie/gezinstherapie/schoolinterventies Ouderbegeleiding Nazorg Behandeling en begeleiding bij jeugdigen Psychologische / psychiatrische behandeling rekening houdend met de genderdysforie Psychologische behandeling of begeleiding / psychiatrische behandeling bij jeugdigen zonder wens tot geslachtsaanpassing Psychoeducatie Beloop en prognose Conclusies Literatuur


680 680 680 680 680 680 680 680 681 681 682 682 682 682 682 682 684 684 684 685 685 686 686 686 686 687 688 688 688 688 688 691 691 691 691 691 692 692 693 693 693 693 694 694 694 694 695 695 695 695 695 695 696 696 696 696 696 697 697 697

XXIX

XXVI-5 Schoolweigering F. Verheij Inleiding Definitie van begrippen Historiek Diagnostische kenmerken Klinisch beeld Epidemiologie Prevalentie Etiologie en pathogenese Diagnostisch onderzoek Differentiaaldiagnose Behandeling en begeleiding Cognitieve gedragstherapie Psychofarmacotherapie Klinische behandeling Beloop en prognose Conclusies Literatuur

700 700 700 701 701 701 701 701 702 703 704 704 705 707 707 707 708 708

Trefwoordenregister

711

735

XXX

Over de auteurs


Over de auteurs

Guy Berden, kinderen jeugdpsychiater, was van 1982 tot 1999 verbonden aan de afdeling kinderen jeugdpsychiatrie van het Erasmus MC. Sinds maart 1999 is hij voorzitter Raad van Bestuur van Triversum, centrum voor kinderen jeugdpsychiatrie in Noord Holland. Tevens was hij van juli 2013 tot maart 2014 opleider voor het aandachtsgebied kinderen jeugdpsychiatrie. Babette van Beusekom is kinderen jeugdpsychiater en coördinator van het team voor Consultatieve en liaison kinderen jeugdpsychiatrie van de afdeling Kinder- en Jeugdpsychiatrie/ psychologie van het Erasmus MC-Sophia te Rotterdam. Frits Boer is sedert 1 december 2009 emeritus hoogleraar kinderen jeugdpsychiatrie aan het AMC te Amsterdam. Marieke Broekman, kinderen jeugdpsychiater, is sinds januari 2011 werkzaam als teampsychiater bij het JeugdFact team van Parnassia te Den Haag. Hiervoor was zij werkzaam bij Brijder Verslavingszorg en De Jutters te Den Haag. Kirsten Catthoor is psychiater en was gedurende acht jaar werkzaam in de adolescentenkliniek van Psychotherapeutisch Centrum De Viersprong. Laurence Claes is klinisch psychologe en gedragstherapeute. Zij is als hoofddocent verbonden aan de Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen van de KU Leuven. Peggy Cohen-Kettenis is sedert 1 augustus 2013 emeritushoogleraar medische psychologie. Zij was directeur van het Kennis- en Zorgcentrum voor Genderdysforie en hoofd van de afdeling Medische Psychologie en Medisch Maatschappelijk Werk van het VU medisch centrum te Amsterdam. Griet De Cuypere is psychiater, was als kliniekhoofd verbonden aan de Adolescentenafdeling Universitaire Dienst Psychiatrie Gent van 1988-2002. Ze is sinds 1985 coördinator van het genderteam van het Universitaire Ziekenhuis Gent. Emma van Daalen is kinderen jeugdpsychiater en is verbonden aan de zorglijn ontwikkelingsstoornissen van de afdeling Psychiatrie van het Universitair Medisch Centrum Utrecht. Marina Danckaerts is deeltijds hoogleraar kinderen jeugdpsychiatrie aan de KU Leuven. Zij is diensthoofd van de dienst kinderen jeugdpsychiatrie van het Universitair Psychiatrisch Centrum van de KU Leuven, met campus UZ Leuven en campus UC-Kortenberg. Dirk Deboutte is sedert 1 oktober 2011 emeritus hoogleraar kinderen jeugdpsychiatrie. Hij was werkzaam aan de Universiteit Gent en de Universiteit Antwerpen. Hij was tevens hoofd van het Universitair Centrum Kinder- en Jeugdpsychiatrie – ZNA te Antwerpen. Gwen Dieleman is kinderen jeugdpsychiater en integraal medisch unithoofd van een polikliniek. Zij is verbonden aan de afdeling Kinder- en jeugdpsychiatrie/psychologie van het Erasmus MC te Rotterdam. Bram Dierckx is als kinderen jeugdpsychiater werkzaam op de afdeling Kinder- en Jeugdpsychiatrie/psychologie van het Erasmus MC te Rotterdam. Daarnaast is hij in opleiding tot klinisch farmacoloog.

