Fact Finding Missie 2013 Oman – Bahrein – Qatar 24 – 28 november 2013
netherlands aerospace group
1
Rijksdienst voor Ondernemend Nederland De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl) stimuleert ondernemers bij duurzaam, agrarisch, innovatief en internationaal ondernemen. Met subsidies, het vinden van zakenpartners, kennis en het voldoen aan wet- en regelgeving. Het doel is om kansen van ondernemers te vergroten en hun positie te versterken. RVO.nl werkt in opdracht van ministeries en de Europese Unie. De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland is onderdeel van het ministerie van Economische Zaken. De organisatie bestaat sinds 2014 en is ontstaan uit een fusie van Agentschap NL en Dienst Regelingen. Ook zijn er taken van de Productschappen ondergebracht. De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland stelt dienstverlening aan de ondernemer centraal. Door slimme organisatie en digitale communicatie zorgt de rijksdienst voor een soepele en optimale dienstverlening. RVO.nl werkt in binnen- en buitenland samen met overheden, kennisinstellingen, internationale organisaties en tal van andere partnerorganisaties.
Netherlands Aerospace Group (NAG) De Netherlands Aerospace Group (NAG) is trots om het sterke Nederlandse aerospace cluster, als branche organisatie, te mogen ondersteunen op de wereldmarkt. Praktisch alle ondernemingen die excelleren in opleidingen, R&D, engineering, productie, onderhoud (MRO) en de daarbij behorende supportfuncties hebben zich verenigd in de NAG. Daardoor wordt de NAG erkend als de gesprekspartner met de overheid, de vertegenwoordiger van de sector binnen de Europese ASD en het gezicht van de sector op de wereldmarkt. Samengevat zijn dit de hoofdfuncties van de NAG: kennis, promotie en belangenbehartiging. De meer dan 100 leden van de NAG bestaan uit enkele grote bedrijven, onderzoeksinstituten, opleidingscentra en vele gespecialiseerde MKB’s die gezamenlijk een omzet genereren van 2,3 miljard euro met 15.000 werknemers. 2/3 van de activiteiten zijn gericht op MRO en de rest op nieuwbouw. 80% van de omzet komt vanuit export. De sector onderscheid zich op de wereldmarkt door onafhankelijkheid, een uitmuntende kennisinfrastructuur, een gestructureerd innovatieproces en de unieke logistieke positie.
2
Voorwoord
Het recente Topsectorenbeleid heeft de industrie doen nadenken over de nieuwe kansen die dit beleid biedt. De drie pijlers Human Capital, Innovatie en Internationalisering zijn voor de aerospace industrie essentiële raakvlakken tussen de driehoek overheid, kennis en industrie. In het kader van Internationalisering is de gezamenlijke marktbetreding een belangrijke voorwaarde om de kansen in deze complexe markt te realiseren. Hoewel de diverse internationale markten sterk kunnen verschillen, lijkt de algemene deler de rol van de overheid. Zowel in China, Zuid-Amerika als in de Golf regio speelt de overheid een cruciale rol in de ontwikkeling van de lokale aerospace markt. Vanuit deze achtergrond is de Nederlandse aerospace sector een kans geboden om samen met de overheid de kansen voor de Nederlandse industrie in de aerospace markt in de Golfstaten in kaart te brengen. Daartoe is een korte factfinding missie georganiseerd naar Bahrein, Qatar en Oman. De gezamenlijke marktbetreding heeft vele voordelen laten zien. Zo was het binnenkomen op hoog niveau en het bespreken van de juiste onderwerpen een voordeel van dit gezamenlijk optreden. In de totstandkoming van deze missie gaat speciale dank uit naar Nasrat Popal van Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO), de heer Jurgen Bartelink van de Nederlandse Ambassade in Doha, Qatar, mevrouw Barbara Joziasse, Ambassadeur in Muscat, Oman en de heer Jaap Vaandrager, Honorair Consul in Bahrein. Binnen het bestuur van de NAG heeft Jan Gerrits zijn netwerk in de regio ontsloten voor deze missie hetgeen heeft geresulteerd in een volledig programma in alle beoogde landen. Het instrument van factfinding is na twee missies in de Golf regio bijzonder effectief gebleken. Vanzelfsprekend zullen nu de economische kansen door de sector moeten worden opgepakt. De aerospace sector weet zich daarbij blijvend ondersteund door de NAG, een sterke kennisinfrastructuur en een actieve Nederlandse overheid.
3
Inhoudsopgave pagina Overzicht
6
1 Inleiding
7
2 Werkwijze & Programma
8
2.1 Werkwijze 2.2 Programma
3 Luchtvaartindustrie Midden-Oosten
10
3.1 Facts & Figures 3.2 Uitdagingen 3.3 Samenwerking 3.4 Informatie / beurzen
4 Oman 4.1 Algemeen 4.2 Programma 4.3 Conclusie
14
pagina 5 Bahrein
18
5.1 Algemeen 5.2 Programma 5.3 Conclusie 6 Qatar 6.1 Algemeen 6.2 Programma 6.3 Conclusie
22
Overzicht
Onderstaand een kort overzicht aan de hand van bullet points. Aanvullende informatie is verder in dit verslag te vinden. De informatie is gesorteerd per land.
Oman: -
Oman Air groeit komende jaren naar een vloot van 50 toestellen. Deze zal dan bestaan uit Airbus A330’s, Boeing 737’s en 787’s.
-
Oman Air verzorgt zelf alleen “line maintenance” en “A-checks”. Overig onderhoud wordt uitbesteed aan ADAT. Met de opening van de nieuwe onderhoudshangar zal Oman Air ook groter onderhoud zelf gaan uitvoeren. De inrichting van de faciliteit is reeds uitbesteed.
-
De nieuwe luchthaven, met een capaciteit van 12 miljoen passagiers per jaar, zal naar verwachting in 2016 openen. Diverse tenders worden hier de komende periode voor uitgeschreven. Daarnaast zijn er nog diverse kleinere luchthavens in ontwikkeling bij Salalah en Al Duqm.
-
De Oman Air Force heeft, net zoals de Nederlandse luchtmacht, F-16’s en NH-90’s in operatie.
-
Er staat momenteel een uitnodiging open voor een bezoek van de Minister van Transport van Oman aan Nederland. Dit moment zou dan tevens benut kunnen worden voor de ondertekening van een MoU tussen de overheden van Oman en Nederland.
