FAMILIE(VERHOUDINGEN)
Inleiding door Marian Ploegmakers – mei 2011
Leedvermaak Een film die ons in deze mei dagen opnieuw confronteert met de onuitwisbare herinneringen aan de WOII en gevolgen ervan die op velerlei manieren in families voortleven. Leedvermaak is een film van Frans Weisz uit 1989, die na ruim 20 jaar nog niets van zijn geflonker, geheimzinnigheid en vitaliteit heeft verloren. De film is gebaseerd op het gelijknamige toneelstuk van Judith Herzberg uit 1982 die ook het script heeft geschreven. Lea en Nico trouwen beiden voor de tweede keer. Het gaat om een trouwpartij in een joodse familie die door de oorlog beschadigd is en de oorlog overleefd heeft. Simon en Ada, de vader en moeder van de bruid Lea zijn teruggekomen uit Auschwitz maar veel familieleden zijn vermoord waaronder de moeder van Nico, de bruidegom en de ouders van zijn ex Dory. Zoals bij familierituelen gebruikelijk is zijn de afwezigen voortdurend onuitgesproken of vanzelfsprekend aanwezig. Ook de niet joodse familieleden en gasten zijn door de oorlog getekend zoals de onderduikmoeder van Lea, Riet. en de vader van Nico, Zwart met zijn tweede vrouw, de stiefmoeder van Nico, Duifje. Alexander, de ex man van Lea legt het festijn met een camera vast, daardoor kijk je van binnen naar buiten en van buiten naar binnen. De film geeft een fascinerend beeld van de ingewikkelde familieverhoudingen die vragen om een genogram/stamboom. Rolbezetting: . Simon en Ada, (Peter Oosthoek en Kitty Courbois) Lea en Nico (Catherine Ten Bruggecate en Pierre Bokma). onderduikmoeder van Lea, Riet, (Annet Nieuwenhuijzen) en de vader van Nico, Zwart (Rijk de Gooier) met zijn tweede vrouw, de stiefmoeder van Nico, Duifje (Sigrid Koetse) De film werd bekroond met 3 gouden kalfprijzen (voor de beste regie, acteur, actrice) Psychoanalytisch bezien zijn er in deze film tal van invalshoeken. Ik wil iets vertellen over de psychologische effecten van trauma en driehoeksrelaties.
Traumatische ervaringen hebben niet alleen invloed op de identiteitsontwikkeling en hechting maar kunnen doorspelen in alle relaties en transgenerationeel worden overgedragen. Speciaal in driehoeksrelaties worden jaloezie, afgunst, rivaliteit, verlangen en woede erdoor gekleurd. Tegelijkertijd wordt de veerkracht door trauma maximaal gemobiliseerd omdat er soms verrassende overlevingstactieken ontstaan. Trauma: In de loop van de vorige eeuw is er psychoanalytisch heel verschillend gedacht over trauma. Aanvankelijk was Freud van mening dat sexuele trauma’s de oorzaak vormden van psychopathologie maar hij heeft dit (in 1905) herzien en zijn theorieen gebaseerd op intrapsychische ontwikkelingen. Tijdens en na de tweede wereldoorlog werd opnieuw schokkend duidelijk wat voor destructief effect trauma’s hebben zowel op de ontwikkeling van kinderen als volwassenen. (anna freud, observeerde dit in haar opvanghuis voor oorlogswezen; bowlby ontwierp zijn hechtingstheorieen op basis van wat hij waarnam na scheiding van kinderen van hun ouders, keilson behandelde ondergedoken kinderen; kogan beschreef in israël de analytische behandelingen van slachtoffers van de