F

Life and space A functional and phenomenological analysis of Rotterdam Zuidplein area M. Setjadiningrat / J. van der Veer / F. Morel 1

2

Contents Introduction A

5

The perception of urban space as a precursor to urban vitality B

9

Urban Analysis A brief history of Rotterdam Zuidplein Rotterdam Zuidplein and its two faces: the regional and the local A morphological and phenomonological analysis Perception of the image

C c.1 c.2

13 13 16

c.3 c.4

20 27

Preliminary Design D Urban design d.1 Preliminary Architectural Design d.2

36 37 40

Practical references E

47

Bibliography F

49

Appendix A

50

3

Personal information Name Student number Address Postal Code Place of residence Telephone number E-mail address Studio Theme Teachers Argumentation of choice of the studio

Themes Teachers Title

4

Frank Morel 1211676 Balthasar van der Polweg 284 2628AZ Delft 0640842670 [email protected]

Hybrid Buildings P. Vermeulen, R. Cavallo, O. Caso Architecture does not exist without its urban fabric, neither does urban design exist without its architectural infill. My interest lies in the correlation between architectural form and programmatic infill on one hand, and urban public life and the perception of public space on the other. Bottom-up urbanism, perception of public space P. Vermeulen Rotterdam Zuidplein: bridging the gap between the local and the regional

A

Introduction Problem Statement The Rotterdam Zuidplein is a clash of functions. The municipality designates this as a city core for the locals; a place for them to live, meet, interact, recreate, etc. At the same time, the area functions on a larger scale, the scale of the region, as a transport hub, with an average of 70.000 visitors to the hub every day. These two aspects, the centre for locals and the transport hub for the regionals, seem to exist parallel to each other, without interacting with each other; they do not profit from each others potentials. A physical barrier, a gap, seems to exist between the transport hub and the neighbourhoods around it, separating the locals from the regionals and preventing them from interacting and benefit from each other’s potential. Analysis shows that this gap between the transport hub and the neighbourhoods is not so much due to strictly functional problems, but is mostly a result of morphological and perceptual problems. Earlier studies have concluded that people do not use the public space around the transport hub, as they perceive the space as ‘unsafe, messy, and ugly’. This is a language that as an architect you’d like to refrain from using, since it has no scientific backing, but it does indicate where problems are to be found.

Goal The ultimate goal of the project is two bring these two aspects (the area as a city core, and the area as a transport hub) together; to design an intervention that bridges the gap between the local and the regional, tying them together and have them benefit each other. This is a rather conceptual manner of speaking. More specifically, the goal is to instigate a pedestrian flow between the Zuidplein area and the surrounding neighbourhoods, physically connecting the two and bringing together both local residents and people coming from further away. On an urban level, a restructuring of the public space is required to solve problems in the way people perceive the area. Architecturally and programmatically, the goal is to balance a mix of both local program (such as residential units, small-scale shops) and more regionally interesting program (such as a theatre, a restaurant/cafe catering to the Ahoy visitors), and to have the traffic flows of both target groups intertwine and lead them alongside each other.

5

Method description In order to bridge this gap, and come up with an intervention that is relatively small in scale but large in impact, I need to rely on what is already present in the area. In the past, the area has been subjected to many top-down urban planning approaches, neither of which have seemed to fulfill its goals. The idea now is to do as little urban planning as possible, and try to rely on what is already there: using the location’s properties in my advantage. Even some of the bad ones, I should try to embrace them and accept them, rather than try to counteract them. For this, thorough analysis of existing problems is relevant, but primarily a thorough analysis of other properties and potentials within the area is extremely relevant. A search of existing patterns helps to design an intervention that ties in well within the existing urban fabric. This analysis brings about programmatic and morphological requirements for any future interventions. On an urban scale, an extensive research on interventions is carried out, exploring many possibilities and variants. Each variant is tested on the set of requirements, and quickly analysed in what way the variant offers new potentials and possibilities, other than those set by the requirements. On the architectural and programmatical scale, studies are done on balancing program, and it what way certain configurations influence traffic flows and overlap of both target groups.

6

Relevance Although the city of Rotterdam has a large potential, and is considered a great city by many, its public space is severely lacking. The city is rather monofunctional, it shows predictable and only necessary activity patterns, and pedestrian traffic is low outside a few dedicated busy shopping streets. In order to make the city attractive to everyone, and to turn it into a highly liveable world class city, it needs to develop its public environment, and the relationship between program and public outdoor activity. Rather than attempting to redevelop large areas from the ground up, like it has done in the past, it needs to revitalize the public space by means of small interventions respecting already present potentials and tying in with properties of the urban fabric, rather than counteracting it. This makes for a much more sustainable and economically viable urban planning, and increases its chances of success. This project uses the case of Rotterdam Zuidplein to investigate how relatively small architectural interventions can achieve big results on an urban level. It researches on relation between architectural form, programmatic planning and public outdoor activity, and it shows an example of how it can be done in the Rotterdam Zuidplein area.

Time planning Q1:

Urban analysis Research into relevant program

Q2:

Definitive urban vision Finetuning of program Crystallisation of vision and position on architectural and urban design, both in general and in the specific context of Rotterdam Zuidplein, by means of a research seminar , a research paper and a position paper. Preliminary architectural design

Q3:

Definitive architectural design Final floor plans Load-bearing structure Principles and implementation of climate design Initial materialization

Q4:

Finalizing of construction details Definitive materialization Architectural detailing

7

8

B

The perception of urban space as a precursor to urban vitality.

The Rotterdam Zuidplein area, designated the Hart van Zuid by the municipality, is considered the city core of Rotterdam Zuid. Featuring dwellings, shops, offices, a theatre, among other program, it offers a large potential to the neighbourhoods. However, despite its high level of programmatic diversity, it is severely lacking in outdoor activity and vitality. To increase its urban vitality, vibrance and urban activity, the focus of any urban and architectural intervention should exactly not be on urban activity. Instead, it is essential that the emphasis of the entire project is on the urban morphology and its psychological experience. In the chapter ‘The Uses of Sidewalks: Safety’ of her book The Death and Life of Great American Cities, Jane Jacobs outlines her ideas on what makes a city liveable, attractive and and, particularly, safe. She acknowledges the importance of feeling safe and secure on the street among strangers in regard to overall appreciation of a city, and considers it to be ‘the bedrock attribute of a successful city district’1. In this light, she discusses to what extent a well-used street plays a role in the safety. After a series of statements and examples, she makes the argument that it is the single most important, if not the only, factor influencing the sense of safety, and justifiably considers it to be common knowledge: ‘This is something everyone already knows: a well-used city street is apt to be a safe street’2. 1. 2.

Jane Jacobs, ‘The Death and Life of Great American Cities’ (1961), Ibid.

This obviously raises the question if, and in what way, city planners and architects are able to influence to what degree a city street is likely to be used. She considers three conditions to be basic requisites: a clear demarcation between what is public and private, a sufficient number of so-called eyes upon the streets (primarily by buildings being oriented towards the street), and a fairly continuous amount of users on the streets. It seems the Rotterdam Zuidplein area meets the first two conditions. The open spaces are almost without exception public, and private spaces have been clearly separated by obvious (unwelcoming and unattractive even) fences, walls and automatic gates. A fair amount of buildings seem to have their backs turned towards the streets, but these are largely compensated by a café, a large and open busterminal, residential balconies and open store fronts, ensuring a good amount of ‘eyes upon the streets’. The third condition appears to be more complicated. The amount of users on the streets drops at the start of the evening, but only slightly, thus effectively warranting a fairly continuous amount of users. The problem here is that this amount is continuously relatively low, regardless of the time of day. Jacobs specifies the relevance and influence of a high amount of users on the street as follows: ‘The activity generated by people […] is itself an attraction to still people. […] People’s love of watching activity and other people is constantly evident in cities everywhere’3. It appears only true when the amount of users is above a certain threshold, with the numbers of Zuidplein below this threshold. But with the first two conditions met and the third condition only half met, we have created a logical fallacy for this specific case, amount of people or user-thresholds notwithstanding. Attracting other people by already present users in order to attract other people, is obvious 3 Ibid.

9

circular reasoning and as such the three conditions set by Jane Jacobs seem to cover not every important aspect of a lively and well-used Rotterdam Zuidplein; a different and complementary set is required to fill in the gap. Jan Gehl supports Jacobs’ argument on people attracting other people in his book Life Between Buildings, as a he cites the old Scandinavian proverb ‘People come where people are’.4 In this book, Jan Gehl discusses the experience of everyday life in the public realm and how the design of buildings and spaces can enhance that experience. He looks deep into the relation between the urban environmental quality and the amount and type for outdoor activities. Gehl distinguishes three types of activities: necessary activities, optional activities and social activities. Necessary activities include activities such as running errands, waiting on a bus or biking to work. Gehl states these activities are influenced only slightly by the physical framework. Not surprisingly, these are the main activities you will find in the Zuidplein area; people waiting on the bus, or doing some quick grocery shopping. Optional activities, on the other hand, appear to be far more scarce at Zuidplein. These activities include sitting and watching other people, walking around to get some fresh air or sunbathing. Gehl states these activities primarily take place when exterior conditions are optimal, and as such are ‘especially dependent on exterior physical conditions’.5 The third type, social activities, includes children playing, conversations on the street and even ‘passive contacts, that is, simply seeing and hearing other people’. This type of activity is usually a result of the first two types. Like the optional activities, social activities are not very common at Zuidplein. To attract more people and to increase the number of activities taking place at Rotterdam 4 Jan Gehl, ‘Life Between Buildings: Using Public Space’ (1987) 5 Ibid.

10

Zuidplein, it is important to understand exactly what makes exterior physical conditions optimal for optional activities to take place. Gehl does provide us with some practical suggestions, but does not go deep into the underlying basis for those practical suggestions, making it hard to judge beforehand whether such suggestions will suffice in any particular case. John Montgomery delves deeper into this question in this article ‘Making a City: Urbanity, vitality and urban design’. Hoping to understand what makes an urban place a successful place, he suggests the following diagram to represent what makes a place:

The sense of place (exactly that what Gehl was referring to when talking about exterior conditions for optional activities) is a result of three essential elements: the physical space, the sensory experience and activity.

Although all three types have an equal impact on the success of the urban place, for many places, and especially Rotterdam Zuidplein, the physical conditions and the sensory experience appear more elementary to its success than the activities.

However, as both Jacobs and Gehl have pointed out, activity is in many ways a resultant of the other two elements, so again we encounter the logical fallacy of circular reasoning. To avoid this fallacy, I’d like to suggest the following diagram:

The presence of other people, activities, events, inspiration, and stimulation comprise one of the most important qualities of public spaces altogether, allowing everyone to feel safe, at rest and at home in their own city. It is exactly this in which the Zuidplein finds itself in trouble. To develop a successful urban place, the focus of the early stages of the graduation project lies not on the activities themselves; the concern is with experience of the area. Stephen Kaplan’s ‘Aesthetics, Affect and Cognition: Environmental Preference from an Evolutionary Perspective’, Montgomery’s ‘Making a city: Urbanity, vitality and urban design’ and Kevin Lynch’s ‘Image of the City’ all provide a solid basis to evaluate exactly those other fundamentals that induce activity: the morphology of the city, and the perception of urban space.

11

12

Despite its relatively young age, Zuidplein has seen a rich and turbulent past. Its development has never been gradual, but rather abrupt and jerky, with urban renewal plans only partly realised, due to economic setbacks, wars, altered views and theories on urban planning or simply due to the municipality’s inability and lack of vigor in realising urban plans; plans that have all left their marks and scars in the area; plans colliding with other plans’ fragments from the past. Roughly one hundred years ago, in Burgdorffers plans, the current Zuidplein area is designated as a city district core. These plans were never realized, and it wasn’t until 1938 that new plans, by city planner Witteveen, were finalized. Witteveen, inspired by Burgdorffers plans, draws plans for Zuidplein as a city core.

C

Urban Analysis C1 _ A brief history of Rotterdam Zuidplein Note: the following are excerpts from an extensive research into the urban and archtitectural development of the Rotterdam Zuidplein area, carried out by the author within the framework of the graduation studio. For a more detailed overview of the history, refer to the full report in appendix A (Dutch).

Realization of Witteveens urban plans were brutally interrupted by the start of World War II. The completed parts of Witteveens plan reach south up until the Zuidplein area, but not Zuidplein itself. Since then, Zuidplein finds itself in the middle of different urban plans. The so-called Basisplan Van Traa continues development of this area, but consciously creates a interruption between the old and new urban neighbourhoods: the Zuiderpark. The Zuidplein area, which housed the temporary village Brabants Dorp in the fourties and fifties for those who’ve lost their homes during the war, develops partly according to Witteveens prewar plans, and partly organically. The originally planned Zuidplein square, a long and stretched open space, is no longer, but important public amenities begin to concentrate around the square to the south, directly adjacent to the former Zuidplein location. The square finds itself blossoming in the early fifties, and it gradually cultivates an important role in the everyday public life. Municipal attempts to get a grip on Zuidplein, and to turn its organic growth into an organized and well-ordered growth, mark the start of the downfall of Zuidplein as an important public square. The concentration of important public amenities adjacent to the square is ignored, and it is decided new developments should be spread out across the larger area, according to functional zoning plans. Since then, the Zuidplein is no longer the center of gravity of the city district. The arrival of the metro-line and the shopping mall manages to bring large amounts of extra visitors to the area, but causes the quality of the public space surrounding to deteriorate. Designchoices have designated the ground level of the public space as a zone for motorized traffic; pedestrians traffic is expected to occur only indoors, or on first and second level. During the eighties, the municipality attempts to improve upon the image and perception of the public space surrounding the Zuidplein square and shopping mall, but unfortunately focuses only on the image. The naïve notion that a high degree of urban facades adjacent to the heavy motorized streets is able to generate a city in which a pedestrian considers itself to be in a city centre, will soon prove its lack of effectivity. 13

Het lijkt het erop dat de gemeente te hard heeft geprobeerd in hele korte tijd een centrum te creëren, en daarbij bij vlagen te ongeduldig was. De periodes waarin het centrum gedeeltelijk organisch en ongepland groeide bleken het meest vruchtbaar voor de levendigheid van het Zuidplein en voor de functie van stadsdeelcentrum; wanneer de gemeente de volledige controle over de groei probeerde te krijgen, bleken de resultaten achteraf vaak niet wat er van verwacht werd. Al snel – misschien te snel – werd het roer omgegooid en werd geprobeerd vanuit een andere visie het stadsdeelcentrum onder handen te nemen. The municipality has been trying too hard to forcefully create a city core and has been too unpatient in its attempts, or so it seems. The stages during which the Zuidplein developed itself organically and unplanned proved to be the most fruitful stages for the vibrance and vitality of the Zuidplein square and for its role as a city district core; whenever the municipality tried to gain control of the development, results were hardly ever as initially expected and desired. A change in course was usually inevitable and soon – maybe too soon - new plans would be drawn to develop the area from a different framework.

14

15

C2 _ Rotterdam Zuidplein and its two faces: the regional and the local Analysis of the Rotterdam Zuidplein area uncovers its two faces, catering two different groups of people each with its own activities, needs and desires.