Bahrein: -
Gulf Air heeft in 2013 gesaneerd in personeel en aantal vliegtuigen. Twaalf toestellen zijn uit gefaseerd. Inmiddels is de situatie stabiel en heeft de maatschappij 26 toestellen in operatie en 42 in bestelling. In de toekomst zullen onder andere Airbus A320neo’s en Boeing 787’s in gebruik nemen.
-
Al het groot onderhoud wordt uitbesteed aan JorAMCo. De ambitie is om de komende vijf jaar al het onderhoud zelf te doen. Hiervoor moet onder andere nog kennis worden opgebouwd waar het gaat om NDT, structuur en composiet en onderhoud van interieurs.
-
De luchthaven zal in de komende jaren ontwikkeld worden, met een capaciteitsvergroting naar 13,5 miljoen passagiers per jaar.
-
Bahrein biedt uitstekende toegang tot de Saoedi-Arabische markt, met name de oostelijke regio’s.
Qatar: -
Qatar Airways is één van de snelst groeiende luchtvaartmaatschappijen ter wereld. Naast de 130 toestellen reeds in operatie staan er momenteel ook 196 in bestelling. De gemiddelde leeftijd van de toestellen is slechts vijf jaar. Qatar Airways heeft een grote eigen onderhoudscapaciteit.
-
Behalve Qatar Airways is er in Qatar een grote markt voor helikopters (Qatar Helicopter), business jets (Qatar Executive) en VIP (Qatar Emiri Flight). Het onderhoud voor Qatar Executive en Qatar Emiri Flight wordt tevens gedaan door Qatar Airways.
-
Qatar heeft middels de Qatar Foundation sterk ingezet op educatie en het opbouwen van lokale kennis. Eigen R&D op het gebied van luchtvaart is één van de doelstellingen.
-
De nieuwe internationale luchthaven zal in 2014 openen. Mogelijk liggen er nog kansen voor de herontwikkeling van de huidige luchthaven. De plannen hiervoor zijn nog niet bekend.
-
NAG handelsmissie Qatar wordt gepland voor de tweede helft van 2014.
6
1 Inleiding
De Netherlands Aerospace Group (NAG) is sinds 1976 de branche organisatie voor de Nederlandse luchtvaartindustrie. Praktisch alle ondernemingen die excelleren in opleidingen, R&D, engineering, productie, MRO en de daarbij behorende supportfuncties hebben zich verenigd in de NAG. De 108 leden vertegenwoordigen 98% van de Nederlandse luchtvaartindustrie. De hoofdfuncties van de NAG zijn: kennis, promotie en belangenbehartiging. Zie verder op www.nag.aero. In het kader van de promotionele activiteiten is in juni 2012 een samenwerking tussen industrie, overheid en de NAG aangegaan in het kader van het Partners for International Business (PIB) programma van RVO (www.agentschapnl.nl/programmas-regelingen/partners-international-business-pib). De NAG-leden KVE Composites Group, NLR, QAPS, TNT Express Worldwide en VisionWaves zijn de partijen die de strategische samenwerking met de Nederlandse overheid zijn aangegaan. De doelstelling van dit partnership is het bevorderen van de business positie van de Nederlandse luchtvaartindustrie in de Verenigde Arabische Emiraten (VAE) door het identificeren, initiëren, ontwikkelen en contracteren van substantiële opdrachten. In eerste instantie is de focus gericht op resultaat voor de deelnemende leden, maar gedurende de uitvoering van het programma bestaat de mogelijkheid om de deelnemers uit te breiden. Om te onderzoeken of er mogelijkheden en kansen zijn om deze PIB Desert Tulip uit te breiden naar andere landen in de Golf Regio, hebben RVO en de NAG het initiatief genomen voor het organiseren van een tweetal fact finding missie. De eerste missie naar Saoedi-Arabië en Koeweit heeft reeds plaatsgevonden in januari 2013. De tweede missie richtte zich op Oman, Bahrein en Qatar en vond plaats van 24 tot 30 november 2013. Tijdens de missie werd een beeld gecreëerd van de kansen voor onze maak- en onderhoudsindustrie en de dienstverlenende partijen. Dit rapport beschrijft de bevindingen van de missie per land.
7
2 Werkwijze & Programma
2.1 Werkwijze Het programma van de fact finding missie is tot stand gekomen na desk research en overleg met NAG leden die reeds in de regio actief zijn. Op basis hiervan is een short list van organisaties samengesteld die benaderd zijn voor een bezoek tijdens de missie. Het uiteindelijke programma is door nauwe samenwerking met RVO en de Nederlandse Ambassades tot stand gekomen. Conform verwachting en manier van zakendoen in het Midden-Oosten zijn er tevens een aantal afspraken op locatie gemaakt, met organisaties die nog niet benaderd waren. Het bezoek is uitgevoerd door Frank Jansen en Sjoerd Keizerwaard van de Netherlands Aerospace Group. De NAG heeft een neutrale rol binnen de Nederlandse luchtvaartindustrie en is hierdoor in de gelegenheid om vanuit een breed perspectief de gesprekken met de lokale organisaties aan te gaan. Door het neutrale en overkoepelende karakter van de NAG waren de gesprekspartner op het juiste niveau en ontstonden open discussies en kennisuitwisseling. Daarnaast is Nasrat Popal, Programma Manager Partners for International Business bij RVO, als vertegenwoordiger van de Nederlandse overheid aanwezig geweest bij de bezoeken in Oman, Bahrein en Qatar. Betrokkenheid van de Nederlandse overheid wordt gezien als een kwaliteitsstempel waar de Nederlandse industrie van kan profiteren. Indien bedrijven naar aanleiding van dit rapport interesse hebben om zaken te doen met Bahrein, Qatar en Oman, kan contact worden opgenomen met het bureau van de NAG om eventuele additionele informatie of support te bespreken. Tevens biedt RVO (www.rvo.nl) vele mogelijkheden om bedrijven te ondersteunen op internationale markten.
2.2 Programma Gesprekken met de volgende organisaties hebben tijdens de Fact Finding Missie plaatsgevonden: Oman: Oman Air Oman Airports Management Company Oman Oil Industry Supplies & Services Co. LLC Technique LLC.
Nederlandse Ambassade (Muscat, Oman)
8
Bahrein: Global Aviation Services Gulf Air Gulf Aviation Academy Mumtalakat
Honorair Consul (Manama, Koninkrijk van Bahrein)
Qatar: Gulf Helicopters Qatar Aeronautical College
Nederlandse Ambassade (Doha, Qatar)
Een inhoudelijk verslag van deze gesprekken is te vinden in de afzonderlijke hoofdstukken (per land). Contactgegevens van deze organisaties zijn op te vragen bij de Netherlands Aerospace Group. Deze contacten zijn direct of met behulp van de NAG te benaderen voor verdere opvolging.
