Fair Trade Special x 2,25
Reisverslag: Kaapse wijnen ´Groene wijn´ uit de Nieuwe Wereld Rood, wit of rosé
06
Wijn!
Reist u mee naar Zuid-Afrika? We stonden met een planter op een berg, en hij wees ons in de wijde omtrek de velden aan waar in zijn opdracht druiven zijn geplant: daar een blok met Chardonnay, en daar een veld met Cape, en nog vele andere soorten waarvan de namen me wel of niet bekend voorkwamen. Ik voelde de trots, en ik dacht: wist ik maar meer van het boerenbedrijf, dan had ik precies de goede vragen gesteld.
Het is mijn eerste kennismaking met de beruchte wijnplantages in Zuid-Afrika. Van oudsher doen gekleurde en zwarte arbeiders het werk voor witte boeren, die er in het verleden en sommigen ook in het heden niet al te zachtzinnige praktijken op na hielden om de wind er onder te houden. Maar deze boer is áárdig; hij heeft hart
Inhoudsopgave
3
Kaapse wijnen Druivenoogst De arbeiders De boeren en de boerderij De wijnmakerij en exporteur
9 10 12
Rood, wit of rosé Wijnen uit Chili en Argentinië Los Robles ´Groene wijn´uit de Nieuwe Wereld
Dit is Fair Trade Dicht bij de mensen blijven
voor zijn vak en voor zijn arbeiders. foto: Martin Boon
Het beeld van Zuid-Afrika wankelt. Mijn sympathieën liggen al sinds de ‘70er jaren, toen de gevolgen van Apartheid als een schok tot mij doordrongen, bij de zwarten en de kleurlingen. De eigendomsverhoudingen veranderen, tien jaar na afschaffing van de Apartheid, mondjesmaat. Kleurlingen en zwarten wonen en werken op de plantages, die in de regel eigendom zijn van witte boeren, die aanzienlijk rianter wonen dan hun arbeiders. En laat daar geen misverstand over bestaan: ook Fair Trade’s wijnen komen van dergelijke plantages. Maar Apartheid is voorbij, en dat werkt ook door in de wijnsector. Geconfronteerd met het Zuid-Afrika van nu,
Hester Stafleu in gesprek met Afrikaanse producenten.
moet ik mijn zwart-wit schema herzien, en per geval bekijken hoe de vork in de steel zit. Ik nodig u uit om met mij mee te reizen!
Hester Stafleu
foto omslag: Voorjaar 2004. Op Ruitersvlei is de druivenoogst nog in volle gang. Rie Adams en Willem Paulse trokken na hun trouwen naar deze plantage. Hun kinderen zijn hier geboren en groeien op tot leuke jongens. Willem: ‘Ze dromen ervan politieagent te worden.’
Reisverslag
Kaapse wijnen in een gebied dat Citrusdal (de Goue Vallei) wordt genoemd, en waar veel van Fair Trade’s wijnen vandaan komen. Deze afgelegen streek heet niet voor niets zo. Er staan volop citrusbomen, afgewisseld met velden met witte of rode druiven, in eindeloze rijen geplant.
tekst en foto’s: Hester Stafleu
We zijn in de zuidwesthoek van Zuid-Afrika,
Kaapse wijnen | Druivenoogst Het is, nu, in maart, druivenoogst. Tussen de rijen struiken zie ik vrouwen en mannen in blauwe overalls, vaak met een pet op tegen de zon, druiventrossen afknippen met een tangetje en ze voorzichtig in een krat doen. De kratten worden overgeladen op open karren, die op hun beurt weer worden geleegd in grote trucks, op naar de wijnfabriek. De kwaliteitsbewuste plantages zorgen dat hierbij de druiven heel blijven; kapotte druiven beginnen meteen te gisten. De grond is nu erg droog. Dat moet ook, bij het rijpen kun je geen regen gebruiken. Maar ook in het voor-
Fair Trade Special 06
3
seizoen heeft het te weinig geregend. Door de droogte zijn de druiven later rijp dan gewoonlijk; ze hebben nog onvoldoende suiker gevormd. De oogst zou nu eigenlijk voorbij moeten zijn, maar is nog volop aan de gang. Dat is nu eenmaal het risico van de ‘droge’ verbouw - zonder irrigatie - in de bergen: je bent afhankelijk van het weer. Maar dat geeft over het algemeen toch minder kopzorgen dan de geïrrigeerde verbouw, waarvoor je veel meer pesticiden nodig hebt. Kaapse wijnen | De arbeiders De vaste arbeiders en arbeidsters – veelal gezinnen – op de wijngaarden rond Kaapstad zijn in de regel kleur-