Figures 01 Connectivity of Zuidplein 02 Origin of Zuidplein visitors (result of the Veldacademie research) 03 / 04 /05 The different scales of the Hart van Zuid

On the one hand we find Zuidplein as a regional transport hub. With as much as 75,000 people passing everyday, it is one of the biggest transport hubs in the Netherlands. People arrive by bus from the greater Rotterdam area, extending all the way to the border with Zeeland, and transit to either other busses or the metro system to go to work, school or Rotterdam Centre. Program such as the shopping mall and the Ahoy’ entertainment complex are of regional of even national importance; concerts by big international artists, national conferences on any thinkable subject and sporting events attract people from all over the country. The shopping mall has managed to establisch itself as one of the most important and prominent malls for people of the south of Zuid-Holland. The area has managed to achieve this position largely by its high level of connectivity. The public transport hub is an obvious contributor to this, but additionally the area finds itself in the middle a highly developed network of motorways.

16

Research carried out by the Veldacadamie has shown that visitors from outside Rotterdam Zuid and those using the transport hub generailly do not spread out into the surrounding neighbourhoods, but are only to be found at the centre of the Zuidplein area.

On the other hand, we find the Zuidplein area as the city core of Rotterdam Zuid; an area in which locals meet, interact, live, work, recreate, etc. In its document ‘Ambitie Document: Hart van Zuid’, the municipality acknowledges its desire to continue developing the Zuidplein as the new city core. Although this desire has been prominent in several phases of urban development during the past one hundred years, the municipality still considers this roll underdeveloped. Programmatically, it can certainly be considered a city core. In the area, we find offices, shops, residential units, a swimming pool, a theatre, the municipal headoffice and a bank. In the edges of the area we find more public amenities. These amenities are serving the local residents, coming from the surrounding neighbourhoods, but not those coming from the greater region of Rotterdam.

17

Figures 01 Abstraction of program 02 Abstraction of pedestrian traffic

18

These two concepts, of the area as a city core and the area as a transport hub, seem to exist parallel to each other, but not interact with each other. Both worlds offer a huge potential to the area, but they’re not making use of each other’s potential. The 70.000 people in the area every day is a huge potential to local entrepeneurs, but also a potential to the district’s overall vibrance and vitality.Likewise, the large amount local people with their amenities and their diversity is something of big interest to the visitors. Unfortunately, their seems to be no interaction of some sort between both parties, almost as if a physical of psychological barrier exists to enter the other realm and explore deeper into the surrounding area. To fully develop its potential it is essential to understand why this gap exists. City core for locals?

Initial programmatic research revealed no big problems. Activity on the street is not off the charts, but the streets aren’t deserted either. The Veldacademie research, which surveyed visitors of the area, showed problems with the way people perceive the area. Some people considered it ‘ugly’, ‘messy’ or even ‘unsafe’. This is language that as an architect you’d mostly like to refrain from, but it does indicate where most problems are to be found. Transporthub for regionals?

19

Figures

C3 _ A morphological and phenomonological analysis

07 Unfolded strip of the outer facades

A sense of place is defined as a combination of activity, morphology and perception of said place (Montgomery, 1998). As both initial analysis and the Veldacademie research have shown, the problematic sense of place in the Zuidplein area seems not to be caused by the program and activity in the area. As such, further analysis of the area focused primarily on the morphology and perception of the area. Analysis of these aspects is carried out based on the theoretical background of Kevin Lynch (The Image of the City, 1961), Stephen Kaplan (Aesthetics, Affect and Cognition, 1987) and John Montgomery (Making a city: Urbanity, Vitality and Urban Design, 1998).

08 Strip of facades in Hart van Zuid 09 - 12 Acces points to the Zuidplein

The following are the most relevant results of analysis groupwork in the primary stages of the graduation project (text by author with contributions by Marcel Setjadiningrat and Jelmer van der Veer).

20

Visibility and recognizability Streets, public transit, bikeways and public spaces, such as courts and parks, bind the city together. They bring people to the area and provide the framework for a vibrant city. Hart van Zuid has a well-organized network of different public transportation. It thus has a good functional basis as district center and a transport hub. Every day, fifty bus lines and a metro line process ten thousands of people to get to their destination. The bus and metro terminal, which is combined by a huge shopping center, is an important source of people for both the local as regional functions, such as schools, swimming pool, Ahoy and the Ikazia hospital. However, people don’t recognize Hart van Zuid as vibrant as it should be. The problem is not in the regional scale, but it shows difficulties in the smaller scale where the connection between the center of Hart van Zuid and the locals or the direct surrounding takes place. To have a better understanding of the current situation, we’ve analyzed what could have prevented this interaction between the areas, so we can weigh what could be improved or changed to let the contribution to the renewal and restructuring of the area, be the greatest.

21

Figures 13 Pleinweg, one of the many wide streets flanking the Hart van Zuid 14 Physical barrier; wide streets around the area

22

13 14

23

Barriers Hart van Zuid has to face with a couple of barriers, which gives the area a high threshold. The barriers have a big effect on how the users experience the area. Recognition, visibility and accessibility are the keywords in this matter. The first barrier is the corridor of facades around the area. Large buildings, which mostly accommodate dwellings and offices, are situated around the borders of Hart van Zuid. Behind this building strip is the huge mass of the shopping mall. This mass, which is also connecting the bus and metro terminal, is introvertly oriented with expedition-entries around it. Both the corridor and the introverted shopping mall block the local connection; visually and physically.

Figures 15 Physical and visual barrier; corridor of facades

The second barrier is the interrupted flows of different routes in Hart van Zuid. In different places in the area, the routes for pedestrian and bicycle are abruptly cut off, which lead to unclear traffic situations within the area.

16 / 17 Physical barrier; interrupted routes in the area

The third barrier is the barrier of the wide road around Hart van Zuid. The Strevelsweg, Pleinweg and the Zuiderparkweg are wide car and bus roads of 8 to 10 lanes. This has consequences for the connections between the area and the direct surroundings. Both pedestrians as bicyclists are confronted with large crossings with traffic lights.

24

Conclusions on visibility and recognizability A vital city center is intimately connected with the surroundings. In the case of Hart van Zuid, it is not the case. Taking all the barriers together, Hart van Zuid takes a secluded position towards the rest of Rotterdam Zuid. Currently, the center of Hart van Zuid functions as an isolated island in the city. The poor physical connections and the interrupted routes give the area an unclear and unattractive appearance. In addition, the corridor of facades and the faces of the expedition entries of the shopping mall, prevent the visual connections. These poor physical and visual connections, lead to poor social connections that are important for a vivid urban space. To overcome this, the connections should be improved, so Hart van Zuid could be the center of Rotterdam Zuid that is logically embedded and inviting as well.

15

16 17 25

Figures 26 The public space between the metro station and the theater

26

C4 _ Perception of the image This last theme relies on a less quantative and more qualitative research approach. Analysis showed a corridor, in which most of the functions in the area are to be found. However, this corridor is perceived as unattractive by most of those visiting the area, mainly due to three properties of the outdoor public space. The buildings directly adjecent to the metro station feature no significant program on the ground floor. The facades they flaunt towards pedestrian zones outside, are blank or even comletely empty. As such, there seems to be no interaction at all between what goes on inside and the activitities happening outdoors. Visitors to the area, exiting the metro station, are likely to think there is simply nothing there that could be of interest to them. Most of them never leave the metro staition of the shopping mall. The dominance of infrastructure in the public zones, as seen in the previous chapters as well, is heavily downgrading the quality of the public space; the area is not exactly pedestrian-friendly. Car streets, parking places, parallel parking streets and the bus terminal reduce the public space to small fragments of pedestrian zones, rather than a single flow. The results of this analysis are best conveyed through images and keywords, rather than text. 27

Figures 27 - 29 Closed facades along the Gooilandsingel

28

Empty and introvert facades resulting in lifeless streets

29

Discontinuous streetprofiles break up pedestrian flows Figures 30 - 34 Visual and physical barriers breaking up pedestrian flows

30

32 33

34 31

‘I was enjoying my cup of coffee in the morning sun, while being bothered by the dreadful sounds and smell of busses.’ Figures 35 - 36 Significant program, disturbed by infrastructural elements

32

35 36 33

Figures 37 - 38 Backsides, alleys and urban elements cluttering the urban fabric and the space between buildings

34

The abundance of infrastructural elements is also downgrading public functions that you do find in the area. The swimming pool across the metro station features a cafe / restaurant with a terrace outside. However, its position 10 meters away from the busterminal and metroline make this an unattractive terrace to sit down and enjoy a cup of coffee or a decent meal. The shopping galleries found at the Zuidplein Laag experience the same problem. The open facades of the shops on ground floor affect the public space outside positively, but the presence of the parallel parking street diminishes this effect; only a small lane of approximately four meters wide benefits from the shops, while the rest of the square sees nothing but cars. Infill between buildings increases the visual unattractiveness of the public space. Unstructured urban elements, parking lots, back alleys and backsides of buildings clutter the image of the city, strongly decreasing its legibility.

37 38 35

D

Preliminary Design Hybrid Building + Hybrid Urban Planning

In my intervention, I intent to bring together these two aspects of the Hart van Zuid; to physically break the barrier between the two target groups; to unite local residents with those coming from far away; to seduce regional visitors to explre the surrounding neighbourhoods by foot; to have both aspects profit each other. Consequently, the basis of the intervention lies in the urban scale. It is not limited to Hybrid Building, it starts with Hybrid Urban Planning: hybridizing local program and regional program. To achieve this, the problems encountered in the urban analysis must be overcome.

36

D1 _ Urban design

The problems set forth by the urban analysis that need to be overcome are as follows:

.blank facades / introvert program .fragmented urban space .introvert city block, island Pedestrian route The first step of the urban plan is to physically bridge the pedstrian gap between the Zuidplein transport hub and the surrounding neighbourhoods. To make this pedestrian connection, the urban plan aims at creating a continuous pedestrian flow leading into the city. ‘The basic requisite for [such a route] is a substantial quantity of stores and other public places sprinkled along the sidewalks ; enterprises and public spaces that are used by evening and night must be among them espescially. [...] First, they give people concrete reasons for using the sidewalks.’1

Generic, local program Specific, regional program Branching out

As such, to induce such a pedestrian flow, the intervention opens up the boundaries of the area, and introduces a ribbon of program (the actual pedestrian flow): a ribbon of the local generic program connecting regional specific program. ‘Second, they draw people along the sidealks past places which have no attractions to public use in themselves but which become travellled and peopled as routes to somewhere.’2 In this way, the ribbon could function as a backbone for further developments, allowing it to eventually branch out in to the neighbourhoods adjacent to the ribbon. This intervention focuses primarily on tackling the problem of the introverted city block. However, additionally the pedestrian route in itself, when designed as a continuous route, will partially tie together the fragmented urban spaces, and will set attractive conditions for open and extrovert program alongside.

1 J. Jacobs, ‘The Death and Life of Great American Cities’, (New York, Random House, 1961) 2 Ibid.

37

It would be possible to just randomly cut open some of the boundaries, design pedestrian streets leading into the surrounding areas, plan program alongside it and hope for the best. But that would not make sense at all; this area has been subjected to many top-down urban planning approaches, neither of which have seem to worked properly and fulfilled its goals. Besides, the idea behind bottom-up urbanism is to do as little urban planning as possible, and try to rely on what is already there: using the location’s properties in your advantage. Even some of the bad ones, the plan needs to try and embrace them, rather than try to counteract them. Further analysis researched into existing patterns, and more specifically existing pedestrian flows and zones, local program and regional program. Analysis shows pedestrian flows are already present, albeit very fragmented. The street along the metro station features a swimming pool, a municipal head office, a theater and some shops. The Pleinweg is one of the most important car streets in the city (leading to the Maastunnel en Rotterdam Zuid), but also features local shops on ground floor (barber shops, farmecists, bakeries, etc).

38

When I talked about a ribbon, with both local program connecting the more specific and regional program, it is apparent that that’s something which is already present in someways in the area, although, again, very fragmented. This ribbon can be found along the metro line. Not so surprising, the metro connects these spots very well, and high level of connectivity generates

?

developments. Along this metroline, we find local program (just like along the Pleinweg) but, more importantly, also regional program (the Ahoy’, the shoppingmall, Zuidplein Theater, the Maassilo in the north). On top of that, we find plots with the potential to be developed into something more specific, a place for pedestrians to linger. To conclude the urban part of my project, the metroline will be the spine of this ribbon of program., with the pedestrian flow freely following along the line. As such, the metroline is a big structuring element functionally, but also visually, tying together the currently fragmented and incoherent urban spaces. It leads the pedestrian along the path, and at the sime time creates a certain recognizable identity. It is clear that the intentions of the urban design requires aspects that are already partially present, althoug in a fragmented manner. When hoping to achieve to bridge the gap between the local and the regional, more specifically and less conceptually it means connecting these fragments, hopefully with an intervention as small as possible. Where should this intervention be? As is visible there’s a specific part in the area where all these fragments come together: the Pleinweg, the Hart van Zuid, and the Mijnsherenlaan with the metroline. I believe this area has the most potential to tie these fragments together and restore the pedestrian flow, and therefor this specific location will be the site for further urban and architectural interventions.

Existing patterns pedestrian zones with generic, local program specific, regional program

39

D2 _ Preliminary architectural design Morphology The site where the Pleinweg, the Zuidplein and the Mijsheerenslaan come together is the focus point of the area. The most important thing to start with is breaking this notion of the area as an island, breaking up the boundaries, making the inside visible from outside, and make the outside neighbourhoods visible from within. Studies to break this barrier resulted in the proposal to demolish a single block, currently adjacent to both the Zuidplein and the Pleinweg, and opposite the Mijnsheerenlaan. A four story housing block, sixty years old, and in bad condition. It shows empty shops and poor housing. It is currently in dire need of a proper overhaul, or better yet, a replacement. When demolished, two opposite public space exist, both along the Pleinweg. What happens here is that the northern urban wall gets extended across the Pleinweg onto the square and even further, extending into the residential neighbourhood behind it. Together with the other buildings surrounding it, it makes for a clearly defined urban place (something I believe is important, Rotterdam is severely lacking in properly defined urban spaces). 40

These two squares start to relate with each other, across the Pleinweg. It relates with the metrostation zone, but as a bonus, it now connects with the residential area to the west as well. With a single move, the boundary has been broken in two directions and it has improved the definition and legibility of the public square. To strengthen the connection with the Zuidplein and the Mijnsheerenlaan even further, the public garden within the Mijnsheerenlaan and found under the metro-line, gets extended across the pleinweg, reaching deeper into the Hart van Zuid, rather than stopping abruptly stopping at the Pleinweg. Any architectural intervention should naturally comply with these qualities set by the urban intervention, and if possible, enhance them. Intensive studies on masses and voids, on defining the urban fabric and coherence, and on tying together te fragments have been made, an have resulted in the configuration as seen in the image above.

Studies on architectural configurations

41

Program The program strives to combine local program as well as more specific, regional program, just as the pedestrian ribbon does. Additionally the program intends to resolve the problems relating to the introverted facades found in the Hart van Zuid.