736

Frida van Doorn is GZ-psycholoog in opleiding tot klinisch psycholoog. Zij werkt op de polikliniek Kinder- en Jeugdpsychiatrie/psychologie van het Erasmus MC te Rotterdam. Nils Duits, kinderen jeugdpsychiater, is hoofd kwaliteit en vernieuwing van het Nederlands Instituut Forensische Psychiatrie en Psychologie te Utrecht. Hij is geregistreerd als rapporteur pro Justitia van jeugd en volwassenen en is docent en super visor rapportage pro Justitia. Jan van der Ende is als onderzoeker verbonden aan de afdeling Kinder- en Jeugdpsychiatrie/psychologie van het Erasmus MC te Rotterdam. Mart Eussen is opleider aandachtsgebied kinderen jeugdpsychiatrie bij Yulius. Hij is verbonden aan de divisie kinderen jeugdpsychiatrie van Yulius, acute en intensieve zorg, te Dor drecht en Barendrecht. Teun van Gelder is opgeleid als internist en heeft sinds 2010 een aanstelling als hoogleraar Klinische Farmacologie binnen het Erasmus MC te Rotterdam. Tiejo van Gent is kinderen jeugdpsychiater en verbonden aan Koninklijke Kentalis, landelijke onderwijs- en zorginstelling voor kinderen, jongeren en volwassenen met beperkingen in horen en communiceren. Sjouk Hartman-Faber, kinderen jeugdpsychiater, was verbonden aan het Psychotherapeutisch Centrum De Viersprong te Halsteren. Vincent Hendriks is hoofd van het PARC, het onderzoeksinstituut van Brijder Verslavingszorg te Den Haag en sinds 1986 als hoofdonderzoeker betrokken bij de opzet en uitvoering van een groot aantal onderzoeken op het gebied van verslaving en de effectiviteit van verslavingsbehandeling bij zowel jeugdigen als volwassenen. Pieter Hoekstra is Universitair Hoofddocent bij de afdeling Psychiatrie van het UMCG te Groningen en kinderen jeugdpsychiater bij Accare Universitair Centrum Kinder- en Jeugdpsychiatrie te Groningen. Joost Hutsebaut promoveerde aan de KU Leuven en is klinisch psycholoog. Hij is als behandelaar en onderzoeker sinds 2004 verbonden aan de Viersprong. Daarnaast werkt hij sinds 2010 ook voor het Kenniscentrum Persoonlijkheidsstoornissen. Marianne Kasius is psychiater. Zij is werkzaam bij MFC de Banjaard voor diagnostiek en behandeling van kinderen en adolescenten met een licht verstandelijke handicap en psychiatrische stoornis te Den Haag. Mijke Lambregtse-van den Berg heeft een aanstelling als psychiater en kinderen jeugdpsychiater binnen het Erasmus MC te Rotterdam, alwaar zij de combipoli Psychiatrie/Kinder- en Jeugdpsychiatrie coördineert. Marja Lechner-van de Noort is als klinisch psycholoog verbonden aan de afdeling KNO/Gehoor- en Spraakcentrum van het Erasmus Medisch Centrum te Rotterdam.