9
3 Luchtvaartindustrie Midden-Oosten
3.1 Facts & Figures De vooruitzichten van de voornaamste vliegtuigbouwers zijn positief en de orderboeken voor de verschillende vliegtuigtypes zijn goed gevuld. De verwachting is dat het totaal aantal vliegtuigen wereldwijd tot 2022 zal stijgen met 950 toestellen per jaar. Procentueel gezien is deze groei, oftewel de vraag naar transport/vervoer per vliegtuig, het sterkst in het Midden-Oosten en Azië.
Tijdens de laatste, grote internationale luchtvaartbeurs, de Dubai Airshow, is de groei van de internationale, maar vooral ook de lokale luchtvaartindustrie bevestigd. Tijdens de luchtvaartbeurs is een record van US$ 200 miljard aan nieuwe orders bevestigd: “Dubai Airshow 2013 fired up with record-breaking orders. The Dubai Airshow 2013 has seen record-breaking order books breaking through the US$200 billion mark...” (volledig artikel) De sterk groeiende luchtvaartmaatschappijen Emirates, Qatar Aiways, Etihad zijn leidend in de groei van de luchtvaart in het Midden-Oosten. Een groeiende luchtvaartsector betekent ook een groeiende luchtvaartindustrie. Enerzijds vanwege de ambities in het Midden-Oosten om een rol te spelen in de toeleveringsketen van vliegtuigbouwers zoals Airbus en Boeing. Anderzijds door een groeiende vliegtuigonderhoudsindustrie (MRO). Als belangrijke afnemer van nieuwe vliegtuigen hebben luchtvaartmaatschappijen en overheden in het Midden-Oosten vanzelfsprekend een uitstekende onderhandelingspositie richting vliegtuigbouwers in het opbouwen (versterken) van een lokale industrie. Zowel voor wat betreft de vliegtuig maakindustrie als de onderhoudsindustrie. Naast de sterke groei in het Midden-Oosten zelf zal de regio ook een belangrijke rol kunnen spelen in het vliegtuigonderhoud voor Afrika, waarvan eveneens wordt verwacht dat de luchtvaart in de komende jaren zal groeien.
10
Verwacht wordt dat de totale MRO markt in het Midden-Oosten de komende 10 jaar met 4,2 miljard USD zal groeien.
3.2 Uitdagingen Het managen van de sterke groei en het vinden/opleiden en behouden van voldoende gecertificeerd personeel vormen de grootste uitdagingen voor een groeiende onderhouds- en maakindustrie. In Oman, Bahrein zijn er met name ambities op het gebied van het uitbreiden van de luchtvaartmaatschappijen, luchthavens en bijbehorende onderhoudsactiviteiten (inclusief mogelijk vliegtuigonderhoud voor derden), maar niet zo zeer op het ontwikkelen van een maakindustrie of het opbouwen van kennis. Qatar daarentegen heeft met zijn “Education City” een duidelijke focus op onderwijs en daarmee mogelijk ook op het opbouwen van R&D capaciteit voor de luchtvaart. Binnen het vliegtuigonderhoud is de groeiende vraag naar motorenonderhoud de belangrijkste “motor” achter de totale groei naar 85 miljard USD in 2022. Op dit moment wordt 6% van het totale motorenonderhoud verzorgd in het Midden-Oosten.
11
Voor de groeiende luchtvaartindustrie zijn er vooral uitdagingen op het gebied van het aantrekken van geschikt personeel. De nieuwe type vliegtuigen (Boeing 787, Airbus A350, enz.) waar de regionale maatschappijen mee (gaan) vliegen betekenen ook een intensivering van de behoefte aan training/opleiding en uitbesteding van onderhoud waarvoor lokaal (nog) niet de juiste certificeringen beschikbaar zijn. Voor specifieke niches, zoals bepaalde type trainingen (MBO), liggen er echter kansen om deze uitdaging samen met lokale instanties aan te gaan.
3.3 Samenwerking Voor het ontwikkelen van de lokale industrie wordt het belang van MKB onderstreept door de verschillende overheden. Het ontwikkelen van lokale MKB bedrijven zal naar verwachting een duurzame uitbreiding van de industrie betekenen. Hiervoor is echter externe expertise nodig, bijvoorbeeld in het ontwikkelen van niches op het gebied van NDT (non destructive testing, oppervlakte behandeling of toepassing van nieuwe materialen). Ook voor de transitie van lokale bedrijven uit andere sectoren (oil & gas, medisch) naar de luchtvaartindustrie is externe kennis nodig, bijvoorbeeld op het gebied van certificering. Binnen de onderhoudsindustrie bouwen de nationale luchtvaartmaatschappijen vanzelfsprekend verder aan de eigen onderhoudsorganisaties. De kleinere maatschappijen (Oman Air / Gulf Air) richten zich behalve op het onderhoud van de eigen vloot op de groeiende vraag naar vliegtuigonderhoud van de drie grote maatschappijen in de regio, Emirates, Etihad en Qatar Airways. De onderhoudsorganisaties van deze maatschappijen kunnen de groei van het aantal vliegtuigen in operatie, en dus in onderhoud, niet bijhouden. Hierdoor is de verwachting dat er bepaald onderhoud, bij voorkeur in de regio, uitbesteed zal worden. Samenwerking met de kleinere onderhoudsorganisaties kan dus relevant worden voor de positionering binnen de toeleveringsketen van de MRO faciliteiten van Emirates, Etihad en Qatar Airways. Daarnaast zorgt de opkomst van de budget maatschappijen (zonder eigen onderhoudsorganisatie) voor kansen voor externe toeleveranciers. Het onderhoud voor deze luchtvaartmaatschappijen zal gedaan moeten worden door onafhankelijke MRO bedrijven of door onderhoudsorganisaties van nationale luchtvaartmaat-
12
schappijen met capaciteit voor “third party maintenance”. De onderhoudsorganisaties van de nationale luchtvaartmaatschappijen lijken een uitstekende samenwerkingspartner voor het ontwikkelen van business in de regio. Om volledig toegang te krijgen tot aanbestedingen en business kansen op het gebied van luchthavenontwikkeling of binnen de defensieorganisatie is samenwerking met lokale partners van belang. Dit om lokaal netwerk op te bouwen en de officiële communicatie kanalen van de overheid te scannen. Het komt voor dat aanbestedingen alleen via lokale media worden gecommuniceerd. Toegang voor buitenlandse bedrijven is dan afhankelijk van het lokale netwerk, en lokale samenwerking. De lokale Nederlandse Ambassade of de NAG kunnen Nederlandse bedrijven in contact brengen met deze organisaties. In de bezochte landen bestaan nog geen lokale branche organisaties voor de luchtvaartindustrie. Voor informatie over het opzetten van een joint venture en juridische aspecten van zakendoen in het Midden-Oosten raden wordt aangeraden om in contact te treden met de lokale Nederlandse Ambassade.