The new program is comprised of the following: Expansion of the current Zuidplein Theater Library Small scale business units Busterminal Cafe / Restaurant Church / comunnity centre Residential units

The current Zuidplein Theater is need of either an expension and renovation. The municipality has been looking into building a new theatre. Completely rebuilding it seems senseless; the theater is one of the oldest buildings at the site and represents a large part of the cultural history. However, incorporating it in the intervention makes sense. It’s already a clash of local and regional, featuring plays from local theater groups, ethnic minorities, local school plays etc, but also more well-known actors and comedians, and attracting local people and people from the bigger region of Rotterdam. Additionally, the theater used to be something that the old and former square, the original Zuidplein, really profited from until it was cut off from the square by the metro line. Incororating an expansion in the new building and thereby restoring its position on the Zuidplein square contributes to restoring the square as a vibrant public space. For the past few years the municipality has been planning a new library in the Hart van Zuid (as seen in their document Ambitiedocument: Hart van Zuid). Including this in the new building next to the theatre will provide the program with interesting oppurtunies for programmatic overlap, and will create a strong cultural hub. Small scale business units, such as small grocery shops, bakeries, or service-amenities, juxtapose the large shopping center and its A-brand shopping stores, and will cater mostly to the needs of the local residents. Due to their position within the specific regional functions, they will likely profit from the regional visitors as well; those visiting the theater, the library or the restaurant will be confronted with the local program whilst walking through the area.

42

The current busterminal is a highly functional transithub, with very good connections to the parking garage, metrostation and shopping mall. Its dominance in the public sphere and the negative it has on the quality of the public space require a redesign nonetheless. The new cafe / restaurant will, together with the theatre and theatre cafe, support the vitality of the site during the evening. Additionally, it provides visitors of the theatre and the Ahoy’ complex to enjoy a meal or a few drinks in the area before or after the show, an activity that is currently heavily missed. The new church will replace the current church that was lost in demolishing the housing block from the fifties. Due to its public nature, it will be position on the public square. However, since religion is steadily losing ground in today’s society, it is complemented with the role of community centre, to embed it firmly in the local neighbourhoods. Residential units will top off the total program. Residential units will increase the total amount of ‘eyes on the street’, as well as maintain a certain continuous level of activity during the day and the evening. These program elements combined bring together both local residents as well as regional visitors. It will significantly increase the amount of active and extrovert facades on ground floor, and it will prevent the area from becoming deserted and unsafe after 6pm.

The program has been configured in such a way that there is as much cross-pollination as possible. Complementary functions have been either placed adjacent to each other to create overlap, or have been moved apart to induce an optimum pedestrian traffic flow between either programmatic element, whichever seemed more fruitful. For example, the library and theatre have been placed next to each other, so that they both share a common foyer and cafe. This cafe can be used as theater cafe, or literary cafe. It features a small stage that can be used for small comedy performances, literary talks, debates, acoustic bands performing at night, or other performances. The restaurant has been purposefully placed away from the theater. It helps to activate the public square, with both its transparent facade and terrace, and it seduces visitors of the theatre and the Ahoy’ complex to visit the public square rather than staying inside of the theatre or Ahoy’ complex.

43

44

45

46

47

48

49

50

E

Practical references - Streets of Melbourne - The Bowery, New York - Stadsplantsoenen Parijs - project uit This is Hybrid? - Mediatheek Delft

THIS IS A PLACEHOLDER

51

52

F

Bibliography

Consulted literature on the use of public space: Jane Jacobs, The Death and Life of Great American Cities (1961), specifically the chapter The use of sidewalks: Safety. Jan Gehl, ‘Life Between Buildings: Using Public Space’ (1987)

Consulted literature on urban morphology: - John Montgomery, ‘Making a city: Urbanity, vitality and urban design’,(1998) in Journal of Urban Design, 3: 1, p.93-116 - Kevin Lynch, ‘Good City Form’ (1981)

Consulted literature on the perception of urban space: - Kevin Lynch, ‘Image of the City’ (1961) - Stephen Kaplan, ‘Aesthetics, Affect and Cognition: Environmental Preference from an Evolutionary Perspective’ (1987)

Additional literature: - a+t research group, ‘This is Hybrid’ (2011) - Allan Jacobs, ‘Great Streets’ (1995) - Jan Gehl, ‘Cities for People’

53

Appendix

A

An extensive historic research on Rotterdam Zuidplein

54

Rotterdam Zuidplein De ontwikkeling een nonplein als onzichtbaar stadscentrum Rotterdamvan Zuidplein De ontwikkeling van een nonplein als onzichtbaar stadscentrum

Scriptie Architectuurgeschiedenis Scriptie Architectuurgeschiedenis

Datum: 26 oktober 2012 Datum: 26 oktober 2012

Docent: Docent:

AR2A010 Frank Morel AR2A010 1211676 Frank Morel [email protected] 1211676 H. Van [email protected] Bergeijk H. Van Bergeijk 55

Inhoudsopgave Inleiding ................................................................................................................................................... 3 Rotterdam Zuid - havenstad .................................................................................................................... 5 Rotterdam Zuid - woonstad .................................................................................................................... 8 De jaren 40 en 50; ontwikkeling in het teken van de woningbouw ...................................................... 13 Stedenbouwkundige ontwikkelingen ................................................................................................ 13 Noemenswaardige gebouwen en hun impact op het Zuidplein ....................................................... 19 Het Brabants Dorp (1941, gesloopt 1965)..................................................................................... 19 Zuidpleinflat (1950) ....................................................................................................................... 20 Winkelcentrum Zuidplein laag (1952 – 1954) ............................................................................... 21 Groote Schouwburg / Theater Zuidplein (1954) ........................................................................... 23 De jaren 60 en 70; ontwikkeling in het teken van grootstedelijke voorzieningen................................ 24 Stedenbouwkundige ontwikkelingen ................................................................................................ 24 Noemenswaardige gebouwen en hun impact op het Zuidplein ....................................................... 25 Verzamelgebouw Zuid (1957-1960) .............................................................................................. 25 Metro (1968) ................................................................................................................................. 26 Zuidplein (1972)............................................................................................................................. 28 De jaren 80 en 90; ontwikkeling in het teken van verdichting.............................................................. 31 Noemenswaardige gebouwen en hun impact op het Zuidplein ....................................................... 33 Randbebouwing............................................................................................................................. 33 Nu en de toekomst ................................................................................................................................ 36 Conclusies .............................................................................................................................................. 38 Bronnen ................................................................................................................................................. 39

2 Scriptie Architectuurgeschiedenis

Frank Morel -

[email protected]

Inleiding Rotterdam Zuidplein, het beoogde centrum van Rotterdam Zuid. Als sinds het begin van de twintigste eeuw wordt deze locatie gezien als dé plek voor het stadsdeelcentrum. Na de Tweede Wereldoorlog, en voornamelijk in de jaren 60 en 70, weet het zich vlot te ontwikkelen met enkele grootschalige ontwikkelingen, die niet enkel het stadsdeel dienen, maar ook een belangrijke regionale functie hebben. Het stadsdeelcentrum biedt een grote variëteit aan functies; het heeft een stevige woonfunctie, één van de grootste winkelcentra van Nederland is hier te vinden, een hoop kantoorvloeroppervlak zorgt voor de nodige werkgelegenheid in het gebied, het stadsdeelkantoor heeft hier zijn huisvesting, grote zorgcomplexen en onderwijsgebouwen zijn hier geclusterd, het zwembad, het stadspark, het volkstheater en het Ahoy’ zorgen voor het nodige vertier, en bovendien is het dankzij het metrostation en bus transferium met 70.000 reizigers per dag één van de grootste openbaar vervoersknooppunten van Zuid-Holland. Ondanks deze enorme selectie aan voorzieningen in het gebied, ervaart men het niet als stadsdeelcentrum. Eén van de dingen die als eerste opvalt is de naam; Zuidplein. In de loop der jaren is Zuidplein de naam geworden voor het gebied, en niet zozeer een daadwerkelijk plein. Er is nog wel een plein dat het adres Zuidplein draagt, maar dat lijkt niet het hart van het centrum te vormen. Het gebied is onoverzichtelijk, onherkenbaar, en niemand weet hier een plek aan te wijzen als hét centrum.1 Hoogbouw suggereert de aanwezigheid van een centrum, maar of je je daar ook daadwerkelijk in het centrum begeeft is voor de bezoeker onduidelijk. Dit onderzoek probeert te achterhalen hoe het Zuidplein is ontstaan, en waar het vooral is misgegaan. Wat is de historische achtergrond, waardoor dit gebied zich ontwikkelde als centrum? Waarom draagt het gebied de naam van het plein, terwijl niemand dit plein aan kan wijzen? De eerste conclusie kan al vermeld worden: het Zuidplein is schoksgewijs tot stand gekomen, in fasen welke vaak niet volledig zijn voltooid. Deze scriptie brengt chronologisch verslag uit van deze golven van ontwikkeling, en toont dat elke golf, elke fase, vaak een ander centraal thema had. Per fase worden de stedenbouwkundige ontwikkelingen en plannen vanuit de gemeentelijke stedenbouwkundige dienst in beeld gebracht, waarna een overzicht volgt van de meest noemenswaardige bouwwerken uit die periode. Per periode wordt getracht te bepalen wat de gevolgen van de ontwikkelingen waren voor het Zuidplein als publiek plein en wat de impact was voor het gebied als stadsdeelcentrum.

1 Rotterdam Zuidplein. Waar is het plein? Waar is het stadscentrum? (van Google Maps)

Door de ontwikkeling van het Zuidplein gefaseerd in beeld te brengen, en per periode de specifieke impact te overzien, kan een beeld worden gecreëerd van waarom het stadsdeelcentrum is zoals het is; hoe een ooit levendig plein is verworden tot niet meer dan een parkeerplaats en hoe ondanks vele inspanningen het centrum voor veel mensen nog steeds onzichtbaar is. Rotterdam Zuidplein; een nonplein als onzichtbaar centrum.

1

Veldacademie, Naar een kloppend hart – Gebruik en Waardering van de buitenruimte in Hart van Zuid, TU Delft, (Rotterdam: Gemeente Rotterdam, 2011) 3 Scriptie Architectuurgeschiedenis

4 Frank Morel -

[email protected]

Scriptie Architectuurgeschiedenis

Frank Morel -

[email protected]

Rotterdam Zuid - havenstad De zogenaamde sprong naar Zuid, die in de tweede helft van de 19e eeuw werd gemaakt, was aanvankelijk enkel bedoeld om de onstuimig groeiende haven een plaats te bieden. Dat de havenuitbreidingen aan de Zuidoever van de Maas moesten plaatsvinden, werd rond 1850 duidelijk. In 1863 nam de gemeenteraad het principebesluit de wijk Feijenoord te ontwikkelen als uitbreiding van de huidige haven, en in 1969 werd Feijenoord daadwerkelijk door de Gemeente Rotterdam geannexeerd.2,3 Hoe dat moest gaan gebeuren was toentertijd nog niet duidelijk. De onduidelijkheden over de uitbreidingen van de spoorverbindingen, zorgden voor vele plannen die spoorverbindingen buiten beschouwing lieten. Door deze insteek waren faciliteiten voor transitoverkeer vrijwel compleet afwezig. Het besluit over de spoorverbinding, die over Feijenoord zou lopen, leidde eind jaren zestig tot compleet nieuwe plannen, waarin geen ruimte was voor koopmans- of arbeiderswoningen. Gemeenteraadslid Lodewijk Pincoffs nam eind jaren zestig het particulier voortouw, en de Rotterdamsche Handelsvereniging (RHV) kreeg onder zijn leiding in 1972 ... : ‘het alleenrecht op de ontwikkeling van een groot deel van het Noordereiland en Feijenoord. Deze vereniging wijzigde het gemeentelijke uitbreidingsplan voor Feijenoord. In het vernieuwde plan naar ontwerp van adviseur ir. Th.J. Stieltjes kwam de nadruk te liggen op de combinatie en integratie van vervoer over water en spoor. De tot dan toe gebruikelijke combinatie van havens, koopmanswoningen en pakhuizen in de koopstad maakte plaats voor een ommuurd handelsterrein met kanaalhavens, kades, spoorlijnen, opslagloodsen en entrepots: een afgesloten fiscale enclave in de stad. [...] Rotterdam ontwikkelde zich zo van een traditionele stapelmarkt naar een moderne transitohaven.’ 4 Eind jaren zeventig luidde al het einde in van particuliere havenexploitatie: het RHV kwam in 1979 in financiële moeilijkheden, waarna de Gemeente Rotterdam in 1882 de failliete boedel overnam en de havenexploitatie weer in eigen handen kreeg. Ondanks het moderne ontwerp van de havens op Feijenoord bleken ze niet afdoende berekend op het toenemende belang van transitoverkeer. G.J. de Jongh trad in 1979 in dienst als directeur van de Dienst Gemeentelijke Werken, en zag in Rotterdam vooral de potentie van een internationaal infrastructureel knooppunt en transitohaven. In de periode van 1879 tot 1910 gaf hij vorm aan zijn ambities voor Rotterdam als wereldhaven. 5,6 Vanaf de jaren tachtig werden ten oosten van Feijenoord grote insteekhavens aangelegd, die meer aan de eisen van Rotterdam als transitohaven tegemoetkwamen. De Jongh tekent in deze periode aan plannen voor de Rijnhaven (1887), de Maashaven (1898) en de Waalhaven (1907) 7. Het duurde overigens nog tot 1931 voordat deze havens voltooid waren.

2

P. van de Laar & M. van Jaarsveld, Historische Atlas van Rotterdam – De groei van de stad in beeld, (Amsterdam: Uitgeverij SUN, 2004), p.37 3 L. Van Meijel, Cultuurhistorische Verkenning vooroorlogse wijken Rotterdam Zuid, (Gemeente Rotterdam dS+V, 2008), p. 18 4 Idem, p. 41 5 Idem, p. 43 6 Van de Laar & Van Jaarsveld, Historische Atlas van Rotterdam, p.38 7 Idem, p.38,39

2 Ontwikkeling van de eerste havens op Feijenoord (uit Historische Atlas van Rotterdam)

Voor het eerst wordt Zuid ook bestempeld als woongebied: de gemeente bestemt het gebied direct ten oosten van Feijenoord zowel als industrie- als woonwijk. De woonactiviteiten waren echter ondergeschikt aan de industriële activiteiten. De woningen ‘lagen als geïsoleerde buurtjes ingeklemd tussen de havens, de fabrieksterreinen en goederenspoorlijnen.’ 8 De aanleg van de havens ging op vele plaatsen zelfs ten koste van woongebieden. Zo moest het dorp Katendrecht, gelegen in het in 1894 geannexeerde Charlois (zie afbeelding 3), plaats maken voor de door De Jongh ontworpen Rijnhaven en Maashaven. Gezien de slechte leefomstandigheden in dit dorp werd de sloop hiervan niet gezien als een bezwaar. Ook andere dorpen en grensgebieden werden door de snelle groei van de haven geannexeerd. De gemeente was hier over het algemeen terughoudend in, en dergelijke maatregelen werden dan ook niet genomen om plaats te maken voor extra woongebieden. Echter, ‘wanneer de havenontwikkeling in het geding bleek, zette het stadsbestuur de aarzelingen opzij en ging [het] voortvarend van slag.’ 9

8 9

Van Meijel, Cultuurhistorische Verkenning vooroorlogse wijken Rotterdam Zuid, p. 61 Van de Laar & Van Jaarsveld, Historische Atlas van Rotterdam, p.52


6 Frank Morel -

[email protected]


Frank Morel -

[email protected]