Monique van Lier is kinderen jeugdpsychiater/psychotherapeut. Zij is werkzaam op de Polikliniek voor Infant Mental Health en binnen de Polikliniek voor Lichamelijke Klachten van de Afdeling Kinder- en Jeugdpsychiatrie/psychologie van het Erasmus MC-Sophia Kinderziekenhuis te Rotterdam. Ramon J.L. Lindauer is als kinderen jeugdpsychiater/systeemtherapeut werkzaam bij het Centrum voor Trauma en Gezin van De Bascule, academisch centrum voor kinderen jeugdpsychiatrie te Amsterdam, en afdelingshoofd Kinder- en Jeugdpsychiatrie bij het AMC. Zijn onderzoeksspeerpunten zijn psychotrauma en kindermishandeling. Walter Matthys is emeritus hoogleraar aan de Universiteit Utrecht en was kinderen jeugdpsychiater bij het Universitair Medisch Centrum Utrecht. Pieter de Nijs is kinderen jeugdpsychiater bij de afdeling Kinder- en Jeugdpsychiatrie/-psychologie van Erasmus MC-Sophia te Rotterdam, coördinator van de polikliniek ontwikkelingsstoornissen en onderwijscoördinator. Hij promoveerde in 2009 op onderzoek naar de taxonomie van disruptieve stoornissen. Charlotte Oele is klinisch psycholoog en psychotherapeut. Zij is werkzaam binnen de kliniek en de deeltijdbehandeling voor jongeren van 14 tot 21 jaar met persoonlijkheidsstoornissen (of in ontwikkeling) bij Yulius, locatie De Kreek te Dordrecht. Nicole Op ’t Veld was als klinisch psycholoog kinderen en jeugd verbonden aan Psychotherapeutisch Centrum De Viersprong te Halsteren. Arne Popma is hoofd van de afdeling kinderen jeugdpsychia trie van het VUmc. Tevens is hij werkzaam als kinderen jeugdpsychiater bij De Bascule. Als hoogleraar forensische psychiatrie is hij verbonden aan de Rechtenfaculteit te Leiden.

Annik Simons is als kinderen jeugdpsychiater werkzaam op de zorgeenheid eetstoornissen van de Universitaire Kinder- en Jeugdpsychiatrie Antwerpen - Ziekenhuis Netwerk Antwerpen en is tevens verbonden aan CAPRI Jeugd van de Universiteit Antwerpen. Zij is auteur van “De survivalgids voor kinderen met overgewicht”. Jean Steyaert is als kinderen jeugdpsychiater verbonden aan de afdeling Kinder- en Jeugdpsychiatrie van het Universitair Psychiatrisch Centrum KU Leuven en hoofddocent aan de KU Leuven. Arjan Theil is kinderen jeugdpsychiater en lid raad van bestuur bij De Jutters, centrum voor Jeugd-GGZ Haaglanden. Sabine Tremmery is als docent verbonden aan de KU Leuven. Ze is als kinderen jeugdpsychiater werkzaam op de forensische jeugdafdeling van het UPC KU Leuven, campus Kortenberg. Noor Tromp werkt als klinisch wetenschappelijk onderzoeker bij Triversum, Centrum voor Kinder- en Jeugdpsychiatrie. Zij is in 2010 gepromoveerd op een onderzoek naar persoonlijkheidspathologie bij jongeren. Marije Valenkamp is als onderzoeker verbonden aan de afdeling Kinder- en Jeugdpsychiatrie/psychologie van het Erasmus MC te Rotterdam. Tevens is zij werkzaam als senior adviseurmethodeontwikkelaar bij Van Montfoort te Woerden. Fop Verheij is sedert 1 september 2014 emeritus-hoogleraar kinderen jeugdpsychiatrie. Hij was verbonden aan de afdeling Kinder- en Jeugdpsychiatrie/psychologie van het Erasmus MC te Rotterdam. Frank Verhulst is hoogleraar kinderen jeugdpsychiatrie. Hij is hoofd van de afdeling Kinder- en Jeugdpsychiatrie/psychologie van het Erasmus MC te Rotterdam.

Gwendolyn Portzky is docent Medische Psychologie aan de Faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen van de Universiteit Gent. Zij is tevens de coördinator van het Vlaams Expertisecentrum Suïcidepreventie en van de Eenheid voor Zelfmoordonderzoek van de Universiteit Gent. Zij werkt als cognitief-gedragstherapeut binnen het Centrum voor Eetstoornissen van het Universitair Ziekenhuis Gent.

Janne Visser is kinderen jeugdpsychiater en programmaleider zorglijn Infants bij Karakter Universitair Cluster Nijmegen. Daarnaast is zij consulent voor jonge kinderen bij Entrea (jeugdzorg) en de Driestroom (zorg aan mensen met een beperking) in de regio Nijmegen. Naast haar klinisch werk doet Visser onderzoek naar psychopathologie bij deze leeftijdsgroep.