3.4 Informatie / beurzen Op overheidsniveau zijn de autoriteiten voor civiele luchtvaart en ministeries van defensie van belang. Het contact hiermee wordt het meest efficiënt gelegd via Ambassade, branche organisatie of lokale partner. Een goed overzicht van de luchtvaartindustrie in alle opkomende markten is te vinden op de website www. aviationguideem.com. Daarnaast is www.arabianaerospace.aero een goede bron gebleken voor luchtvaartnieuws uit het Midden-Oosten. In de regio vinden diverse beurzen plaats op het gebied van luchtvaart en specialisaties zoals business jets, MRO, defensie, vliegtuiginterieur en helikopters. Daarnaast vindt tevens een Airport Show, gericht op luchthavenontwikkeling plaats. Het merendeel van deze evenementen vindt plaats in Dubai of Abu Dhabi, slechts een enkele in het bezochte Oman, Bahrein of Qatar. De belangrijkste evenementen zijn: -
Airport Show Middle East Dubai
www.theairportshow.com
-
Bahrein Airshow
Bahrein
www.bahraininternationalairshow.com
-
Dubai Airshow
Dubai
www.dubaiairshow.aero
-
Global Aerospace Summit Abu Dhabi
www.aerospacesummit.com
-
Helishow Dubai
www.dubaihelicoptershow.com
-
IDEX Abu Dhabi www.idexuae.ae
-
Interiors Middle East
-
MEBA Dubai http://mebaa.com/events/view/22
-
MRO Middle East
Dubai
Dubai
Dubai
www.aime.aero
http://events.aviationweek.com/
Daarnaast vindt in 2014 de IATA Annual General Meeting plaats in Doha, Qatar. De bijeenkomst vindt plaats van 1 – 3 juni 2014 en wordt mogelijk gecombineerd met een business event voor de luchtvaartindustrie. Meer informatie: website.
13
4 Oman
Vanuit het Midden-Oosten zijn daarnaast over het algemeen sterke militaire en civiele delegaties aanwezig op de grootste internationale luchtvaartbeurzen: de Paris Air Show (Frankrijk) en de Farnborough Airshow (Verenigd Koninkrijk).
4.1 Algemeen Het Sultanaat van Oman heeft de ambitie om een transport hub voor de regio te worden, met name waar het gaat om goederentransport. De ambitie wordt vormgegeven door investeringen in het aanleggen of uitbreiden van nieuwe havens en luchthavens in Muscat, Salalah en Sohar. Daarnaast wordt geïnvesteerd in de aanleg van spoorwegen en hiermee hoopt Oman ook op termijn ook het achterland, met name de grootste afzetmarkt in de regio Saoedi-Arabië, te bedienen. Door de geografische ligging heeft Oman een voorsprong waar het gaat om goederentransport. De investeringen in infrastructuur en de positionering van Oman als toeristische bestemming zijn onderdeel van het plan om de afhankelijkheid van de olie- & gasindustrie te verminderen. De invloed van Groot-Brittannië lijkt bij de aanbesteding van grote infrastructuur projecten erg groot. Ongeveer 30% van de ruim drie miljoen inwoners zijn expat. De relatief jonge bevolking en de sterke groei, verwachting is dat iedere 20 jaar een verdubbeling van de bevolking, maken onderwijs en het creëren van banen, oftewel het bieden van toekomstperspectief, een speerpunt voor Sultan Qaboes bin Said Al Said. De relatie tussen Sultan Qaboes bin Said Al Said en het Nederlandse Koningshuis zijn uitstekend en onder andere het Havenbedrijf Rotterdam en Shell zijn actief in Oman. De vliegtuigindustrie is overzichtelijk. Oman Air heeft momenteel 30 vliegtuigen in operatie waarvan het merendeel van het type Boeing 737, Airbus A330 en Embraer 175. Vanaf 2015 zullen zes reeds bestelde Boeing 787 Dreamliners hieraan toegevoegd worden. De ambitie is om de maatschappij langzaam te laten groeien naar 50 vliegtuigen waarbij het geen hub functie zal gaan vervullen zoals dit bij Emirates, Etihad of Qatar Airways het geval is. De groeiende aantrekkingskracht van Oman als toeristische bestemming betekent ook een groeiend aantal (budget) luchtvaartmaatschappijen dat actief is in het land. Om hiervan te profiteren overweegt de overheid de oprichting van een low cost carrier (budget airline). Plannen hiervoor zijn echter nog niet concreet. Oman Air heeft een eigen onderhoudsorganisatie waarop onder paragraaf “programma” wordt ingegaan. Een aantal van de systemen die gebruikt worden door de Oman Air Force zijn gelijk aan die van de Nederlandse luchtmacht. Hier vallen onder andere de F-16 en NH90 helikopter onder. Als aanvulling op de F-16 heeft Oman gekozen voor de Eurofighter Typhoon, die vanaf 2017 in operatie zullen worden genomen. De Nederlandse overheid heeft de Minister van Transport van Oman uitgenodigd voor een bezoek aan Nederland. De planning is dat dit bezoek in de eerste helft van 2014 plaats zou moeten vinden. Tijdens dit bezoek kan tevens het opzetten van een Memorandum of Understanding tussen beide overheden worden besproken. Een dergelijke overeenkomst kan deuren openen voor Nederlandse bedrijven in het zakendoen met Oman.
