FAP (Familiale adenomateuse polyposis)
Kenmerken Familiale Adenomateuse Polyposis (FAP) wordt gekenmerkt door het vóórkomen van honderden tot duizenden poliepen in de dikke darm (colon en rectum). De eerste poliepen ontstaan meestal vanaf de leeftijd van tien jaar, maar soms ook veel later. Bij de meerderheid van de FAP-patiënten treden er op latere leeftijd ook poliepen op in de twaalfvingerige darm (duodenum) en in de maag; deze worden echter slechts bij een minderheid kwaadaardig. In sommige families treden er ook symptomen op buiten het maag-darmkanaal. Het gaat hier vooral om goedaardige bindweefseltumoren die echter wel problemen kunnen opleveren als ze andere structuren wegdrukken. FAP komt voor bij 1 op 7000 individuen en ligt aan de basis van ongeveer 1% van alle dikdarmkankers.
Erfelijkheid Bij de grote meerderheid van patiënten met FAP wordt een mutatie in het APC-gen op de lange arm van chromosoom 5 vastgesteld. FAP wordt meestal overgeërfd van een ouder die de aandoening heeft. Alle nakomelingen van een FAP-patiënt hebben 50% kans om eveneens de karakteristieke poliepen te ontwikkelen. Deze manier van overerving wordt 'autosomaal dominant' genoemd. Ongeveer één derde van de FAP-patiënten hebben geen aangetaste ouder: zij zijn zelf de eerste aangetaste persoon in hun familie. Men spreekt dan van een nieuwe mutatie bij deze persoon. Zij kunnen de ziekte wel doorgeven aan hun kinderen. De penetrantie van de APCmutaties is ongeveer 100%: de ziekte komt dus ongeveer altijd tot uiting indien de mutatie aanwezig is.
Preventie Aan alle nakomelingen van een FAP-patiënt wordt aangeraden om jaarlijks hun dikke darm te laten onderzoeken (coloscopie) en dit vanaf de leeftijd van tien à twaalf jaar. Zolang er slechts enkele poliepen aanwezig zijn, worden die gedurende de coloscopie al verwijderd, zodat ze niet verder kunnen ontaarden. Wanneer de karakteristieke darmpoliepen in grote aantallen gevonden worden, wordt aangeraden de dikke darm preventief te laten verwijderen. Meestal is dit tussen 15 en 25 jaar. Vanaf de leeftijd van 30 jaar wordt ook aanbevolen om de twee jaar een onderzoek van de maag en de twaalfvingerige darm (gastroduodenoscopie) te laten uitvoeren. Wie meer informatie wenst over deze aandoening kan de informatiebrochure aanvragen die uitgegeven werd door de Belgische "Familial Adenomatous Polyposis Association".
Predictieve test Indien in een familie via DNA-onderzoek de genetische afwijking voor FAP opgespoord is bij een aangetast familielid, dan kunnen de niet aangetaste familieleden die dat wensen via een predictieve test te weten komen of ze al dan niet drager zijn van deze afwijking in hun erfelijk materiaal. De predictieve DNA-test gebeurt steeds in een genetisch centrum, verbonden aan een universitair ziekenhuis. Een multidisciplinair team heeft er aandacht voor de emotionele factoren die een rol spelen bij de beslissing en voor de behoeften, de vragen en de zorgen die een mogelijke confrontatie met FAP kan oproepen (zie ook protocol). Gezien de leeftijd waarop de eerste poliepen verschijnen en gezien de beschikbare preventieve maatregelen, worden ook Centrum Menselijke Erfelijkheid, UZ Leuven 26 november 2008
1
minderjarigen (vanaf 10 à 12 jaar) predictief getest voor FAP. Bij een persoon die de mutatie voor FAP niet geërfd heeft, zijn de preventieve medische onderzoeken niet langer nodig. De dragers van een mutatie worden gestimuleerd om getrouw de medische follow-up onderzoeken te laten uitvoeren.
Naast de autosomaal dominante vorm van FAP is er een zeldzame vorm met een andere overervingswijze die veroorzaakt wordt door mutaties in het MYH-gen. De symptomen en het ziekteproces zijn ongeveer hetzelfde als bij de autosomaal dominante vorm van FAP. De nakomelingen van een patiënt met de zeldzame, niet-dominante vorm hebben een veel kleiner risico om dezelfde aandoening te krijgen.
Auteurs van de informatieve tekst en contactadres Leden van Psychosociale Genetica, van Klinische Genetica en van het multidisciplinair team voor genetisch testen voor deze aandoening hebben meegewerkt aan de totstandkoming van deze tekst.
Contactadres Centrum voor Menselijke Erfelijkheid U.Z.Gasthuisberg Herestraat 49 3000 Leuven (België) Psychosociale Genetica Prof. Gerry Evers-Kiebooms, psychologe (016 34 58 67) Dr. Lieve Denayer, psychologe (016 34 58 74) Andrea Boogaerts, sociaal verpleegkundige (016 34 58 97) Kristien Philippe, verpleegkundige (016 34 58 97) URL: http://www.kuleuven.ac.be/PsychoGen
Klinische Genetica Prof. E. Legius, klinisch geneticus (016 34 58 93) Dr A. Vogels, kinderpsychiater (016 34 60 38) URL: http://www.uzleuven.be/cme
Centrum Menselijke Erfelijkheid, UZ Leuven 26 november 2008
2
Protocol
predictieve test voor FAP bij volwassenen
Enkel van toepassing op leden van families waar de verantwoordelijke mutatie gevonden werd bij aangetaste familieleden.
