f%9;^ t'^fi mm^- ^^i i>%^"^.*:»^ W'j^:^!^'^^ 3>fe*f m^^l ^-^^

;

:

,

:

.

een valschen

naam en

als Calvinist zich

voordoend, toegang tot de

omgeving van Oranje had gekregen, dezen in het Prinsenhof te Delft. De moordenaar, ui t Franche Comté afko mstig, bedreef zijne misdaad uit vurigen geloofsijver; hij werd door de schepenbank van Delft met bijstand van commissarissen uit het Hof va n Holland en d en Hoogen Raad ter dood veroordeeld en naar de gebruiken van den tijd op voor ons bewustzijn gruwelijke wijze te rechtgesteld.

Door

en machtige talenten heeft Oranje tot de overwinning der vrijheid zeer veel bijgedragen. Zonder he is de ops tand^^ndeakbaar. Dit is èn voor Nederland èn voor de wereld zijn roem: de door hem verdedigde denkbeelden zijne grootsche toewijding

m

waren die van een nieuwe toekomst. Men stond bij zijn dood nog midden in zware beproeving. Zijne laatste woorden „Mon Dieu, aye pitié de moi et de ce pauvre peuple", bewijzen, hoe hij dit zelf gevoelde. En toch was het moeilijkste deel van den strijd voorbij, zooals spoedig zou blijken. De vrijheid, met behulp van den „Vader des Vaderlands" voor zijn aangenomen land bevochten, had echter voor de eenheid der Nederlanden een gevolg, dat hij niet voorzien had. In zóó verre zou men zijn levenswerk een gedeelte:

OM DE SOUVEREINITEIT VAN ANJOU

6o

mislukking kunnen noemen, bedacht

lijke

— 1584).

(1579

men

niet bijtijds, dat

krachten in het spel waren, die niemand kon bedwinen dan voor hoe lan^! gen. Tenzij^ misschien een over-_ weldige r Voor ons ligt Oranje's grootheid juist hierin, dat hij gekhier

—

—

!

weld

vermedenjieeft, behalve tegen den

vij a

nd van buiten Zoo .

gaf hij de nationa le ontwikkel ing vrijejbaan en dezebracht in^EëF staatkundige de Staten naar voren, naast welke éëh souverein ge-

M

zag toen zeer moeilijk bestaanbaar bleek. isschien ware het met graaf Willem en de Hollandsche Staten goed gegaan. In elk geval

ware voor de toekomst de omschrijving der macht van de Oranjeprinsen, zooals de grafelijkheidsoorkonde deze medebracht, verre te verkiezen geweest boven de onomschreven positie, waarin de Staten en Willem's zoons ^), tot elkander kwamen te staan.Dit is het meest positieve, nade elige gevolg van de nationale ramp:

De Staten-Generaal, te Delft bijeen, en de Stat en van Hollan d^ die hunne vergadering op jien moorddag uit Den Haag naar het Delft sche stadhuis overbrachten, verkondigOranje's vermoording.

ook zonder hun voorganger den strijd zouden voortzetten. Dit was de beste hulde, die de door hem groot gewordenen hem konden brengen. E n zij, vooral de H ollandsche, hebben woord gehouden. den

luide, dat

zij

Literatuur: J. A. G. C. Trosee, Het verraad vanGeorge Lalaing, Graaf van Rentienburg enz, ('s HèH., 1894); P. L. Muller, B ijdragen tot de Scheiding van Noord- en Zujd- Nederland (Bijdr. Vad. Gesch. III', 247 en 349; III*, 339; IV*, 42 611^72; IV*, i); dêz^Geschiedenis der Regeering der Nader Geünieerde Provinciën, {1579 1585 (Leiden, 1867); dez., Prins Willem I en Frankrijk (in P. L. Muller's Verspr. Geschr.); M. Philippson, Ein Ministerium unter Philip II. Kardinal Granvella am Spanischen Hofe, 1579 1586 (Berlin, 1895); Japikse, O nafhankelijkheidsdag 26

—

—

Juli 1581) in Bijdr. Vad. Gesch. V^, 213) ; S. Muller F z., De oprichtin g van h^ college van ^^eputeerd e^St aten van Utrecht ( in Bijdr. en Med. H. G., X, 339).; Slothouwer, De wording van het college van Gedeputeerde Staten in Friesland (in Vrije Fries, XVII,

167); D. G. Rengers Hora Siccama, De geestelijke en kerkelijke Goederen onder het canonieke, het gereformeerde en het neutrale Recht, I (Utrecht, 1905; cf. Onze Eeuw,

VP,

444); J. L. VAN Apeldoor n, De k erkelij ke Goederen in Friesland, 2 dln. (Leeuwarden, 1915); J. S. VAN Veen, De afval van Graaf Willem van den Bergh (in Bijdr. en Med. Gelre, IV, 229); J^ Huizinga, De vergadering der Staten-Generaal op 10 Juli 1^ 84 na den no en (in Bijdr. Vad. Gesch.. IV°. 36iy;~ FRUiN. De oude Ve rhalen over dm moord van Prins Willem I_{in Verspr. Geschr,, III, 64; cf. VIII 404); BakhuiZEN VAN DEN Brink, De confessic van den moordenaar (in Cartons, II, 212). ^) Oranje liet 3 zoons en 9 dochters na: uit het eerste huwelijk met Anna van Buren waren Philips Willem en ééne dochter; uit het tweede met Anna van Saksen (f 15 77) Maurits (geb. 13 Nov. 1567) en twee dochters; viit het derde met Charlotte de Bourbon (t 1582) zes dochters; uit het vierde met Louise de Coligny, een dochter van den admiraal de Coligny, Frederik Hendrik (geb. 12 Juni 1584). Zie verder Blok in Nieuw Ned.-Biogr Wdb., I, 1545. De correspondentie van Willem's laatste vrouw is uitgegeven door P. Marchegay (cf. Fruin, Verspr. Geschr., IX, 46).

—

-^y

C^-*T

--fiC^

^

,

6i

Leicester's landvoogd

§6.

ij

(1585

— 1587).

Men ging na Oranje 's vermoording in hoofdzaak voort in de door hem aangegeven richting. Zelfs voor het oogenblik met versnelde beweging, onder den indruk van den ernst der gebeurtenissen.

E en

centraal bestuurs college, voor de wederin stelling

waarvan Oranje^na he t einde van den Landraadjte vergeef s_jge-/ cijverd^ïïadrverrees reeds inAugus tus onda:jkiULaaJi]Jiaa_Ra^ l,^ aande ^^^ en m et best 18 leden Maurits. toen van S tai;g 17 jaar .l/ -als hoofd Het zou voorloopig de regeering voeren, met ongeveer dezelfde bevoegdheid als vroeger de Landraad. J^ÊXaadraadjDeo ost en Maze hield een maand l ater op te be staan^ hij was den laat sten tijd vrij wel machteloos en nu overbod ig, waQt het gebiedjierjGe{ n eiaJiteit en dat der Unie van Utrecht vielelTEaast samen. Parma | maakte in 1584 in het Zuiden zeer snelle vorderingen leperen in waar kort te voren het voorjaar, B rugge in den zomer, Gent Hembyze, de Calvinistis che demagoog, een pogin g om de stad bij verraad in Spaansche handen te spelen^ met. het leven bekoel had in het najaar gingen verloren. In 1585 volgden Brussel en Mechelen, terw ijl Antwerpe n, w aar Mamix nog op 's Prinsen wënscht ot eersten burgemeester benoemdjiejverdedigin^leidde reeds van den zomer van 15 84 af ing esloten was- Blokkade geen| best^rmmg, was Parma's taktiek; verzoen irtgs gezmH^RpTH 7.ijn <^| / politiek^ Hiermede bevorderde hij de onderwerping van Brabant en Vlaanderen in hooge mate en het Noorden deed na 's Prinsen dood al even weinig tot ondersteuning als er vóór. Antwerpen, met zijn sterke ligging, hield het beleg toch ruim een jaa r ,

.

.

:

—

i

—

i

,

1

vol.

In^énopzicht werd na 10 Juli 1584 een a ndere ko ers genomen. VarLopdr acht der grafe lijke waardigheid aan Maurits, al werd er even over gedacht, kwam niet s; evenmin van de tus schen Ho l-

j__

land^_Zee land en Utrecht ontworpen Unie. Natuurlijkerwijze de-

den zich in het gewestelijk bestuur de gewestelijke Staten nog meer gelden. I n Holland werd^het college der Gecommitt^rde

Rade n, nu g eheel van de Stj±en afhankelijk, nad er georgan iseerd. In Februari 1585 stelden de Staten hier geheel zelfstandig een nieuwe orde op hunne vergadering vast. De Staten V? ti TTtrf^cht 4 kozen zich een^e^ep^^t?4houder in Josse de Zoete, hee f ya-n Vil- / .^^kjs,

een verdienstelijk krijgsman, en n a diens gevangenneming in

^^ p^

^

«.

f

leicester's landvoogdij (1585

62

— 1587).

een_gevecht_ bi3 Amersfo orL^585j A dolf. graaf van Nieuwenaar, den opvo lger jvan Van den Berg in Gelderland. Ook door de Staten van Overijsel, die het na Rennenberg's verraad eenige jaren zonder stadhouder gesteld hadden, was Nieuwenaar in 1584 gekozen. Die van Friesland stelden Willem Lodewijk, zoon van Jan van Nassau, aan, die hier sedert Februari 1584 als Oranje 's luitenant gefungeerd had. Had het Spaansche gevaar nieLgedreigd, wie weet, of de gewestelijke Staten niet het geheele st adho u dersambt onvervuld gelaten hadden. Maar Parïna l naderde bedenkelijk in Maart 1585 gaf Nijmegen zich op voor de istad voordeelige voorwaarden over; spoedig volgde D oesbur g. Men moest toch iemaridJiehbfILL_QIIL-Ae ver^ te leiden! Maar is het niet hoogst opmerkelijk, dat Holland eiL_Zeeland wachtten tot November 158 5, vóórdat zij een stadhouder aanstelden Maurits kreeg toen tevens den titelvan Prins van Oranje ofschoon deze aaii Philips Willem rechtens toekwam. De benoeming schijnt ten slotte vergemakkelijkt te zijn door de aanstaande komst van Leicester. Er bestond vrees, dat deze het ambt, indien het niet vervuld was, voor zich zou :

.''

—

eischen.

Dejbuitenlandsche politiek werd een voortzetting van die van

Overeenkomstig het_ver^agjvan CMleauJThiejr^^ deze zelf na Anjou's d ood ge raden de^ouvereiniteit a an konin g Hendrik III op te dragen Toch ontmoette deze raad vrij veel tegenstand. Er deden zich stemmerLhooren vooral die van Holland's landsadvocaat Bgj^ om^zich niet tot Frankrijk, rnaar tot^^ngeland te wenden. Ook hoorde men zwakjes de meening uiten, dat men zich niet tot vreemden met souvereiniteitsaanbiedingen moest wenden, maar in de allereerste plaats op eigen Oranje

.

.

—

—

krachten steunen; o a_vprrled^gdp. Gonda Hpzp o pvattin g

^).

Eerst

in December 1584 besloten de St aten-Generaal tot de opdracht nadat aan Hendrik III en zelfs hadden Holland en Zeeland

—

men gemerkt werd

had, dat hierop in Frankrijk groot e prijs gesteld

— er in toegestemd

dere gewesten te

jMaart

i'^8'^)

:

nu geheel op gelijken voet met de andoen. Maar Hendrik II I weigerde de opdrach t

deze Fransche koning, die steeds aarzelend in zijne

politiek tegenover de

Ook

in het

dit

Nederlanden geweest was, durfde nu den

meer genoemde pamflet^bij Eppens

(II, 102).

'

leicester's landvoogdij (1585 strijd

met Spanje, waarvan

moeder hem

63

had trachten aan. De binnenlandsche toest and

zijne

tenigjte^houden. heelemaal niet

— 1587). altijd

uThet eigen land was d reigend de Katholieken, onder leiding der Gnises een ligue vormend, maakten zich gereed de eventueele opvolging van den Hugenootschen koning van Navarre, na Anjou's :

dood den naasten erfgenaam tot de kroon, te betwisten, en reeds had Philips II zich op Granvelle's raad met de ligue in verbinding j gesteld. Na deze weigering wendden de Staten zich met hetzelfde aanbod to t koningin Elisabe th, wie ze het vorige jaar opnieuw om steun gevraagd hadden. Zi weigerde evenee ns. Men kon na hare houding van 1572 af niet anders verwachten. Maar noy bra cht hare pol itiek n iet mede te dulden, dat Spanje de Nederland en gphfel onderwierp. Deze overweging brachterhaar toe, om nu een aanzienlijken Parma zulke groot e vorderingen maakte steun toe te zeggen, t egen belangrijke voordeden vo oiizich. In Augustus 1585 sloot zij met het Nederlandsche gezantschap, dat haar de souvereiniteit was komen aanbieden, een verdrag, dat in October van weerszijden bekrachtigd werd. Engeland zou op eigen kosten 6000 man troepen leveren, benevens 11 50 m an bezetting, die gelegd zouden worden in Den Briel. V]i t;t;ingen er> het fortJRaiTiniekens^(op Walchere n), welke als onderpand voor de terugbetaling der Engelsche onkosten tot een jaar na het einde van den oorlog in Engelsche handen zouden worden gesteld. Hierdoor kree g een prachtige Engeland aan den mond van Maas en Schelde positie op het^vasteland D e aanvoe rder der EngelschëTroepen benevens twee andere Engelschen zouden zitting hebben in den Raad van^a,te_en dus op deze wijze ook op de politieke zakëïi injuist vloëd'óéfenen. In de omstandigheden van het oogenblik 18 Augustus capituleerde Antwerpen was deze overeenkomst als een gelukkige gebeurtenis te beschouwen, al bleef dan de 1

j

—

—

—

—

.

—

vraag,

bij

—

wie de souvereiniteit toch wel berustte, eigenlijk onop-

van plan den oorloge tot het u iterste voort te zetten. Dit wist men hier nog zoo niet en men begroette R obert Dudley, graaf van Leiceste r, die reeds meermalen van zijne neiging, om de Nederlanden te helpen, had doen blijken en die op aandrang der Staten zelf door de Koningin tot opperbevelhebber van het hulpleger was benoemd, bij zijne verschijning in December 1585 als een waren redder in den nood. De gunsteling, die bij de Koningin meer dan één vermocht, de gelost en al

was Elisabeth volstrekt

njet

,

É.V^'

!

leicester's landvoogdij (1585

64

— 1587).

ware Calvinist, de schitterende edelman, zou uitkomst brengen. Onder dezen indruk deden de St aten-Generaal kort na Leicester's aankomst, een zeer onberaden stap. Zij benoemden den En'

'^

gelschen

graaf tot landvoogd, wat deze volgaarne

aannam

(i

Pebr. 1586). Hierme de herstelden de Staten den bestuursvorm, die in Januari 1578 was ingesteld bii Mat thiasybenoeming. Met dit

nu de landvoogd niet in naam van een Koning optoen, maar in naam v an een denkbeel dig souverein

verschil, dat

trad,~Zöoals

—

immers de St aten-Generaal kon men eigenlijk als zoodanig niet beschouwen waardoor zich staatsrechtelijk een zeer eigenaardige toestand voordeed. En verder met dit onderscheid, dat voor de praktijk gewichtig was, dat de macht van den nieuwen landpvoogd grooter was dan die van één zijner voorgangers. Op Leicester's bepaald verlangen was deze ..absoluut" in krijgszaken te / wat er en te lan d, terwijl hij alsjvroegere gouverneurs de zaken van j^ poli tie en jus titie in handen zou hebben en de Raad van State n iet ^ naast, maar onder hem zou staan, want hij was aan 's Raads ad-'^ viezen niet gebonden. Nooit had sedert het begin van den opstand iemand zulk een macht bezeten. Men kon haar tot op zekere hoog- / / #'• te vergelijken met die van een Romeinschen dictator of met die van een Engelschen protector. Er was deze gelukkige kant aan het geval, dat de aan Leicester gedelegeerde macht een krachtig centraal gezag mogelijk maakte, en hieraan was groote behoefte, want ook de Raad van State van 1584 had zich geen wezenlijke autoriteit kunnen verschaffen. Wat de zaak ondoordacht maakte, was, dat er geen rekening was gehouden met

—

,

.

;

Ide sedert 1572 tot zoo groote ontwikkeling geraakte Statenf

macht zeker de landvoogd

van deze ten slotte afhankelijk, evenals hij ook de privilegiën moest handhaven, maar zouden de gewestelijke en algemeene Staten, die zich met alles hadden leeren bezig houden, zich nu in eens laten terugdringen? Het ware mogelijk geweest bij zeer veel omzichtigheid en beleid. Maar hoe dit te verwachten van iemand, die de Nederlanden niet of weinig kende, noch bizon der op de hoogte was van hunne ingewikkelde politieke omstandigheden of van de positie, door Holland en Zeeland, sedert 1572 verworven en juist nu, na het verlies van Brabant en Vlaanderen te sterker uitkomend? Leicester, zonder eenige buitengewone bekwaamheden, zeer ijdel :

en zonder veel moreel besef,

bleef in geldzaken

is

heel spoedig het spoor bijster ge-

|

leicester's landvoogdij (1585

— 1587).

65

raakt en zijne regeering werd toen tot een kort tusschenspel met negatief resultaat.