Sarah Van Ransbeek is kinder-en jeugdpsychiater, verbonden aan de dienst infantpsychiatrie van de Universitair Psychiatrische Centrum – KU Leuven.

Annick Vogels is docent aan de KU Leuven. Zij is verbonden aan het Centrum Menselijke Erfelijkheid van het Universitair Ziekenhuis Gasthuisberg te Leuven.

Catrien Reichart is als kinderen jeugdpsychiater, opleider kinderen jeugdpsychiatrie en opleider psychotherapie werkzaam bij Curium-LUMC te Oegstgeest.

Dirk van West, kinderen jeugdpsychiater, Universitair Centrum Kinder- en Jeugdpsychiatrie Antwerpen (UKJA), ZiekenhuisNetwerk Antwerpen, docent Faculteit Psychologie en Educatiewetenschappen, VUB, Brussel en gastprofessor Faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen, UA, Antwerpen.

Eric Schoentjes is hoofd van de Afdeling Kinder- en Jeugdpsychiatrie van het Universitair Ziekenhuis Gent en coördinerende stagemeester voor de opleiding Kinder- en Jeugdpsychiatrie aan de Universiteit Gent. Hilde Sijmons is kinderen jeugdpsychiater en revalidatiearts. Zij is verbonden aan de dienst Kinder- en Jeugdpsychiatrie van het UPC KU Leuven, campus UZ Leuven. Ze behartigt de ambulante werking voor kinderen en jongeren met angst-, dwang-, depressieve en bipolaire stoornissen.

Over de auteurs

George Westermann is als kinderen jeugdpsychiater, opleider aandachtsgebied kinderen jeugdpsychiatrie en manager zorg verbonden aan Orbis GGZ, afdeling Kinderen en Jeugdigen te Sittard-Geleen.

737

Onder de redactie van F.C. Verhulst, F. Verheij en M. Danckaerts zijn de voorheen drie afzonderlijke uitgaven (Onderzoek en Diagnostiek (redactie F.C. Verhulst en F. Verheij), Psychopathologie (redactie F.C Verhulst, F. Verheij en in de laatste editie met R.F. Ferdinand) en Behandeling en Begeleiding (redactie F. Verheij en F.C. Verhulst) samengebracht tot een waardevolle uitgave met een schat aan informatie voor iedere (aankomend) kinderen jeugdpsychiater en voor andere professionals die betrokken zijn bij de geestelijke gezondheidsproblemen van kinderen en jeugdigen.

9 789023 253556

Verhulst, Verheij, Danckaerts (red.)

De DSM-5 terminologie is in de tekst verwerkt en er wordt veel aandacht besteed aan een aspect dat de kinderen jeugdpsychiatrie onderscheidt van de volwassenenpsychiatrie: de ontwikkeling. Ontwikkelingsaspecten zijn cruciaal voor het begrijpen van het ontstaan, de aard en de behandeling van geestelijke gezondheidsproblemen van kinderen en jeugdigen. Dit geldt ook voor de rol van het gezin. Diagnostiek en behandeling in de kinderen jeugdpsychiatrie kunnen niet plaatsvinden zonder de gezinscontext daarbij te betrekken.

Kinder en Jeugdpsychiatrie

Kinder- en Jeugdpsychiatrie is hét Nederlandstalige standaardwerk binnen haar vakgebied. De uitgave doet recht aan de enorme kennis-evolutie van de laatste jaren en biedt een wetenschappelijk gefundeerd overzicht van de kinderen jeugdpsychiatrie. Van onderzoek en diagnostiek, tot psychopathologie en behandeling en begeleiding; Kinder- en Jeugdpsychiatrie biedt de concrete vertaling van wetenschappelijke kennis naar de dagelijkse praktijk in deze prachtige, Nederlandstalige uitgave waarbij zowel Nederlandse als Vlaamse auteurs betrokken zijn.

F.C. Verhulst, F. Verheij, M. Danckaerts (red.)

Kinder en Jeugd psychiatrie

F.C. Verhulst, F. Verheij, M. Danckaerts (red.) Kinder en Jeugd psychiatrie

Recommend Documents