ling. Hun taal is dezelfde als die van hun bazen: Afrikaans. Een groot deel van hun leven speelt zich af op de boerderij: ze werken er niet alleen, ze
Die Voluit Vrou en Volwassen Man De Fair Trade meerprijs voor wijn wordt goed besteed. Het Kaapse Vrouwe Forum ontwikkelde cursussen voor mensen in de landbouw. Die Voluit Vrou, die inmiddels een paar jaar wordt gegeven, heeft veel impact op het leven van vrouwen. Als je het cursuswerkboek bekijkt, krijg je zelf zin om mee te doen! Het opent met het thema: ‘Gelukkige mense het ’n goeie selfbeeld!’ Aangezien de meeste arbeiders zeer gelovig zijn, haakt de cursus in op het zelfbeeld dat zij hebben meegekregen in hun kerk. Dromen komen aan bod, mooie kleren, maar ook opvoeding, ziektes, drugs, de preventie van aids en gezonde recepten. Geertruida Baron, werkzaam op de ALG Boerderij, vertelt dat de cursus haar veel minder verlegen heeft gemaakt, maar ook de relatie met haar man totaal heeft veranderd. ‘Mijn man
4
Fair Trade Special 06
dronk veel en dan was hij vaak agressief. Maar na de cursus ben ik veel met hem gaan praten, en nou drinkt hij niet meer!’ Verbaasd vraag ik haar hoe ze dat voor elkaar heeft gekregen. ‘Door hem er steeds op te wijzen: ‘Wat ben jij nou voor voorbeeld voor onze zonen!’’ Ze heeft daarnaast de hulp van de priester ingeroepen. Ook dat is een onderdeel van de lesstof: probeer niet alles alleen te doen, maar bedenk wie je hulp kunt vragen. Wijzer geworden, drongen de vrouwen aan op een aparte training voor mannen. Daarop is de ‘Volwassen Man’ cursus ontwikkeld. En geloof het of niet, maar de mannen staan in de rij; ze hebben de cursus al meerdere malen moeten herhalen.
wonen er ook. De lonen zijn wettelijk geregeld, en ik vind de arbeidersdorpen op de door mij bezochte Fair Trade plantages er aantrekkelijk uitzien. Kinderarbeid is strikt verboden, de kinderen gaan naar school of naar de crèche. Prima voor elkaar zou je zeggen. Maar bij nadere beschouwing is het plantageleven geen paradijs. Er is een enorm drankprobleem, met alle gewelds- en armoedegevolgen van dien. Ziektes als tuberculose tieren welig, en zoals overal in Afrika is aids een toenemende zorg. Het meest opvallend vind ik de soms vanzelfsprekende ongelijkheid tussen boer en arbeider. ‘Ik ben goed voor de arbeiders’, zegt boerin Erna van de Merwe van boerderij Keeromsgeluk, en dat ís ze ook. Ze beschouwt zichzelf als een sociaal werkster, ziet er op toe dat de kinderen naar school gaan en betaalt in een enkel geval zelfs het schoolgeld. Maar empowerment van arbeiders, het verhogen van de eigenwaarde en medezeggenschap, gaat een stap verder. En dát beogen de cursussen die worden betaald uit de meerprijs van Fair Trade (zie kader).
Japie Bok, wijnproever en verzender van gebottelde wijn bij exporteur Citrusdal Cellars, volgde de cursus Volwassen Man. ‘Ik heb baie veel geleerd: over hoe belangrijk het is een goede verhouding te hebben met mijn vrouw en mijn kinderen, over gezondheid en over het voorkomen van geweld en van kindermishandeling.’ Er is door de cursus thuis wel wat veranderd, hij behandelt z’n vrouw en kinderen nu met meer respect. Dat wist hij zonder cursus ook wel, maar je vergeet zulke zaken wel eens. Japie, die binnen de fabriek ook de functie van Gemeenskaps Ontwikkelings Beampte vervult, praat tegenwoordig veel met zijn kinderen. Hij legt uit wat ‘recht’ is en wat verkeerd, en schroomt niet ook anderen daarop te wijzen.