Rotterdam Zuid - woonstad De Jongh’s uitbreidingsplan was echter niet veel meer dan een verzameling bestaande onsamenhangende uitbreidingsplannen en stratenplannen. In die zin was het nog geen structurele verbetering ten opzichte van situatie van voor de invoering van de Woningwet. De plannen werden nu echter in één beeld gebracht. Dit gaf De Jongh de kans verbeteringen aan te brengen die verder rijkten dan wijkniveau; er werd vooral verbetering gebracht in de infrastructuur en de verbindingen tussen de verschillende wijken. De jarenlange, ongeplande stadsuitbreidingen waren hier nooit op ingegaan en hadden in de loop der tijd een flink aantal infrastructurele barrières opgeworpen. De Jongh’s verbeteringen concentreerde zich vooralsnog voornamelijk op het Rotterdam Noord. Op Zuid staan wel enkele nieuwe woonwijken gepland, en de verbinding van Feijenoord en Afrikaanderwijk met Noord geschiedt via de Willemsbrug over Noorder-Eiland en veerponten. Een coherent geheel met een stadscentrum is echter nog niet te vinden. ‘Zuid bestaat uit een aantal oude kernen en enkele nieuwe woongebieden die ingeklemd liggen tussen de havenbekkens.’ 12 De Jongh’s plan brengt hier weinig verandering in; het plan diende misschien als aanzet voor de verdere verstedelijking van Zuid, maar topografische kaarten uit 1919 tonen in welke beperkte mate het daadwerkelijk is uitgevoerd. ‘Van deze ontwikkelingsfase resteren alleen nog geïsoleerde stukjes Dordtsestraatweg’. 13

3 De annexaties van buurtgemeenten door de gemeente Rotterdam (uit Historische Atlas van Rotterdam)

Ondanks de snelle groei van de haven werd de Zuidelijke maasoever rond de eeuwwisseling nog nauwelijks bewoond. De nieuwe woonwijk Katendrecht is in aanbouw, de door De Jongh getekende Afrikaanderwijk krijgt tussen 1890 en 1915 langzaam maar zeker gestalte. Dat betekende overigens niet dat de omvang van de populatie niet sterk toenam. Het enorme succes van de insteekhavens en Rotterdam als internationale transitohaven werkte als een magneet op arbeiders voornamelijk uit het zuidelijke deel van Zuid-Holland, Zeeland en een gedeelde van NoordBrabant. De populatie onderging een ruime verdubbeling in twintig jaar tijd; nog 150.000 in 1980 tot 325.000 in 1900. 10 De nieuwe inwoners werden in de tweede helft van de 19e eeuw onderdak geboden door voornamelijk particuliere bouwers. Door deze particuliere ondernemingen was de uitbreiding van de stad vooral een ongeplande wildgroei; de stad breidde zich ongeremd uit op het platteland, tot aan de grenzen van de buren. Voornamelijk op de Noordoever werd er stevig gebouwd; het Zuiden was vooralsnog ondanks de nabijheid van werkgelegenheid niet in trek als woonplek. 11 Deze ongebreidelde groei leidde ertoe dat de gemeente rond de eeuwwisseling meer grip wilde krijgen op stadsuitbreidingen. De Woningwet in 1901 gaf de gemeente zowel de plicht als de bevoegdheden hiertoe, en in 1903 presenteerde De Jongh het eerste Rotterdamse Uitbreidingsplan. 4 Uitbreidingsplan De Jongh, 1903 (uit Stedenbouw in het landschap)

10 11

12

Van de Laar & Van Jaarsveld, Historische Atlas van Rotterdam, p.52 Van Meijel, Cultuurhistorische Verkenning vooroorlogse wijken Rotterdam Zuid, p. 55

Projectbureau Hart van Zuid, Ambitiedocument Hart van Zuid, Dienst Stedenbouw en Volkshuisvesting, (Gemeente Rotterdam, 2010, p.18 Ibid.

13


8 Frank Morel -

[email protected]


Frank Morel -

[email protected]

Jongh, zag Zuid als een zelfstandig stadsdeel, dat zich niet volledig richt op het Noorden. Vooralsnog was het wel voornamelijk een arbeidersstad, met bijbehorende beperkte voorzieningen. 14 Opvallend aan het plan van Burgdorffer is dat Zuid voor het eerst een centrum toebedeeld krijgt; het hart van het plan is voor het eerst zichtbaar op de kaart, op ongeveer de huidige locatie van Zuidplein. De toenmalige Dordtsestraatweg knikt nu richting de Willemsbrug: de huidige Dordtselaan (zie afbeelding 6). De Eerste Wereldoorlog, en de economische en financiële problemen die hiermee gepaard gingen, beletten grotendeels de uitvoering van het plan van Burgdorffer 15. Zijn plannen zouden wel de inspiratie vormen voor de wederopbouwplannen van de vernietigde binnenstad, en ook Witteveens plannen voor Rotterdam Zuid tonen een opvallende gelijkenis met Burgdorffers plannen.

6 Het plan van A.C. Burgdorffer 1914 – 1917 (uit Stedenbouw in het landschap) 5 Topografische kaart ui 1919. Zestien jaar na het plan van De Jongh is de Charloise Polder nog grotendeels leeg (uit Culturele Verkenning van vooroorlogse wijken Rotterdam)

In dezelfde periode wordt onder leiding van burgemeester Zimmerman in 1911 besloten het oude centrum ingrijpend te veranderen, met name het gebied rond de Coolsingel. De Coolvest wordt in deze veranderingen niet behouden als singel, wat het einde betekent voor de Zandstraatbuurt. Hiermee verdwijnen ook een groot aantal bedrijfspandjes en woningen uit de binnenstad: tweeduizend bewoners worden uit hun woning gezet en moet noodgedwongen op zoek naar een nieuwe woonplek. Ingrepen als deze verhogen de druk nog meer om buiten het centrum te bouwen aan nieuwe woonwijken.

Tegen het einde van de Eerste Wereldoorlog woonden er op Zuid inmiddels zo’n 75.000 mensen. Geheel volgens de visie van Burgdorffer van Zuid als arbeidersstad ontwikkelde Zuid zich als een zelfstandig stadsdeel, maar voor haar culturele en sociale voorzieningen nog steeds sterk afhankelijk van Rotterdam Noord. Rotterdam Zuid, ‘met zijn havens en migrantenpopulatie van minder ontwikkelde arbeiders [...], hoefde minder van dit soort voorzieningen te hebben dan de stad op de noordelijke oever [...]’ 16 zo was destijds de opvatting. In 1920, na de Eerste Wereldoorlog, werd de opdracht gegeven de uitbreidingsplannen voor Zuid te herzien. Granpré Molière, Verhagen en Kok, die zich ook ontfermt hadden over de ontwikkeling van

De Jongh vertrekt in 1910 en wordt vervangen door A.C. Burgdorffer, welke plannen tekent om de groei van de havens en de populatie in goede banen te leiden. Burgdorffer, in tegenstelling tot De 14 15 16

Van Meijel, Cultuurhistorische Verkenning vooroorlogse wijken Rotterdam Zuid, p. 95 S. Gall, J. van der Mast, F. Hiep, Rotterdam Zuid, (Rotterdam: Stadsontwikkeling Rotterdam, 1987) Van de Laar & Van Jaarsveld, Historische Atlas van Rotterdam, p.49


10 Frank Morel -

[email protected]


Frank Morel -

[email protected]

tuinsteden zoals Vreewijk, kregen hiertoe de opdracht. 17 Het in 1921 gepresenteerde plan bleek geen praktisch plan te zijn, maar een idealistisch beeld waarin Granpré Molière’s opvattingen over tuinsteden en aangenaam wonen in een stad in beeld werden gebracht. Het visionaire karakter voor het plan leidde ertoe dat het nooit werd aangenomen, maar ‘vormde voor de Dienst Plaatselijke Werken aanleiding om het voorlopig vastgestelde Uitbreidingsplan Linker Maasoever uit 1920 te herzien.’ 18

centrum van het plan. Want ondanks dat hij Rotterdam Zuid ziet als ondergeschikt aan Noord, hanteert Witteveen (wellicht ook ingegeven door het besluit 23 tot de aanleg van de Maastunnel, welke in het verlengde kruist met de Dordtselaan in het centrum van het plan) net als Burgdorffer een centralistische opzet en introduceert in Rotterdam Zuid een eigen subcentrum met hotels, restaurants, een schouwburg en bioscoop rond een centraal, langgerekt plein 24: op vrijwel dezelfde locatie als Burgdorffer tekent Witteveen de aanzet tot het huidige Zuidplein.

7 Uitbreidingsplan Linker Maasoever van Grandpré Molière, Verhagen 1921 (uit Stedenbouw in het landschap)

Civiel ingenieur W.G. Witteveen trad in 1924 in dienst van de Gemeente Rotterdam als Directeur Stadsontwikkeling. Gedurende deze periode vormde hij Granpré Molière’s ideologische plan om in een praktischer en haalbaarder ontwerp. 19,20 Een ontwerp dat in 1927 aanvankelijk wordt afgewezen, wegens een te traditionele gesloten en begrensde opvatting van de stad 21, maar na jaren van voorbereidingen en herzieningen wordt plan in 1937 aan de gemeenteraad voorgelegd en op 21 juli 1938 definitief vastgesteld. 22 8 Herzien Uitbreidingsplan Linker Maasoever, Witteveen, 1937 (Bron: W.G. Witteveen en Rotterdam)

Een vergelijking tussen Granpré Molière’s ontwerp en die van Witteveen toont opvallende gelijkenissen. Zo is de waaiervormige opzet nog helder zichtbaar in het ontwerp. Tegelijkertijd lijkt hij ook inspiratie te halen uit Burgdorffers ontwerp uit 1910; de knik in de Dordtsestraatweg wordt ook hier getekend, en is wat wij nu kennen als de Dordtselaan, lopend vanaf de Kop van Zuid richting het 17

M. Steenhuis, Stedenbouw in het landschap – Pieter Verhagen (1882 – 1950), (Rotterdam: NAi Uitgevers, 2007) 18 Van Meijel, Cultuurhistorische Verkenning vooroorlogse wijken Rotterdam Zuid, p. 101 19 N. Mens, W.G. Witteveen en Rotterdam, (Rotterdam: Uitgeverij 010 Publishers, 2007), p100 20 Van de Laar & Van Jaarsveld, Historische Atlas van Rotterdam, p.49 21 Ibid. 22 Mens, W.G. Witteveen, p125-127

23 24

Gall, Van der Mast & Hiep, Rotterdam Zuid, Rotterdam 1987 Van de Laar & Van Jaarsveld, Historische Atlas van Rotterdam, p.48


12 Frank Morel -

[email protected]


Frank Morel -

[email protected]

De jaren 40 en 50; ontwikkeling in het teken van de woningbouw ‘Tienduizenden mensen vonden een voorlopig onderkomen bij familie of bekenden in Rotterdam; circa 25.000 mensen vluchtten verder, naar de steden Schiedam, Den Haag of Gouda. Toch waren er ook velen die geen goed heenkomen konden vinden. Zij bivakkeerden op allerlei mogelijke en onmogelijke plaatsen: in huisjes op volkstuincomplexen, op bootjes en zelfs in de open lucht. Het gemeentebestuur realiseerde zich, dat het onmogelijk zou zijn om op korte termijn het woningbestand dat verloren was gegaan te vervangen: het geschatte bouwvolume voor het jaar 1941 bedroeg ongeveer 5500 woningen.’ 25

Stedenbouwkundige ontwikkelingen Het Plan Zuid van W.G. Witteveen werd weliswaar in 1983 definitief vastgesteld, door het uitbreken van de oorlog en het bombardement op Rotterdam in mei 1940 is ook dit plan slechts ten dele uitgevoerd, en dus grotendeels bij slechts een plan gebleven. 26,27 Een topografische kaart uit 1940 toont helder in hoeverre het is gerealiseerd:

Het bebouwde gebied strekt zich uit tot het Zuidplein. Het plein dat Witteveen als centrum van de zuidelijke stad voor ogen had, is een randgebied geworden; de aangelegde straten tonen tot op zekere hoogte de geplande langgerekte vorm van het plein, maar het plein mist de door Witteveen geplande bebouwingen aan de zuidzijde. Hier gaat het plan vrijwel direct over in de nog onbebouwde polder van Charlois. Het bombardement kostte aan circa 900 mensen het leven. In de stad werden grofweg 25.000 woningen vernietigd waardoor het aantal daklozen in de stad steeg tot ruim 78.000. Op 18 mei 1940, vier dagen na het bombardement, kreeg W.G. Witteveen van het stadsbestuur de opdracht te beginnen met de wederopbouw plannen. 28 Zijn plannen richtten zich uiteraard voornamelijk op de binnenstad op de noordelijke oever; deze was ten slotte verwoest. Van de 25.000 verwoeste woningen in het oude centrum kwamen er in zijn plan echter slechts circa 10.000 terug. Voor de overige woningen moest elders gezocht worden. In zijn ogen was het centrum een plek voor ‘winkels, banken en handelskantoren’. Witteveen kreeg in de loop van de oorlog, vanwege zijn conservatieve opvattingen, steeds meer kritiek van moderne architecten. ‘[...] hij weigerde voor de Rotterdamse binnenstad een heel nieuw stratenpatroon te ontwerpen, dat met de historisch gegroeide stad niets te maken had.’ 29 Hij ging in 1944 met ziekteverlof en werd vervangen door zijn assistent Cornelis van Traa. Van Traa’s aanpak verschilde slechts ten dele van die van Witteveen. Het Basisplan Van Traa, dat werd afgerond en aangenomen in 1949, was duidelijk sterker beïnvloed door het modernisme dan de aanvankelijke plannen van Witteveen. Het Basisplan ging uit van een sterke zonering van vier hoofdfuncties: verkeer, werken, wonen en recreëren. Maar ook in dit plan werd een groot aantal van de 25.000 vernielde woningen búiten het centrum herbouwd: ‘Ver weg van hun oude buurtjes in het centrum. Was daar dan geen plaats voor woningbouw? Ja, natuurlijk wel; het centrum van Rotterdam was in de oorlog één open vlakte. Maar het Rotterdam van na de oorlog moest een metropool worden met brede verkeerswegen zonder obstakels. In het centrum zou geen plaats meer zijn voor bewoners. Hun plaats zou worden ingenomen door grote bankgebouwen en holle kantoorruimtes.‘ 30 Voor de woonwijken werd uitgeweken naar Rotterdam Zuid; hier was nog voldoende ruimte om te experimenteren met voor Rotterdamse begrippen nieuwe woonwijken, zoals de tuinsteden. Het Basisplan Van Traa gaat verder waar de bebouwing waar van het vooroorlogse plan van Witteveen eindigt. Van Traa, die uitgaat van een stadsdeel met een duidelijke geleding in zelfstandige wijken 31, sluit de nieuwe zelfstandige wijken echter niet direct aan op de oude wijken; een 244 hectare groot stadspark scheidt de nieuwe wijken Pendrecht, Zuidwijk en Lombardijen van het Zuidplein. Opvallend is ook dat Van Traa het Zuidplein voorlopig laat voor wat het is; het idee van een langgerekt plein zoals in het plan van Witteveen wordt losgelaten, maar er komt vooralsnog geen nieuw plan voor in de plaats, mogelijk door de aanwezigheid van de noodwijk Brabants Dorp en de onduidelijkheid hieromtrent (zie ook Brabants Dorp).