Men mag van den nieuwen landvoogd niet

zeggen, dat

hij zijnei

ta ak zonder goede bedoelingen aanvin g. Hij hoopte stellig tot de|

vrijmaking der Nederlanden mede te werken en dacht niet in de eerste plaats aan eigen grootheid zooals Anjou. Hij trotseerde d^

aanneming der landvoogdij, die zi; niet gewild had, omdat dit den schijn gaf, alsof Engeland ziel toch die per in de Nederlandsche zaken ging steken dan ooit ii hare bed oelingen gelegen had. Zelfs kan men n iet ontkenn en, dat er plan in het re geeringsbeleid der eerste maande n vanj.eir.e.ster's. landvoogdij stak. Er werd met meer kracht geregeerd dan sedert jaren. Er vallen meer besluiten van de centrale regeering uit dien tijd te noemen dan in jaren daarvóór genomen waren. Ze werden uitgevaardigd te Utrecht, waar Leicester zich spoedig na zijne be-

woede

zijner koningin over de

—

—

veswaarschijnlijk om in het rentmm te zijn tigde (i April). Hierheen kwam_ook Ae^UU-J^iiw- samengestelde Raad van State, waarin geen Brabanders en jiog^ slechts één Vla ming zitting hadden en waarvan Maurits niet meer het hoofd was Wel werd deze, evenals de andere stadhouders, door Leicester in

noeming

'

L^

f>

.

zijne stadhouderlijke functie bevestigd

ii^

.

Te Utrecht bevond de landvoogd zich in een voor Nederland nog al woelige omgeving. De stad deed in deze jaren in de vert e denken aa n het Gent van 1577 en daarna. S edert den zomer van 1585 heerschte hier een streng-Calvinistische partij evenals elders met democratische neigingen, die z ich met behulp van Nieuwe,

naar va n de regeering had meester gemaakt. Ook hier beteekende. diTgroote onverdraagzaamheid; aan de prediking van den ze eri

gematigden Hubert Duifhuis

.

die zich een ei gen

kerk met veel to e-|,

oop gesticht had, werdjweldra een einde gemaakt En tevens een^' gedeeltelijke terugkeer tot het oude immers meer dan in eenige andere Noord-Nederlandsche stad was Utrecht in de Middeleeuwen aan gilden-bewegingen onderhevig geweest ; het streven der burgerhoplieden ho ofden der acht burger vende ls, die de beweging^ leidden, was_er op g ericht densedert 1528 geknotten invloed derjb urgerij o p het stadsbestuur, waarin tijdens de revolutie e en kleine k ring van aanzienhjke n voorgoed bevestigd s cheen te zullen worden, te herstellen. Hunne denkbeelden kregen voedsel door de duizenden juist nu het land binnenstroomende ballingen uit l

.

:

^^

leicester's landvoogdij (1585

66

— 1587),

het Zuiden, waarvan de meerderheid de streng-Calvinistische richting toegedaan was. nist

Ook

noemde, toonde zich

berekende

hij er

Leicester

zelf, die

tot deze denkbeelden aangetrokken, al

misschien de draagwijdte niet van.

heeft zijn regeeringsbeleid den jn yloed zijner

^

zich streng CalviIn

elk ge val

Utrechtsche

omge-

En verder dien van enkele uitgewaaronder wekenen, mannen waren, die om hunne grootere ervajuist in de zaken der centrale regeering, voortreffelijke dienring, sten konden bewijzen: z oo Adolf van Meetker cke, heLixrveiLbedoelde Vlaamsche lid van den Ra ad van — St ate; zoo Daniël de ^ Borchgraye, de n secretaris van di t college zoo ook J acques Rein goud, die van^ejinancieele a dministratie van vro egeren tijd uitsteTcénd op de hoogte was^ maar een slecht e repu tatie op more eJ gebied^ genoot. Inderdaad koos Leicester niet al zijne medewerkers op de gelukkigste wijze! Dat hij Buys, die in 1585 na het ving in sterke mate ondergaan.

Jf

.'

,

-'

;

—

besluit tot de souvereiniteits-aanbiedingaanT^ankrijk

—

als lands-

advocaat afgetreden was en nu als lid van den Raad van State fungeerde en die in het bizonder Holland zoo goed kende, afstiet, [

was hoogst onverstandig.

D eze handelwijze markeert in heTHein

Leic ester's grootste fout

miiskenning van Hollan d.

:

De voornaamste regeeringshandelmgen van aen landvoogd, elkander binnen kort tijdsbestek opvolgden, wijzen dit direct

^

die uit.

_t- 4 April kondigde hij een plakkaat af tot verbod van allen hande l met den vijand, dus ook met België, en tot uitvoer van alle levensmiddelen en dingen, dienende tot het voeren van den oorlog. In Mei gelastte hij de samenro eping v a,n een nationale sjrnpde. In Juni ichtte hij een Kamer v an Financiën op met Reingoud als thesaurier-generaal. Iets later stelde hij drie colleges v an admiraliteit in te Hoorn, Rotterdam en Veere d ie van de centrale regeering afhankelijk zouden wez en. Geen dezer maatregelen was onwetti^M of_ondQÊlinatigJDoor de drie^laatj;te werd de een heid in kerk en staat bevorderd: nationale synodes tot regeling dérlcêrkorde, inbegrepen de verhouding tot den staat, waren in 1578 en 1581, hoewel zonder bemoeiing der centrale regeering, ook reeds samengekomen, maar hadden nog niet tot een definitief resultaat gevoerd; de vroegere Raad van Financiën was in 1581 bij de oprichting van den Landraad verdwenen, evenals de Geheime Raad, maar

—

—

,

—

*)

Voor de admiraliteiten

zie Elias, Schetsen, t.a.p., 241.

—

leicester's landvoogdij (1585

— 1587).

67

van Generaliteitsgeldmiddelen stellig RaaH vgri State van ie;84 had de noodig; het in d e bedoelin g gelegen h et zeewezen dat sedert 1572 onder Holland en Zeeland gestaan had, aan hetjbehf er van dezen Raad te o nderwerpen, watt oen niet uitgevoerd geworden was. Degeiste maatregel had te n doel den vijand, die door de HoUandsche en Zeeuwsche schippers van aïles werd voorzien, ui t te hongeren. Het was geen plotseling opduikend plan dat Leicester hier verwezenlijkte. Er was reeds meermalen op aangedrongen vooral van en het leek ook zoo verleidelijk den streng-Calvinistische zijde vijand op deze wijze te nekken. I n Span je over woog me n even goed plannen, om den handel der rebellen te verhinderen vooral Granvelle stond ze voor en in 1585 waren de Nederlandsche schepen daar d an ook voor het eerst in besla g genomen. Juist in hetzelfde jaar (Aug.) hadden de Staten-Gener aal ook reeds een derg elijk verbod u itgevaardigd als Leicester nu. Maar evenmin als men in Sp anje consequent de Nederlanders bleef weren men had het door hen aangevoerde graan te zeer noodig konden de Staten hun verbod handhaven. Holland, dat om zijne zich zeeri^ sterk uitbreidende vrachtvaart tusschen Zuid- West- en NoordEuropa een zoo groot mogelijke handelsvrijheid behoefde, kantte er zich tegen. Brachten de Hollanders geen graan naar Spanje, an deren zouden het doen en de vracht vaart zou verloopen. En wat zou de op brengst der licenten vervangen ? Tegen den zin der Utrechtlche democraten verhinderde Holland in 1585 de tenuitvoerlegging van het plakkaat. De landvoogd, door dit in wat anderen vorm te hernieuwen, schaarde zich aan de zijde der eersten en tegenover Holland. Een dergelijke handelwijz e was in de bestaande omstandigheden onbezonnen en even zeer waren dit de an dere maatregelen in zo o verre ze buiten overleg met Holland ge nomen werde n. Welke waarborg hield het machtigste gewest over, dat met zijne belangen rekening zou gehouden worden? Re eds benoemde de landvoogd ook gouverneurs in de HoUand sche frontierstede n. Zejfs gaf hij Sonoy een afzonderlijke commis-^^ sie als go uverneur van West-Fr iesland. M oest Holland klein e-^ g maakt en mis schien door he t handelsve rbod vroeg men wantrouwend den Engelschen kooplieden een ka ns in Spanje gegeve n worden ? TI Het directe gevolg van Leicester's onbezonnenheid was, dat de was voor het bij

richtig beheer

opricht ing ^^^^ ^^^i

^

:

,

—

—

:

—

—

/U^

/

Ö

///

y

,

—

—

'd

68

j^eicester's

landvoogdij (1585

— 1587).

beweging tot versterking van het centraal gezag, die in de hem opgedragen groote macht hare uitdrukking gevonden had, in Holland geheel tot staan kwam. K ras stelden de Staten van het g ewest, nu geleid doo r_Johan van Oldenbamevelt, die in Maart 1 586 tot hun landsadvocaat benoemd was, zich tegeno ver den landvoogd. Deze toonde zich wel tot concessies bereid verzach^ ting van het handelsplakkaat; be perking van de werkzaamheid j3 der Kanier van Financ iën, die spoÊdig^Êheel verdween, to en Hol land er in slaande d e absolute onbetrouwbaarheid van Reingoud, V| ook n u weer, t e be wijze n. Maar de ontstemming en het wantrouwen verdwenen niet meer. De handelingen der Utrechtsche dem ocraten, die, niet zonder voorkennis van den landvoogd, Buys gevangenzetten e n^en óo-tal tot hunne teg en partij behoorende aanzipnljjVeJTiirgers^ onder wie Floris Thin, Hpp advoraat d^r^j^tp" ^1 :

,

l

,

|

.4

de stad banden, waren niet geschikt de Hollandsche regejite n gerust te stellen. Deze diildden ten hunnent ge en volksinvloed uit

_^^

op het bestuur en hadden in IJ781 bij resolutie van de S taten van hefgëwest zelfs ver bode n dej[ildenofandere corporatiën te raadplegen^ zooals_t ij dens den o pstand bij enkele bel angrijke aanf:elegenheden ^schied^as. Tusschen hen en de strenge Calvinis ten gaapte ook h et gesch il over de verhoudingvan kerk en staat, dat in Holland, be p. te Le iden, in vorige jaren reeds tot hevige twisten had geleid en ook door de in Augustus in Den Haag gehouden synode niet werd weggenomen, al bekrachtigden de Staten van ft Holland de hier aangenomen kerkorde. _ X^ jflP' aT^""^ Ongelukkigerwijze bracht Leicester's optreden ook de vorderingen van Parma niet tot staan. Met het Engelsche krijgsvolk, /* slecht uitgerust en door Elisabeth slecht betaald, viel weinig uit te richten. Alleen Maurits slaagde er in Axel te verrassen (Juli)» Maar Parma nam_^Gr ave e n Venlo en wendde, na aldus zijne positie aan de Maas opnieuw versterkt te hebben, zich n aar het Keulsche,^at sedert 1582 ook in den strijd betrokken was de aartsnV, Ar j bisschop G ebhard Truchsesz was Protestant geworde n en had zijn a artsbisdom müen secuianseer en :hij riep den steun der State n f ^ ;^ ihT die weinig voor hem konden~döen terwijl de nieuwe aartsbisschop, die zich ten slotte kon handhaven, Parma's hulp to en Le i^y |ji kieeg. Deze bezette nu Neusz en bedreigde Rijnberg, |1 oester, in September zelf ite velde trekkend en Doesburg heroI M verend, hem noopte naar Gelderland te gaan. Het kwam echter ,

I

,

:

^

-

,

leicester's landvoogdij (1585

— 1587).

69

meer tot een belangrijke gebeurtenis. Een kleine Engelsche troep werd bij Wamsveld ^) verslagen en Leicester ko n Zutfen niet

niet

hernemen,

Nog geefi

zooals zijn plan geweest was.

komst en aan alle blijde verwachtingen was een einde. De landvoogd zelf, diep teleurgesteld, vertrok in November tijdelijk haar Engeland. De Raad van State z ou inmiddels regeeren maar kreeg geheimen last, om in de aa njaar

na

Leicester's

.

landvoogds voorkennis geen wijziging tejbrengen. Zeer spoedig hernam nu de Staten-beweging haren loop. De Staten-Generaal door Holland beheerscht, drongen de n zienlijke_ain bten zonder

's

,

Jl aad

op

zijd e. Zij gelastten

Buys

in vrijheid te ste llen. Zij wijzig-

den Leic ester's verbodspl akkaat, dat weldra in vergetelheid raakte. Het verraad van twee^door Leicester aanges telde. le rs che K at holieke officieren^

die Deventer en de Staatsche schansen bij Zut-

fen aan de Spanjaarden overleverden (Jan. 1587), deed de bewe-

ging tegen den landvoogd zeer in kracht toenemen.

De Raad van

wiens eenjarige commissie in Februari afliep werd nu door de State n-Generaal eigenma chtig ten deele nieuw_ samengesteld met uitsluiting van Leicester's aanhangers, o.a. Meetkercke, dietl k ort te voren ook uit de Staten- Generaal geweerd was. De StateiJ van Holland verklaarden Maurits zelfstandig ten opzichte van den landvoogd. Het was een heftige reactie tegen wat in 1586 was geschied. En tegen den landvoogd persoonlijk wendden de Staten zi ch met eeirscherpe^anklacht7^g~zè~teiriniEngeland toezon State,

,

den^ Natuurlijk wekte dit verzet. Maar de Utrechtsche democraten

waren geen

partij

voor het machtige Holland, dat allen tegen

Parma behoefden.

H un hoofd Gerard Proiminck. geze gd Van De -

vente r. afkomstig_ uit

Den B osch en doo r

Leicester be noemd tot

burgemeester van LJtrecht, mocht nog zoo handig wezen en de heele Staten van het gewest onder zijn invloed brengen, erbuit en luiste rden

weinigen naar h em.

De Staten-Generaal hadden

reeds

1586 ve rklaard hem om zijn Brabanderschap niet als Utrechtsch gede puteerde te kunnen toelaten. Alleen Fri esland w on hij doo r k den invloedrijken^-HesseT^ysma, die uit persoonlijke motieven t;; in

andelde, voor zijn

öOKdöor

Leicester zeer toegejuicht plan,

aan koningin Elisabeth nogmaals ^)

om

— en wel onvoorwaardelijk — de

Hier sneuvelde Philip Sidney, toen gouverneur van Vlissingen, de beroemde En-

gelsche dichter.

'

i

*

leicester's landvoogdij (1585

70

souvereiniteit aan te bieden.

De

— 1587).

State n van de beide gewesten

zonden hiertoe, toen de St aten-Generaal weigerden er toe mede werken, af zonderlij ke deputatiën naar Rngpl^nH^ w at moeilij k tejvgrdedigen

was met het oog op de Unie van Utrecht Inmiddels !

ontstond er in 1587 een levendige gisting in het heele land Prouninck met deUtrec htsche dem ocraten, een deel der predikanten, de :

En gelschen

tegenover Holland en Zeeland. Het allermerkwaardigst werd de p^pieren^orlog. Eenerzij ds werd in een door

Thomas Wnkes7Engelsch gezant en

lid

van den Raad van State,

opgesteld betoog de stelling verdedigd, dat de souvereiniteit

bij

het volk behoorde, dat dus de Staten tot hunne handelingen niet

gerechtigd waren.

Anderzijds

in ee n door Fran(;:ois

poneerden de State n van Holland Vranck, pensionaris van Gouda, geschreven

deductie, dat de souvereiniteit in het gewest se dert het begin

van den gr aventij d

bij

hun toekwam,

j

a.

hen berust had. Ziehie r

de praktijk en de Calv inistische staatsleer geboren theorieën, wëDcer h istorische waarde even groot, nLnihirwas maar waarvan

uit

.

de eerste, omdat

zij

de verdediging der sterkste partij was, het

won: zij werd de staatsrechtelijke theorie van Nederland voor ^ niet minder dan 200 jaar. MiHHpT^ in Hp hprnpring ]^pprr}p T,eicester terug (X ^h)- Onmid-

/

—^

deed

hij e en

poging^oMa- Sluis, een sterke vesting, die sedert het voorjaar door Parma belegirci werd en voor welke ten gedellijk

volge van de groot e verdeeldheid niet veel gedaan was, t e ontzet -

mis lujd;e.en b egin Augustus g af Sluis zich ove r. Geen gelukkig tijdstip tot hervatting der regeering voor den landvoogd! Maar deze kwam hiervoor eigenlijk ook niet hij had in de eerste plaats een opdracht zijner vorstin uit te voeren Elisabeth ho^te v rede te kunnen bewerken tusschen Spanje en de Nederlanden! Zij had hierover in 1586 voortd urend met Pamia onderhandeld en deze had haar de schoonste beloften gedaan. Onderwijl zij n Koning d ruk bezig was met het voorbereiden van een gr oote uitrusting te gen Engeland waarop hij reeds lang zon en waartoe hij te ee rder o verg ing, nu Elis abeth Mariajtimrthadjatenterech^ len (Febr. 1587)! Een v rede, h oopte z ij, z ou haar eigen rijk voor h ee n inv al vrijwaren. Een merkwaardige vorstelijke blindheid Lei- u eest er, die zelf altijd tot de oorlogspartij in Engeland behoord ten:

zij

:

,

!

had, was een onwillig vredesgezant, maar

moest gehoorzamen. Hij maakte het voorstel tot het aanknoopen van onderhandelinhij

leicester's landvoogdij (1585

— 1587).

71

gen aanhangig in de te Dordrecht bijeengeroepen St aten-Generaal. Het von d een ze er ongiinstig ontha al en bedierf bovendie n de positie van den landvoogd bij de d emocraten, die va n vre de

moe st en heb ben. Oldenbamevelt, hem zich geheel concentreerde, had nu

1

y-

^

wien het

heelerna al niets

in

verzet tegen

heel

gemak-

kelijk spel. Leicester die zijn gezag voelde wegzinken, gr eep tot ,

het uiterste middel: geweld. Hij poogde den landsadvocaat ge - jL

nemen, de rege ering van Amsterdam om t e zetten alles nnsluktè -evenz eer een samenzwering te Leiden te zijnen gunste, die aan enkele der deelgenooten het leven kostte ( o.a. k apitein De Mauld e). Reeds in December bevond de graaf zich op de terugreis naar zijn vaderland de Koningin, die hem trouw bleef en de Nederlanders van grove ondankbaarheid beschuldigde, had hem teruggeroepen. In Januari 1588 deed hij van zijn ambt af^t and bij eejij^e, di e eerst in April hier aankwam

vangen

te

z,

:

j^

:

.