Susanna Ruiters, werkzaam op boerderij Paardekop, heeft genoten van de cursus. Ze pakt het werkboek, waarin ze veel heeft geschreven, er weer even bij. ‘Het gaat erom mezelf te zien als een diamant, die je elke dag moet oppoetsen; elke dag moet je weer jezelf zijn. Ik heb ook geleerd: ik kan het verschil maken.’ Ze geeft het voorbeeld van een spel, waarbij je een bol wol naar elkaar gooit, zodat er een web ontstaat. Eén slappe draad maakt het hele weefsel slap: ieder kan verschil maken. Maar het is niet zo makkelijk om dat elke dag vol te houden. Ze houdt zich dan maar vast aan Galaten 5:22 (en dat schudt ze zo uit haar mouw!): ‘De vrucht van de geest is liefde.’ Dat zijn teksten die ze hoort in de Apostolische Kerk.
Met de seizoensarbeiders is het weer anders gesteld, Zij komen van elders, spreken in de regel geen Afrikaans maar bijvoorbeeld Tswana, en krijgen geen vast loon maar stukloon, dat door
hard werken overigens flink hoog kan uitvallen. Maar of ze willen of niet, na hun tijdelijk contract moeten ze de plantage weer af. Ik spreek hierover, op een grote boerderij met de welluidende
naam Paardekop, met de seizoensarbeider Greefy Sebipo. Hij komt uit de Noord-Kaap, en werkt hier sinds mei vorig jaar. In november moest hij naar huis, maar in december kwam hij weer terug. Hij is single, zegt hij, maar hij heeft hier wel een vriendin. Hij woont in een barak met elf kamers; daar wonen alle seizoensarbeiders, al of niet met hun vriendin. Het druivenseizoen is bijna afgelopen, maar Greefy heeft al een contract voor de citrusmaanden. Hij zou wel willen trouwen, maar dan moet hij eerst een vaste baan hebben. Dat zit er op Paardekop niet in, vreest hij: de zonen van de vaste arbeiders hebben voorrang bij de personeelsaanname. Kaapse wijnen | De boeren en hun boerderij Hoewel het in 1688 uit België en Frankrijk gevluchte Hugenoten waren die de basis legden voor de wijnverbouw in Zuid-Afrika, schud ik deze reis veel handen van Van der Merwes, Van Zijls en Van Wijks – oer-Hollandse namen. Hun taal – Afrikaans – en humor hebben een rechtstreeksheid die mij, als Rotterdamse Hugenoot, vertrouwd voorkomt. De boerderijen die ik bezoek worden gerund door de jongste generatie, waaronder opvallend veel vrouwen. Vader of schoonvader mag dan in feite nog wel eigenaar zijn, maar met een knipoog vertellen een zoon en dochter mij dat zij hem de illusie laten dat hij nog wat te zeggen heeft – waar vader bijstaat! Belinda Faure, Erna van de Merwe, Hanlie van Zijl: de boerinnen die ik ontmoet zetten sociale processen in gang. Belinda benoemde voor haar
Fair Trade Special 06
5
Het echtpaar Jaco en Erna van de Merwe op hun boerderij Keeromsgeluk in gesprek met ontwikkelingswerker Neels du Plooy.
Tien jaar na de afschaffing van de Apartheid verandert er wel het een en ander in de verhouding tussen boer en arbeider, maar er zijn nog steeds boeren die hun werkers als oud vuil behandelen. ‘Dom’, zegt Willem Rossouw van een zojuist door Max Havelaar geregistreerd wijnbedrijf in Trawal. ‘Veel witte boeren zien “Power to the workers” niet zitten. Maar ze beseffen niet dat het wérkt. Op de lange termijn leidt het tot een succesvol bedrijf. De werkers voelen zich nu zelf verantwoordelijk voor het product’.
boerderij Ruitersvlei een sociaal werkster en een organisatiedeskundige (zie kader), en Hanlie van boerderij Paardekop is zelf actief in het sociaal werk voor zowel boerinnen als arbeidsters. Als ik de A.L.G. Boerdery (genoemd naar de eigenaars, de broers All, Lieben en Gerrit van der Merwe) bezoek, stuit ik toevallig op een bijeenkomst die er niet om liegt. Een enorme
6
Fair Trade Special 06
zaal is gevuld met arbeidsters in hun kleurigste kledij, die meeleven met een rollenspel waarin een vrouw door haar man wordt uitgekafferd – totdat ze in opstand komt. Het applaus na afloop is oorverdovend. Het gist op de plantages – en dat is niet alleen de wijn!