9 Topografische kaart uit 1940 (uit Cultureel-historische Verkenning vooroorlogse wijken Rotterdam Zuid)

25

D. Rackwitsz , Van Puindorp tot Tuindorp - Rotterdamse noodwoningcomplexen als object van beleid en beschavingsarbeid 1940-1970, D. Rackwitsz, (onderzoeksscriptie Open Universiteit, 1999) 26 H. Knijpinga, Het Brabants Dorp – Opkomst en Ondergang van een Rotterdamse Volksbuurt 1941 – 1965, (Rotterdam: Buurtvereniging ‘Het Brabants Dorp’, 1994), p.7,8 27 Mens, W.G. Witteveen, p125-127

28

Mens, W.G. Witteveen, p138 Idem, p145 Knijpinga, Het Brabants Dorp, p.7 31 Van Meijel, Cultuurhistorische Verkenning vooroorlogse wijken Rotterdam Zuid, p. 133 29 30


14 Frank Morel -

[email protected]


Frank Morel -

[email protected]

een verkeersknooppunt dat het gebied opdeelt in twee deelgebieden met elk een eigen bestemming: een winkelcentrum, een cultureel centrum en een zakelijk centrum.’ 32

10 Basisplan Van Traa, 1949, met bovenin het Zuidplein zoals in het plan van Witteveen. De locatie van het huidige Zuidplein is gemarkeerd (uit Historische Atlas van Rotterdam, bewerkt door auteur)

12 Situatie Zuidplein 1945 (uit Het Brabants Dorp) 11 Het Zuidplein, Basisplan Van Traa (uit Cultuurhistorische Verkenning vooroorlogse wijken Rotterdam Zuid)

Het plaatje toont Zuidplein met het tijdelijke Brabants Dorp aangrenzend. Opvallend is het braakliggend terrein ten oosten van het Brabants Dorp, waardoor het door Witteveen voorziene centrum nu als een groot gat in Rotterdam Zuid bestaat. Dit wordt gedeeltelijk hersteld in het Plan Centrum Zuid, van R.H. Fledderus uit 1954. Hoewel de nadruk in dit plan ligt op het centrum als verkeersknooppunt, worden ook enkele voorzieningen terug het gebied in gebracht. ‘In het plan Centrum Zuid uit 1954 wordt het Zuidplein e.o. opgevat als

Bovenstaand plaatje is de situatie rond Zuidplein in 1945, wat als uitgangspunt diende voor het Basisplan Van Traa. Duidelijk te zien is het gebied Zuidplein dat grenst aan een volledig onbebouwde Polder van Charlois. Hier is ook goed het onbebouwd gelaten stuk Mijnsherenlaan te zien, wat Van Traa in zijn plannen braak laat liggen.

32

Van Meijel, Cultuurhistorische Verkenning vooroorlogse wijken Rotterdam Zuid, p. 133


16 Frank Morel -

[email protected]


Frank Morel -

[email protected]

overliggende Mijnsherenlaan, dit maal met enkele e) de Goereesestraat, de Van Swietenlaan en de Gooilandsingel, vrijwel identiek aan hoe het in het Plan Witteveen in 1938 al werd voorgesteld. Van het oorspronkelijke Zuidplein is overigens inmiddels geen sprake meer. Het ooit geplande langgerekte plein ten noorden van het gebied is nu niet meer dan een brede straat. Door het plan van Fledderus wordt het idee van een plein als centrum omgevormd tot een groter gebied dat als centrum fungeert. ’Het ‘plein’ wordt een verzameling eilanden met winkels, kantoren, schouwburg, zwembad, ziekenhuis, scholen etc.’ 33 Dat betekent niet dat er geen plein te vinden is. Het rechthoekige stuk land, aangrenzend aan het oorspronkelijke Zuidplein waar de Van Swietenlaan, Goereesestraat en Gooilandsingel eindigen, zal de komende decennia leeg blijven en met name in de jaren vijftig en zestig als publiek plein fungeren. Dit is wat anno nu het adres Zuidplein draagt.

14 Situatie Zuidplein halverwege de jaren 50. Het huidige Zuidplein is hier gemarkeerd (uit Het Brabants Dorp, bewerkt door auteur)

13 Situatie Zuidplein halverwege de jaren 50 (uit Het Brabants Dorp

Bovenstaand de situatie van het gebied in de jaren vijftig, waarop te zien is dat de situatie al flink veranderd is. De exacte datum van de kaart is onbekend, maar duidelijk is wel dat het Plan Centrum Zuid, bedoeld om dit gebied enigszins als centrum te restaureren, in uitvoering is: op de kaart zijn inmiddels openbare voorzieningen te zien als een schouwburg, een zwembad en een gezondheidszorggebouw (GGenGD. op de kaart). Opvallend aan dit plan is de invulling van de voorheen braakliggende Mijnsheerenlaan: hier bevinden zich nu (in het verlengde van de

33

Van Meijel, Cultuurhistorische Verkenning vooroorlogse wijken Rotterdam Zuid, p. 133


18 Frank Morel -

[email protected]


Frank Morel -

[email protected]

De grote saamhorigheid resulteerde in een betrokken gemeenschap met een florerend verenigingsleven, zoals nergens in Rotterdam, welke uitgroeide tot 15 zeer uiteenlopende verenigingen. Dit sterke verenigingsleven leidde tot de bouw van een cultureel centrum en niet veel later het patronaat van pater m. C.J.M. van Gisbergen van de St. Theresiaparachie, beiden aan het Zuidplein welke het openbare belang van dit plein inleidde. 36 In 1954 werd het aanzien van het Zuidplein nog eens drastisch verbeterd. ‘De vuilnisstortplaats [...] werd opgeruimd. Daarvoor in de plaats kwam er een stinkende open schillenstortplaats [...]. Toen later op die plaats de Groote Schouwburg, nu Theater Zuidplein, werd gebouwd, verhuisde de schillenhoop naar de andere kant van het dorp.’37, 38

15 De Zuidpleinflat. Links op de foto, aan de overkant van de flat, zijn de contouren van het huidig Zuidplein te zien. (Rotterdam.nl, bewerkt door auteur)

Noemenswaardige gebouwen en hun impact op het Zuidplein 16 De noodwoningen in het Brabants Dorp (Gemeentearchief Rotterdam)

Het Brabants Dorp (1941, gesloopt 1965) Parallel aan de eerste wederopbouwplannen van Witteveen ontstonden verspreid door Rotterdam noodwijken. Nog geen twee weken na het bombardement werd het eerste voorstel tot 210 noodwoningen aan Noorderkanaalweg ingediend. Drie maanden later, in augustus, opende de inschrijving voor de bouw van een noodcomplex direct ten zuiden van het door Witteveen geplande Zuidplein, in de nog lege polder. Dit complex bestond uit 16 straten en 525 noodwoningen, gebouwd van onder meer het puin van de gebombardeerde stad. 34 Zeer kleine woningen, soms niet groter dan 40m2, en soms ronduit erbarmelijke omstandigheden maakten deze wijk tot een werkelijk ghetto van Rotterdam. Het stond laag op de sociale ladder; mensen uit dit dorp werden vaak gezien als tweederangsburgers. Maar ‘hoewel tongen van buiten het dorp anders beweerden, was de saamhorigheid groot.’ 35 Het is misschien wel deze saamhorigheid, en niet de architectuur of stedenbouw, die er toe leidde dat, ondanks dat het Brabants Dorp langzaam maar zeker plaats moest maken voor andere bouwwerken en in 1965 volledig werd afgebroken, het huidige Zuidplein al in de jaren veertig en vijftig een belangrijk publiek plein werd.

34 35

R. Wolters en J. Wolters, Blik op Zuid deel 3, (Capelle aan den IJssel: H.A. Voet, 2002), p.83 Idem, p.86, 87

Zuidpleinflat (1950) Al in Witteveens plan van 1938 stonden aan het Zuidplein vijf grote woontorens gepland. Tijdens de oorlog werd slechts één van de vijf torens ontworpen, en direct na de bevrijding gerealiseerd. Het ontwerp staat op naam van W. van Teijen, maar het waren vooral H. Maaskant, die inmiddels partner was geworden, en J. Bakema (slechts het eerste ontwerp), die aan het ontwerp hebben getekend. 39,40,41,42 Deze flat, die inmiddels de status van Rijksmonument heeft 43, werd in tegenstelling tot Witteveens plan, aan de noordzijde van het Zuidplein geplaatst, aan de overkant van de weg. Ondanks de nietdirecte ligging aan het nog te ontwikkelen Zuidplein, markeert ook dit gebouw de functie van 36

Knijpinga, Het Brabants Dorp, p.13, 14 http://www.theaterzuidplein.nl/page/missie, geraadpleegd op 11 oktober 2012 Knijpinga, Het Brabants Dorp, 1994, p.15 39 M. Provoost, Hugh Maaskant – Architect van de vooruitgang, (Rotterdam: Uitgeverij 010, 2003), p.396 40 http://www.rotterdam.nl/tekst:zuidpleinflat, geraadpleegd op 11 oktober 2012 41 J. Joedicke, F. Füeg, Architektur und Städtebau; das Werk Van den Broek und Bakema, (Stuttgart, Krämer, 1963) 42 Archieven NAi, tekeningen Zuidpleinflat, inv.nr MAAX3061.41 43 Bureau Monumenten, gemeente Rotterdam 37 38


20 Frank Morel -

[email protected]


Frank Morel -

[email protected]

Zuidplein als stedelijk centrum. De voet van de flat biedt onderdak aan winkels, alsook een café, een crèche en een garage.44 De 115 woningen die hiermee in korte tijd direct aan het Zuidplein werden gerealiseerd, zorgde voor een alsmaar toenemende waarde van het Zuidplein.

17 Zuidpleinflat (http://www.gemeentearchief.rotterdam.nl)

Winkelcentrum Zuidplein laag (1952 – 1954)

18 De woongebouwen van Van den Broek en Bakema langs het Zuidplein. Links op de foto de Oude Kerk van het Brabants Dorp, met daarachter de noodwoningen (uit Het Brabants Dorp)

Het levendige van het Brabants Dorp, met name Zuidplein, en de dagelijkse behoeften van zijn inwoners begon eind jaren 40 de interesse van ondernemers te wekken. De komst van de Zuidpleinflat en de hiermee gepaard gaande extra bewoners, creëerde extra potentie voor het Zuidplein als belangrijk publiek plein. In 1952, nog voor het Plan Centrum Zuid werd ontwikkeld, werd gestart met de bouw van twee wooncomplexen direct aan het Zuidplein, vrijelijk naar het oorspronkelijke plan van Witteveen 45. Door de bouw van deze twee stroken, naar ontwerp van Van den Broek en Bakema, kreeg het Zuidplein voor het eerst het aanblik van een echt plein te krijgen. De stroken van 4 verdiepingen aan sociale huurwoningen 46 creëren aan de oosten zuidzijde van het plein twee stedenbouwkundige wanden, welke het plein ruimtelijk begrenzen. De realisatie van ruimte voor commerciële exploitatie in de plint was een stimulans voor het Zuidplein als belangrijke publieke ruimte. Begin jaren vijftig vond men hier niet zozeer specifieke winkels, maar vooral bedrijfjes die een dagelijkse dienst leverden voor alle lagen van de bevolking; voorzieningen als een opticien, een boekhandel, een schoenhandel, een wooninrichter, een kapper, een sportcentrum en cafés en restaurants wisten hier goed te boeren. 47 De twee complexen staan, net als de Zuidpleinflat, nog steeds overeind. Door de winkels op begane grond, in tegenstelling tot het later gebouwde winkelcentrum Zuidplein, kennen wij de wandelroute langs de plinten van de twee complexen nu als Winkelcentrum Zuidplein Laag.

44

P. Groenendijk, P. Vollaard, Architectuurgids Nederland 1900-2000, (Rotterdam: Uitgeverij 010, 2001), p. 490 Mens, W.G. Witteveen, zie plankaarten 46 http://www.rotterdam.nl/tekst:van_den_broek_en_bakema, geraadpleegd 8 oktober 2012 47 Wolters & Wolters, Blik op Zuid, p.87, 90, 91 45

19 Het Zuidplein. Links één van de twee woongebouwen van Van den Broek en Bakema, rechts aan de overkant van de weg Zuidpleinflat van Van Teijen (uit Blik Op Zuid)


22 Frank Morel -

[email protected]


Frank Morel -

[email protected]

Groote Schouwburg / Theater Zuidplein (1954) In 1954 werd aan de westzijde van het Zuidplein het door architect S. van Ravesteijn ontworpen streektheater officieel geopend. Het vervulde de behoefde aan een nieuw theater nadat de schouwburg in het centrum van Rotterdam verloren was gegaan. De naam Groote Schouwburg refereert hieraan. De locatie direct tegen het Brabants Dorp lijkt misschien gek, maar ondanks dat het Brabants Dorp over het algemeen gezien werd als een dorp dat sociaal zeer laag op de ladder staat, was theater hier zeer geliefd. Zoals eerder genoemd was het verenigingswerk binnen de wijk een belangrijke pijler; toneelvereniging De Vriendenkring was destijds één van de populairste verenigingen, en het waren zij die al vóór de officiële opening van de schouwburg een voorstelling mocht verzorgen. 48,49 De impact van het theater op het plein was groot. Bezoekers uit heel Rotterdam, maar ook vanaf de Zuid-Hollandse eilanden brachten een bezoek aan het theater. Volkstheater van lokale groepen, maar ook landelijk bekende namen van de Nederlandse toneel- en cabaretwereld trokken in de eerste jaren ruim 100.000 mensen naar het Zuidplein. Ook de Groote Schouwburg staat er nog steeds, hetzij in sterk verbouwde staat. Wij kennen het nu als Theater Zuidplein. Met de realisatie van de Groote Schouwburg werd de westelijke en tevens laatste zijde van het Zuidplein begrensd. Samen met de Zuidpleinflat van Van Teijen en Maaskant en de wooncomplexen van Van den Broek en Bakema ontstond er begin jaren vijftig een plein dat nog voordat Fledderus met zijn Plan Centrum Zuid kwam al voor een groot deel de functie van centrum vervulde.

De jaren 60 en 70; ontwikkeling in het teken van grootstedelijke voorzieningen In de jaren veertig en vijftig begint op het Zuidplein langzaam een centrum te ontwikkelen, na 50 jaren aan plannen die het gebied als zodanig aangeven. Dit gebeurt gedeeltelijk volgens de plannen van Witteveen, maar gedeeltelijk ook organisch door de ruimte die Van Traa in zijn basisplan hiervoor heeft gelaten.