14
4.2 Programma De volgende kennismakingen hebben plaatsgevonden in Oman: Oman Air De nationale luchtvaartmaatschappij zal een nieuwe MRO faciliteit betrekken op het nieuwe vliegveld. Deze wordt gerealiseerd en gefinancierd door het Ministerie van Transport. De opdrachten voor de bouw en inrichting van de hangar zijn reeds vergeven. Het management van de faciliteit wordt gedaan door Oman Air. Er liepen hiervoor gesprekken met Lufthansa Technik, maar deze zijn op niets uitgelopen. De MRO organisatie werkt volgens de EASA standaard. Momenteel heeft de onderhoudsdivisie van Oman Air 600 mensen in dienst met een verwachte groei naar 1.000 werknemers bij het betrekken van de nieuwe faciliteit. Hiervan houden 60 mensen zich bezig met “line maintenance” voor alle maatschappijen die actief zijn op Muscat Airport. De huidige faciliteiten ondersteunen geen zwaar onderhoud. Dit wordt momenteel gedaan door ADAT in Abu Dhabi. Naast de onderhoudsfaciliteit in Muscat is er een mogelijkheid voor de ontwikkeling van een onderhoudshangar bij Salalah Airport. Budget en planning hiervoor is beschikbaar vanuit het Ministerie van Transport, maar dit zal echter niet benut worden door Oman Air, zij richten zich volledig op Muscat Airport. De aanwas van nieuw technisch personeel komt met name van het Military Technical College. Zij leveren jaarlijks, volledig gesubsidieerd, 20 technici aan Oman Air. De uitdaging is echter dat bedrijven in Oman strikte Omanisatie doelstellingen opgelegd krijgen, maar dat de lokale mensen met name geïnteresseerd zijn in de hogere posities en niet op beginnersniveau willen starten. Oman Airports Management Company De Oman Airports Management Company is verantwoordelijk voor het management van de luchthavens in Muscat en Salalah. Daarnaast zijn er havens en luchthavens in ontwikkeling in Al Duqm en Sohar. De ontwikkeling van de luchthavens wordt gedaan door het Ministerie van Transport. De ontwikkeling en bouw van de nieuwe luchthaven in Muscat is het grootste infrastructuurproject ooit in Oman. Het loopt echter twee jaar achter op schema. De geplande opening is nu 2016 waarbij het een capaciteit zal hebben van 12 miljoen passagiers met als aanvullende doelstelling een capaciteit (en benutting) van 16 miljoen passagiers in 2020. Momenteel ontvangt de luchthaven in Muscat 2 miljoen passagiers per jaar. De groei zal met name moeten komen uit het aantrekkende toerisme aangezien de luchthaven en Oman Air als maatschappij niet als hub met de overige landen in de regio zullen kunnen concurreren. De OAMC organisatie telt momenteel 800 werknemers, met een verwachtte groei naar 1.700 werknemers op het moment dat de nieuwe luchthaven wordt geopend. Met name de IT organisatie is sterk gegroeid naar momenteel 250 werknemers. Huidige en toekomstige behoeften liggen met name op service, training, engineering, inrichting en faciliteit management. Tenders hiervoor worden in de komende periode vrijgegeven en gepubliceerd in lokale media. Vanderlande is reeds geselecteerd als leverancier voor het bagage afhandelingssysteem.
15
In de trainingsbehoefte wordt momenteel voorzien door buitenlandse organisaties, maar hier is duidelijk ruimte voor aanvullende leveranciers. Op het nieuwe vliegveld liggen nog commerciële kansen voor een nieuwe grondafhandelaar en voor een operatie die zich richt op zakelijke / privé luchtvaart.
Oman Oil Industry Supplies & Services Co. LLC OOISS is toeleverancier en dienstverlener voor de lokale olie- en gasindustrie en is onderdeel van de Zubair Energy Group. De organisatie heeft een omzet van US $ 100 miljoen en is volledig Omani eigendom. De Al Zubair familie is één van de invloedrijkste families van Oman. De organisatie richt zich weliswaar op de olie- en gasindustrie, maar heeft dankzij hun achtergrond een uitstekend netwerk binnen de overheid, waaronder de divisie die verantwoordelijk is voor het management van de luchthavens, de Oman Airports Management Company.
Technique LLC Technique LLC is een handels-, engineering- en service organisatie. De organisatie is in 1976 in Oman gestart door de toenmalige Minister van Defensie. Momenteel ondernemen zij met name activiteiten in de toelevering van defensie, auto- en vliegtuig coatings, marine en zware industrie. Zij werken onder andere voor het Nederlandse bedrijf Akzo Nobel, onder andere in de defensie- en luchtvaartindustrie. Binnen de luchtvaart liggen de activiteiten met name op defensie en de politiemacht. De Qatarese politie heeft momenteel zeven helikopters in gebruik, waaronder de Bell 214ST en de AW139. Technique LLC was de inkooporganisatie voor alle militaire systemen, maar richt zich nu met name op toelevering ten behoeve instandhouding. Doel is om het aandeel van hun operatie in de luchtmacht te vergroten. In algemene zin ziet Technique LLC kansen op het gebied van luchthavenontwikkeling, MRO en training. Momenteel bevinden de meeste training organisaties, waar Omani MRO personeel wordt opgeleid, zich in de Verenigde Arabische Emiraten, maar de relatie tussen de VAE en Oman is niet optimaal. Door educatie hoog op de agenda te plaatsen is de verwachting dat er vorm gegeven kan worden aan de Omanisatie doelstelling, het bieden van opleiding en toekomst voor de bevolking van Oman en de invloed van expats minimaliseren. Verder is een lokale aanwezigheid, bijvoorbeeld door middel van een agent/vertegenwoordiging, van belang. In het zakendoen met overheid bijvoorbeeld is het anders een uitdaging om garanties te krijgen op het gebied van het nakomen van financiële verplichtingen.
16
4.3 Conclusie De ontwikkeling van Oman gaat niet zo snel als in sommige buurlanden. Er wordt (deels) bewust een ander tempo gehanteerd en bijvoorbeeld in de architectuur wordt veel meer waarde gehecht aan de traditionele achtergronden. De positionering van Oman is hierdoor anders dan bijvoorbeeld Dubai en Abu Dhabi. Er is echter wel een economische groei in een redelijk stabiele omgeving. De ontwikkeling wordt met name gevormd door de ontwikkeling van toerisme en investeringen in logistiek. Voor de luchtvaartindustrie zijn de kansen niet evident. Oman Air is een relatief kleine luchtvaartmaatschappij met beperkte groei. Het grote onderhoud van de toestellen wordt gedaan in Abu Dhabi en het kleinere onderhoud door de eigen onderhoudsorganisatie van Oman Air. De opdrachten voor de nieuw te bouwen en inrichten onderhoudshangar zijn reeds vergeven. Voor tenders binnen de ontwikkeling van de luchthavens is de Oman Airports Management Company het meest geschikte contact. Toegang tot de defensiemarkt is het best te realiseren via een lokale partner met toegang tot het Ministerie van Defensie en de diverse onderdelen. In zijn algemeenheid geldt dat lokale samenwerking, lokale input en kennisopbouw speerpunten zijn voor de overheid van Oman.