Zijne landvoogdij herinnerde

men

zich in de 17e

der donkerste tijdperken uit de landsgeschiedenis.

eeuw

Me n

als

een

begr ijpt

na 1^72 was de met den opstand aangevangen on twikkelin g in Holland zóó sterk bedreigd als toe n. Men begrijpt ook de gevolgen geen son verein of daarmede gelijkstaand gezag mee r opge dragen aa n_ een vreemde ling de Staten zelf waren zich van hunne souvereiniteit voorgoed bewust geworden dit beteekende ook: duurzame verzwakking van het centraal gezag en groote het: nooit

^

:

;

;

zelfstandigheid der deelen. Literatuur: pRUiy. Versp r. Geschr.. III. ii8 B roersm a, Het tusschenbesiuur in het et Leven en Bedrijf van Mr. Fra nQois Leicestersche tijd vak (Goes, 1899); Huges, Vranc k ('s Grav., 1909); Bruce, Correspondance of L eicester in the vears i >8 s. 1586 (London, 1844); Blok, Corre spondance inédite de R obert Dudley, comte deLt&y;

H

cester-y et

de Franfois

Brieven

uit de

—

§ 7.

et

—

—

,'

Jean H ot man ( Haarlem, 1911) B roersma enG. Busken Hu et, Hotm an (in Bijdr. en Med. H. G. XXXIV, i). ;

papieren van Jean

De bevestiging der Republiek. (1588-1594).

Robespierre's woo rd, dat de Republiek in Frankrij k in 1792 V steelsgewijze binnengeslopen was, is ook toepasse lijk o p de Rep u-

^^^^^

bliek der Geünieerde Gewesten, die in 1588 ontstond. Tot hare'/

werdTnimmer een

^enome n

evenmin werd zij ooit uitgeroepen of afgekondigd. Hare wording ^wêrd door de sedert 1572 w assende Staten-mach t en de o mstandigheden ver-/\ Z. <^ oprjchting

besl ui

;

\ •

C^^ Wé^

DE BEVESTIGING DER REPUBLIEK (1588

72

oorzaakt.

^ -r^r^

Het toeval

—1594).

wilde, dat

Parma's krach ten van 1588 j^**^^*-^^ af voor zijne jiniyersÊÊle^jlannen, die hun_graf vonden in de Ar'^'^^^^^^ mada en in hetj^oning- worden van Hendrik IV in Frankrijk, en liet de Nederlandsche zaken inmiddels op haar beloop. Deze gein den^iriig-intrad: Philips gebruikte

beurtenissen en hare gevolgen moeten het aannemelijk-zijn van

den republikeinschen staatsvorm in Nederland bevorderd hebben. Toch maakte zij de Republiek als zoodanig niet wezenlijk populair. De successen, die behaald werden, g edijden ten vo ordeele van hen^^ji e ze behaalden Maurits en Willem Lodewij k, vooral vSi den eersten, een zoon immers van den Vader des Vaderlands. :

Zien wij nu eerst naar de veranderingen, die de revolutie in de ZII^ 7 staatsinstellingen aangebracht heeft. Weg was de vorst. Weg waren de voornaamste colleges en ambtenaren der centrale regee-

Over hiervan waren alleen de Raad van State en de Staten-Generaal met enkele, meest bij deze colleges behoorende ambtenaren. Gezamenlijk waren ze gevestigd in Den Haag, waar het Binnenhof sedert 1588 voorgoed als de zetel der Nederlandsche regeer ing kan worden beschouwd. E n tevens der HoUandsche want ook de Staten van Holland vergaderden geregeld hier, terwijl de stadhouder van het gewest er zijne residentie had. Beide colleges der centrale regeering waren tijdens de revolutie van aard veranderd, de Raad bovendien van samenstelling. Welk van beiden zou nu het machtigst worden ? Wie onze beschouwing tot nu toe gevolgd heeft, zal niet om een antwoord verlegen staan. De Raad naar men op gezag moesthet natuurlij k afleggen, niet omdat er twe ^Engelsche leden in van Van Sli ngelandt veelal zegt waren: dit was hoogstens een bijko mstige omstandigheid; maar ring

^).

:

^

—

'T^

omdat zi ch

m^

^

beter kon doen gelden

'

de invloed der afzonderlijke deelen

.

y^

.

X

in de Staten -Generaal

—

Nadat Leicester's afstand bekend geworden was, kreeg de Raa. d van ^tal^^penjTJenwe instructie (12 April I'^88). Hie rbii behield illoughb v,| uit te oefenen met hij een vrij uitgebreide macht

K

—

''

^"^ ':

-:

W

den nieuwen^oppe r bevelhebber_der Engelsche troepen, kracht«TS^ maar toch beperkt, vergeleken bij die het~~verdrag van 1585 van 1584. Hij kreeg te zorgen voor het onderhouden der bu iten- J_ landsche.. betrekkingen, dusL_jiiel_voor het beleid er van; hij

—

,

^) In het Zuiden werd deze op de oude wij ze opnieuw ingericht; breuk met de Staten-Generaal in 1577-

dit begon

na don Juan's

DE BEVESTIGING DER REPUBLIEK (1588 kreeg in het algemeen de

le iding

73

^

der oorlogs- en legerzaken, niet

._

Generaliteitsgeldmidde- j ^

echter ter zee, benevens het beheer der

Maar

— 1594).

hielcfmen zich volstrekt niet aan de instnictie. In zijn geheele machtssfeer werd hij in de eerstvolgende jaren, niet zonder dat het tot wrijving kwam, teruggedrongen len.

in de praktijk

^

door de St aten-Generaal, van wie hij krachtens de instructie reed s afhankelijk was. In de buitenlandsche betrekkingen werd hij ge^Eéiluitgéschakeld. In de leiding der militaire-z^-ken werden zijne

bemoeiingen sterk ingekort in hoo f dzaak^blee f Voo r hem behouden het toezicht op de vestingen aan de grenzen der Unie en het jaarlijks opmaken en to elichten der oorlogspetitie ( be grootin g ^ van voor de Generaliteit noodige kosten, v.n. voor den krijgt). J^ In het beheer der geldmiddelen werd hij sedert 1602 ter zijde ge:

I

^ ^-£e^ ^<^^ ci

staan door een Generaliteits-Rekenkamer, die mën1can_vergelij- /^^^^T**^^**^^^^ -2^!^. /^^!/'^ ken met den T?aarljy;^r> Finanriert nit den tijd van K^TP.rV met dit groote on derscheid, dat het geldelijk beheer

bij

het verzwakte

centraal besïïïur van veel minder beteeke nis geworden was.

U^-p^

De

oorzaak van deze machtsvervloeiing lag in den aard van den

Raad van is

:

State, die uit zijne samenstelling

l)'ëËaIve

*)

^^^-^

-t

/?

f

het best te kennen

de Engelsche lede n hadden er in zitting de stadhou-

— deze

i.fc«-,-^.^^

^^^^^é^^C^.*^

^^iL»-»<_^_*.^-t:^^

^

aangewezen, gewoonlijk voor -^ * "^ '^^^ 3 a 5 jare n, door de gewestelijke Staten en daarna toegelaten ^oot^y^^^^'^^ de Staten-Generaal, in deze verhouding, dat Holland drie, Gelderland, Zeeland en Friedand elk twee, Utrecht, O verijsel en Groningen ') elk_één aanwezen; er werd bij meerHerheid der aan- ^^^c^ -^o-^...^ ^rf:*^ wezige leden be slist In dit college konden de leden dus onttrekken aan gewêstelijken invloed en dit was niet naar den

jders en twaalf leden

laatste,

'

^E

.

—

smaak der nieuwe machthebbers het gevoel van saamgehoorigheid was er te zwak voor. -^^-^'^ -«^e.*-. Veel beter waarborg voor het gewestelijk belan g gaf de s a^"''""^?^ jjnenstelling der Staten-Generaal of eigenlijk de vergadering van \ ^>e^ pe gej^uteërffèn ter rrene raliteit JJ eze laatsteJbsn aniing, waarop I ^.^V*-*^ ^

;

\ r

^

j

*^

.

:

|

-*in lat eren tijd

zoowelJJ e V^tt ai^l ingelandt zulleïTwijzen alsjie aan den oorsprong: de gewesteStaten-Generaal, de standen- vergaderingen, immers vóór

juiste, herinnert het duidelijkst lijke *)

De

staat

van oorlog

v^ het leger. 2)

Volgens Res.

St.

is

de

~bij de

petitie

behoorende ^

lijst,

gevende de samenstelling "^

chief). ^)

^^"

Gen. 4 Febr. 1587, 2 Febr., 25 April, 15 Aug. 1588 (Alg. Rijksar-

Dit laatste pas definitief na de reductie der stad in 1594 (hierna, p. 86).

|

J^^-^-rrt 7

—

Y

— 1594),

vereeniging ontstaan, zonden hunne deputatiën met lastgeving. Dit karakter bleef in hoofdzaak bewaard. Er is, bepaaldelijk door

i

'

DE BE VESTIG mo DER REPUBLIEK )l588

74

I

Oranje in dej aren na 1576 meer malen op aan gedrongen, dat de /yp^^^ g^dgElJÉËÊI^^" volrriar.ht zouden krijgm, om althansjn bepaalde, 'T ' drii^gende zaken zelf te beslissen; maar zóó ver kwam het nooit. !

,

\J

^^*^^

verdween in de praktijk het onderscheid tusschen de beide vormen van de vergadering uit den tijd van Karel V. Wel veranw'el

derde de rechtspositie geheel en aP). Maar de gedeputeerden bleven gebonden door den wil hunner committenten. Zij brachten

^—

-t^

van zeven Staten-coUeges, die na de afscheiding van het Zuiden vertegenwoordigd bleven, in 'deze volgorde: Gelderland (h et hertogdom!). Holland, Zeeland. dier adviezen uit, de adviezen dus

-

UtrechtTFriesland, Overijsel,

Gronin gen idit4aatste_sedert

1*^04)^

Het advies van elk gewest woog, althans in theorie, even zwaar: dat van Holland stond gelijk met dat van Overijsel, maar dit deed er minder toe, omdat in belangrijke zaken toch eenparigheid vereischt was en geen „overstemminge" kon plaats hebben. De leiding der vergadering, het presidium, wisselde (sedert 1577) weke •lijks tusschen de gewesten in de pas genoemde volgorde De bevoegdheid dezer nieuwe St aten-Generaal is nooit omschreven het .

:

^^eZ^

zou ,

^-

bij

Zij'bemoeiden zich raliteit

^

dën^ajirdvanhet_college moeilijk geweest zijn dit te doeii^

— reeds van 1576 — met af

alles,

aanging verhoiidkigi:0fHet buitenland, :

wat de Gene-

leger, vloot, geld-

bovenhand ten opzichte van den Raad )tate. Het was dan ook heel natuurlijk, dat ze van 1593 af y-^-«ooals ook reeds van 1576-1580 het geval geweest was permanent werden zij vergaderden eiken dag, uitgezonderd gewoonlijk op Zondag, tot 17 96 t oe De pr aktiik .maakte weldra, dat zij' in —L-It '<MMÉ9S^MffiBBEiB^iii^ —«MStt»— — ^t lil' zaken^ZijJiregeiiTuerin de

7

—— ^-x^

^

—

:

!

I

'

Y^ '^ J

»^L^^

—

Il *

'-[

y

klemere zaken zelfstandig,^ souveiiinQus. beslisten, zooals zij in "^^7^ ^^ vnlgPmjpjarpn r(^(-(\^ mpprmalpn gpHaan VtaHHpn zij krC;

gen ook de regeering den,

waarover

lat er.

in

de van de Generaliteit afhankelijke lan-

In deze opzichten ontwikkelden

eigen karaktefT^aar dat

zij

zij

dus een

de eigenlijke regeering van den

Raad

van State overnamen, beteekende krachtens hun ouden aard, die ook nu hun belangrijkste kenmerk bleef, dat deze overging op hunne committenten. Zoodra een eenigszins belangrijke aangelegenheid werd voorgesteld, moesten de gedeputeeiden deze „oveme-

^)

Cf. hiervóór, p. 33

en passim.

DE BEVESTIGING DER REPUBLIEK (1588 men", ten einde FeF is

men

ze te ondei werpen

— 1594).

75 ^^^^£0^

aan de gewestelijke Staten; In de Genera-

dit ^ruggesprajJ£.kQaden_^aannoemen.

.-^^^j,^^.^

"^^^

hooge mate de gewestelijke zelfstandigheid gediend. Zooals zich in de Unie (van Utrecht), die nu met de Generaliteit samenviel, de idéé van verbond van zelfstandige staatjes, van Statenbond dus, in dezen tijd op steeds sterkere wijze ont-

litëït

werd hierdoor

in

'

wikkelde.

1

waarop de bondsacte werd toegepast. Juist die bepalingen der Unie, waardoor de eenheid het meest werd bevordeid, werden ter zijde gesteld. De ge we meene middelen, op de convooien en licenten na, bleken

Men kan

dit het best zien

aan de

wijze,

—

—

"Pt/^^O^

onuitvoerbaar alleen een bierzagen het reeds (hiervóór, p. 58) impost, in 1578 ingevoerd ter betaling der ammimitie, rekte zijn j^ bestaan eenigen tijd ^). De voor de Generaliteit noodige gelden / ;

7

'^.^i^^^^ -p'^^i^^^-f^

:

—

evenals vroewerden haast uitsluitend verkregen uit petitiën die over de gewesten werden omgeslagen elk gewest zorgger de voor het opbrengen van zijn aandeel (quote) 2) op de wijze, die het zelf goed vond ook de domeinen werden gewestelijk beheerd. De ^uotes^ kwam volstrekt niet geheel inj^de Gene raliteit im

—

,

;

^

^^-/i^^t^

;

^^ — waarmede de sedert 1572 ^^^^^^,5^^ Holland en Zeeland bestaande toestand werd bevestigd — dat^^,^ ^ _

Het_werdji.l. eenjva^te_gewoonte

,

elk

gg^st uitz ijne quole

;

is

.

het stelsel der repartit ie

den gewestelijken invloed in het leger natuurlijk

groot deed blijven.

.

ee n ged eelte der troepen, die in dienst

der Generaliteit stonden, betaalde dit (verdeeling), dat

.

Dk^was^ok

id/^-,^,

*^ ^A ..^

het^geyarbijJiet.zeewezen. Hier

werd een poging tot meerdere centralisatie gedaan door de be^^*^ noeming van Maurits tot admiraaLigeneraal in 1588 en de oprich^ ting van een colle ge van superinten dentie voor Jiet-inarine-be,- ^- ^^ y^ heer in T 589, r)p pngingr ^mislukte. evenals die van 1584 en 1587 ^-^ mislukt wa ren: het college, nooit geheel volwassen, verdween reeds in 1593. Het bestuur over de vloot bleef toen onde r den

^

;

X

M^

admiraal-genera al aan de y^j ^ colleges van admiraliteit te Rotterdam, Hoorn en Middelburg, Amsterdam en Dokkum. Hunne definitieve regeling dateerde van 1597. Maar de eerste drie dateerden dr. Tim mer in Bijdr. Vad. Gesch., V', 360; cf. Res. St. " 2B0 en vlg. 2) De quoten-tabel heeft eerst vrij wat heen en weer geschommeld. Eerst die van gaf een norm, die haast tot het einde der Republiek bleef gehandhaafd Gelderland ruim 5V2 %» Holland ruim 58 %, Zeeland ruim 9 %, Utrecht bijna 6 %. Friesland %, Overijsel ruim 3Y2 %. Groningen ruim 5^2 %• ^)

1576

Zie het art.

— i6og,

van mej.

Gen.Ul'|/ '•

II. p.

:

^ '

16^6 riiim

iiVj

<

^

^^

;

76

•—^ *^

DE BEVESTIGING DER REPUBLIEK (1588

eigenlijk reeds uit den tijd,toen Holland

—1594).

enZeelandalleeninopstand

waren, en vertegenwoordigden de drie afzonderlijke deelen van

j

hun

Dat van Amsterdam, opgericht

gebied.

in 1586, ontsproot uit

den wensch der machtige koopstad naar een afzonderlijk college dat van Dokkum, in 1645 overgebracht naar Harlingen, kwam in 1597 voort 'uit den wensch van Friesland naar zelfstandigheid ten dezen. En al deze colleges verheugden zich ten opzichte van elkander in groot e onafhankelijkheid, al brachten de zgn. Haagsche be''^y/^ Ijso^nes hunne gedeputeerden tot 1609 tweemaal per jaar bijeen. Zij ^^^^^^5;,_^ f ibestonden uit 9 a 12 leden, op dezelfde wijze benoemd als die van ^ den Raad van State; grootendeels waren het leden uit het ge^"^'T-^ ^^west, waarin het college resideerde, met toevoeging van enkele uit andere gewesten dat van Zeeland bestond uit de 6 leden van de Zeeuwsche Gecommitteerde Raden met 3 leden uit Holland en Utrecht. Zij zorgden elk in zijn district voor het zee wezen en voor I '

*

./

;

»

-'•'^^-

J^

de heffing van de^conyooien en

lice nten, die tot

uitrusting der

vloot dienden en tot uit- en ingaande rechten geworden waren,

De^ ge westen, waar geen admiraliteit was, ressorteerden onder één

der_ colleges Utrecht^ Overijsel en het >Jo orderliik deeL A^n -"-^^^-^-'^^^^^fgipTjarifj nnder ATTT^terd arn het Zuideliik..deeHuerv^ onderj :

;

Rotterd am

Groningen onder Fxiesland. Een eigenaardig samenstel deze Generaliteit, niet waar! Weilukraak gemaakt. Maar een nig consequents, veel toevalligs groote mate van gewestelijke zelfstandigheid was gewaarborgd ;

|

—

^'^

'^*^'

,

en de afzonderlijke positie, door Holland en Zeeland sedert 1572 verworven, ziet men duidelijk nawerken. Natuurlijk kon van zulk een centraal gezag niet veel kracht uitgaan. Was al een belangrijk besluit genomen, het haperde nog dikwijls aan de uitvoering, vooral bij het opbrengen van quotes. En middelen, om den nalatige te dwingen, waren er wel: b.v. inlegeringj^an^Jcrijgsvolk, maar werden zeer weinig en op den duur heelemaal niet meer

—

—

De Raad van State diende hiervoor volgens zijne instructie te zorgen, maar zijne autoriteit was zoo uitermate gering! YÉn een gerechtshof van de Generahteit ontbrak geheel. De Raad gebruikt.

van State fungeerde

zoodanig voor slechts enkele gevallen, bep. voor delicten in oorlogszaken (correspondentie met den vij-

^

_.

hoogste militairej;echtspraak >verdjoyergedraJ gen op den tij dens Maunts'lngestelde n^JiQ^S^Ti Krijgsraad als / 'hof van appel van de_yon nissen der Vrijgaf aden in het leger. /

y

^y

^

De

als

and, verraad).

i

'

'

DE BEVESTIGING DER REPUBLIEK (1588— 1594).