Stedenbouwkundige ontwikkelingen Halverwege de jaren 50 ziet de gemeente de tijd rijp om dit gestructureerder aan te pakken. R. Fledderus, destijds stedenbouwkundige bij de Dienst Stadsontwikkeling, maakt het eerste plan Centrum-Zuid. Dit plan markeert een keerpunt in de ontwikkeling van een Zuidplein, waarbij er uitgegaan werd van een daadwerkelijk plein als centrum. In de lopen der jaren zal blijken dat de aandacht verschuift van dit plein specifiek, naar het gebied als geheel, en waarbij het originele Zuidplein steeds minder van belang blijkt te zijn. Het plan van Fledderus introduceert drie belangrijke pleinen in het gebied, waarbij de focus ligt op het gebied Zuidplein als verkeersknooppunt. Fledderus gaat uit van een sterke zonering binnen het gebied, en scheidt het gebied in tweeën door de aanleg van een grote verkeersweg dwars door het dan nog grotendeels aanwezige Brabants Dorp (de Strevelsweg). Het deel ten oosten van de weg moet het zakencentrum worden, het westelijke deel van Centrum Zuid ziet Fledderus als cultureel centrum, en is bestemd voor het te bouwen winkelcentrum Zuidplein en overige sociaal-culturele voorzieningen. 50,51 De Strevelsweg komt uit op een groot verkeersplein in de noordoost hoek van het gebied, aansluitend op Pleinweg richting de Maastunnel en de Dordtselaan richting de Willemsbrug. In zijn plannen ziet Fledderus nog wel een rol weggelegd voor het Zuidplein; een klein voetgangersplein met kleinschalige functies, maar niet meer als kloppend hart van het centrum. 21 Plan Centrum Zuid (deze uit 1960) geprojecteerd over het Brabants Dorp. Duidelijk is te zien hoe de nieuwe weg het dorp doorklieft en het gebied in tweeën splitst. (Bron: Gemeentearchief Rotterdam, Dienst Stadsontwikkeling)

20 De Groote Schouwburg aan het Zuidplein (uit Blik op Zuid)

50

Van Meijel, Cultuurhistorische Verkenning vooroorlogse wijken Rotterdam Zuid Devolder (ed.), Architectuur Rotterdam 1945-1970 – 48 gebouwen gedocumenteerd, (Rotterdam Uitgeverij 010 Publishers, 1992) (het boek kent geen paginanummers)

48

51

H. Knijpinga, Het Brabants Dorp, p.20 49 Wolters & Wolters, Blik op Zuid, p.94 23 Scriptie Architectuurgeschiedenis

24 Frank Morel -

[email protected]


Frank Morel -

[email protected]

Opvallend is verder de keuze om het gebouw niet direct aan het verkeersplein te bouwen, maar het in zijn geheel zo’n 60 meter van de weg af te plaatsen, waardoor er een publiek plaza tussen het verkeersplein en het gebouw ontstaat. Dit, gecombineerd met de representatie langsgevel aan het plaza, suggereert een hoge mate van belangrijkheid en gewichtigheid van dit plein. (zie ook afbeelding 23) In deze jaren ontwikkelt het gebied zich snel. In het zakelijk gebied worden achtereenvolgens het Verzamelgebouw Zuidplein en het Ikazia-ziekenhuis gerealiseerd. In het westelijk deel ziet men de realisatie van de metrolijn en de bouw van het winkelcentrum als belangrijkste ontwikkelingen. Langzamerhand maakt het Brabants Dorp, dat er inmiddels al zo’n vijftien jaar langer staat dan aanvankelijk gepland, plaats voor deze grootschalige projecten. Halverwege de jaren zestig wonen er nog maar een handjevol mensen in het Dorp. In juni 1965 wordt de laatste woning gesloopt. 52

Noemenswaardige gebouwen en hun impact op het Zuidplein Verzamelgebouw Zuid (1957-1960) Het industriegebouw Verzamelgebouw Zuid, ontworpen door H. Maaskant en geopend in 1960, is één van de eerst gerealiseerde projecten binnen het kader van de grootstedelijke ontwikkelingen. Het ontwerp staat niet op zichzelf, maar is één van de vier verzamelgebouwen die Maaskant ontwierp in Rotterdam. Al voor de oorlog werd Maaskant, toen nog met Van Teijen door de bank Mees&Zonen gevraagd een industrieverzamelgebouw te ontwerpen. De ontwerpen verschillen onderling niet zo veel van elkaar; typologisch gezien hielden ze vast aan de essentie van winkels in de plint, woningen helemaal bovenin en flexibele kantoorruimten ertussen in. Het feit dat deze typologie door de jaren heen, zowel vóór als na de oorlog, vrijwel ongewijzigd is gebleven, bewijst dat het verzamelgebouw niet zozeer een logisch gevolg is van ‘het bombardement, de schaalvergroting in de naoorlogse architectuur en stedenbouw, of van de speciale wederopbouwomstandigheden die samenwerking van individuele winkeliers noodzakelijk maakten. 53’ De ontwerpen passen meer in het kader van de vooroorlogse stadsvernieuwingen, sterk geïnspireerd op het modernistisch gedachtegoed. 54Het clusteren van bedrijven in een enkel verzamelgebouw, zoals we dat zien bij het Verzamelgebouw Zuidplein, past dus goed in het Fledderus’ ontwerp voor Centrum-Zuid en zijn streven naar een sterk gezoneerde stad. Het gebouw dat Maaskant ontwerpt voor Zuidplein wijkt weliswaar af van zijn voorgangers in architectonische vormgeving (de transparante en glazige verschijning dient ertoe ’om zo het krioelende leven in het gebouw zichtbaar’ te maken 55), het typologisch model is weinig verassend. 56 Opvallend aan het ontwerp is echter wel zowel zijn locatie, als de ruime afstand tot aan de rooilijn. Het gebouw verrijst tussen 1957 en 1960 als één van de eerste belangrijke bouwprojecten niet aan het Zuidplein, maar juist 300 meter verderop aan het grote verkeersplein in het noordoosten van Centrum-Zuid. De keuze voor deze locatie markeert - net als Fledderus plan in zijn geheel - een verplaatsing van aandacht, verder weg vanaf het oorspronkelijke Zuidplein.

52

H. Knijpinga, Het Brabants Dorp, p.16 Provoost, Maaskant, p.66 54 Ibid. 55 Idem, p.72 56 Originele calques tekeningen, Archieven Nederlands Architectuurinstituut (archief CGMA 653, inventaris nummers MAAX3061.43, MAAX3061.44, MAAX3061.41) 53

Na de bloeiende jaren 40 en 50 was het eind jaren 50 en het begin van de jaren 60 een moeilijke periode voor winkeliers aan het Zuidplein, mede dankzij de afbraak van het Brabants Dorp 57. Het verrijzen van het Verzamelgebouw enkele honderden meters verderop, en het daarmee gepaard gaande ontstaan van een nieuw belangrijk plein, lijkt hoogst ongelukkig en heeft zeer mogelijk deze neergaande lijn versterkt. Metro (1968) Vrij kort na de komst van het Verzamelgebouw Zuidplein verschijnt de eerste Nederlandse metrolijn in het gebied. Het gemeentebestuur zocht in de jaren vijftig naar een oplossing voor de groeiende verkeersdrukte én een nieuwe oeververbinding om Noord en Zuid sterker te verbinden. Tussen de nog aanwezige gaten van het bombardement zag men kans dit aan te pakken voordat het een onoverkomelijk probleem zou worden. Aanvankelijk werd de oplossing gezocht in een uitbreiding van het huidige tramnetwerk en een tramtunnel onder de Maas door, maar al snel werd besloten een geheel nieuw en sneller netwerk te ontwikkelen. 58 Op 14 mei 1959 besloot het gemeentebestuur tot de aanleg van de nieuwe metrolijn, lopend vanaf het Centraal Station tot aan het Zuidplein, en op 9 februari 1968 reden na opening de eerste metrolijnen op dit traject. De lijn, op de Zuidoever geheel als viaduct gebouwd, doorklieft het Zuidplein gebied van noord naar zuid, rakelings langs het Zuidplein. In het midden van het gebied, min of meer op de locatie waar voorheen de kerk van het Brabants Dorp stond, verrijst het metrostation Zuidplein. De impact op het gebied is groot. De lijn is nooit bewust aangelegd om planologische ontwikkelingen in gang te zetten, maar heeft wel vaak dit effect gehad. Al snel na de komst van het station, word er direct naast een overstapgelegenheid voor streekbussen gecreëerd, welke in de loop der jaren ontwikkeld tot één van de belangrijkste bussentransferia van Zuid-Holland. Dit maakt van het gebied een nog sterker vervoersknooppunt dan het voorheen al was. Het winkelcentrum, dat niet lang hierna verschijnt, heeft een groot deel van zijn succes hieraan te danken. 59,60 Direct na opening wordt gestart met de verlenging van het traject verder richting het Zuiden, dat ook de tuinsteden Pendrecht en Zuidwijk uit het plan van Van Traa verbindt, en de bewoners van deze gebieden richting Zuidplein weet te trekken. 61 In die zin lijkt de komst van de metro een positief effect te hebben op het Zuidplein. Echter zijn er ook sterke negatieve gevolgen te bespeuren, met name ten gevolge van zekere stedenbouwkundige als architectonische ontwerpkeuzes. Het metrostation zelf, naar de hand van C. Veerling van de Dienst van Gemeentewerken Rotterdam, oogt gelijk aan de andere metrostations op deze lijn. De perronoverkapping bestaat op bijna alle 57

Wolters & Wolters, Blik op Zuid Dienst van Gemeentewerken , Tweede Tramtunnelrapport, (Gemeente Rotterdam, 1958) 25 Jaar winkelcentrum Zuidplein 1972 – 1997, Gemeentearchief Rotterdam (inv.nr. XVIII C56) 60 P. Spek, Rotterdam bouwt een metro – Kwart eeuw metro, (Rotterdam: Dienst van Gemeentewerken Rotterdam, 1986 61 Ibid 58 59


26 Frank Morel -

[email protected]


Frank Morel -

[email protected]

stations uit vouwschaalelementen waardoor architectonisch een opvallende uniformiteit werd verkregen. Nadere inspectie verklapt één zeer belangrijk verschil: bij het station van Zuidplein is gekozen de stationshal niet op de begane grond te situeren, maar 6 meter boven het maaiveld. Deze ogenschijnlijk onbelangrijke keuze, om het maaiveld vrij te houden voor te verwachten ontwikkelingen 62, zal cruciaal blijken bij de verdere ontwikkeling van het gebied: niet langer is het maaiveld het belangrijkste niveau voor de voetganger, maar is zijn territorium 6 meter opgetild, losgekoppeld van datgene wat op maaiveld niveau gebeurd. Dit koppelt de voetganger los van het Zuidplein, welke hierdoor nog meer afgezonderd raakt van het geheel. Bovendien zal deze keuze tot eind jaren tachtig door resoneren in zowel ontwerpen voor gebouwen als stedenbouwkundige plannen. 63

Dit hangt samen met het tweede aspect: het metroviaduct loopt strak langs de oostzijde van het Zuidplein, zo’n 10 meter boven maaiveld. Hiermee wordt niet enkel een onaantrekkelijk, functieloos element toegevoegd aan het park, het creëert hiermee een enorme barrière tussen het Zuidplein en het theater. Het theater, dat tot voor de komst van de metro een belangrijke functie was voor dit plein, ligt nu verborgen achter de betonnen kolommen van het viaduct, geïsoleerd in een stuk niemandsland.

23 Luchtfoto van het gebied uit de jaren 70. Onderin is goed de positie van het Verzamelgebouw aan het verkeersplein te zien, teruggetrokken van de rooilijn. Deze zal in de komende jaren een anker zijn voor komende ontwikkelingen. Verder is hier goed te zien hoe de metrolijn het theater afsnijdt van het Zuidplein. (http://www.rotterdam.nl)

Al tijdens de aanbouw zijn er overigens pogingen gedaan om het viaduct enigszins te verfraaien, waarvoor door het gemeentebestuur extra geld beschikbaar werd gesteld: 22 De komst van de metro, en de opkomst van het gebied als vervoersknooppunt, betekent het einde van het maaiveld als het domein van de voetganger

Ook de keuze voor de exacte ligging van de lijn blijkt niet heel gunstig voor de leesbaarheid van het gebied als geheel, óf voor de werking van het Zuidplein als actief publiek plein. Ten eerste deelt de lijn het hele gebied nog eens verder op in eilanden, zoals de door Fledderus geïntroduceerde Strevelsweg dat ook al deed. Steeds onduidelijker wordt het voor de bezoeker waar de grenzen van het gebied liggen, waar nu precies het centrum van Rotterdam Zuid te vinden is. Fledderus zag nog potentie in het Zuidplein als belangrijk voetgangersplein, maar de introductie van de tramlijn maakt dit onmogelijk 64.

‘Voor dat geld werden de zijkanten voorzien van ‘gewassen’ sierbetonplaten [...]. Het uitkragende voetpad aan weerskanten draagt ertoe bij de indruk van de totale constructiehoogte te verkleinen. Dit effect werd nog versterkt door verschil in kleur tussen de bekleding van de balken en die van het voetpad.’ 65 Desondanks hangt de betonnen constructie als een dreigend element boven de rand van het plein, wat mede dankzij zijn materiaal en zijn gebrek aan menselijke schaal de belevingswaarde van het gebied sterk beperkt. Zuidplein (1972) In 1972 wordt de meest significante toevoeging in dit gebied opgeleverd. Het winkelcentrum, ontworpen door architectenbureau H.D. Bakker, manifesteert zich als een UFO, geland in de Charloise polder, zwevend zo’n 6 meter boven de grond.

62

Spek, Rotterdam bouwt een metro, p. 26 H.D. Bakker, Toelichting bij het ontwerp van het winkelcentrum “Zuidplein” te Rotterdam, (Rotterdam: Architectenbureau H.D. Bakker, 1973) 64 Devolder, Architectuur Rotterdam 1945, (het boek kent geen paginanummers) 63

65

Spek, Rotterdam bouwt een metro, p. 62


28 Frank Morel -

[email protected]


Frank Morel -

[email protected]

De hoogte van 6 meter boven het maaiveld was overigens geen keuze van Bakker, maar werd juist als voorwaarde gesteld. Op deze wijze was een interne verbinding tussen het metrostation en het winkelcentrum mogelijk.

van Van den Broek en Bakema, is één van de weinige punten in het gebied waar de voetganger nog een rol speelt, maar is hiermee een vreemde eend in de bijt. De kloof tussen het Zuidplein en de rest van het gebied wordt hiermee groter.

Deze voorwaarde diende ook als startpunt voor de uiteindelijke vormgeving van het winkelcentrum. Ook Bakker zag het maaiveld niet meer als het belangrijkste domein van de voetganger, en zeker op deze locatie zag hij het maaiveld niet als een geschikte publieke ruimte. Het winkelcentrum is om deze reden ontworpen als een naar de buitenwereld toe volledig gesloten doos. Intern vindt men een eenvoudig netwerk van overdekte winkelstraten rond een centraal plein. Dit centrale plein, aanvankelijk gezien als waardig vervanger van de verloren gegane publieke ruimte op het maaiveld, kende verscheidene kiosken en een auditorium die het gevoel van publiek plein moesten versterken. Om het effect van binnenruimte als vervanging van de publieke buitenruimte nog meer kracht bij te zetten en de verscheidenheid in beeld te vergroten, werden de winkels intern door verschillende architecten ontworpen, onder supervisie van Bakker. 66,67,68

Concluderend lijkt de hele verschijningsvorm van het winkelcentrum te suggereren dat je als voetganger simpelweg niets te zoeken hebt in de ruimte in rond het Zuidplein.

De omliggende wijken zijn met het winkelcentrum verbonden via drie voetgangersbruggen over de verkeerswegen, ook op 6 meter hoogte. Opvallend is dat deze bruggen allen de grote omliggende wegen oversteken, maar niet leiden tot in het gebied zelf waarin het is gelegen. Om bij het Zuidplein te komen dient men de uitgang van het metrostation te nemen, en het bus transferium en de parkeerplaatsen te passeren. Uit tekeningen van eerdere ontwerpen blijkt dat er aanvankelijk ook een uitgang bij het theater zou komen, maar deze is nooit gerealiseerd 69,70. Waarom deze niet is gerealiseerd is niet duidelijk, vermoedelijk zagen Bakker en de exploitanten van het winkelcentrum hier geen potentie in. De impact van de realisatie van het winkelcentrum Zuidplein is groot. Drie factoren spelen hierbij een rol: de schaal, het gesloten karakter en het feit dat het zes meter boven het maaiveld zweeft. Door de grote schaal fungeert het als een grote magneet op mensen uit Rotterdam Zuid, maar ook op mensen uit de regio ten zuiden van Rotterdam, en is daarmee een functie dat van grote waarde is voor het gebied71. Het is tegelijkertijd, juist door zijn schaal, een enorme concurrentie voor de winkels aan het Zuidplein (die vanaf dit moment Zuidplein Laag wordt genoemd, vanwege zijn entrees op het maaiveld). In feite heeft de komst van het winkelcentrum de winkels op Zuidplein Laag overbodig gemaakt: mensen komen aan met de metro of de auto, betreden via interne routes het winkelcentrum, kunnen hier vrijwel alles vinden wat ze nodig hebben, om daarna weer via de interne routes het winkelcentrum en daarmee het gebied direct te verlaten. Het contact met de buitenwereld wordt nooit gemaakt. Gunstig voor de exploitanten ín het winkelcentrum, rampzalig voor de levendigheid in de publieke buitenruimtes in het stadsdeelcentrum.