17
5 Bahrein
5.1 Algemeen Ondanks de beperkte voorraden van olie is de eilandstaat Bahrein, met 1,2 miljoen inwoners (waarvan 30% expat), uitgegroeid tot een belangrijke economische speler in de regio. Met name op de financiële markt en de verwerking van olie vanuit de regio is Bahrein één van de sterkste landen in het Midden-Oosten, dit wordt met name gedreven door de vrijheid van zakendoen die gecreëerd is. Toerisme uit de regio is een andere belangrijke pijler van de economie. Vanwege de strategische, centrale ligging heeft de Amerikaanse marine haar standplaats voor de regio in de Bahreinse hoofdstad Manamah. De Verenigde Staten is dan ook één van de belangrijkste partners van het land. De ligging maakt ook toegang tot de Saoedi- Arabische markt mogelijk, dit is versterkt door de aanleg van de King Fahd Causeway die Bahrein met het oosten van Saoedi-Arabië verbindt. Deze fysieke verbinding met de grote Saoedi-Arabische markt, gecombineerd met het vrije economische klimaat, kan een reden zijn voor vestiging in Bahrein. De luchtvaart in Bahrein heeft een onrustige periode achter de rug. Gulf Technics, de MRO divisie van Bahreins investeringsmaatschappij Mumtalakat, is in 2013 zijn operatie gestopt. Daarnaast heeft de nationale luchtvaartmaatschappij, Gulf Air, zichzelf opnieuw moeten positioneren nadat Oman en Abu Dhabi, Gulf Air aandeelhouders, in 2005 besloten zich te richten op hun eigen nationale luchtvaartmaatschappijen Oman Air en het nieuw opgerichte Etihad. Na deze moeizame herstructurering werkt Gulf Air nu aan financiële stabiliteit, waarna pas aan de ambitieuze groeiplannen gewerkt kan gaan worden. Doordat Gulf Air voor de oprichting van Emirates en Etihad 35 jaar lang de nationale carrier van de Verenigde Arabische Emiraten was, heeft het nog steeds een sterk netwerk in de regio. Momenteel heeft Gulf Air 26 toestellen (Airbus A320 en A321) in operatie en zijn er 42 toestellen in bestelling. In de toekomst zal Gulf Air gaan vliegen met Airbus A320neo’s, Boeing 787 Dreamliner’s en Bombardier CS100. Naast Gulf Air opereert ook DHL International Aviation ME vanuit Bahrain International Airport. Zij bedienen hiermee het Midden-Oosten en Irak, Afghanistan en Pakistan met 10 Boeing transportvliegtuigen. Op het gebied van privé luchtvaart wordt Bahrein gezien als belangrijke hub voor het bedienen van de rijke families in zowel Bahrein als het oosten van Saoedi-Arabië. Zo zijn onder andere Comlux en Mena Aerospace vanuit Bahrein actief op deze markt. Door de samenwerking tussen de Amerikaanse luchtmacht en het Ministerie van Defensie van Bahrein heeft de Royal Bahraini Air Force met name Amerikaanse systemen in operatie. Hieronder vallen onder andere de F-16, F-5, Sikorsky UH-60 Black Hawk en Bell AH-1 Cobra. Inmiddels is de oriëntatie voor de vervanging van de F-16 gestart waarbij de Eurofighter Typhoon, Gripen, Rafale en F-35 kanshebbers zijn.
5.2 Programma De volgende kennismakingen hebben plaatsgevonden in Bahrein: Global Aviation Services Global Aviation Services is een leverancier van reserve onderdelen en logistieke oplossingen gericht op civiele, commerciële, militaire en VIP luchtvaart. De organisatie is onafhankelijk en gevestigd in Bahrein van waaruit met name Azië en het Midden-Oosten bediend worden.
18
De voornaamste dienst die geleverd wordt is het toeleveren van “consumables” aan budget airlines en luchtmacht organisaties (met name Saoedi-Arabië) in de regio. De ambitie is om te verschuiven van een logistieke dienstverlener naar een organisatie die meer “supply chain management” en technische diensten, zoals engineering, biedt. Zo wordt er bijvoorbeeld gedacht aan het opzetten van een lokaal netwerk van technici en engineers, maar ook piloten. De organisatie ziet Bahrein als een uitstekende basis voor activiteiten in de gehele regio. Bahrein biedt een open economisch klimaat, zo is er bijvoorbeeld een handelsovereenkomst met de Verenigde Staten, is centraal gelegen en heeft een goede verhouding met andere GCC landen. Global Aviation Services staat open voor samenwerking met internationale bedrijven die een positie in de regionale luchtvaartindustrie willen verwerven. De uitdagingen voor het land liggen in het aanpakken van de sociale onrusten en het opbouwen van lokale technische kennis en MRO capaciteit.