77

De hooge ambtenaren van deze slappe Generaliteit waren geniakkelijk te tellen. De admiraal-generaal vond voorloopig niet

^^-^^z-^^t^^

eens zijn complement in een kapitein-generaal: Holland had in ^"^

1589 voorgesteld Maurits ook

als

zoodanig aan te

stellen,

maar

Er was een thesaurier-generaal, die in 3 den Raad van State zitting had met adviseerende stem, en een ontvanger-generaal de eerste met het toezicht op, de twe ede met het beheer der gelden befast. Er was een griffier van de Sta- > ten-Generaal erTeeïTsecfetaris van den Raad van State, die, omdat zij niet voor een bepaalden tijd benoemd waren, beter van de loopende zaken op de hoogte waren dan de altijd wisselende gedeputeerden en aan deze positie, waren het mannen van be teekenis, gemakkelijk veel invloed konden ontleenen met Comelis Aerssen, griffier van 1584 1623, en Christiaan Huygens, secretaris van cyi^^^^Z^^ ''^ ^^^^ xA 1584 1624, was dit voor het eerst het geval. Deze ambtenaren vond men ook vóór den opstand behalve den griffier, wiens ambt ƒ// cA--.J^ dateert] bij de samenkomst der Staten-Generaal van 1576 Machtiger dan de centrale regeering, een schim van die uit de n i^ ^''^ Wc£- uaövorstentijd, was de gewestelijke. Hier vond men immers de souveFriesland hield het tegen.

,

•

fj

:

;

—

—

I

—

—

reinen in de Unie de Staten, welker machtige ontwikkeling tijdens V^fj^'^*^ :

»v«^<^-uai«.

den opstand wij reeds schetsten. Die van Holland bestonden als | vroeger uit twee leden ridderschap en steden, maar het aantal der jij^/ laatste was van zes op achttien geklommen. Naast Dordrecht, Haarlem, Delft, Leiden, Gouda en Amsterdam werden nu geregeld beschreven: Rotterdam, Gorkum, Schiedam, Schoonhoven, Den Briel, Alkniaar, Hoorn, Enkhuizen, Edam, Monnikendam, Medemblik en Purmerend. Zelfs waren in de jaren na.i572^to. ^ i. tal ridders, die een gesloten college vormden, dat zelf zoo noodig nieuwe leden benoemde (coöpteerde) eveneens. Deze laatste werd bij rondvraag het eerst uitgebracht en genoot een zeker aanzien, maar was nooit van grooten invloed. In Zeeland waren de l\j.uL aiii^'' abt van Middelburg en de edelen gene van zelf vervallen, deze W/tttw^^vi^ ^. uitgeweken verdwenen. De steden waren vermeerderd met Vlissingen en Veere, sedert het begin van den opstand ter dag- 'l^y^ ^ ^^ vaart opgeroepen. Er waren dus zeven steden, althans met Reimerswaal, dat echter (het werd in 1632 ontruimd nadat op verk "J^ :

f.

|

''.

— —

—

—

.

^

-

'

^

78

DE BEVESTIGING DER REPUBLIEK (1588

—1594).

schillende tijden groote stukken door de zee weggeslagen waren)

sedert 1578 niet ü\.

meer onder de „goede" steden van Zeeland

gere-

qkend werd. Bovendien beschikte de eerste edele, als hoedanig UK^ [^ '^Oranje sedert i'>72 evenals vóór 1567 ^) optrad, over één stem, die '

^

door

i

u^-v-vv^ u

^£^

feitelijk

Ook

aan hem,

omdat hij in ^581 hetinarkiezaat, dat te voren aan Philips II had behoord, gekocht had. Minder groot was de verandering in Utrecht, al zou men dit anders verwachten. Het lid der geestelijkheid bleef hier in anderen vorm bestaan uit de nieuwe bezitters van de goederen der vijf kapittelkerken te Utrecht (cf hier-

I

.

I

^
vertegenwoordiger in het gewest uitgebracht werd.

de stemmen van Veere en Vlissingen behoorden

i^^

^^

zijn

•

:

.

vóór, p. 55) werden volgens een iöJL5& ^^^L ^^^ toenmaligen Landraad getroffen regeling 10 a 12 personen door de stad

L

%(^a^ i Utrecht voorgedragen („genomineerd"), waaruit de ridderschap flen de kleine steden er 6 a 8 kozen;

^(^

het

uitmaken f p-rwijl rirJHpr^^ap en steden (onder wie Utrecht verreweg het machtigst was) het tweede e n derde Jid, als van ouds vormden. Tevergeefs poogden de Calvinistische democraten het overblijfsel der geestelijkheid te doen vervallen. Nog minder verandering in Gelderland, waar door de krijgskans het Overkwartier, dat in Parma's handen bleef, wegviel en waar de bannerheeren, die de Unie niet hadden willen teekenen, geen afzonderlijke vertegenwoordiging meer hielden, en in Overijsel, waar eigenlijk alles bij het oude bleef. In Friesland zagen de_ste.den^ oorspronkelijk niet van de go, waarin ze lagen, afgescheiden, hun recht op afzonderlijkej^ertegenwoordiging-£rkend zij vorm-

'^

*

deze_,. geëligeer den ^bleven

'

A£^WÖ^/

eerste lid der Staten

,

:

^den met^n elven sedert 1579 ^^^ vierde

^j ^*^
kwartier, dat evenals elk

der uit dertig grietenijen bestaande drie goën één stem op den

landdag had. In Groningen, waar de Ommelanden sedert 1577 ver^J^ flti^scheidene malen afzonderlijke Stat en- vergaderingen hielden, kon eerst in 1594 een definitieve regeling getroffen worden. j Dpzp, gewestelij ke Staten - vergaderingen of landdagen of dagvaarA p - ^^
^

.

gewesten kwamen zij een paar maal per jaar bijeen; in Holland: en Zeeland vaker. Er waren echter uit hen voortgekomen colle^) Toen als voogd voor zijn zoon, den graaf van Bur en, die hee r van St. Maartensd ijk De andere edelen en S cherpeni sse was; als hoedanig na 1572 werd niet ui tgemaa kt. heT5(bén 15^24 hun toen trouwens niet erkend rec ht, om in de Staten beschreven te worden, aan Mamits overgedragen (Fruin in Archief Zeeuwsch Genootschap 1908, p. 8).

—

ï

DE BEVESTIGING DER REPUBLIEK (1588

— 1594).

79

wel dagelijks vergaderden de Gecommitteerde Raden of

ges, die

:

^ hiervóór, p. 55) In Gelderlan djan men \ 3yn ^«u zXl ajleenjej^odschap&taiel^ die tijdens een lanH'dag' werd samenga^ \'^^^-"'*-^'^M

Gedeputeerde Staten

(cf.

.

gedeputeerden^ van elk der o verigens afzond erlijk vergaderden ^e drie kwartieien^en die dan de loopende zaken afst eld

deed,

^

uit zes

^ meer

min

als

zulk eenjgollege,

maar van

tij delijken

|

^9^*^

^^

|

^f^i^-v^

aard,

beschouwen. In Overijsel werden eerst in 1591 g.edeputeerde Sta- (T tejjjugesteld, maar zij kregen er nooit zulk een positie als in de L fj-v-t^-^A^^ ^ andere gewesten, waar de Staten door hen beschreven werden ^)./ De meeste macht hadden ze in Holland en Zeeland. In Zeeland bet^^e-e^ stonden ze uit één lid namens den eersten edele en uit één lid na- ^ -v-hjzji-^W»/

-

^

mens elk

der steden. In Holland

Zuiderkaairtier

waren twee

colleges

(definitief ingesteld in 1590),

:

dat van het

$^C<-v*.^

bestaande uit één

c^

*ï/v>^-i*--^ cJU

namens de ridderschap, één namens elk der 6 groote steden '^^^^ ^^UjUii benevens Rotterdam en Gorkum, terwijl het tiende lid beurte- ^^^^^^-^J^-^ i*"^*^-^^-*-^-**-^^^ lings door de drie overige steden werd aangewezen dat van het n Noorderkwartier, ontstaan uit de afzonderlijke positie van dit gebied sedert 1572, gevormd door zeven leden, één namens elk der ^Jj^i%n zeven steden. In het algemeen was aan deze colleges het dageX^,At>-»'^*^ lijksch bestuur opgedragen, bep. het oppertoezicht op de finan*^C*HMJuf^, ciën en de domeinen. Ook hadden zij, althans in Holland, jurisdictie in zaken van verraad, valsche munt, levensmiddelen en belasting-inning. In Zeeland vormden zij tevens het admiraliteitscolle- 'X
,

-

;

^

last.

De niet

moet men volstrekt hooge mate gebonden. De ge-

souvereiniteit der gewestelijke Staten

onbeperkt opvatten.

deputeerden der steden

met een

Zij

was

in

kwamen

^^^tófc 1

1.

overal ter Staten-vergadermg

hunner committenten, even goed als die ter St aten-Generaal met een opdracht van de hunne. En het recht van overstemming moge in enkele dezer colleges of deelen er van al wat ruimer geweest zijn dan bij andere een eenvormige regelast ge ving

ling bestond hierover volstrekt niet

—

—

,

dit

stond overal vast,

dat\T{).^,L.,«^,..._^

J^

geldzaken de meerderheid de minderheid nimmer kon dwingen./*?-^ .^^-^^f^^ ^^^«'**^=^^'*-^^'*^ Bij de Statensamenstelling ging dit ook eigenhjk niet anders:

in

Amsterdam immers had in theorie even veel te zeggen als Purmerend van deze verhouding gold precies hetzelfde als van die van ;

^)

In Overijsel deden dit de drosten der drie kwartieren of ook wel de steden.

DE BEVESTIGING DER REPUBLIEK

80

in de Generaliteit.

'^^^^'^^^'^^iinHSland-Overi^

(1588

— 1594).

Ook deze Staten konden dus De punten van den beschrij-

van belang afdoen. vingsbrief werden vooraf behandeld in de vroedschappen enjn de Aj i ridderschaps- en andere colleges dezer adviezen werden ter verr gadenng door de gedeputeerden der eerste en door de laatste ge woonlijk zelf ingebracht. Deed zich tijdens de vergadering ee onverwachte zaak van belang voor, zij werd overgenomen: de vergadering scheidde op reces o f enkele gedeputeerden gingen ^'**^ naar huis^ m naderenlast te halen. Toch was niettegenstaande ^ItMvv. ^ ^ deze gebondenheid veel meer eenheid in het gewestelijk dan ƒ in het Generaliteitsbestuur. ijet gewest had zijn eigen belastip; gen (grootendeels geheven op verbruiksartikelen), zijn eigen Hof, tot op zekere hoogte zijn eigen troegen, het streefde naar een eigen kerkorde ^) en had een stadhouder. Het ware rationeel geweest, had men den stadhouder of gouJ "^^nieur, immers den plaatsvervanger van den voist afgeschaft. il 'C^ Willem van Oranje was ook eigenlijk in Holland en Zeeland geen fij tf^k^Ct/ t,,f s tadhouder meer (hiervóór, p. 54). Maar to en de opdracht de r mVt doorging, greep men hier in 1585 naar u* ^HciJ ^Hgrafe lijke waard igheid ^

>j

'

,

,1

:

.

1

—

—

'

I

/2^

ambt terug dat in de andere gewesten steeds behouden gebleven was. Het was als een surrogaat voor een souverein ge I i zag^ waartegen immers vrij sterke oppositie bestond. Het is, of

CJL*'KJjb4^ /,4

f)

I

het joude

men

,

opzag iets nieuws te creëeren, meer in overeenstemming met den nieuwen toestand. Men bracht het zelfs niet verder d an tot het ontwerp eener instruct ie het vastst ellen braclat té"" er tegen

—

—

en_gaf Maurits alle en een commissie,' ^^£liS^^^yi^.^ÊIL2]^G ^JdJad^^^ tame lijk algemeene terme n vervatjwas. Zijne hieruit voortö u vloeiende bevoegdheid ontleende hij in hoofdzaak aan de traditie cWl«**vA>--van wat een stadhouder vóór den opstand deed. Hij had den waren (nu Calvinistischen) godsdienst te handhaven; evenzoo de justitie hij was in naam voorzitter van het Hof; hij had het recht van gratie hij benoemde meerdere ambtenaren en bestelde de magistraat in de steden dit laatste, waardoor hij invloed op het tijdens den opstand in samenstelling onveranderd gebleven stadsbestuur oefende, was zijn voornaamste prerogatief Hij ;was bovendien, evenals vroeger, kapitein- en admiraal-generaal

HaA

•

-TM,

^"^""^^

.

\

.

"^^ i-*yj

^

zelfstandig niets

^

.

j

—

;

:

.

yin ^)

zijn gewest. Niet alleen in het gewestelijk

Zie nader

§ lo.

bestuur bracht het

.

DE BEVESTIGING DER REPUBLIEK (1588

—1594).

81

stadhouderlijk gezag een zekere eenheid: het deed dit zelfs

ëènigermate in de Unie. Maurits toch werd na Nieuwenaar 's dood (i59o]_op aan drang van Holla nd ook sta dhouder in Utre cht, Gel-

UJ.

.

cfU^^ V

Ui,"] V

^

pas in 1591 ) en OverijseL Het geschiedde niet overal op dezelfde wijze, maar toch zóó, dat de Staten dezer gewesten op de benoeming den meesten invloed hadden, en sedert deden deze de benoeming altijd zonder eenige bemoeiing va n de StatendeflaïïH" (hier

Generaal het stadho uderschap werd d usgehe el en al een g ewesteli jke waardighe id. D e ban d, do or het ambt tusschen de meerder heid der gewesten gelegd, was dan ook uitslui tend van persoon:

lyken__aard. Voegt

men

hier

aan nog

admiraal -

toe, dat Maurits

generaal der Unie was en dat hij de voornaamste leider in den ook om het oorlog werd, dan ziet men, dat in zijn persoon jt en slo tte ideëele gezag, dat hij aan den Oranje-naam ontleende het sterkste element van eenheid stak; tevens vertegen wooidigde hij demon arcbale ijiée, het_duidelijkst door zijn lecht van_gratie

—

—

door middel van de magistraatsbestelling. Meer nog zou de eenheid bevorderd zijn, ware Maurits ook stadhouder in Friesland geworden Maar hier was nu eenmaal Willem Lode-

en

zijn invlo ed

.

wijk aangesteld

— evenals

in de

Ommelanden

(1584)

— en men

kon er niet aan denken hem te verdringen, zelfs indien de zeer op hunne zelfstandigheid gestelde Friezen dit al gewild hadden. Gewestelijke ambtenaren van aanzien waren er ook niet veel.

Een

f

—

en gemeenlands (d. i. van het gewest) middelen dan in H o lland en Zeeland eenlandsadvo caatof laadpensionaris. Het ambt van ka n.selier in Gelderlarid_(dejaatste. Marten^ Goris of Gregorii, stierTin_i63;3y en Overijsel ging in den opstand t ë^ gron de; evenzoo dat va n landsadvocaat in Utrecht (Thin was de laat ste). In beide gewesten, die zich het krachtigst vangers van

I

UJL

secretar is der St aten-Colleges, een on t vanger-generaal ont's

organiseerden,

kwam

dit

ambt nu

met de beteekenis der Staten, wier vocaat

was,

zelf.

Hii_sK£r d

de

tot groot aanzien. eerste leide r

,

Het steeg

ambtenaar de landsad(niet

de

voorzitter)

der_yürgadering (in_Zeeland pas in i'SQQ). In Holland had de landsadvocaat bovendien zitting in de Gecommitteerde Ra den

van het Zuiderkwartier met adviseerende stem, terwijl hij geregeld deel uitmaakte van de deputatie ter Staten-Generaal, waar 01denbamevelt meer dan eens als voorzitter fungeerde. Een cumulatie van invloedge vende bedieningen dus En de Hollandsche !

\i^-\/*''^'X
Ci,yi^

DE BEVESTIGING DER REPUBLIEK (1588

82

—

—

sedert Bu ys landsadvocaat mocht zelfs de voor de Sta ten inkomende brieven ope neiv^venals hij de uitgaande had op te stellen. Hieronder begrepen diplomatieke correspondentie, want

ƒ

fp*j*^ ^-^

^

— 1594).

'

in

den

tijd

van den opstand had Holland ook

eigen, hoewel nooit

zeer uitgebreide betrekkingen — Oranje deed de meeste hiervan — buitenaf gehad. Deze correspondentie bleef de landsadvoaf!

nu Holland niet meer alleen stond, of liever: zij werd veel omvangrijker, want in het buitenlandsch beleid nam 01caat voeren, ook

denbamevelt, althans sedert 1588, plaats

in.