24 Luchtfoto vlak na oplevering van het Winkelcentrum Zuidplein, 1973 (Gemeentearchief Rotterdam)

Hier speelt ook het gesloten karakter van het winkelcentrum een rol: de gesloten gevel verhult de levendigheid die zich binnen afspeelt. Aan de buitenzijde toont het enkel een paar honderd meter aan dode gevel, naar alle kanten toe. Dit verslechtert de leesbaarheid van het gebied, en maakt het voor de bezoeker nog onduidelijker welk deel van het gebied nu precies het stadsdeelcentrum zou moeten zijn; hij staat in feite voor zijn gevoel altijd tegen achterkanten aan te kijken. Het feit dat het winkelcentrum 6 meter is opgetild, bevestigt bovendien dat de voetganger in het gebied op maaiveld van ondergeschikt belang is. Het Zuidplein, met de twee woon/winkelcomplexen 66

Bakker, Toelichting bij het ontwerp van het winkelcentrum “Zuidplein” te Rotterdam Devolder, Architectuur Rotterdam 1945 (het boek kent geen paginanummers) Van Meijel, Cultuurhistorische Verkenning vooroorlogse wijken Rotterdam Zuid 69 Bakker, Toelichting bij het ontwerp van het winkelcentrum “Zuidplein” te Rotterdam 70 Winkelcentrum Zuidplein, wervingsbrochure voor nieuwe huurders, 1971 71 Veldacademie, Naar een kloppend hart 67 68


30 Frank Morel -

[email protected]


Frank Morel -

[email protected]

De jaren 80 en 90; ontwikkeling in het teken van verdichting In de jaren volgend op de realisatie van het winkelcentrum stagneren de ontwikkelingen in het gebied en blijft het stadsdeelcentrum ver achter bij alle verwachtingen. Ondanks voorstellen in de jaren zeventig voor intensieve bebouwing met stedelijke functies blijft de omgeving jarenlang braak liggen. De gemeente ziet zelf de verslechterde economie als oorzaak. Verder wijdt de gemeente het aan de eenvoud waarmee rond 1970 de financiering van een aantal grote elementen gerealiseerd konden worden; de overgebleven elementen zijn veel moeilijker te verwezenlijken. De plannen die de gemeente in de jaren hierna ontwikkelt staan in het teken van verdichting van het stedelijk weefsel. De gemeente onderkent dat het oude ideaal van de uiteengelegde stad niet langer wenselijk is. Het structuurplan Rotterdam binnen de Ruit (1978) en het herziene structuurplan (1982) stellen de compacte stad als uitgangspunt, met de focus op samenhang, efficiënt ruimtegebruik, functiemenging en maximale mogelijkheden voor het langzame verkeer. Ze benadrukken nogmaals de prioriteit van de binnenstad, maar houden – in het licht van de compacte stad - ruimte voor de ontwikkeling voor stadsdeelcentra in het algemeen, en het centrum op zuid in het bijzonder. 72,73 Het Ontwerp Structuurschets Centrum-Zuid (1984) biedt een meer specifieke invulling van de eerdere structuurplannen, en creëert een ruimtelijk en functioneel kader waarbinnen de toekomstige ontwikkelingen plaats kunnen vinden. Het vermeldt expliciet geen eindplan te zijn, maar een verkenning van de potenties, problemen en mogelijke oplossingsrichtingen. Het is daarmee duidelijk dat de gemeente erkent dat de rol en macht van de gemeente op het gebied van stadsontwikkeling kleiner is geworden: de gemeente heeft slechts een kleine ontwerpende rol, en biedt voornamelijk een framework voor ontwikkeling. 74 Ook de Structuurschets acht verdichting van het gebied van groot belang: ‘Centrum-Zuid is in vorm en functie een element van stedelijke dimensie [...];een grootschaligheid die zich doorzet in de presentatie van het centrum. [...] Boven de omgeving uitrijzende bebouwing zal zowel de voorbijganger als bezoeker duidelijk maken dat hij het centrum van de Rotterdamse zuidoever bereikt heeft. Bebouwing die de passant op zijn route de brede verkeerswegen begeleidt [...]’ 75 De verdichting wordt hier gezien als middel om de ‘attractie / verblijfswaarde van dit gebied zodanig te vergroten, dat een bezoek aan Centrum-Zuid meer wordt dan een overwegend functionele activiteit [...]’. 76

25 De Structuurschets maakt een vergelijking tussen de dichtheid van Centrum-Zuid en die van de binnenstad. Het rechter beeld wordt als wenselijk gezien (uit Structuurschets Centrum-Zuid)

Het toevoegen van kantooroppervlak ziet men als belangrijkste middel om de verstedelijking te bereiken (en tegelijkertijd de werkgelegenheidsfunctie uit te breiden): zo’n 30.000m2 hoopt men te realiseren. Daarnaast wordt de versterking van de woonfunctie belangrijk geacht, maar gezien onzekerheden omtrent de woonmarkt spreekt de Structuurschets Centrum-Zuid over een minder omvangrijk woonprogramma dan het structuurplan uit 1982. 77 De structuurschets hoopt tevens de herkenbaarheid van het gebied te vergroten. Een uitbreiding van het winkelcentrum aan de noordoost zijde, aan het verkeersknooppunt Pleinweg-Strevelweg, is gewenst, zodat een ’nieuwe duidelijk herkenbare entree [...] het belangrijkste herkenningspunt van Centrum-Zuid kan worden.’ 78Ook het winkelcentrum zelf ziet potentie in deze locatie. In een door het winkelcentrum geïnitieerd en door een extern bureau uitgevoerd onderzoek naar de uitbreidingsmogelijkheden voor winkelcentrum Zuidplein acht men een prominente uitbreiding aan de noordoostzijde met een supermarkt als hoofdfunctie zeer kansrijk. 79 Eén van de meest opvallende aspecten aan de Structuurschets uit 1984 is de positie van de voetganger op het maaiveld. De keuze wordt gemaakt de te bouwen woningen rond het winkelcentrum te voorzien van een entree op de begane grond. Hiermee wordt definitief afgestapt van de het oude concept, waarin de voetganger zich altijd boven het maaiveld, of intern bewoog. De structuurschets onderkent het belang van een voetgangersvriendelijk gebied op het maaiveld in het streven naar een levendig stadsdeelcentrum, en om deze reden ‘[...] gaat het plan uit van een net van voetgangersverbindingen op de begane grond van waaruit zowel bestaande als toe te voegen

72

Dienst Ruimtelijke Ordening en Stadsvernieuwing, Structuurplan Rotterdam binnen de Ruit, (Gemeente Rotterdam, 1978) Dienst Ruimtelijke Ordening en Stadsvernieuwing, Herzien structuurplan Rotterdam binnen de Ruit, (Gemeente Rotterdam, 1982) 74 Dienst Ruimtelijke Ordening en Stadsvernieuwing, Ontwerp Structuurschets Centrum-Zuid, (Gemeente Rotterdam, 1984), par. 0.1 75 Ibid, par. 4.2 76 Ibid., par. 2.2 73

77

DROS, Ontwerp Structuurschets Centrum-Zuid, par. 1.3 Ibid., par. 4.1 Bureau voor Ruimtelijke Ordening Van Heeswijk B.V, Ontwikkelingsmogelijkheden Zuidplein – Eindrapportage, (Vught, 1988)

78 79


32 Frank Morel -

[email protected]


Frank Morel -

[email protected]

functies worden ontsloten..’ 80 Belangrijk detail is hierbij de nadruk op zowel nieuw, als bestaand programma.

26 Voorgestelde randbebouwing rond het winkelcentrum. Goed is te zien hoe wordt geprobeerd het winkelcentrum in te pakken en de wegen van stedelijker profielen te voorzien. Het Zuidplein verdwijnt volledig uit beeld (uit Structuurschets Centrum-Zuid)

Noemenswaardige gebouwen en hun impact op het Zuidplein Randbebouwing De structuurschets biedt ruimte voor grootschalige ontwikkelingen in het gebied rondom het winkelcentrum, met de focus op kantoorruimte. Intensieve bebouwing langs de Strevelsweg en Pleinweg dienen een grote stedenbouwkundige wand te vormen en zo de grote wegen om het gebied te voorzien van een stedelijk profiel én tegelijkertijd het winkelcentrum als één grote massa te presenteren. In retrospect wordt gezegd dat het vooral een poging was het winkelcentrum in zijn geheel in te pakken en grotendeels te verhullen. In de praktijk blijkt deze ambitie niet geheel vervuld; ondanks dat er wel degelijk kantoorpanden zijn verrezen, is men er niet in geslaagd het geheel als stedenbouwkundige wand te realiseren. De kantoorpanden langs de Strevelsweg staan als losse paviljoentjes in het groen langs het winkelcentrum, waarbij ze bewust elkaars rooilijn lijken te negeren. Het maakt een wat onsamenhangend geheel dat het winkelcentrum goed weet te verhullen, maar het ook een aanblik van een kantorenpark geeft; niet het karakter van een stadsdeelcentrum. De bebouwing heeft inderdaad voor verdichting gezorgd, maar het stedelijk profiel dat zo gewenst was is niet ontstaan. 80

DROS, Ontwerp Structuurschets Centrum-Zuid, par. 3.1

De nieuwe hoofdentree voor het winkelcentrum is min of meer gerealiseerd zoals aanvankelijk gepland. Deze entree, ontworpen door Chiel Verhoeff, poogt voornamelijk het winkelcentrum naar buiten toe te profileren en het verkeersplein waaraan het gesitueerd is een stedelijker en meer centrum-waardig karakter te geven.81,82 In die zin is het een meer succesvol project dan de kantoorpanden langs de Strevelsweg, en weet het de ambities uit de structuurschets redelijk te vervullen. Het winkelcentrum, en daarmee de hoofdfunctie van Centrum-Zuid als stadsdeelcentrum, krijgt voor het eerst sinds de jaren 60 weer een gezicht naar buiten toe, met entree op het maaiveld. Maar ook dit gebouw blijft niet meer dan een poort waarachter een geheel eigen universum schuilgaat, compleet losgekoppeld van de wereld er omheen. Bovendien bevestigt de locatie van deze entree nog maar eens de inmiddels ondergeschikte rol van het oorspronkelijke Zuidplein en het belang van het verkeersknooppunt in het gebied.

27 Randbebouwing langs de Strevelsweg. Rechtsonder is het verkeersknooppunt Strevelsweg-Pleinweg, met hieraan de nieuw gerealiseerde hoofdentree. Rechtsboven ligt, verborgen achter metro en flats, het oorspronkelijke Zuidplein (van Bing Maps)

De enige mate aan zichtbaarheid, en connectie met de buitenwereld, die het oorspronkelijke Zuidplein in de jaren 80 nog had, is met de komst van een kantoor- en woongebouw aan het Zuidplein volledig verloren gegaan. Als onderdeel van de randbebouwing uit de Structuurschets Centrum-Zuid is in 1989 dit elf verdiepingen tellende gebouw naar de hand van Cees Dam gerealiseerd. Het Zuidplein, tot voor kort een open ruimte en aan de noordzijde begrensd door de Pleinweg, wordt nu bijna volledig afgesloten. Een dergelijk gebouw had een aanwinst kúnnen zijn voor het Zuidplein als publiek plein, ware het niet dat de entrees van de kantoren, publieke functies en woningen volledig aan de noordzijde zijn geplaatst. Het Zuidplein zelf is nu, net als een groot deel van de rest van het gebied, een achterkant geworden, en is voor het grootste deel ingericht als parkeerplaats van de kantoren en woningen. 83 Ondanks het feit dat de voetganger in de Structuurschets in 1984 nog een belangrijkere rol toegekend kreeg, 84 lijken de plannen voor de ‘Kop van Zuid’ uit 1987 nog maar eens het belang van de automobilist te verstevigen; de Coolsingel wordt via een nieuw te bouwen brug over de Maas 81

Auteur onbekend, Zuidplein in het Nieuw, Rotterdams Dagblad, 1994, 7 april, p.29 C. Olij, Rotterdam: uitbreiding winkelcentrum 'Zuidplein'; nu grootste overdekt winkelcentrum, Stedenbouw, 1993 jrg.45 nr.508, pp.34-37 83 Auteur onbekend, Woningen en Kantoren te Rotterdam, Bouw, 1990, jrg.45 nr.9, p.36 84 DROS, Ontwerp Structuurschets Centrum-Zuid, par. 3.1 82


34 Frank Morel -

[email protected]


Frank Morel -

[email protected]

verbonden met Zuid, en hiermee wordt zo de ontbrekende schakel gevormd voor de stadsas tussen Zuid, de binnenstad en Noord. 85 Deze stadsas is aanleiding voor het ontwerp van twee woontorens langs de Strevelsweg, naar ontwerp van Henk Klunder uit. De zogenaamde ‘Poort van Zuid’, aan het begin van deze stadsas, dient de overgang van de ‘groene’ stad naar de ‘stenen’ stad te markeren. Het ontwerp is vooral symbolisch; functioneel gezien voegt het weinig toe aan het centrum en is zijn impact op het gebied of het Zuidplein zeer beperkt. Het project is echter wel typerend voor hoe men het Centrum-Zuid heeft laten ontwikkelen. Men lijkt vooral bezig te zijn geweest met een stedelijke en centrum-waardige ervaring te creëren voor de automobilist; de kantoorpanden, het gebouw van Cees Dam aan het Zuidplein, de Poort van Zuid en de nieuwe entree hebben allen hun representatie façade aan de grote autowegen die richting de Maastunnel, de Willemsbrug (en tegenwoordig de Erasmusbrug) en het zuiden leiden, en pogen zo een stedelijk profiel te creëren. Het gebied dat hierachter schuilgaat blijft ondoorgrondelijk en mysterieus, maar voornamelijk onuitnodigend. In die zin heeft het in de jaren 80 en 90 misschien wel meer de façade gekregen van een stadsdeelcentrum gekregen, maar niet zozeer de functie en inhoud.