Gulf Air Gulf Air is de nationale luchtvaartmaatschappij van Bahrein die, zoals eerder aangegeven, recentelijk uit een turbulente periode is gekomen. Zo zijn in 2013 12 vliegtuigen uit gefaseerd en is het personeelsbestand van de maatschappij en de onderhoudsorganisatie gekrompen. De organisatie is momenteel stabiel met een vooruitzicht op groei. Gulf Air is 100% eigendom van de overheid middels de investeringsorganisatie Mumtalakat. Mumtalakat is vergelijkbaar met de Mubadala Group uit Abu Dhabi. Het onderhoud werd volledig uitbesteed door Gulf Air aan onder andere ST Engineering, ADAT en SRT, maar om op lange termijn de kosten te controleren wordt nu alleen het grote onderhoud, de “C-checks”, uitbesteed aan JorAMCo. Daarnaast worden de motoren onderhouden door KLM Engineering & Maintenance op Schiphol. De “A-checks” worden door de eigen onderhoudsorganisatie gedaan. Gulf Air gaat daarnaast het klein onderhoud voor een nieuwe op te richten budget airline uit Saoedi-Arabië op zich nemen. Van de 450 mensen werkzaam in de onderhoudsorganisatie is slechts 40% van Bahreinse afkomst. De ambitie is om op termijn al het onderhoud onder te kunnen brengen bij Gulf Air. Behalve de “C-checks” betekent dit ook NDT, structuur en composieten, interieur en engineering (part 21 DoA). Behalve onderhoud van de eigen vloot kan het dan tevens werkzaam zijn voor andere maatschappijen in de regio. Voornaamste uitdaging is het vasthouden van gekwalificeerd, technisch personeel. De aanwezigheid van Emirates, Etihad en Qatar Airways zorgen voor een tekort aan technisch personeel op de lokale arbeidsmarkt. De tenderprocedures voor het inkopen van technische diensten is strikt gereguleerd door de Bahrein Tender Board. Alle aanbestedingen van Gulf Air worden op de website van deze overheidsorganisatie gepubliceerd. De short list van gekwalificeerde toeleveranciers wordt echter bepaald door Gulf Air. In Bahrein is er (nog) geen capaciteit voor lokale productie. Of deze ambitie er is, is zeer de vraag. Gulf Aviation Academy De onafhankelijke trainingsorganisatie Gulf Aviation Academy is in 2009 gestart met het trainen van piloten,
19
cabine personeel en engineers. Allen volledig volgens de EASA standaard. De studenten van de Gulf Aviation Academy hebben allen de Bahreinse nationaliteit. Als afzetmarkt richt de opleiding zich echter op de gehele GCC regio. Naast de eerder genoemde trainingen is de academie een IATA training partner voor Air Traffic Control. Het merendeel van de opleiding richt zich echter op cabine personeel en piloten. Voor het trainen van piloten zijn vijf simulatoren beschikbaar, waaronder Airbus A330 en Embraer 190. In 2011 is het programma voor het trainen van 250 technici gestart, samen met Bahrein Airport Services (die al technische trainingen verzorgden). De uitdaging voor alle onderdelen van de opleidingen is het vinden van mogelijkheden voor het opdoen van praktijkervaring voor de studenten. Het beschikbare technische personeel wordt in de regel aangetrokken door Gulf Air en andere maatschappijen in de regio. De ambitie is om het aantal studenten te verdubbelen en om een kenniscentrum voor de regio te worden waar het gaat om training van piloten, cabine personeel en technici. De grootste uitdaging is het vinden van geschikte plekken voor het voltooien van de praktijkstage.
Mumtalakat De investeringsmaatschappij van Bahrein, Mumtalakat, is in 2006 gestart en verantwoordelijk voor investeringen buiten de olie- en gasindustrie. Diversificatie is van belang gezien de afwezigheid van olie- en gasreserves in Bahrein. Mumtalakat is de drijvende kracht achter een groot deel van de economie in Bahrein, De luchtvaartindustrie vormt een belangrijke pijler binnen de lange termijn strategie. Zo is Mumtalakat al volledig eigenaar van Gulf Air, grondafhandelaar Bahrein Airport Services, de Gulf Aviation Academy en het internationale vliegveld. Mumtalakat heeft geen eigen kennis op het gebied van de luchtvaartindustrie, maar probeert deze op basis van strategische samenwerkingen en investeringen te vergaren. Uitbreidingsplannen voor de luchthaven maken deel uit van het plan “Vision 2030”, maar de plannen voor de luchthaven zijn nog niet concreet. Het doel is om in de komende jaren de capaciteit van de luchthaven met 50% te vergroten naar 13,5 miljoen passagiers per jaar. Verder zal bij de ontwikkeling van de luchthaven ook de onderhoudsfaciliteit van Gulf Air een upgrade krijgen waarna zij al het benodigde vliegtuigonderhoud zelf kunnen verzorgen. Dit laatste zal in de komende vier tot vijf jaar vormgegeven worden. Mumtalakat benadrukt de mogelijke toegang tot de Saoedi- Arabische markt via Bahrein. Er zal naast de King Fahd Causeway een tweede brug worden gerealiseerd die Saoedi-Arabië en Bahrein met elkaar verbinden. Op lange termijn is een brug voorzien die Qatar en Bahrein verbinden.
5.3 Conclusie De lokale markt in Bahrein is klein, maar de centrale locatie maakt het een goede ingang voor zakendoen met de oostelijke regio’s van Saoedi-Arabië. In hoeverre dit interessant is voor de luchtvaartindustrie, die met name gevestigd is in het westelijke Jeddah en het centraal gelegen Riyadh, is moeilijk aan te geven.
20
Vanwege het besef dat de economie niet op basis van olie en gas zal groeien maakt de bereidheid tot samenwerken echter groot. Gulf Air is een toegankelijke organisatie met een heldere structuur met betrekking tot aanbestedingen. Op lange termijn zijn er mogelijkheden bij het ontwikkelen van de luchthaven en nieuwe onderhoudsfaciliteiten van Gulf Air. Ook de ambitie om kennis op te bouwen in NDT, structuur en composiet kunnen mogelijkheden bieden voor Nederlandse toeleveranciers.