holocaust; bion de shellshock bij soldaten) Oorlog leidt tot decivilisatie (Swaan) en tast de basisveiligheid aan. (Gomperts) Trauma’s als angst, pijn, honger, geweld, moord, scheiding, verlies en verlating zijn altijd teveel voor de fysieke en psychische draagkracht van mensen. Hierdoor worden overlevingsmechanismen in werking gezet die verstrekkende gevolgen hebben voor de neurofysiologie en functioneren van het brein. Trauma leidt tot FIGHT, FLIGHT, FRIGHT. VECHTEN, VLUCHTEN, VERLAMMEN, VERSTIJVEN, VERVREEMDEN, VERGETEN. Het gaat om gezonde afweerreacties en afweermechanismen, coping mechanisme om iets wat onverdraaglijk is te overleven, te dissocieren en uit het geheugen te bannen. Dat lukt vaak verbazend goed zoals ook in de film te zien is. Maar op onverwachte momenten door stress of een bepaalde trigger treedt er een herbeleving op. Dat overkomt Ada bij een kaartcontrole in de tram. Er ontstaat kortsluiting; zij is weer terug in de duitse realiteit; de
tijd staat stil en ze wordt door een politieauto teruggebracht. Er wordt wat lacherig over gedaan over de tijd die zij regelmatig kwijt is omdat het te pijnlijk is. Door trauma raak je meer kwijt dan tijd alleen; meer dan geliefden en familiebanden. Ook je veiligheid, trots, eigenwaarde en toekomst is in het geding. Wat je overkomt is schaamtevol, vernederend en schuldbeladen. Het grijpt in in je identiteit, je wordt iemand anders. Dit geldt natuurlijk ook voor kinderen die moesten onderduiken. Die verloren hun naam, hun ouders, broers en zusjes, kleding, religie, school, vriendjes. In het beste geval in ruil voor enige affectie die ze erdoorheensleepten. Na de oorlog konden deze processen ook bij hereniging niet teruggedraaid en hersteld worden. Een van de overlevingsmanieren is er overheenleven, niet bij stilstaan, niet over hebben, ontkennen, loochenen, vernieten, vernietigen. Dat betekent dat je niet mag zien wat er te zien is , niet mag horen wat er te horen is, niet mag zeggen wat er te zeggen is, niet mag voelen wat er te voelen is en niet mag weten wat er te weten valt. Je kunt je egofuncties dus niet gebruiken, dat verandert je identiteit. Kinderen die in deze sfeer opgroeien voelen haarfijn aan dat ze ouders in het ongerede brengen als ze dit taboe doorbreken. Maar vroeger of later zijn er altijd kinderen die het geheim doorbreken en vragen stellen. Soms hebben ouders een leven nodig om de woorden te vinden om deze vragen te beantwoorden. (The cry of the mute children, Kogan) Soms komt het er nooit van tot een kind de confrontatie aangaat. (zoals Nico met zijn vader Zwart) Vanuit het hechtingsperspectief is het begrijpelijk dat trauma effect heeft op de gehechtheidsstijlen. Zowel de gereserveerde hechtingsstijl waar bij iemand zich zeer zelfstandig opstelt: ‘niks aan de hand; ik doe het wel zelf’ en zich bij stress terugtrekt en afstand neemt. (Dory) Of angstig ambivalent: beurtelings aanklampend en niet alleen kunnen zijn. Of overspoeld worden door woede als de angst voor dreigende verlating te groot wordt; wat weer tot breuken leidt. (Lea) Onveiligheid geeft stress. Dat leidt tot een bepaalde fysiologische arousal.