Zoo werd

Generaliteitsfimctie

feitelijk

geheel en al Oranje's

ambt van buitengewone beteekenis een vervulde hij als minister van buitenlandsche

zijn

:

zaken, hoewel zonder eenige officieeleo pdracht en .zonder dat^

men er iets van vond in zjjBë^structie (v an 6 Maart i'^86^

),

die al -

werkzaamheid als Holland's minister omschree f. Deze ontwikkeling was een gevolg van de omstandigheden en van 01-

leefl zijne

"^ "^ '

'

"

denbamevelt's persoonlijkheid. Een inge wiVkf^ld ^f aatswezen ak dat van onze Republiek

'

was weinig ges chikt

tot acti e.

Een gangmaker was meer dan

er-

gens noodig. Al de deelen en deeltjes van wat toch één geheel,

hoe los ook samenhangend, vormde, moesten door ééne kracht in beweging gemaakt en naar één doel gericht worden. Een zekere meegaandheid, die de Nederlandsche regenten in de groote landszaken aan den dag pleegden te leggen, althans in dezen tijd, mits ze met voorzichtigheid geleid werden, maakte het regeeren ten minste mogelijk. Dat de beweegkracht van Holland uitging, was alleszins natuurlijk. Een Willem van Oranje ontbrak. Maurits toon de voor politieke zaken weinig zin en aanleg Olde nbameve lt ^>U-«m<M '(geb. 14 Sept. i'HTJJg Amersfoo rt, die den geheelen opstand me.

;|

-

—

de gemaakt h ad hij was in 1572 een der eerst ingeschreven addie van 1577 tot 1586 vocgten bij het nieu we Hof van Holland fe^M^D-/[(fl4/|efungeerd had als pension aris van Rotterda m, aan de onderhanö

—

/

^

delinj^en

11

ji^^uJf,

^;c^

over de Unie van Utrecht een levendig aandeel geno-

men had

^

J^

,

4,

.

en in het verzet tegen Leiceste r o nmiddellijk de leider geworden was, werd toen van zelf de ziel van het geheel. Een persoon van groote werkzaamheid en wilskracht, weinig plooibaar, eerzuchtig, niet belangeloos. Ui terst bekwaam en met gr oote^ ervaring alsstaa tsman. de k aart vanWest-Europa goed kennende. *)

Ü

Voor Buys was een

instructie opgesteld in 1581

;

de instructie van i579. die Bor,

21, in substantie mededeelt, is waarschijnlijk een concept.

II>

'

DE BEVESTIGING DER REPUBLIEK (1588

—1594).

83

Hoe noodig toen Holland's bewust voorgaan was, het blijkt juist hieruit, dat deze Utrechtenaar d it uit alïe macht bevorderde. Niet uit overtuiging, dat het zóó ook het beste was. Immers 01-

{J^

iA^dlL

^^Xo-v^vr 1/

denbamèvelt achtte de staatsregeling zonder krachtig centraal gez ag eigenlijk een gevaa r. Hij accepteerde haar, omdat het niet an'j ders kon, zooals Oranje ook gedaan had.

— —

Nostre| „L'assem blée des Etat s Généraux est quasi nulle. Voiïèle Conseil d'Estat sont partiz chacun vers son quartier. beau regime pour deffendre im pays divisé en soy mesmes contre ung prince si puissant monarche qu'est nostre ennemy'* ^). Aldus juist nu ging het een Engelschman in Maart 1588. En ziet goed! Dat kwam, omdat er dóórzettende leiding van Holland en Oldenbamevelt uitgin g. De toestand was dreigend en het land vol beroering. Het leger klaagde en vooral de Engelschen, door Elisabeth zeer slecht betaald, waren oproerig. Maar Holland zorgde resoluut, dat er geld kwam, ook voor de Engelschen, en dit had direct een rust verwekkende uitwerking. Met eenig kracht sbe-' itoon werdSonoy.die weigerde zich onder Maurits te stellenen zic h t e Med emblik tot verzet gereed maakte, tot onderwerping gebracht de_po st van luitenant in he t Noorderkwartier werd daai:-

—

^

i-1

/m

;

na niet meer vervuld. Met moreelen steun van Holland gelukte tieO!en gematigden elemen t en in Utrecht aan de heerschap pij der democraten in de stad een e inde te m_aken (Oct. 1588) Alleen jte_Geertruideiiberg, waar de bezetting onder den Eng elschman Wingfiel d, een zwager jvan Willoughby, zich zeer weerbarstig betoonde tegen Holland, kon dit gewest zijn autoriteit niet ten volle doen gelden. In April I5 8qleverdgn de soldaten de stad aa n Parma 0|ver. Het was de eerste en de eenige-winst van beteekenis. diê~de Spaansche landvoogd sedert 158 7 behaalde ). .

-

Terwijl Hollandlnet rustige kracht zijn beperkt doel nastreefde,

was de Spaansche Koning op het veroveren van de wereld uit. Als erfgenaam van Maria Stuart, tevens in opdracht van paus Sixtus V, die Elisabeth van den troon vervallen verklaard had, trachtte Philips in 1588 het plan tot verovering van Engeland ten uitvoer te leggen. Parma had het afgeraden evenals vroeger Al va. Hij kreeg echter last het voornaamste d eel zijner troepen aan de Bel ^) -•)

— —

Correspondance de Leycester (uitg. Blok), 247. Willoughby vertrok kort daarna; hij kreeg geen opvolger.

'=

^ «ju

DE BEVESTIGING DER REPUBLIEK (1588

84

gischejcust_samen te trekken en

t ot

— 1594).

insche pin^in Duinkerken en

Ni euwpoort gereed te houden. Dit zou geschieden, wanneer de in de Spaansche en Portugeesche havens uitgeruste „Onoverwinnelijke Vloot", bestaande uit een 130-tal^.chejpen,

wa aronder

60

gro ote galjoenen, de grootst e zee-equip age. die de wereld nog g ezien had, op de kust zo u zijn aangekomen en de Noordzee zou b eheerschen.

nia,

grootsche onderneming liep op een groteske mis-

zeem anschap van den hertog de Medina Sidoden Spaanschen admiraal, onb ruikbaarheid van de lo gge

lukking

^

De

uit. Sle chte

zware ga ljoenen tegen de wèl bezeilde, vlugg e Engelsche scheepjes v an Drake en de zijnen waren de voornaamste oorzaken van het Spaansche onheil. E en d eel der schepen werd vernietigd door de Engelschen, ee n and e r door de Noorderstormen, toen de „armada" o den Noord in het late najaar naar huis trachtte te ko-

m

men; het kleins te reddg^ich. Parma had werkeloos moeten toezien: ee n blokk ade de r Belgische havens door Nederlandsche e n Engelsche schep en had hem geheel en al verhinderd zich met M edina Sidonia in verbinding te stel len. Een kostbaar jaar, terwijl zijne kansen zich zoo mooi hadden laten aanzien, was verloren. Ee n aanslag op Bergen-op-Zoom die hij nog waagde na den aftocht der „Armada", mislukte. Philips ha d veel aan,

zien verspeeld en zich bovendien Elisabeth voorgoed tot vijandin

gemaakt: Engeland was van 1588 af met Spanje in openlijk en oorlog. Reeds het volgende jaar ondernamen Engelschen en Neeigenlijk met derlandsche zeevaarders een tocht naar Portugal |l het doel, om don Antonio, onechten zoon van een Portugeeschen ïp prins en rumoerig pretendent naar den kroon van dit land, in zijne vermeende rechten te herstellen. En weldra volgde in West- Europa een tweede gebeurten is van wereldhistorische beteekenis Hendrik III, die het hoofd der ligue, den zeer machtig wordenden Hendrik van i^mse, mT588 had laten vermoorden, werd in het voorjaar van 1589 op zijne beurt vermoord en daarmede eindigde roemloos het huis der Valois. Zou nu Hendrik van Navarre uit het huis ^ourbonkoning^wöFden ? De Huge no ot op den troon ? Maar de Spaansche Koning kwam op i voorde^rechten_ziinerjochter Isabella, geboren uit zijn huwelijk D e Fransche Katho lieken, die zelf 1 met Ehsabet h^van Valois ^geen zoo gewild candidaat meer hadden als Hendrik van Guise geweest was, waren toch deze aanspraken lang niet sympathiek

—

\

I

:

j

.

DE BEVESTIGING DER REPUBLIEK (1588 van

gezind. Eenige jaren

strijd in

—1594).

85

Frankrijk volgden, waarin de

Hugenootsche candidaat geleidelijk terrein won. Voortdurend werden nu de beste ^paansche krachte n hier gebruikt. Parma, die reeds i n 158 9 beve^^kreeg i n de Nederlanden niets van bela ng te ondernemen, moest weldra^zelf naa r Fran krijk, om er de krijgsoperatiën te leiden. Hij kreeg er eigenlijk een verloren zaak te verdedigen, terwijl inmiddels de door hem bijna geredde Spaansche heerschappij in Noord-Nederland voorgoed verloren ging. De constellatie der West-Europeesche zaken was voor Nederland zóó gimstig als nooit in prins Willem's dagen het geval geweest was. En die hem vervingen hebben hiervan een schitterend illem Lode wijk en Maurits door hunne aangebruik gemaakt vallende strategie; Ol denbameve lt door zijne politieke en financieele leiding. Men kan zich van hun werk het beste denkbeeld maken door de lezing van het klassieke werk onzer historiographie, a anvan gende in 1588. Fruin's Tien Jaren, D e groote daad van Maurits en WillemXodewijk is de organisatie van de troepen te hunner beschikking en de nieuwe takt iek, :

W

—

den belegeringsoorlog invoerden. Hun werk, waarvan a an Willeni Lodewij k de_eer van he t initiatief toekomt, berust v oor een deel pp de studie van het l^omeinsche kriigswezen in ]\ zóó verre kan men het de renaissance op dit gebied noemen. Het \^ berust verde r op nauwkeurige wiskundige studiën waarin Maurits, die op de hulp van Simon Stevin mocht bogen, uitblonk. Betere indÊÊÜng der troepen in klein ere eenheden met grooteren ouderlingen samenhang; voortdurende exercitiën ten deele verander de bewap ening groote uitbreiding van de artillerie verrichting van het scha ns- en graafwerk door de soldaten zelf en niet meer door afzonderlijk hiertoe gelichte pionniers, waardoor het die

zij

bij

•

,

;

;

;

Met deze veranderingen vormden zij een leger, dat voor dien tijd model mocht heeten. Het staande deel hiervan telde niet meei^an een 10.000 man, die zoo noodi g voor één veldtoc ht werden vermeerderd. Het was kleiner dan in de vorige jaren maar in 1588 w asse n heele partij afgedank t het was oneindig beter voor zijne taak geschikt. Vooral ook: het werd nu geregeld betaald zoodat men van muiterij in het State nleger niet meer hoorde er heerschte een s trenge disciplin e, zoodat de bevolking van hare weermacht niet veel meer te lijden had. Geen allesj)niversniijtende revolutie wasJiet^waLde beide ve ldbeter en vooral vlugger ging.

—

—

,

;

,

(

ƒ

—1594). heeren — ook niet op eens^aar in een ree ks van jaren — bewerkDE BEVESTIGING DER REPUBLIEK (1588

86

ten.

Behouden

bleef het huurleger,

grootendeels uit vreem-

Duitscher s, Engelschen, Schotten) samengesteld: de kern was dus dezelfde, maa r het omhulsel veranderde. Toch delingen

wachte

(

men

zich vo or een geïdealiseerd beejd.

Wat

een moeite

kostte het het noodige geld ter beschikking te krijgen, al gaven

W

at een geHolland en Zeeland een nog zoo goed voorbeeld! wrijf was er, vóórdat het krijgsdoel was vastgesteld: e ljk gewe st trachtte^et leger naar zijn kant te trekken, om het eerst zijne grenzen te beveüigen of zijn gebied geheel te bevrijden. In wonderlijke lijdelijkheid ondergingen de stadhouders dezen Statenin vloed, die zidh door gedeputeerden, têJïÊjde, eerst ook uit jien Raa d van S tate, deed gelden tot in het legerkamp, en schikten er zich zooveel mogelijk naar. In bewonderenswaardige eensgezindheid leidden zij als kapiteins-generaal hunner gewesten samen de krij gs verricht ingen Will em Lodewij k, ofschoon de oudste en in levens- en godsdienst opvatting de ernstigste, gaarne aan Mau:

(

imrnérsdën hoogste in aanzien, de eerste jplaats latende beiden aanvoerders van groote talenten, M aurits waarschijnl ijk de m eerdere in doorzettingskracht en in bereken ing. De gebeurtenissen uit de jaren 1590 1594 zijn als een épopée in onze geschiedenis. Zij herinneren aan het schoone élan, waarmede Holland en Zeeland in 1572 1574 hadden gestreden. De verrassmg van Breda door kapitejxLHéraugières en zijn troepje in het turfschip en de inneming van enkele kleinere plaatsen in Brabant, o.a. Steenbergen, door Maurits in 1590 vormden de inleiding. In J[59i begon het groote werk Zutfe n en D even ter,

l

wa ardoor d e

rits,

;

—

—

ff

\

—

—

:

Nederlandsche handen kwam; Delfzijl; Hulst; Nijmegen. Overal sterk artillerie-vuur, methodische ntiijnaanleg. Dan vlugge verplaatsing, waa rtoe va iLde_waterwegen een IJsellinie in

I

(\

1

we rd, gemaakt. In 1592 volgden Steenwijk en Koevorden. In 1593 werd Geert ruidenberg hernomen Men voortreffelij k

gebruik

.

elF g ewest kreeg zijTï beurt. In^j^ (23 Juli) d e sterke vesting Gronin gen, die n a haren val tot de Unie werd terugge-

Q 3

zietj^

'

bracht (reductie).

Al deze belegeringen geschiedden, zonder dat de Spanjaarden ernstige pogingen tot ontzet deden Parma niet, die in 1592 stierf, na het werk van zijn l even te hebben zie nnüslukken en terwijl hij bij _z ijn vorst om de tegenslagen in ongenade was ge vallen, en :

/

"^

/ j

l

— ;

DE BEVESTIGING^ DER REPUBLIEK ^588

Parma

eve nmin Karel van Mansfe lt, die

\.

tijdelijk

— 1594).

^J

verving met den

Spaanschen graaf van Fuentes, ie mand uit de sch ool van Alva, naast zich, n och aartshe rto g Fmst vRn Onsten rijk, die in 1593 de land voogdij op zich nam. De Spaansche aanvoerders, Verdugo in het Noo rden vooral, mochten klagen, onder de Spaansche troepen mocht een bedenkelijke geest van mu iterij ontstaan, Philips Iljbleef zijne krachten in Frankrijk ve rspillen. En hier werd Hendrik IV in 1593, nadat hij tot den Katholieken godsdienst was Overgegaan, algemeen als koning erkend. De kans van Isabella wa s voorgoed ve rkeken een tweede zware mislukking na dê arma da, een groo te r uïne voo^de^chatkist. I n België opn ieuw teekenen van groote ontevredenheid; al s inde jaren vóór 1576 in Noord-Nederland de bevrijding van het grondgebied en dus de bevestiging van den nieuwen staatsvorm: dit was het resultaat van Philips' wereldpolitiek. ;

—

—

Literatuur: Fruin, Tien Jaren uit den Tachtigjarigen Oorlog 1588

Grav., 1904)

Gedennscnrijt van Joris dé

Byé

— 1598

(6e uit-

van Oldenbarnevelt (uitg. Fruin in Bijdr. en Med. H. G., XI, 400 vlg. cf Verspr. Geschr., IX, 63) Journaal van Anthonis Duyck, advocaat- fiskaal van den Raad van State (1591 1602), 3 dln. (viitg. Lod. Mulder Arnhem, 1862 1866; cf. Verspr. Geschr., VII, 364) ScH ELTE MA, Dc Onoverwinnelijke Vloot (Haarlem, 1825); The Defeat of the Spanish Armada, 2 dln., ed. Laughton (London, 1895 in Navy Records Society) G edenkb oek der Reductie van Groningen in 1594 (Groningen, 1894); E. Wiersum, De gedwongen Vereeniging van Stad en Lande in 1594 (Groningen, 1894). gaaf;

's

;

betreffende het bewind ;

;

.

—

;

;

§8.

De

strijd

/ ^

met Spanje tot

;

IaT^

1609.

Het gebied d er^Unie. beschermd door de nu grootendeels verbeterde vestingen aan de voornaamste rivieren, bev ond zic h op het Oost en van Gelder land en Overijsel na sedert 1594 vast in Nederlan dsche handen Het bestaan van den nieuwen, in dit gebied gelegen staat is door de Spanjaarden na dien niet ernstig meer bedreigd geworden. Het gebied breidde zich nog vrij wat uit, maa r de kern had zich voorgoed g ezet gee n nieu we, gelijkberechtigde! leden werden meer in de Unie opgenomen. De in Brabant en' Vlaander en veroverd e deelen werden door d e Staten-Gene raal bestuurd. I n Staats- of Zeeuwsch- Vlaanderen, waar van de grondslag g elegd was dqor^ de bezetting van Biervliet en Temeuz en in 1583 en dat door de verovering van Axel en Hulst wa s uitgebreid, lïadden de Geco mmitte erde Raden van Ze eland eenig z eg- ]/ g ensjcha p. Dit was gegrond op wat door het gewest zelf, dat bij .

:

(

\

.