Nu en de toekomst Sinds eind jaren 90 is de ontwikkeling van het stadsdeelcentrum wederom gestagneerd. De ambities en wensen gesteld door de Structuurschets uit 1984 zijn geenszins vervuld. Ook nu nog is het gebied onderwerp van discussie, een gebied met enorm veel potentie maar ook nog steeds met enorm veel problemen. In de gemeentelijke Stadsvisie 2030 is Centrum-Zuid, wat inmiddels de naam Hart van Zuid heeft gekregen, uitgeroepen tot een zogenaamd Very Important Project-gebied 86, een ontwikkelingsgebied met een hoge mate van urgentie. In die zin is er niet zo heel veel veranderd ten opzichte van de jaren 80. In 2011 komt de gemeente met een specifieke invulling voor het gebied, in de vorm van het Ambitiedocument Hart van Zuid. Opvallend hieraan is dat het document geen stedenbouwkundige plannen biedt, maar enkel een document is dat de ambities, potenties en uitdagingen voor verdere ontwikkelingen in beeld brengt. Waar de Structuurschets uit 1984 zichzelf al een beperktere rol in stedenbouwkundige planning had toegedicht, gaat dit document dus nog een stap verder. Het document gaat dus niet meer uit van een van bovenaf opgelegd stedenbouwkundig plan, maar hoopt het gebied structureel te verbeteren door de aandacht te leggen op de sociaal-economische aspecten van het gebied. Het document is gevuld met wervende teksten als ‘Het wordt meer dan nu een plek waar bewoners samenkomen, waar ze kunnen werken aan hun toekomst en hun ambities en waar ze activiteiten kunnen ontplooien’ 87, ‘het Hart van Zuid als vliegwiel voor Zuid’ 88 of ‘Een centrum dat kansen biedt. Dat mensen welkom heet.’ 89 Het hoopt zo marktpartijen te kunnen verleiden tot het ontwerpen en ontwikkelen van mogelijke oplossingen. ‘Het [document] geeft denkbare oplossingsrichtingen weer voor de gesignaleerde opgaven. Marktpartijen kunnen zich erdoor laten inspireren, kunnen erop voortborduren, maar mogen er ook van afwijken of zelfs met heel andere concepten komen, als zij denken daar een beter antwoord mee te geven op de opgaven van het Hart van Zuid’ 90 Geen onredelijke gedachte. Waar de Structuurschets uit 1984 zich voornamelijk richtte op de uitstraling naar buiten toe, en daarmee faalde de problemen op te lossen, mikt het Ambitiedocument op wat er daadwerkelijk binnenin gebeurd. Zowel in letterlijke zin (wat speelt zich precies af achter de vele gevels langs de grote autowegen), als in figuurlijke zin (wat zijn onderliggende motieven en aangrijpingspunten voor eventuele ontwikkelingen). Maar juist doordat het document gevuld is met (te) veel wervende teksten, en zichzelf verdacht maakt van mooischrijverij, leest het hele document als een tekst geschreven door een gemeente dat op stedenbouwkundig vlak de handdoek in de ring heeft gegooid, en hoopt op een oplossing van buitenaf, ‘waarbij een beroep wordt gedaan op de creativiteit en de professionaliteit van marktpartijen.’ 91

28 De randbebouwing met hun representatieve gevels richting de drukke verkeerswegen. Het hart van het gebied, waaronder het Zuidplein, blijft verborgen achter deze gevels (door auteur)

Maar misschien is het wel een bekentenis, een gemeente die toegeeft dat het in de afgelopen jaren niet in staat is geweest grip op de ontwikkeling te krijgen. Niet geheel onterecht; de ambities, 86

Dienst Stedenbouw en Volkshuisvesting, StadsVisie Rotterdam 2030, (Gemeente Rotterdam, 2007) Projectbureau Hart van Zuid, Ambitiedocument Hart van Zuid, Dienst Stedenbouw en Volkshuisvesting, (Gemeente Rotterdam, 2010), p. 7 88 Ibid., p. 33 89 Ibid., p. 8 90 Ibid., p. 3 91 Ibid., p. 8 87

85

D. Lambert, Hoe openbaar is een leeg plein?, Archis, 1988, november, pp. 20-27 35


36 Frank Morel -

[email protected]


Frank Morel -

[email protected]

uitdagingen en wensen in het Ambitiedocument uit 2011 lijken opvallend veel op die genoemd in de Structuurschets van twintig jaar eerder. Het Ambitiedocument spreekt over het belang van functiemening 92, en ook de Structuurschets stelt dat ‘een centrumgebied meer kan zijn dan een optelsom van afzonderlijke delen.’ 93 Het ambitiedocument erkent dat er problemen zijn met ‘de introverte uitstraling en de herkenbaarheid. Aan de buitenzijde is nauwelijks te zien dat zich binnen winkels bevinden’ 94 en ook de structuurschets noemde dit al eerder: ‘de hoofdfuncties in een winkelcentrum en Ahoy hebben een in zichzelf gekeerd karakter, waardoor deze maar in beperkte mate bijdraagt aan een aantrekkelijke, uitnodigende verschijningsvorm van het centrumgebied.’ 95. De onsamenhangende buitenruimte ‘vormt, onder meer als gevolg van de bestaande hoofdwegenstructuur en ook de vorm van de voorzieningen, een weinig aaneengesloten geheel, hetgeen aan de belevingswaarde van dit gebied afbreuk doet’ 96 aldus de structuurschets; twintig jaar later herkent het Ambitiedocument exact ditzelfde probleem: ‘Het Hart van Zuid oogt rommelig en de huidige structuur en opbouw maken de oriëntatie praktisch onmogelijk. [...] De verkeersbundels werken als barrières [...] en vooral het stelsel van langzame verkeersroutes is onduidelijk en onaantrekkelijk. Dit gaat ten koste van een aangenaam verblijfsklimaat voor bezoekers.’ 97 Verder worden in beide document specifieke projecten van belang genoemd, als het zwembad, een betere verbinding met het park, versterking en renovatie van de culturele voorzieningen en eventuele nieuwe huisvesting voor het Deelraadkantoor Deelgemeente Charlois. In die zin lijken de documenten meer op elkaar dan men aanvankelijk zou vermoeden; de verschillen zitten voornamelijk in de aanpak van de problemen.

Conclusies Ondanks dat het gebied nog relatief jong is, heeft het Zuidplein een turbulent verleden. De ontwikkeling ervan ging is schoksgewijs gegaan, stedenbouwkundige plannen slechts ten delen voltooid, onderbroken door economische tegenslagen, oorlogen, veranderende stedenbouwkundige visies of simpelweg het gebrek aan gemeentelijke daadkracht om de ambities te verwezenlijken. Het Zuidplein bevindt zich precies in het midden van veel stedenbouwkundige plannen; plannen die hun sporen achter hebben gelaten; plannen die botsen met de fragmenten van andere plannen uit het verleden. Al zo’n honderd jaar geleden, in de plannen van Burgdorffer verschijnt op de huidige locatie van het Zuidplein een stadsdeelcentrum. Deze plannen worden niet gerealiseerd en het duurt tot 1938 voordat het plan Witteveen officieel wordt vastgesteld. Witteveen tekent hierin het Zuidplein. De uitvoering van Witteveens plannen wordt bruut onderbroken door de Tweede Wereldoorlog. De uitvoering reikte precies tot aan het Zuidplein, sindsdien bevindt het Zuidplein zich exact op het grensgebied tussen verschillende stedenbouwkundige plannen. Het Basisplan Van Traa borduurt voort in de nog Charloise polder, maar creëert bewust een breuk in de vorm van het Zuiderpark. Het Zuidplein-gebied, in de jaren 40 en 50 plek voor de noodwijk het Brabants Dorp, ontwikkelt zich gedeeltelijk volgens de vooroorlogse plannen van Witteveen, en gedeeltelijk organisch. Het oorspronkelijke, langgerekte Zuidplein bestaat niet meer, maar belangrijke publieke voorzieningen beginnen zich te concentreren aan het plein ten zuiden hiervan. In deze periode leeft het plein op, en krijgt het een belangrijke publieke functie. Vanaf eind jaren 50 gaat het bergafwaarts, door pogingen van de gemeente om het gebied gecontroleerd en geforceerd te laten groeien. De concentratie van voorzieningen rond het Zuidplein wordt genegeerd, en er wordt besloten nieuwe belangrijke functies gezoneerd en verspreid over het hele gebied te laten ontwikkelen. Sindsdien is het Zuidplein niet meer het zwaartepunt in het gebied. De komst van de metro en Zuidplein genereert een hoop extra bezoekers aan het gebied, maar de publieke ruimte weet hier niet van te profiteren. Door ontwerpbeslissingen is het maaiveld een plek voor de automobilist; de voetganger dient zich enkel binnen en over loopbruggen te bewegen. De jaren tachtig poogt hier verandering in aan te brengen, maar focust zich enkel op uiterlijk vertoon; de naïeve gedachte dat een hoge mate van extra stedelijke façades langs de drukke autowegen ook een plek kunnen creëren waarin de bezoeker te voet zich in een stadscentrum waant zal spoedig zijn gebrek aan effectiviteit bewijzen. Het lijkt het erop dat de gemeente te hard heeft geprobeerd in hele korte tijd een centrum te creëren, en daarbij bij vlagen te ongeduldig was. De periodes waarin het centrum gedeeltelijk organisch en ongepland groeide bleken het meest vruchtbaar voor de levendigheid van het Zuidplein en voor de functie van stadsdeelcentrum; wanneer de gemeente de volledige controle over de groei probeerde te krijgen, bleken de resultaten achteraf vaak niet wat er van verwacht werd. Al snel – misschien te snel – werd het roer omgegooid en werd geprobeerd vanuit een andere visie het stadsdeelcentrum onder handen te nemen. Misschien is de huidige positie van de gemeente, waarin ze hebben besloten geen grootschalige stedenbouwkundige plannen meer te ontwikkelen, één van de meest hoopgevende van de afgelopen decennia, en weet het gebied zijn potentie van tienduizenden bezoekers en een enorme verscheidenheid aan functies nu eindelijk eens om te zetten in een tastbaar, levendig en vooral zichtbaar stadsdeelcentrum.

92

Projectbureau Hart van Zuid, Ambitiedocument, p. 8 DROS, Ontwerp Structuurschets Centrum-Zuid, par. 2.2 94 Projectbureau Hart van Zuid, Ambitiedocument, p. 22 95 DROS, Ontwerp Structuurschets Centrum-Zuid, par. 2.2 96 Ibid. 97 Projectbureau Hart van Zuid, Ambitiedocument, p. 35 93


38 Frank Morel -

[email protected]


Frank Morel -

[email protected]

Bronnen

x x x

Boeken x x x

x x x x x x x

x

A. Devolder (ed.), Architectuur Rotterdam 1945-1970 – 48 gebouwen gedocumenteerd, (Rotterdam Uitgeverij 010 Publishers, 1992) S. Gall, J. van der Mast, F. Hiep, Rotterdam Zuid, Stadsontwikkeling Rotterdam, Rotterdam 1987 P. Groenendijk, P. Vollaard, Architectuurgids Nederland 1900-2000, (Rotterdam: Uitgeverij 010, 2001)

J. Joedicke, F. Füeg, Architektur und Städtebau; das Werk Van den Broek und Bakema, (Stuttgart, Krämer, 1963) H. Knijpinga, Het Brabants Dorp – Opkomst en Ondergang van een Rotterdamse Volksbuurt 1941 – 1965, (Rotterdam: Buurtvereniging ‘Het Brabants Dorp’, 1994) P. van de Laar & M. van Jaarsveld, Historische Atlas van Rotterdam – De groei van de stad in beeld, (Amsterdam: Uitgeverij SUN, 2004) N. Mens, W.G. Witteveen en Rotterdam, (Rotterdam: Uitgeverij 010 Publishers, 2007) M. Provoost, Hugh Maaskant – Architect van de vooruitgang, (Rotterdam: Uitgeverij 010, 2003) P. Spek, Rotterdam bouwt een metro – Kwart eeuw metro, (Rotterdam: Dienst van Gemeentewerken Rotterdam, 1986) M. Steenhuis, Stedenbouw in het landschap – Pieter Verhagen (1882 – 1950), (Rotterdam: NAi Uitgevers, 2007) R. Wolters en J. Wolters, Blik op Zuid deel 3, (Capelle aan den IJssel: H.A. Voet, 2002)

J. Van de Beek, Rotterdam: 2 ranke torens in aanbouw; De Poort van Zuid, de nieuwe ‘eye-catchers’, Stedenbouw, 1994, jrg. 46 nr.509, pp. 28-30 D. Lambert, Hoe openbaar is een leeg plein?, Archis, 1988, november, pp. 20-27 C. Olij, Rotterdam: uitbreiding winkelcentrum 'Zuidplein'; nu grootste overdekt winkelcentrum, Stedenbouw, 1993 jrg.45 nr.508, pp.34-37

x

Archieven NAi Verzamelgebouw Zuidplein (archief CGMA 653, inventaris nummers MAAX3061.43, MAAX3061.44, MAAX3061.41) Woongebouw Zuidplein (inventaris nummers MAAX3061.41, MAAX3061.44, TIJXd11)

x x

Websites http://www.theaterzuidplein.nl/page/missie, geraadpleegd op 11 oktober 2012 http://www.rotterdam.nl/tekst:zuidpleinflat, geraadpleegd op 11 oktober 2012

x

http://www.rotterdam.nl/tekst:van_den_broek_en_bakema, geraadpleegd 8 oktober 2012

x

Gemeentelijke documenten x x x x x x

x x

L. Van Meijel, Cultuurhistorische Verkenning vooroorlogse wijken Rotterdam Zuid, (Gemeente Rotterdam dS+V, 2008) Dienst Ruimtelijke Ordening en Stadsvernieuwing, Structuurplan Rotterdam binnen de Ruit, (Gemeente Rotterdam, 1978) Dienst Ruimtelijke Ordening en Stadsvernieuwing, Herzien structuurplan Rotterdam binnen de Ruit, (Gemeente Rotterdam, 1982) Dienst Ruimtelijke Ordening en Stadsvernieuwing, Ontwerp Structuurschets Centrum-Zuid, (Gemeente Rotterdam, 1984) Dienst Stedenbouw en Volkshuisvesting, StadsVisie Rotterdam 2030, (Gemeente Rotterdam, 2007) Projectbureau Hart van Zuid, Ambitiedocument Hart van Zuid, Dienst Stedenbouw en Volkshuisvesting, (Gemeente Rotterdam, 2010) Universitaire studies

D. Rackwitsz , Van Puindorp tot Tuindorp - Rotterdamse noodwoningcomplexen als object van beleid en beschavingsarbeid 1940-1970, D. Rackwitsz, (onderzoeksscriptie Open Universiteit, 1999) Veldacademie, Naar een kloppend hart – Gebruik en Waardering van de buitenruimte in Hart van Zuid, TU Delft, (Rotterdam: Gemeente Rotterdam, 2011)

x x

Rapporten en toelichtingen H.D. Bakker, Toelichting bij het ontwerp van het winkelcentrum “Zuidplein” te Rotterdam, (Rotterdam: Architectenbureau H.D. Bakker, 1973) Ontwikkelingsmogelijkheden Zuidplein – Eindrapportage, (Vught: Bureau voor Ruimtelijke Ordening Van Heeswijk B.V., 1988) Dienst van Gemeentewerken , Tweede Tramtunnelrapport, (Gemeente Rotterdam, 1958) Winkelcentrum Zuidplein, Wervingsbrochure voor nieuwe huurders, 1971

x x x

Artikelen Auteur onbekend, Zuidplein in het Nieuw, Rotterdams Dagblad, 1994, 7 april, p.29 Auteur onbekend, Woningen en Kantoren te Rotterdam, Bouw, 1990, jrg.45 nr.9, p.36 M. Bayer, Hart van Zuid, verbinden van kansen en ambitie, ROM, 2008, jrg.26 nr.9, p36

x x


40 Frank Morel -

[email protected]


Frank Morel -

[email protected]

F

Recommend Documents