Een grondstemming van geprikkeldheid die bij spanning, verjaardagen en partijen, alcohol, tot irritatie en razernij leidt. Of een grondstemming van alertheid die bij stress tot alarm/wantrouwen/ paranoia en paniek leidt. Transgenerationele overdracht: Lange tijd is er gedacht dat oorlogstrauma’s van de ene op de andere generatie overgedragen zouden worden. Dat is niet zonder meer het geval. Onderzoek in israel (Yzendoorn) heeft uitgewezen dat slachtoffers van de holocaust in merendeel een veilige gehechtheid aan hun kinderen overdragen. Behalve in een klein percentage als er sprake is van psychiatrische problematiek. Ander interessant onderzoek aan de hampstead clinic in londen heeft aangetoond dat moeders met een traumatische voorgeschiedenis zeer wel veilig gehechte kinderen hadden. Dit bleek af te hangen van het feit dat zij zelf enige reflectie- een verhaal- hadden over hun traumatische ervaringen. Dit heeft te maken met veerkracht/resilience. Zoals Winnicott beschreef zijn kinderen instaat in hun ontwikkeling een transitional space te maken waar zij zich in hun fantasie kunnen terugtrekken die maakt dat zij zichzelf kunnen troosten in barre tijden. Deze speelruimte is de basis is voor verbeelding, verhalen, poezie, muziek, film, creativiteit en humor. ‘field of repair’ Maar in de speelruimte is ook de plaats voor spelletjes, vals spel, vuil spel (Green) om de machteloosheid kwijt te kunnen: ‘field of control’ Veerkracht is het natuurlijk vermogen om te herstellen van de rampen in het bestaan. Het is ook de basis voor therapie als de gewone veerkracht niet toereikend is. Psychoanalyse en psychotherapie maakt ook gebruik van deze tussenruimte om toegang te krijgen tot het onbewuste in de associatieve therapeutische relatie. In de film staat therapie ter discussie. Ada denkt erover om in therapie te gaan en komt hierdoor in ernstig conflict met Simon die dit als verraad en in de steek gelaten beleeftt. Het is lang omstreden geweest welke vorm van therapie geeigend is voor psychotrauma, en nog. Of dit in een vorm van katharsis moet; (LSD zoals Bastiaans) of dat het delen van de traumatische ervaringen corrigerend werkt waarbij de therapeut getuige wordt van het
onrecht en er opnieuw ruimte komt voor mentaliseren en reflecteren. De familie van vanavond doet het tot dusverre zonder therapie! Judith herzberg en Frans Weisz zijn er in leedvermaak op spectaculaire wijze in geslaagd om in tal van familiefragmenten de traumatische ervaringen en veerkracht vaak hilarisch tot expressie te brengen. De familieleden komen tot leven in herkenbare ambivalenties en conflicten waarbij goed en fout soms dicht bij elkaar liggen. Wat het zo herkenbaar en boeiend maakt heeft te maken met de hartstocht en agressie in de film in tal van driehoeken. Of het schrijnende gemis ervan. Het gaat over afgunst en nijd, doodswensen (tussen ada en riet), over rivaliteit en jaloezie: ‘ik ook’ tussen Lea en Dory, (ze wil niet alleen dezelfde man Nico, maar ook vioollessen van Dory, en krijgt zelfs hetzelfde bruidsboeket!) Je ziet zowel bij Nico als bij Lea het intense verlangen naar veilige hechting en de angst dat ze er niet toe in staat zijn. Frans Weisz heeft weleens gezegd dat hij het toneelstuk in de film gevulgariseerd heeft. Het wordt vaudeville. Ik vind dat hij het leed mooi vermaakt heeft. Vertolkt en verbeeld in een uitgebreid scala van humor, ironie, sarcasme, grollen en grappen. Freud noemde het oedipuscomplex aanvankelijk het familiecomplex, existentiele keuzes spelen zich altijd af in familieverband. Zoals Lea uitroept: ‘waarom heb je me niet meegenomen?’en‘doodgaan is niet erg, losgelaten worden!’ Trauma’s maken driehoeken scherp. Trauma’s zijn niet te vergeten en niet te vergeven. Ik zeg vaak tegen mensen die ernstige trauma’s hebben meegemaakt: een generatie is niet genoeg. Maar iedere nieuwe generatie heeft weer mogelijkheden tot herstel in het ‘field of repair’; of opnieuw ontvlammen van strijd en breuken in ‘field of control’. Tot slot: bij ieder familiefestijn weten we niet wat de toekomst brengen zal. In de film weet nog niemand wat wij nu wel weten dat er twee toneelstukken en twee films zullen volgen waarin de familiegeschiedenis zich zal ontvouwen en dezelfde cast 20 jaar ouder in mee gaan spelen. Wat overlevingskracht en creativiteit, vermaak en leedvermaak vermag!