,

DE STRIJD MET SPANJE TOT

88

1609.

den overkant groot belang had, gedaan was bij de inbezitneming van enkele deelen, en tegenover het Generaliteitsgezag niet zeer scherp afgebakend ^). Ook Drente, nu geheel bevrijd, kreeg geen plaats in de Staten-Generaal, wa ar het sedert 15 76 n ooit gedep uL teerden had^ezonden, al had het zich in i58o_met de Unie vereenigd. Het bleef echter in gewestelij ke_zaken geheel souverein, maar moest zich in de alge me ene zaken naar de anderpn <;rhiVVpr^ opbrengen boven elke 100 %, die over de zeven leden der en I Unie^mgesïagen werden. Veranderingen van be teekenis in het bestuur werden nie^ aangebracht, behalve dat ook hier een college van_^deputeerde Staten kwam Willem Lodewijk werd er in 1596 benoemd tot st^d h^udpr op commissie van de Staten-Generaal, evenals reeds in I5Q.5 geschied was in Stad en Lande krachtens het bepaalde bij het tracta at van red uctie. De Staten-Generaal, die zich bij dit tractaat tevens de regeling der oude geschillen tusschen stad en platteland voorbehouden hadden, vereenigden in J595_(i7 Februari) de beidedee len tot één gewest met één State nvergadering, één college van Gedeputee rde Staten, één vertegenwoordiging ter Gen eraliteit. De inrichting van het bestuur der beide deelen bleef overigens ook hier in hoofdzaak ongewijzigd. Jn óoo werd in het stad sbestuur eenige wij ziging,gebr acht, v.n. door dè wering van den Syloed^r^ITden. OokdiFgësc hiedde d oor de Staten-Generaal, die zich in deze jaren herhaaldelijk met de zaken inlieten, omdat dejtwisten tusschen Stad en Lande over de priv ile giën van_ de_eei:ste, die mj^ogjn hoofdzaak bevestigd waren, st eeds weer o plaaiden. In 1600 ging de bem oeiing om de dreigende houding, die de_stad a annam, zelfs zóó ver , dat er ee n kastee l gebouwd werd: ee n unicum in de Unie-geschiedenis In dit verre 4 land hadden de Staten-Generaal sedert i'=;Q4o ok desouve rejji it ei^ *"* over de he erlijkheid WesterwoldeT De strijd tege rLSpanje drop g van mi af wey^e nhik een ander karakter. Het is de gevestigde staat der Nederland en, die tegen d en staat Spanje vecht, al beschouwt deze den eersten duizendmaal als een onwettig gewrocht. Hoe krachtig dit zich voelde, natuurlijk ook onder invloed van de successen op het oorlogsterrein, bleek in deze jaren slag op slag. Toen lan dvoogd Ernst een JQi^~{ gere broeder van keizer Rudolf 1 1 dooxJEhilipsJLLvooral^ekozenr

,y^ ^7^-<^

^^^^y^

^^f

^

~

%

:

.

4

ri

!

.

^^

'•

,

^)

De Raad van

Aug. 1588

(zie

State deed er een poging toe bij de „acte van committimus" van 13 Heeringa in Archievenblad, XXIII, 55).

g

DE STRIJD MET SPANJE TOT

1609.

;

89

— want de Koning werd tegenover de Nederlanders steeds inschikkelijker — in vredesvoorstellen inpen a ls vredesmiddela ar

,

i/^Q4

Haag aanhangig maakte, verklaarden de Staten fier,^at ze geen heil z agen in nieuwe onderhandeling en. Re^ds boden ze anderen tegenst anders van S panje steun ia 1593 en opnieuw in 1594 %^^S een krij gsmacht onder Philips van Nassau, een broeder van Wi l:

m

em

Hendrik IV in zijn str ijd afLodewijk. n aar Luxembur g, o leidingLte bezorgen. Beide keeren was de uitwerking niet gr oot, l

M

/maar der Staten bereidwillig heid wakkerde de goede betrekkingen aan en had er stellig invloed op, dat He ndrik IV in x5.95 dpiT_ oor^ log openlijk aan Phil ips IT verklaarde. Ook begunstigden de Staten het overbrengen van den oorlog naar buiten Europa. Het is [

waarmede de Nederlanders dit werd bepaald op den naar Indië trokken, handeldrijven was ongetwijfeld waar, dat het hoofddoel,

—

—

voorgrond gesteld het gevolg moest wezen, dat het ook hier tot vechten kwam: im mers Spanjaarden en Portugeezen be schoüwden het buite n-Europe esche gebied no g immer als hun pr ivaat ter,

Het jpaansche wereldrijk hier werd er door bedreigd, zooal s het in Europa door de Engelsch- Nederlandsche ze e-tochten van 1589 en 1596J0P d ezen werd Cadix geplu nderd) en door een Nedèrlijidschë ëXTPeditie van 1599 (die z onder succes Jb leef) werd rein.

aangetast.

De

kloeke ondernemingsgeest der Hollandsche schip-

pers en kooplieden, geprikkeld door de gevaren, die den handel op

Spanje sede rt de inbeslagneming van i'=^8^ boven het hoofd hi n^n, wen dde zich in de 90^^ jaren, nu de oorlogskans zich imstiger het aanzien, met gro ote voo rtvarendh eid naar de Indien. Het ini-

werd genomen door enkele Zuid-Nederlandsche uit ge weken groot-kooplieden als Bathasar de Mouchéron en I saac Ie Marr e

tiatief

de uitvoering was haast uitsluitend Noord-Nederlandsc h. De medewerking der Staten, bep. die van Holland en Zeeland, bepaalde zich in hoofdzaak tot geldelijke on^irsteuriing~van de bei3e, in

en i'^95 uitgeruste expeditiën, die om het Noorden heen een nieuwen zeeweg naar Indië zouden gaan vinden, waarvoor de St aten-Generaal zelf een instructie vaststelden. Zij slaagd en in i';q4

de der de in 1596 do or de Amste rda msche regeering bekostigd, die het beroemdste van allen werd door de overwinteiing van WülemJBarentsz., JacobvanHeemskerck en de himnen op Nova-Zembla. Inmiddels hadden echter de dit opzicht niet,

evenmin

Holl andsche schippers

als

om

de

,

Kaap de Goede

H oo^p

heen indië

yf

/-

'

DE STRIJD MET SPANJE TOT

90

1609.

reeds bereikt^) en het duurde niet lang meer, of het SpaanschPortugeesche handelsrijk begon te wankelen. De flinkste klappen

werden door den jongen staat uitgedeeld, zonder dat Spanje veel Dmnkerken, door Par ma tot oorlogshaven /' ingericht, kreeg de Nederlandsche handel te lijden. In zeeman- I schap deden de Duinkerker kapers voor de Geuzen niet onder jammer maar, dat het Nederlanders waren, die hier Nederland terug deed. Alleen_van

:

bestreden.

De nie uwe staat nam vaoJWes t-Europa

n n vap

7,e^ \i

zijne plaats in het staat swezen

Gere geld had de RepubHek hare vertegenwoordigers aan de Fransche en Eng:elsche hoven. Meer dan een s in.

werden buiten gewone gezantschap pen uitgezonden o "a. in_i524 na ar Schotlan d en naai Denem arken. De Staten hoopte n op s teun van deze landen, die zij als Protest antsche machten hun strijd :

wilden latea mede vechten maarzij kwamen bedrogen uit, evenals vroe ger p rins, Willenx toen hij de Protest ant sche vorsten in ;

Met Frankrijk en Engeland Oldenbamevelt, wiens han d de han del ingen der Staten -Generaal van deze ja-

Duitschlaiid-OncLbijstan(i_yei:zocht.

V probeerden ze een verbond te sluiten men

in haast al

:

dgjnstruct ie voor de s chepen naar de Ijs zee toe, voelt en ziet, streefde h iernaar onophoudelij k. Elisabeth, die zich ook nu, aiwas ^e actief in den oorlog betrokke n, st erk achteraf hie ld, zich zoo^uinig mogel ij kJbetoonde, hield het eerst tegen. Maar in ^^^liep het met den oorlog ongelukkig. N a.lLQLA$a^liidj£ix van ren, tot in

aartsliertog Enist^ (reeds in Febr. 1595) nam Fuentes de landvoogdij op zich en door krachtig- door te tasten, maakte hij den

militaireiTrtoestand^Qor Spanje

v oor het _oogenblik veel gunst i-

nam Kaïnerijk, hij verhinderde, dat Maurits, die een poging deed, om Groenlo te bemachtig en, eenig succes behaalde. De ger. Hij

Stat^ hadden hunne krijgsmacht door opnieuw hulp aan Hen.drik IV te zenden, ditniaa l naar Frankrijk z elf, vrij wat verzwakt. ƒ En n adat Philips II F uentes teruggeroepen had, om hem door den / kardinaal-aartshertog Albertus, ongst en broeder van den Keize r. j

{^e vervangen, bleef^anje aan de winnende hand. Calais werd in het voorjaar van I5q6 genomen en spoedig daarna verloren de Voor de terecht beroemde ontdekkingsreizen der Noord- Nederlanders, die wij hier kunnen aanduiden, verwijzen wij naar de uiteraven der Linschoten- Vereeniging o. a. het Itinerano van Jan Huyghen zelf; de eerste en tweede tocht naar het Noorden m de beschrijving van denzelfden; het j ournaal van Houtmanen De Keys er aité met uitvoerige inleiding en toelichting). ^)

slechts even f

^

\\

\\

—

.

DE STRIJD TEGEN SPANJE TOT

9I

1609.

Hul st. Ond er die omstandighed en stemde Elisabeth toe in e^njyerdrag met Hendrik IV die dreigde anders vrede te zullen sluiten, en in di^ verdrag werd ook de Republiek opgenomen. De drie landen, die ook anderen uitnoodigden mede te doen, omSt aten

,

schreven de hulp, die

zij

elkander zouden bieden

den Frankrij k met 40 00 man

— de Staten zou

-

(

—

Y /^

f—

\

even als Engela nd, dat echt er in het geheim v an Hendrik IV bedo ngen had niet meer d an \ 200 te behoeven te jeveren, terwijl het de kosten, zou terugkrijen beloofden ni et den ge zame nlijk vrede te zullen s luiten. \ ^eri De Stat en volde den zelfs aan den wensch hun ner bondgen ooten, om den handel o p Spanje en Portugal te verbieden De reëele_beteekenis van dit drievoudig verbond is niet gr oot geweest, wat bij Elisabeth's politiek eigenlijk van zelf spreekt. De ideëele wa s voor de Staten de s te groote r. Hun ne positie in Europa werd er als doo r geregulariseerd, nu zij aJs gelijkberechtigde bondgenoot van de nndej:gteiiiripn,

[

.

beide na Spanje voornaamste machten optraden. Het verdrag_w2LS

de bekroning van Oranje 's polit iek, in het bizonder wat Fran krijk betrof. Al j^stond het slechts kort, het heeft toch voor zeer lang de leidende gedachte der Nederlandsche staatslieden bepaald. Alleen voor 159 7 heeft dit drievoudig verbond directe winst opgeleverd. Al bertu s

wendde zijn^oomaarnste,

in dit jaar door geld-

jV

aan, gebrek weer zeer verminderde krachten tegen H endrik dien de Staten krachtens het verdrag trouw steunden. De strijd liep om A n ^Sp dat eerst door de Spanjaarden g enomen, daarna j^ ^

^

na een lang beleg do or de Franschen hernomen werd. Mauritsprofjtpprd^^yan ^^- giin&tige-emstandighed en. He t beroemd geworden gev echt bij Tunihojati waar hij met een kleine ruiterschaar een Spaansche overmacht in de pan hakte, opende den veldtocht op dat in 1590 in gelukkige wijze. In den zo mer werd enRijnberg Spaansche handen gekomen was en Meurs veroverd, waarna de aanval op Twente en de graafschap geopend werd Gr oenlo Grol), B ree de vo ort, En sched e, Ootmarsum, Oldenzaal en Lingen werden genomen. Het Oosten van het land bevrijd, een belangrijke R ijn-overgang buiten de gren s in Ned erlan dsche han(^n gebracht. Nu^mocht men den „tuyn" (d. i. de omheining) der Unie ges loten noemen. Hierrnede was het hoogtepunt der successen op het oorlogsterrein vóór het Bestand bereikt. In_i5Q8 s loot H endrik IV, ontevreden over de slechte ondersteuning van Engelsche zijde, met tf

—

— :

(

;

DE STRIJD MET SPANJE TOT

92

/

1609.

Spanje vrede te_Vervins,(a_^Iei). De Stat en hadden dit door een bmtengewoon gezantschap, waarv an Olden bamevelt zelf deel uitmaakte, tever geefs trachten te v erhinderen: wel toonde de

hij zou hen geldelij k woord gehou den hij heeft in dit opzicht blijven s en SE_anie opnieuw beoor logen, z oodra de economis che toest and van^het eige n land, dat van den lang en burger ooxlog v^erschrikkel ijk geled en had, het gedo ogde. Philips II, die in 159 7 nogmaals .zij jeen groote vloot had uitgerust, n u om Ierland te verove ren had in hooge mate behoefte aan ^^ve rd door s tor men vern ietigd vrede. De fin ancieele toe stand van Spanje^ was zeexbedenkeliik; in 1596 was het opnieuw tot een staatsbankroet gekom en. J2g_^^ding van Albertus als landvoogd had ee n dergelijk doel als in 1593 diè van Ernst en zelfs kwam in diens gevol g Philips Willem mede naar Brussel, een onmiskenbaar teeken van een neiging, om toe-

Koning

zijn

goeden wil tegenover de Staten

:

teune n — e n

!

—

—

/Wf

—

,

nadering tot Noord-Nederland te zoeken. In 1598 verwezenlijkte Philips II me t een zelfde doel een reeds meermalen overwogen

maar van veel verdere strekking. Zijne dochter Isabella zou huwen met Albertus en de Nederlanden als bruidschat ontvangen elk ee nj^oordeelenJboodjiit De band t ussche n de tak (8 Mei). ke n van het Habsburgsc he huis nauwer aangehaald. Autonomie geschonken aa n de Nederl anden, wat deze immers herhaaldelijk als hun wensch hadden uitgesproken. En zonder dat ze voo r Span je verlo ren gingen bleef het huwelijk kinderloos, dan vielen de Nederlanden bij overlijden,^ van één der echt genootei^ plan,

W

f

^

^ £

^

!

:

aan Spanje terug, terwijLyerschillende restrictiën de aartsh ertogen in vele rlei opzic ht aan Spanje bonden. Behoeven wij te zeggen, dat de Staten niet beten in het hun voorgehouden lokaas_? Zij verzochten den Katholiek gebleven P hilips Will em beleefdelijk ni et naar Den H aag te k omen, waaraan deze zich ook tegenover het Noorden zeer correct gedragende Oranje voldeed. Zij_wezen de hun gedane, zeer ruime aanbiedingen van de aartshertogen_af, evenal s de aan sporing tot onderwerping van een keizerljj^^gezantschap in 1599. Men sprak er zelfs o ndershands van d al de nieuwe toestand in het N oorden geh eel zou blijven bestaan, indien de Staten slechts de o pperheerschappij d er aartshert ogen^rkenden De Staten hadden schoon gelijk dit alles niet te vertrouwen hoe zou hun Calvinistisch gemeenebest onder één regeering kunnen staan met het Katholieke Zuiden? Dit laatste aanvaardde de ,

.

:

.

DE STRIJD MET SPANJE TOT

1609.

93

nieuwe regeerders met blijdschap. De^StateririGÊneraal van de trouw g ebleven gewesten, in deze jaren een paar maal samen geo.a. bij de inhuldiging, toen ba nken voor al de zeventien roepen mochten zich beklagen over den j)rovincië n waren yiaargpypf

—

!

—

,

slechten toestand in het Zuiden, van eenig verzet bleek niets meer.

verzoende zich hier met de gedachte Katholieken voorpos t van Span je in Europa te bliiven. Dit deel van zijne monarchie had Philips II, toen hij in 1598 (13 Sept.) stierf, gered. Zijn zoon Phi lips III_^ie tegen den a fstand der Nederlanden was gewees t, zelf

Men

overigens een z wak en

weinig bekwaam

vorst, trachtte er

op de

regeering zooveel mogelijk invloed te behouden en de aartshertogen, beiden goedaardige, weinig ambitieuse naturen, toonden zic^

hetHab sburgsche rijk en h et Katholicisme waren voor_hen_ het eerste belang Van_i598 af viel de druk van den oorlog haast geheel op de St a-

zeer meegaande:

ten terug.

E ngelan d drong^zelfs aan o p terugbetaling der, onkos ten

voor de Engelsche tioepenmacht, die^in de laatste jaren g eregeld door de Staten zel f betaald w as men werd het n a lange besprekingen te Londen, wa araan Oldenbame velt zelf deel nam, eens o ;

millioen gulden, d iejni

aa^ rmiinen betaald zouden worde

voor deel was, dat nu"de mogelijkheid geopend werd, om v an de verp lichtingen uit het verdrag van 1585 geheel af te komen Hoe zwaar ook belast, de Staten hielden manmoedig vol en het ging met den strijd vooreerst niet slecht. De aartshertogen hadden met de grootste iinancieele bezwaren te kampen. In 1600 brak er een ernstige mi^têrij onder himne troepen in België uïl .Ööïc nu, even.

als in 1576,

trachtten de Noordelijken van deze omstandigheid

gebruik te maken.

een der schitterendste en tegelijk één der ongelukkigste episodes uit onze geschiedenis. Hij werd ondernomen op initiatief van Oldenbar nevelt, die hoopte op veroveMaurits' tocht naar België

s

ring

is

van de Vlaamsche zeekust

—

— waar Oostende steeds

in

het be-

bepaaldelijk van D uinker ken, en -^zit der Staten gebleven~was ^^ op het maken van een grooteji^indruk op Fran krijk, dat misschien dan aan den strijd weer zou gaan deelnemen. Maar Maurits, die na ,

^

veroveringen zich in krijgszaken zeer zelfstandig begon te gevoelen en te gedragen, was niet voor de expeditie en gehoorzaamde onwillig aan den last der St aten-Generaal, die

zijn roemrijke

—

dit

op verzoek van den veldheer

— hun

zetel tijdelijk

naar Oost-

DE STRIJD MET SPANJE TOT

94

1609.

ende verplaatsten. Zonder in achtneming der nonriigp YdJjg]:^^Willem Lodewijk was in Fiiesmaatregelen-tTok de veldheer tot voor_Nieuwpoort, dat eerst genomen land vastgehouden moest worden. aar reeds was Albertus. die met behulp zijner gemalin aan de muiterij een einde had weten te maken, met een l e-

—

—

M

ger van ongeye er t?,ooo

—

man — zoo wat even

veel als Maurits

had

j^e

buurt^van Nieuwpoort. Ernst van Nassau, een broeder van Wille m Lo dewijk, na ar Leffingén vo oruitgezonden, om hem op te houden, slaagdejüerinjiiet. Tern auwernood vond Mau rits gelegeiibeid-het-deÊLzijnÊLtroepen^dat reeds bij laag water door de haven tenZuiden der stad gelegerdwas, van hier te doen terugkeeren. In de n slag ze li_(2 Juli), in de d iiinen en op hëTstrand, won hij, nadatzijnvoet volk door de SpaanschenjLo t wijken geb racht i

was, door zijn grooter veldheersbeleid en door zijD voortreffelijke cavakrie, die het Spaansche leger overviel en tot de vluc ht dwong.