Periode vóór de testaanvraag tot en met mededeling van het testresultaat Erfelijkheidsraadpleging (klinisch geneticus en verpleegkundige) • Volledige counseling over: - het erfelijkheidsrisico (uitleg over de gevonden mutatie en de betekenis hiervan) - de predictieve test - de testprocedure en de opties na het testresultaat •
Bloedname
Gesprek met psycholoog (- algemene evaluatie) - beleving van het risico op kanker - motieven en verwachtingen ivm predictieve test - exploratie van de mogelijke psychologische betekenis van een slecht resultaat Bijeenkomst van het multidisciplinair team voor de bespreking van de testvragen DNA Analyse Mededeling van het testresultaat (klinisch geneticus en verpleegkundige) • De implicaties van het testresultaat worden besproken, met aandacht voor de emotionele betekenis ervan en voor de noodzakelijke medische follow-up. • Bij de dragers van een mutatie wordt een coloscopie gepland. Voor de verdere medische opvolging wordt contact opgenomen met de verwijzende arts. Een geschreven verslag met het testresultaat wordt naar de behandelende arts gestuurd.
Periode na de test: medische en psychosociale follow-up voor dragers van de mutatie Medische follow-up door de verwijzende arts • Coloscopie, jaarlijks te herhalen. • Indien de typische darmpoliepen in grote aantallen gevonden worden, wordt een operatie (totale colectomie met ileorectale of bij voorkeur ileoanale anastomose) gepland. • Aansluitend bij de operatie gebeurt een eerste gastroduodenoscopie. Indien hierbij geen poliepen gevonden werden, wordt dit onderzoek opnieuw aangeboden op 30 jaar, en nadien om de twee jaar. Centrum Menselijke Erfelijkheid, UZ Leuven 26 november 2008
3
Psychosociale follow-up wordt gepland afhankelijk van de specifieke situatie
Protocol
predictieve test voor FAP bij adolescenten (vanaf 10 à 12 jaar)
Enkel van toepassing op leden van families waar de verantwoordelijke mutatie gevonden werd bij de aangetaste ouder. Er wordt aangeraden dat de adolescent deze procedure samen met zijn ouders doorloopt.
Periode vóór de testaanvraag tot en met mededeling van het testresultaat Erfelijkheidsraadpleging (klinisch geneticus en verpleegkundige) • Volledige counseling over: - het erfelijkheidsrisico (uitleg over de gevonden mutatie en de betekenis hiervan ) - de predictieve test - de testprocedure en de opties na het testresultaat Deze uitleg wordt aangepast aan het niveau van de adolescent. • Bloedname
Gesprek met psycholoog voor de ouders en met de kinderpsychiater voor de adolescent - Beleving van het risico op kanker - Motieven en verwachtingen ivm predictieve test - Exploratie van de mogelijke psychologische betekenis (voor de ouders en de adolescent) in geval van een slecht resultaat
Bijeenkomst van het multidisciplinair team voor de bespreking van de testvragen DNA Analyse
Mededeling van het testresultaat (klinisch geneticus en verpleegkundige) • De implicaties van het testresultaat worden besproken, met aandacht voor de emotionele betekenis ervan en voor de noodzakelijke medische follow-up. • Bij de dragers van een mutatie wordt een eerste coloscopie gepland. Voor de verdere medische opvolging wordt contact opgenomen met de verwijzende arts. Een geschreven verslag met het testresultaat wordt naar de behandelende arts opgestuurd.
Centrum Menselijke Erfelijkheid, UZ Leuven 26 november 2008
4
Periode na de test: medische en psychosociale follow-up voor dragers van de mutatie Medische follow-up door de verwijzende arts Coloscopie, vanaf 12-jarige leeftijd jaarlijks te herhalen. Indien de typische darmpoliepen in grote aantallen gevonden worden, wordt een operatie (totale colectomie met ileorectale of bij voorkeur ileoanale anastomose) gepland. Het tijdstip van de operatie hangt af van de grootte en de histologie van de poliepen. Meestal is een operatie nodig rond de18 jaar. Aansluitend bij de operatie gebeurt een eerste gastroduodenoscopie. Indien hierbij geen poliepen gevonden werden, wordt dit onderzoek opnieuw aangeboden op 30 jaar, en nadien om de twee jaar. Psychosociale follow-up (psycholoog en verpleegkundige) In de loop van de eerste week na het mededelen van het testresultaat wordt telefonisch contact opgenomen met de ouders om de eerste verwerking van het testresultaat te bespreken. Na een maand wordt aan alle adolescenten met een mutatie een afspraak gegeven voor een follow-up gesprek. Ongeveer één jaar na de mededeling van het testresultaat, en opnieuw na ongeveer vijf jaar, worden zij nogmaals uitgenodigd op het CME, om de psychische en sociale gevolgen van het testresultaat te bespreken. Uiteraard worden indien dit nodig blijkt bijkomende gesprekken voorzien. Belangrijke opmerking: Als er in dezelfde periode vraag is naar een predictieve test voor meer dan één kind in hetzelfde gezin, kunnen alle vragen tesamen besproken worden in de erfelijkheidsraadpleging. Het gesprek met de kinderpsychiater en de psycholoog wordt steeds voor ieder kind afzonderlijk gepland. Om praktische redenen kunnen verschillende gesprekken op dezelfde dag gepland worden.
Centrum Menselijke Erfelijkheid, UZ Leuven 26 november 2008
5