Kaapse wijnen | De wijnmakerij en exporteur Wanneer de druiven geplukt zijn, begint de cruciale fase: het maken van de wijn. Dat gebeurt óf door de plantage zelf (Ruitersvlei), óf door de exportorganisatie, waaraan meerdere
Aids Awareness programma Om plantage en wijnbedrijf Ruitersvlei te bezoeken rijden we naar Paarl, net buiten Kaapstad. Mooi daar! De boerderijen worden gerund door de twee zussen Nicolette en Belinda Faure, en Belinda ontvangt ons. Een vertrouwd gezicht: op zoek naar een wijnleverancier in het ‘bevrijd’ ZuidAfrika was Ruitersvlei in 1996 ons eerste contact. Vooral de liberale wind, die de dochters van boer John Faure over de plantage lieten waaien, sprak ons destijds aan. Die wind waait er nog steeds, hoewel er in de loop van de jaren toch nog veel moest gebeuren om het bedrijf écht sociaal te maken. Max Havelaar gaf een stevige duw in de goede richting. Om te voldoen aan de strenge criteria werden twee
sociaal werkers aangesteld. Shane Johansen bracht alle sociale aspecten in kaart en gaf aan waar verbeteringen nodig waren. Samen met Venette de Vos ging hij aan de slag. Shane somt op: – Iedereen op de plantage is inmiddels getest op aids. Er is zojuist een steungroep opgericht, die samenwerkt met de mobiele kliniek. Maar dat is onvoldoende. De werkers vragen wel om hulp als ze ziek zijn, maar leggen geen verband met hun seksuele gedrag. Dus is er nu ook een Aids Awareness programma gestart. – Voor mannen is er een alcoholgroep; ook geen overbodige luxe. – Venette vertelt enthousiast over de crèche en pre-school, de trots van Ruitervlei. Deze is uitgeroepen tot
plantages hun druiven leveren. De boerderijen ALG, Paardekop en Keersomsgeluk leveren hun druiven aan Citrusdal Cellars (voorheen Goue Vallei genoemd). Die beschikt over een indrukwekkende fabriek, waar ik druiven heb zien roteren en gisten in enorme metalen tanks en kleine houten vaten. Ik was zeer onder de indruk van de grote tanks (met een kraantje, waaruit je een proefglas kunt tappen, lekker!), maar die bleken eigenlijk verouderd. De trots zit in kleinere vaten: Citrusdal gaat voor kwaliteit, en niet (meer) voor kwantiteit. Kleine vaten hebben bovendien het voordeel,
–
beste in de regio en tot voorbeeld gesteld voor anderen! Engels en Afrikaans leren de kleuters er, en zelfs een spiegel, opgehangen op kinderhoogte, is ingezet om de kleintjes te helpen een positief zelfbeeld te krijgen. Twee redelijk moeilijke kinderen van 13 zijn een weekend op leiderschapscursus geweest. Ze kwamen er uit als voorbeeld voor andere kinderen! En inderdaad, de inmiddels 14-jarige Deon kom ik ’s middags op de plantage regelmatig tegen in gezelschap van kleine kinderen, en ik raak vertederd door de manier waarop hij zijn kleine zusje op de crèche helpt met het aan elkaar plakken van luciferdoosjes en kurken tot een prachtige trein.
Creativiteit wordt zeer gestimuleerd op de pre-school, en dat houdt niet op als de kinderen groter worden. Als de school uitgaat, moet ik lachen om dit jongetje met zijn zelfgemaakte ijzeren brilletje. Op de achtergrond Deon, die een leiderschapscursus voor kinderen volgde.