Toen keerde

om

opdracht te bekommeren, naar het Noorden terug. Zijn veldheersnaam, reeds in heel

ƒ

hij,

zonder zicE verder

zijne

Europa bekend, werd om deze overwinning in het open veld luisterrijker. Maar het is, of in zijne verhouding tot Oldenbamevelt van nu af een onaangename toon klmkt, of de twee niet gemakkelijke karakters van elkander vervreemden dit was grooter nadeel dan het voordeel der overwinning. :

nu de oorlog om Oostende, van 1 601 af door Albertus belegerd. De stad kon het lang houden, omdat de jQpvner nver Tt^.e ongestoord bleef, en F rancis Ve re. een

(Drie

jaar lang concentreerde zich

der roemrijkste Engelsche aanvoerders uit ons leger, leidde de

verdediging met bekwaamheid. Maurits veroverde inmiddels het

land van Cadzajid (1601), nam Graye (1602) en Sluis (1604). Ambrosia Spinola, een Genue esch edelman en talentvol ve ldhf pr -

gezonden door Philips III, in dienst der aartshertogen was getreden, maakte aan het verzet te Oostende ten slotte een einde. Aan hem kreeg Maurits in de volgende jaren een geducht tegendie,

stander. Spinola, die

nu

feitelijk

de regeering der aartshertogen

geheel leidde, bracht den oorlog naar het Oosten van de Republiek over: hijjyeroj^rdêJiiJLj6Q5„01denzaal en Ling en. in 160 6 Grol en

tevens^ijnberg. Het was ongetwijfeld een succes van eenige be-

den Staten zorg moest baren. Zouden zij alleen den strijd, zelfs defensief gevoerd, wel kunnen volhouden ? Ook Engeland, waar Elisabeth gestorven was (1603), sloot onder haren teekenis, dat

DE STRIJD MET SPANJE TOT

1609.

95

zoon van Maria Stua rt) weldra vrede met Spanje (1604). Het was een zeldzaam groot geluk voor Nederland, dat Spanje zich niet meer tot grootere krachtsinspanning in staat betoonde; tevergeefs spoorde Spinola Philips II I he rhaaldelijk aan^ om door te tasten. S panje kon niet en België, Opvolger Jacobus

waar de roep

om

Terzee. zoowel

I (uit jchotland

:

vrede zeer luide werd, evenmin. in als

buiten Europa, werd de toestand voor de

Spaansche wereldmacht zelfs bedenkelijker. I n 1607 behaalde een Nederlandsche zeemacht onder J acob van HeemsKerc k, die hier zelf omkwam, een glansrijke overwinning op een Spaansche vloo t b ij Gibraltar., In Qost-Indië hadden de Nederlanders reeds talrijke, relatiën aangeknoopt. De gelukkige aflo op van den e ersten tocht van Houtm an en De Keyser (1595 159 8) had het sein gegeven tot de opnchting van tal van „c ompagnieën van verre " door personen in onderscheide n stedeix, die vennootschappen met beperkt kapitaal voor één onderneming vormd en. Dit particulier initiatief bracht hier zijn groote bezwaren mede ho e zouden deze kleine co mpagnie ën, onderling concurreerende, met voldoende kracht tegen Spanje optreden ? De Staten -Generaal, op initiatiêlvan 01deze Vx^ywarpn ff nndprvanppn Zij de nbam evelt, grep en in, o

—

:

m

vereenigden de kleinen tot één groote, gaven deze het monopolie

— met uitsluiting dus van andere Nederlanders — op ten Oosten van

Kaap de Goede Hoop en

alle

landen

ten Westen van straat

Magelhaëns en delegeerden haar dejouverem^

r^^^ht^n (van oorlog

voeren, viede sluiten enz.) in dit gebied Zij brake n door de op.

Compagnie met het be gjrsel van vrijen handel, dat zij in Europa voorstonden, maafzij behaalden tevens ee n merkwaardige triomf over het sterke part icularisme in het Nederland'van die dagen n iet zónder verz et overigens, vooral van Zeeland De herinneiing aan den oorsprong der Compagnie leefde behalve in haren naam voort in hare inrichting zij was verdeeld in 4 kamers te Amsterdam, Rotter (met Delft), Middelburg en Hoorn, boven welke het opperbestuur stond, het college lier Zeventienen, ze telend te Amsterda m en samengesteld door de Kameis^(8jvan Amsterdam, 4 van Middelburg 2 van elk der andere, i v an de drie laatste om beurten). De Compagnie73e deelneming waaraan voor een ieder was opengesteld en die begon met een kapitaal van 6J millioen, v olgde in hare han delswerkzaamheid in hoofdzaak het spoor van Portugal, evenals

richting dezer Vereenigde Oost-Indische

—

.

:

^k.

j

DE STRIJD MKT SPANJE TOT

96

1609.

Engeland, waar in 1600 reeds een dergelij ke instelling was ve rrezenTHare eerste^ daad van beteeken iswasde vestiging op Am bon (1605) door Steve n van der Haghen. Reeds drong

delskringen ook aan op de stichting eener

men

uit

han-

Westjndi sche Co mpag-

Willem Usselinx, alweer een uitgeweken Belg ijverde er het meest voor: hij d roomde van een groot Calvinistisch rijk in de Nieuwe Wereld Wat beteekenden tegenover deze daden en ern"*stige bedreigingen Spaansche plannen, om de Republiek in den handel, den grond van haar bestaan, te trefïen ? Wat beteekende het verbod van handel op Spanje zelf, onder Philips ÏÏI werkelijk uitgevaardigdJrj^) ? Wat zelfs de schade, door de Duinkerkers toegebracht, al ware krachtiger optredea ter zee van Nederlandnie.

,

.

;

.

t

sche zijde wenschelijk geweest?

'

Onder den indruk van den algem eenen toestand waren èn Spinola èn de aartshertogen er sedert 1606 v an overt uigd, dat geen an dere uit weg open bleef dan onderhandeling met de Staten op den.^rondslag^jvan_de erkenn ing van de zelfstandigheid van het Noorden. En Philigs_III onder invloed van den vredelie venden minister De Lerma, vereenigde zich ten slotte met dit denkbeeld. Onderhandsche besprekingen, in Den Haag gevoerd, leidden er toe,^darf^edsln April 1607 een wa penstilstand aangegaan werd. De aanbieding van Spaansche zijde stelde den Nederlandschen staatslieden een moeilijk probleem. Men mag wel aannemen, dat algemeen de wenschelijkheid werd gevoeld Oldenbamevelt :

sprak haar zeer duidelijk uit

—

—

,

om

de Nederlanden geheel te be-|

hun voorpost

Europa, te^ yens van voor de deur der Republiek, te verwijderen da argelate q. de vraag, wat men met het bevrijde België g edaan zou hebben, waarover men zich toen nog geen zeer duidelijke meening gevormd schijnt te hebben. Had men echter wel de krachten, om dit te verwezenlijken ? D e oorlogskosten stegen omustbarend: de vrijden en aldus de Spanjaarden uit

in ;

j aarlij

/

ksche petitie was sedert 1586 meer dan verdriedubbeld ( van

op / 7.320.00 0) en hierbij kwamen nog verscheidene buitengewone petitiën, terwijl d e uitrusting ter zee uit de convooien en licenten niet dan onvoldoende bestreden kon worden. — ^_ Er was, vooral door Holland, dat ook aan andere gewesten, bep. aa n Gelderland en Overijse l. ge regeld geld voorscho ot, reeds veel geleend en de admiraliteiten staken diep in de schulden. Hulp van van buiten was niet te verwachten behalve zeer misschien

/ 2.400.000^

IIIIIWIIIIII»

t

III

—

—

'

DE STRIJD MET SPANJE TOT Frankrijk en hier school een adder in het

^---^

1609.

fflras

:

97

Hendrik IV had

aan Fran9ois v an Aerssen, zoon van den giiffier. toen gezant t e Fanjs, en evenzoo zijn gez ant in Den Haag, Buzanval, aan Olden bamévelt meer dan eens duidelijk laten merken, dat een opdr acht der souvereiniteit van wege de Staten, die haar immers ook a an He ndrik TTT aangeboden hadden, hem zeer welgevallig zou zijn Maar de Staten dachten niet meer aan zulk een stap; wel moest 's Konings begeerhjkheid hen tot voorzichtigheid stemmen in het aanknoopen van nadere betrekkingen met hem. Vpor_de_meeste regenten —en ook voor Oldenbai nevelt —waren d eze motieven ov erwegend ten gunste van het^staken van den s trijd, indien men werkelijk een eervollen vrede kon krijgen. Een sterke partij in den lande bleek echter van een ander gevoelen de strenge^alvinisten, de Zuidelijke ballingen, de voorst anders van de oprichting een er West- Indische Compagnie, versch eidene predika nten, wilden van geen vrede weten, vóórdat het Zuiden bevrijd was oo k Maurit s, zonder overigens zijn doel precies te formuleeren, wenschte dit en .

|

:

;

zeker met

hem zijne

tjpepen. Ze^r scherpe uitingen, vooral van de

zijde der^tegenstanders

hoord, Olde nbame velt,

van vre de, o.a van Usselinx, werden gev an Spaanschgezindheid, van omkooping

beschuldigd, werd op de ergerlijkste wijze aangevallen^nl)elasierd.

O pnieuw,

als in 1585,

kwam het tot

een papieren oorlog, n u

meer persoonlijk gevoerd dan toen Voor het feerst regende een stroom van pamfletten op Nederland neer; zij gaven de uiting der publieke opinie in den tijd, toen de kranten nog pas in hun eerste stadiiun van ontwikkeling verkeerden. De Staten konden hun wil vrij gem a kkelijk doorzette n: alleen Amsterdam verzett e zich vrij ernstig en evenzoo Zeeland, dit laatIpiinderjwaardig, wijl

.

onder Maurits' invloed. De of&cieele onderhandelingen begonnen in Februari 1608 in Den Haag, waarheen een talrijk Spaansch gezantschap, waartoe Spinola behoorde en waarbij de Zuid-Neste

derlander ^Richardot

de grootste rol speelde, gekomen was.

FranÉ-ijk, nü door den bekwamen diplomaat Jeannin vertegenwoordigd, begunstigde de besprekingen zoovëërinögelijk het! stemde er op verlangen der Staten in toe ee n verdrag tot garant i e :

f

van een eventueelen vrede aan te gaan. Dit voorbeeld volgd e/ Engeland, d at, evenals Denemarken en de Keur- Palts, door een' buitengewoon gezant de onderhandelingen met oplettendheid volgde. Maurits berustte, door toedoen van Jeannin, zonder toch

ƒ /

,

[^

:

DE STRIJD MET SPANJE TOT 1609.

g8 eigenlijk de

zaak goed

reid willigheid

der

te keuren. Afaar nipffpgPT^gfQ anHp

partijen

mislukten

de

Hp }v^-

onderhandelinge n

Spanje bood de volle erkenning der vrijheid aan, mits de Nederlanders de buiten-Europeesche vaart opgaven en de Katholieke

werd hersteld. Dezerzijds werd dit volstandig geweigerd; aUeen werd de oprichting der West-Indisch e ) Compa^nie_ nu teg engehouden. In September vertrok het Spaansche gezantschap. Maar Frankrijk bleef ijveren voor het opnieuw aanknoopen der besprekingen, nu alleen over een tij delijken vrede of bestand, dat in Den Haag ook wel genoemd, maar niet vooropgesteld was. Het is begrijpelijk, dat hiertegen, ook door Maurits, meer bezwaar gemaakt werd dan tegen een duurzamen vrede. Zou Spanje zich niet herstellen? Zou de Republiek niet verzwakken? Maar het gelukte aan Jeannin de bezwaren te overwinnen. Een eeredienst in de Republiek

Nederlandsch gezantschap, waarbij Oldenbarnevelt, ging naar Antwerpen, terwijl de Staten-Generaal tij delijk te Berge n-op-Zoom vergaderden. Hier werd menhetspoedig eens door de voornaamste twistpunten weg te doezelen. Het bestand werd (op 9 April 1609) aangegaan voor 12 jaren. Gedurende dien tijd zouden de Noordelijke Nederlanden beschouwd worden als gebied, waarop

—

noch Spanje noch de aartshertogen eenig recht „pretendeerden". Elke partij behield, wat ze bij het teekenen van het bestand bezat. [Er zou vrij verkeer wezen, behalve zoo luidde de zeer algemeein de landen buiten Europa, waar de Nederlanders ne bepaling [alleen mochten komen met 's Konings verlof, tenzij het hun door pie landen zelf werd toegestaan. Verbeurdverklaring van goederen zou ongedaan gemaakt worden of er zou aan de vroegere eigenaars schadeloosstelling worden betaald. De Staten verklaarden bij afzonderlijke acte, dat op het platteland van Brabant, waarstaande onder hen, geen verandering in den godsdienst gebracht zou worden. Him over verder niet gesproken werd werd evenzoo verklaard, dat Indië in het artikel over het verkeer begrepen was. Zoo was de hoofdinhoud van het /^8 a rtike len tellende bestandsverdrag, dat na de Unie van utrecht een tweede mijlpaal in onzen vrijheidsoorlog is.

I

—

—

—

—

Literatuur: Bos, het Groningsche Gild- en Stapelrecht na de reductie (in Hist. Avonden, II; zie hiervóór, p. 14); G. F. Preuss, Philipp II, die Niederldnder und ihre erste Indienfahrt (Breslau, 191 1; cf. Blok, in Bijdr. Vad. Gesch. V^, 102); DeStopPELAAR, B aÜhasar de Moucheron (Den Haag, 1901); Bakhuizen, I saac Lemaire (in

Bnigmans, Hist. Leesboek; Den Haag, 1906); J. ]. ^ax den Hoek, dp. veuitncht van prins Maurits in 1597 (Den Haag, 1914); Brants, Albert et Isabella {Lonvain^

DE STRIJD MET SPANJE TOT

1609.

99

Gachard, Ades des Etats-Généraux de 1600 (Bruxelles, 1849) Fruin, de Slag Nieuwpoort (in Verspr. Geschr., III, 225); C. A. van Sypesteyn, Het merkwaa rdig beleg van Ostende (Den Haag, 1887); De Hullu, De verovering van het land van dadzand in 1601 (Breskens, 1904); Rodr igues Villa, Ambrosio Spin ola (Madrid, 1905); Vant Brakel De Mnll/nnA'ir.he. Han delscompagnieén der i7e eeuw (Den Haag, 1908; waar verdere litt.) C. L igtenberg, Willem Usselin x (in Utr. Bijdr voor Lett. en Gesch., IX; Utrecht, 1915); Blok, Een merkwaardig Aanvalsplan enz, (in Bijdr. en Med. H. G. XIX, i); Noaillac, Lettres Inédites de Frangois d'Aerssen d Jacques Valcke, trésorier de Zélande, 1599 1603 (Paris, 1908); Vreede, Lettres et Négociations de Paul Choart, Seigneur de Buzanval, et de Franfois d'Aerssen, 1598, 1599 (Leyde, 1846; zie ook Codex diplomaticus H. G., IP): Jeaknin Négociations, 4 dln. (Amsterdam, 1695). 1910)

;

;

hij

,

;

—

,

III.

— 1648),

DE HANDHAVING DER ONAFHANKELIJKHEID (1609

geen aantrekkelijker tijdvak in onze geschiedenis dan dat besloten ligt tusschen de Tien Jaren, opgevat in den zeer ruimen

Er

is

zin, dien

Fruin er aan gaf. Nooit grooter uitstorting van Neder-

landsche volkskracht dan toen, onder den prikkelenden invloed

van den strijd om vrijheid, onder begunstiging van de opeenhooping van veel kapitaal, uit het Zuiden afkomstig en in het Noorden gebruikt tot nieuwe kapitaalvorming. Handel, nijverheid en kunst voeren er wel bij. Maar de energie is geconcentreerd in enkele deelen. Het zijn de Hollander en de Zeeuw, die men ontmoet, waar men zich ook keert of wendt het is in het bizonder de eerste, wien de lust, om vreemde landen te zien, er te leeren en er zijn ;

voordeel te zoeken, gepakt heeft.

land zijn het enkele centra, die

En

alweer: in Holland en Zee-

alles in zich

samentrekken. Mid-

delburg, dat het niet lang volhoudt, Dordrecht,

waar men,

bij

aanneming van het nieuwe, zeer aan de oude traditie gehecht blijft. Leiden, zetel eener nieuwe, door de Vlaamsche ballingen sterk bevorderde industrie, Amsterdam, dat na 1576 een bizonder snelle ontwikkeling heeft doorgemaakt en nu wereldcentrum van den handel is geworden, evenals belangrijkst kunst-centrum in Nederland.