21
6 Qatar
6.1 Algemeen Dankzij de grote olie- en gasreserves, Qatar heeft na Rusland en Iran de grootste aardgasreserve ter wereld, gaat de ontwikkeling van Qatar razendsnel. In de laatste negen jaar is het aantal inwoners van de kleine, zelfstandige Emiraat (absolute monarchie) met 150% gestegen tot 1,9 miljoen. Hiervan is slechts 20% Qatari en met 1,4 miljoen mannen is er een duidelijk tekort aan vrouwen. De ontwikkeling die Qatar momenteel doormaakt wordt weleens vergeleken met de ontwikkeling van Dubai. Het Qatar van nu is het Dubai van enkele jaren geleden, en de ontwikkeling zal zich dankzij de inkomsten uit olie en gas nog zeker de komende jaren doorzetten. Qua investeringen wordt er stevig in gezet op infrastructuur, zoals de aanleg van spoorwegen en de nieuwe luchthaven Hamad International Airport waarvan de opening in april 2014 is gepland. Deze opening is al enkele malen uitgesteld (oorspronkelijk 2012). Het nieuwe vliegveld zal bij opening een capaciteit hebben van 29 miljoen passagiers, drie keer zoveel als het huidige vliegveld, en bij ingebruikname van alle terminals een capaciteit van 93 miljoen passagiers per jaar. Dit maakt het vliegveld het op één na grootste van de regio, na Dubai. Ter vergelijking, Schiphol heeft in 2012 51 miljoen passagiers verwelkomt. De plannen voor het oude vliegveld variëren van gebruik voor militaire doeleinden of gebruik voor business en general aviation tot herontwikkeling van het gebied. Het gebied rondom het nieuwe vliegveld zal op termijn worden ontwikkeld tot “aerospace city”. Een gebied voor organisaties actief in luchtvaartindustrie. Naast infrastructuur zijn er grote investeringen in onderwijs door het opzetten van “Education City” en het aantrekken van internationale universiteiten voor Qatar. De ontwikkeling van Education City en het mogen organiseren van het Wereldkampioenschap voetbal in 2022 hebben de start van “aerospace city” vertraagd. In het kader van het Wereldkampioenschap voetbal en de ontwikkeling van sportstadions en infrastructuur zijn er al diverse Nederlandse bedrijven actief in het land. De ambitie bij de ontwikkeling van de nieuwe luchthaven geeft tevens aan wat de ambitie is voor de nationale luchtvaartmaatschappij. De maatschappij opereert met een “hub-en-spoke” netwerk vanuit Doha. De vijfsterren airline is sinds de start in 1994 uitgegroeid tot een maatschappij met ruim 130 toestellen in operatie, 196 toestellen in bestelling en 48 toestellen in optie. Alle gangbare, nieuwe toestellen van Airbus en Boeing heeft de maatschappij in operatie of bestelling. De gemiddelde leeftijd van de toestellen is slechts 5 jaar. Naast de operatie is Qatar Airways eigenaar van een eigen onderhoudsorganisatie, Qatar Airways Cargo als vrachtvervoerder en Qatar Executive. Qatar Executive heeft een eigen hangar op Doha International en heeft zes business jets in operatie, waaronder de Bombardier Global en Challenger. Qatar Emiri Flight is de VIP maatschappij van en voor de koninklijke familie. Hoewel de vliegtuigen zijn gespoten in de kleuren van Qatar Airways, staat de operatie volledig los van de nationale luchtvaartmaatschappij. De toestellen van Qatar Emiri Flight zijn Airbus A319, A320, A330 en A340, twee Boeing 747’s en een C-17 Globemaster. De luchtmacht zit momenteel in het proces voor de vervanging van de huidige Dassault Mirage 2000. De aanschaf van de nieuwe straaljagers, naar verwachting oplopend tot een aantal van 72 stuks, is een afweging tussen de eveneens Franse Dassault Rafale, de Eurofighter Typhoon of de F-35. Sinds de Golfoorlog heeft de Qatarese luchtmacht een belangrijke samenwerking met Frankrijk. Destijds is de luchtmacht voor US$ 200 miljoen opgewaardeerd met Franse systemen.
22
6.2 Programma De volgende kennismakingen hebben plaatsgevonden in Qatar: Gulf Helicopters Qatar (Doha) heeft de grootste helikopter luchthaven in de regio, met name om de lokale olie- en gas industrie te bedienen. Gulf Helikopters heeft momenteel 45 helikopters in operatie, waaronder Bell, Sikorsky en AgustaWestland, verspreid over faciliteiten in Doha, India, Maleisië en Saoedi-Arabië. Op korte termijn komen hier nog 12 toestellen, waarschijnlijk van het type AW139, bij. De onderhoudsorganisatie is volledig Part-145 gecertificeerd en heeft momenteel 350 medewerkers die al het onderhoud, ook componentenonderhoud, vanuit Doha verzorgen. De verwachting is dat de organisatie zal gaan groeien door ook onderhoud aan te gaan bieden aan externe operators. Naast onderhoud heeft Gulf Helicopters een eigen trainingsorganisatie voor piloten en onderhoudspersoneel. Qatar Aeronautical College Binnen de algemene focus van Qatar op educatie heeft de Qatar Aeronautical College de rol om kennis op te bouwen en te verspreiden op het gebied van luchtvaart in de breedste zin, door het aanbieden van piloten opleidingen, technische training, airport operations en Air Traffic Control. Dit vanzelfsprekend in de eerste plaats om de snel groeiende luchtvaartmaatschappij Qatar Airways te voorzien in de personeelsbehoefte. De intake voor Qatar Airways is 30 tot 50 technische studenten per jaar. Alle studenten komen uit de regio, waarvan 70% uit Qatar zelf. De verwachting is dat de lokale behoefte naar technische studenten de komende jaren zal stijgen. De Qatar Aeronautical College heeft een overeenkomst met de Kingston University voor de engineering opleiding en is in gesprek met een Amerikaanse universiteit voor het accrediteren van de bachelor opleidingen. Voor beide is de organisatie naar alternatieve samenwerkingspartners. Het verkrijgen van voldoende en gecertificeerde docenten vormt de grootste uitdaging. De organisatie is EASA gecertificeerd en onderdeel van het Ministerie van Onderwijs. Het opzetten van Education City in Qatar is gedaan met daarbij het opbouwen van lokale R&D capaciteit in gedachten. De ontwikkeling hiervan wordt begeleid door de Qatar Foundation. Momenteel heeft Rolls Royce reeds een R&D faciliteit op het gebied van vliegtuigmotoren in Qatar gevestigd.
23
6.3 Conclusie De ontwikkeling in Qatar heeft momenteel met name betrekking op het organiseren van het Wereldkampioenschap voetbal in 2022. Dit betekent echter niet dat de ontwikkeling in de luchtvaart stil staat. Qatar Airways blijft een sterkt groeiende luchtvaartmaatschappij en de nieuwe internationale luchthaven zal in 2014 geopend worden. Het is helaas alleen mogelijk geweest om Qatar Airways en Qatar Executive tijdens de Dubai Airshow, voorafgaand aan de Fact Finding Missie, te spreken. De ambitie en groei van deze organisaties betekent echter dat hier kansen liggen voor de Nederlandse industrie waar het gaat om innovatieve MRO oplossingen en specifieke kennis. Daarnaast heeft Qatar een groot aantal VIP en business toestellen in operatie en bovendien de grootste markt voor helikopteronderhoud in de regio. Voor de ontwikkeling van de nieuwe internationale luchthaven zijn de kansen beperkt gezien de opening in 2014. Het huidige vliegveld zal op termijn echter opnieuw ontwikkeld gaan worden. Hoewel de plannen hiervoor nog niet duidelijk zijn biedt dit in de toekomst mogelijk kansen voor bedrijven actief in luchthavenontwikkeling.
24
25
Contact: Netherlands Aerospace Group (NAG) Tel. + 31 (0)79 353 13 56
[email protected] www.nag.aero
netherlands aerospace group