Fair Trade Special 06
7
dat de wijn van geselecteerde plantages apart kan worden gemaakt. En dat moet, want Fair Trade koopt voortaan uitsluitend wijn van de vijf door Max Havelaar/FLOI goedgekeurde plantages. (zie kader) Op de lange termijn streeft Citrusdal Cellars ernaar, alle plantages te laten keuren door FLOI. De slotfase is het bottelen. Ook dat gebeurt - en dat komt de smaak en de kwaliteit ten goede - ter plekke. Daarna kan de wijn worden verscheept. De eerste bestemming voor Fair Trade wijn is de haven van Rotterdam. 8
De wijnmakerij van Citrusdal Cellars
Max Havelaar/FLOI voorwaarden De keuring voor Max Havelaar gebeurt door de Fairtrade Labelling Organizations International, kortweg FLOI genoemd. FLOI legt sinds vorig jaar een register aan van druivenplantages, die voldoen aan een reeks sociale- en milieucriteria. Het FLOI-rapport is lovend over de sociale inspanningen van de boeren en boerinnen in Citrusdal, en prijst hun initiatief - en dat van Citrusdal Cellars - om plantagewerkers te trainen als Gemeenskaps Ontwikkelings Beamptes, ontwikkelingswerkers op de boerderij. De minimumprijs per kilo druiven is vastgesteld, en de afnemers betalen een ver-
8
Fair Trade Special 06
plichte premie. Hiervan worden sociale programma’s betaald, zoals de hiervoor beschreven cursussen. Fair Trade betaalt uiteraard (vaak meer dan) de minimumprijs én de meerprijs. Minstens zo belangrijk is, dat Fair Trade Assistance veel tijd en geld steekt in de begeleiding. Overigens is nog niet zeker of het Max Havelaar keurmerk ook in Nederland op de wijnfles zichtbaar zal worden. Citrusdal Cellars is erg blij met de toekenning van het internationale keurmerk voor een deel van haar wijn. Op de lange termijn streeft Citrusdal Cellars ernaar, álle wijn onder de Max Havelaar voorwaarden
te leveren. Nieuwe afnemers, bijvoorbeeld in Engeland, hebben zich al gemeld! Fair Trade Assistance Het is geen peulenschil voor boerderijen om zich te laten registreren in het FLOIregister. Meerdere malen per jaar bezoekt Fair Trade Assistance haar wijnleveranciers, en loopt de stand van zaken met hen door. Zonodig krijgt een lokale consultant, betaald door Fair Trade Assistance, de opdracht de wijnleverancier met raad en daad bij te staan.
Colofon Fair Trade Special 06 | september 2004 De Fair Trade Special Wijn! is een uitgave van de Fair Trade Organisatie. Er verschijnen drie Fair Trade Specials per jaar, waarvan twee in de losse verkoop. Overname van de tekst is toegestaan, mits met bronvermelding (Fair Trade Special en nummer uitgave). Redactie Hester Stafleu, Margriet de Kruif, Ellie Tap (eindred.) Abonnementen Een abonnement kost v 6,75. Gebruik hiervoor de abonnementskaart. Een abonnement loopt van 1 januari tot 31 december, opzeggingen dienen voor 1 januari binnen te zijn. In België zijn uitsluitend losse nummers verkrijgbaar. Adreswijzigingen Uw adreswijziging kunt u richten aan onderstaand adres, onder vermelding van Abonnement Fair Trade Special. Vergeet niet ook uw oude adres te vermelden. Nederland Fair Trade Organisatie Postbus 115 4100 AC Culemborg Tel. (0345) 545151 E-mail:
[email protected] www.fairtrade.nl België Fair Trade Organisatie Hoogstraat 35 E 3360 Bierbeek Tel. (016) 46.14.44 www.fairtrade.be
Rood, wit of rosé? Rode wijn wordt gemaakt van blauwe druiven. De roodblauwe schillen zorgen voor de kleur. De druiven worden niet geperst, maar gekneusd. In roterende metalen kuipen moet het vruchtvlees zoveel mogelijk in aanraking komen met de schilletjes om z’n mooie, dieprode kleur te krijgen. Witte wijn kan gemaakt worden van witte druiven, maar ook van blauwe! De crux is, om zo snel mogelijk de schilletjes er af te halen. Daartoe worden de druiven eerst geperst, zodat
‘most’ en schillen worden gescheiden. De witte Goue Vallei en Ruitersvlei wijnen worden overigens gemaakt van uitsluitend witte druiven: Chenin Blanc. Het procédé voor het maken van rosé zit tussen rood en wit in. De schillen blijven gedurende korte tijd bij het vruchtvlees. Als de kleur goed is, worden de schilletjes verwijderd. De mousserende ‘Vonkelwijn’ wordt op dezelfde wijze geproduceerd als witte wijn, met dit verschil dat natuurlijk koolzuurgas wordt toegevoegd. 8
een postzegel plakken hoeft niet, mag wel
Vragen? Reacties of vragen naar aanleiding van deze Special zijn welkom t.a.v. de redactie Fair Trade Specials! Ontwerp en Lay-out Studio Bassa, Culemborg Druk Van Amerongen, Amersfoort Fair Trade Special 07 verschijnt februari 2005
www.fairtrade.nl
Fair Trade Organisatie Antwoordnummer 2019 4100 VB Culemborg