Een

treffend onderscheid tusschen

Noord en Zuid,

die niet al-

maar elkanders tegenbeeld geworden zijn. Hier een der sterkste steunpunten van het Katholicisme, dat, verjongd door contra-reformatie en Jezuïeten, de Belgen geheel gewonnen heeft en hun geheele cultuur, naar Pirenne heeft duidelijk gemaakt, doordrongen. Daar een land, waar de Calvinistische bewehoewel ging haar merk diep ingezet heeft ook in de cultuur leen gescheiden,

—

—

,

U

100 DE HANDHAVING DER ONAFHANKELIJKHEID (1609

— 1648).

geworden. Hier geen handelsomvang van beteekenis, Antwerpen geknakt, want de Schelde, van 1572 af belemmerd, is v^izg8^_at gesloten voor het verkeer en blijit dit zelfs tijdens het T)estand wèl industrieele ontwikkeling. Daar uitbreiding van handel en verkeer zonder de bevolking lang niet uitsluitend Calvinistisch

is

;

weerga; tevens belangrijke uitzetting der industrie. Hier absolute dit als gevolg van den strijd van monarchie met erkenning

—

1576 pij

— 15S5 — van een deel der oude privileges. Daar heerschap-

der Staten met volle erkenning der privileges, met een groote

mate van

vrijheid zelfs voor niet-gereformeerden,

met

vrijheid

voor het handelsverkeer, althans voor zoover het direct zichtbare eigenbelang dit eischte. In binnenlandsch-politiek opzicht

is

de St aten-heerschappij het

merkwaardigste resultaat van den strijd. Zij is eenig in Europa, want alleen in Nederland liep de uit de Middeleeuwen stammende

op de overwinning der laat sten. „Eene gemeene ende sociale regieringe" noemt Joris de Bye, thesaurier-generaal, haar in zijn Gedenkschrift. Inderdaad mocht men in theorie spreken van een regeering van allen, want, althans in de steden, kon elk burger lid van de vroedschap worden. Maar toch ook alleen in theorie, behalve, tot op zekere hoogte, in de Friesche grietenijen, de Ommelanden en Drente. Want in werkelijkheid waren de stadsbesturen haast overal, immers reeds vóór den opstand, tot gesloten, zich zelf aanvullende colleges geworden en bij de aanvulling beperkten zij zich tot de bekwaamsten tegenstelling tusschen vorst en standen uit

niet alleen,

om

maar

tot de rijksten

met de

zeer begrijpelijke tendenz

deze in de eigen omgeving, in de eigen familie te zoeken.

volkssouvereiniteit

werd na 1588

in

langen

Van

meer gehoord.

tijd niet

Volksinvloed bleef over, in tamelijk onschadelijken vorm, in de

van vóór den opstand dateerende rechten van gilden of colleges van gemeenslieden bij de samenstelling der magistraat in enkele steden, v.n. in Gelderland en Overijsel; in Holland alleen te Dordrecht.

^

„Een regieringh der notablen", een

„aristocratique regieringe"

waLS de St aten-heerschappij in de praktijk.

Hugo

de Groot (geb.

1583), wiens politieke rol tijdens het bestand begon, karakteriseert

haar met deze benamingen op voortreffelijke wijze. En zoowel hij als Comelis Pietersz. Hooft, een invloedrijk Amsterdamsch regent vader van den beroemden schrijver toonden zich in hunne

—

—

,

,

DE HANDHAVING DER ONAFHANKELIJKHEID (1609

— 1648). 10

1

men den

aard der nieuwe regeering het best leert kennen, zeer met haar ingenomen. De zelfstandigheid der stadsbesturen, berustende op de „eenige fundamenteele wetten", geschriften, waaruit

die er in het land waren,

was de beste waarborg voor de „conser-

van de vryheyt", zegt De Groot. De tegenwoordige regeering, aldus Hooft, is bij wijze van spreken „onsterfelick" overlijdt iemand, zonder moeite wordt een ander in zijne plaats gesurrogeerd uit de bekwaamsten, die men kent bevalt hij niet, men kan vatie

:

;

hem verder voorbijgaan. bei de schrijve rs

dus voor de hoogere posten! Bij openbaart zich duidelijke tegenzin tgen de moSelectie

moet na 1579, althans onder de regenten, wel sterk toegenomen zijn; de drukke studie

narchie^

De

republikeiasche gezindheid

der klassieke en bijbelsche geschiedenis gaf voorbeelden mede menig geschrift uit dezen tijd dan ook doorspekt

— waar— is

te

over aan de hand tegen het opdragen van een te groot gezag aan één persoon, dat immers zoo spoedig in tyrannie te ontaarden

De veelhoofdige regeering is „geen corruptiën subject", waarvan men onder de „souveraine regieringen" wel hoort, verdreigde.

—

—

hij kende de praktijk nog niet kondigde Hooft in alle ernst en reeds wees hij op de goede zorgen van de Staten voor het geldehjk beheer. Niet, dat deze mannen aan de positie van het huis

van Oranje wilden tomen zij waren er alleen maar tegen, om aan Maurits of aan wien ook grafelijk gezag op te dragen. Veel scherper dan tegen de monarchie waren zij tegen den in hunne voor;

stelling tot anarchie leidenden volksinvloed gekant.

heerd dan verknecht,

T>ldenbaFdevelt

zij

Beter ver-

onderschreven deze uitdrukking van

van harte. En toch lag hier, nu men de: Leicestersche periode te boven was, niet het moeilijke probleem: de Nederlanders, over het algemeen niet begeerig naar staatkim^ digen invloed, lieten begaan, vooral nu de zaken goed marcheerden. De moeilijkheid openbaarde zich in de positie van Maurits en later in die van Frederik Hendrik naast en tegenover de heerschappij der aanzienlijken, want hunne belangen en inzichten stemden lang niet altijd overeen. Eerst de kerkelijke zaken, dan de buitenlandsche politiek leidden tot twee zeer ernstige conflicten van gelijksoortigen, hoewel niet gelijken aard, welker beonopgelost liet. Heerschappij slechting het probleem zelf van Oranje, heerschappij van de regenten, onder wie dan natuurlijk het machtigste gewest en hierin de giootste stad den toon allen

— 1648).

102 DE HANDHAVING DER ONAFHANKELIJKHEID (1609 aangaven, wisselden elkander af

—

,

zonder dat de één de ander

kon vernietigen.

De Nederlandsche

Republiek, zooals

zij

nu bestond, was een

handelsland, waar aan de belangen van den groothandel een zeer

ruime plaats diende toegekend te worden. Voor hare buitenlandsche politiek werd dit een aangelegenheid van de allerhoogste beteekenis. Maar daarnaast viel rekening te houden met haie Europeesche staatkimdige positie, die van zelf bepaald werd door ha-

van Frankrijk en Engeland, beide doorgaans staande tegenover de wereldmonarchie van die fdagen. Maar ook deze twee landen hadden hunne tegengestelde /belangen, die in de 17e eeuw zich meer dan in de vorige zouden doen gelden. Voor de Republiek had dit zijn voor-, maar ook zijn nadeel: het laatste, omdat samenwerking met beiden vrij wel illusoir mocht heeten en te nauwe verbinding van de Republiek met één van beiden de ander licht ontstemde; het eerste, omdat de naijver een waarborg harer zelfstandigheid was en een steun tevens van den een beloofde bij ernstige kwesties met den ander, die niet uit zouden blijven en zich met Engeland om de tegengestelde handelsbelangen al zeer spoedig zouden voordoen. Toch lag ook in deze balanspolitiek zelf een gevaar, dat echter samenhing met den natuurlijken staat van zaken en niet viel weg te nemen. Reeds Oldenbarnevelt sprak het uit Frankrijk en Engeland „excederen" Nederland „in autoriteyt, macht ende vasticheyt van regeeringe" zóó ver, „datter geen comparatie en behoort te vallen". Men moest tegenover beide landen „respect ueuselijck" zijn, oordeelde De Groot. Niet op gelijken voet dus, meende hij. Dit was het grootste nadeel van de scheiding tusschen Noord- en ren vrijheidsstrijd

zelf:

aan de

zijde

1

"

:

\

V

Zuid, dat de Europeesche positie der Nederlanden er zoo ernstig

door verzwakt werd. Voor de omliggende landen was deel, dat in Frankrijk althans,

waar de

lust,

dit

een voor-

om België met Neder-

land te hereenigen, zeer spoedig bekoelde, ras

is

ingezien.

Tenge-

volge van de omstandigheden kon en moest het vrijgevochten deel voorloopig een zeer groote rol spelen: in den strijd tegen

de wereldmonarchie der Habsburgeis, die in de eerste helft der 17e '*

eeuw

tot een Europeesche worsteling werd,

waarin ook

Duitschland en de Scandinavische landen betrokken raakten. Hoe ver moest dit aandeel gaan ? Hoe kon het in overeenstemming gebracht worden met de belangen van den hajidelj Ziedaar

— 1648).

IO3

onzer buitenlandsche politiek in de

17e

DE HANDHAVING DER ONAFHANKELIJKHEID (1609 het

ware

eeuw.

probleem

/

1)

§ 9.

Buitenlandsche betrekkingen in het

Bestand.

In den tijd vlak vóór en tijdens het bestand waren de Staten reeds in relatie

met de meeste Europeesche mogendheden. Men

kan deze betrekkingen het best overzien door ze groepsgewijze te behandelen: die met de Oostzeelanden, die met de landen aan de Middel landsche ^Z^gy. die rneTTnintschl^iUi, die met Frankrii]^,en

üe

Engelan'cï

zuiver politieke behoeften zijn het gewichtigst

:

de

groote strijd tegen Spanje bepaalt de hoofdrichting; toch be-

kleeden de handelsbelangen reeds een belangrijke plaats, het

meest in de betrekkingen tot de eerste groep. De Oostzeehandel nam in de twee laatste decennia der i6e eeuw in bizondere mate toe. Het belang van deze „moeder"- negotie werd voor de Republiek dus te grooter zij had jtie.t.^aan het voornaamste handelsproduct niet alleen noodig voor het vervoer naar andere landen, maar ook voor zich zelf want zij bracht zelf niet genoeg voort voor hare eigen behoeften. De Staten zochtea^

—

;

—

,

meest toenadering tot Denemarken, het sterkste der| Oost zee-rij ken. Maar deze politiek onderging weldra een wijziging, die tijdens het Bestand haar beslag kreeg. Koning Christiaan IV toonde, evenals zijn zwager Jacobus I van Engeland, betere gezindheid voor Spanje dan voor Nederland; hij verhoogde boveneerst het

jdien meermalen den Sonttol, wat volgens de Staten in strijd was

Imet het trac^gt^^,^jg|ers van 1544. Koning Karel IX van Zweden eiTnog meer cHëiis opvolger tjfustaaf Adolf (sedert 1611)

Z/^ ^f^^^h^ ^—

•^

zochten de vriendschap der Republiek en trachtten ook van hare

hulpbronnen gebruik te maken. In den oorlog, die in 1611 tusschen Zweden en Denemarken uitbarstte en bizondere verhoogingen van den Sonttol ten gevolge had, toonden de Staten zich tot bemiddeling bereid, en nadat de \Tede hersteld was, slofinancieele

ten

zij

een verdrag met Zweden (1614) met het hoofddoel de :

\Tij-

/

De voor

dit inleidend gedeelte gebruikte literatuur vindt

men opgenoemd aan

het

/^

^^ ^\AX

^5^'

'^^Ld

^ C/^-t.^,^ ////^

^)

•

{^I^

/ O /^

t^

/t^ ic-c^-/

104

BUITENLANDSCHE BETREKKINGEN IN HET BESTAND.

heid van handel en scheepvaart op de Oostzee te handhaven. Een dergelijk verdrag was in 1613 met Lübeck en werd in 161 6 met ^^..^^^^''

'

verscheidene andere Hanzesteden gesloten. Hiermede was de richting der Oostzee-politiek bepaald: bemiddelend, maar sa-

^

menwerkend met de zwakkeren. Bemiddeling beproefden de Staten ook reeds in een oorlog tusschen Zweden en Rusland (161 6). De politieke betrekkingen met het laatste land waren zelfs vrij druk: drie Russische gezantschappen verschenen van 1614 1616 / in Den Haag Rusland begon toen geregelde aanraking met de j\ " VZfu^^ Westersche wereld te zoeken. Tot verdragen kwam het niet. Met ^^^-^ 3-^^ Rusl£Lnd*s buurstaat, het rijke, maar zwakke Polen, hadden de ^^^^^^^^^> Staten in dezen tijd nog geen betrekkingen van eenige betee-

—

.

;

.

^^ '

kenis. '

Zlm.

r

typi^^

'/P

In de Middellandsche Zee was de Nederlandsche koopman in ^^ 90®^ jaren der i6e eeuw begonnen door te dringen. Weldra volgIde

,

diplomaat. Comelis Hagaj^as de eerste, zeer

bekwame

--

jNederlandsche vertegenwoordiger („orateur") te Constantmopel. Hem geïuïcte het in 1612 een verdrag met de Porte te sluiten, waar I die vooral in de Levant handelsbetrekbij den Nederlanders

'// -^tyy"

x^clJ^x,

hem de

/

.

— — zekere voorrechten in

deze Mohanmiekingen aanknoopten daansche wereld werden verleend (capitulatiën), zooals Frankrijk en Engeland ze reeds verworven hadden. Godsdienst verschil was hier geen belemmering meer.

Ook met

een anderen

Mohamme-

"

daanschen staat, Marokko, onderhielden de Staten een relatie, die in hoofdzaak van politieken aard was. Zij hadden in 1604 een gezantschap naar Marokko gezonden en dit land verzocht in 1609 ^ C//^ direct bedreigd Qe^-;%-t^t^c-^^^t^'^'^ bijstand tegen Spanje, waardoor het toen \

V

i^-f.cA^2u/Jw^r^. Tot groote resultaten heeft dit niet geleid, al verleenden de Staten, niettegenstaande het Bestand, ondershands eenigen ^-p^c^^^ é. ^ steun. De verwarde toestanden, die in Maiokko haast chronisch ,

maakten een geregelde samenwerking hoogst bezwaarlijk. Met de Barbarijsche landen Algiers, Tunis en Tripoli, in naam aan Turkije onderworpen, was dit geheel onmogelijk: van hier uit werd druk zeeroof bedreven, waaraan een internationale ^^l^^ende, ook Nederlanders, meedeed, die de Staten reeds vroeg tot heerschten,

maatregelen tot beveiliging der vaart in deze streken noopte. Ook Venetië, de in macht zeer verminderde Republiek, en Ne^...-^ ^"^'^'^^ derland, hadden gemeenschappelijke belangen tegenover het huis "^-^ ^^^^ 5ti
T^

/^t>H<^

5

BUITENLANDSCHE BETREKKINGEN IN HET BESTAND.

10

moest achten. Toch bleven tot aan het Bestand de betrekkingen tot enkele commercieele aangelegenheden beperkt de Republiek van San Marco hield zich tegenover de jongere zuster op een afde eerste vanwege de Stastand. Wederzij dsche bezendingen ten door Cornelis van der Myle, een schoonzoon van Oldenbamehadden eerst tijdens het Bestand plaats. Venetië ^relt, in 1609 l^iet in 161 6 door Christofforo Suriano om hulp vragen in den ;

/y

—

—

strijd

tegen Oostenrijk

om

'

\

l

hij er in hier

^

de beide RepubHeken, in Den Haag gesloten, dat overigens zonder gevolgen bleef, ofschoon Frangois van Aerssen zelf in 1620 in buitengewone zending naar de lagunen-stad ging, om het nader

1

WM^^^-

de Adriatische zeekust; werkelijk

twee expeditiën uit te rusten, de een onder Ernst van Nassau-Siegen (een kleinzoon van Jan den ..,-. Johan "j t Ouden), die ovei zee hare bestemming volgden, maar weinig succes hadden. Daarna kwam het in 161 9 tot een verdrag tusschen slaagde

^-^^i^^^^c^d

^

^^Zc^Z^^^^^ %.

^^
^^ ./

.

'

^

"^

^^

c^ cf^cz^^

^

^?due^.

te bevestigen.

Geen land, tegenover hetwelk de houding van de Staten sedert^^-^:::^ het begin van den opstand meer gewijzigd was dan tegenover Duitschland. Toen om bijstand smeekend, nu geheel buiten den Keizer

om

het bestand

met Spanje aangaand. Alleen de

relatiën

met de Protest antsche vorsten waren sedert de laatste jaren der i6e eeuw opnieuw aangeknoopt. Hunnerzijds hadden deze alle reden zich niet meer afzijdig te houden de contra-reformatie had ook in Duitschlajid een zeer sterke uitwerking en opnieuw dreig-

^^^ f^^*^ i^^^aJi^A^

:

:

den voortdurend twisten tusschen het Protestantsche en het Katholieke Duitschland. De Staten stonden hiertegenover niet meer als deel of als kreits, maar als zelfstandig land, dat er zijne

had de Protestanten te steunen, evenals de anderen, met den Keizer voorop, met Spanje in verbinding stonden. In het bizonder hadden zij belang bij wat in de grens-

natuurlijke belangen bij

landen voorviel; sedert den Keulschen strijd in het SpaanschNederlan dsche gedrang geraakt, kwamen vooral de streken aan den Rijn hieruit niet meer los. Noch Spanje noch Nederland kon-

*

den dulden, dat één van beiden zich hier voorgoed vastzette. En juist in deze streken duurde de spanning in de eerste jaren van het bestand voort. In Maart 1609 stierf hertog Johan WiUem van Gulik, Kleef, Berg en Mark kinderloos. Als gerechtigd tot de opvolging beschouwden zich o.a. Wolfgang Willem van Palts-, Nieuwburg (Neuburg) en keurvorst Johan Sigismund van Bran\

^^^^'^^^ t^*:^—^^

C^y^

^i

é-c^J^if

^

/

Z^ue^^j^a.^»^^

-^^t^^.^

I06

BUITENLANDSCHE BETREKKINGEN IN HET BESTAND.

denburg, beide niet-Katholiek. Echter liet ook de Keizer aanspraken gelden. Men voelt de beteekenis van het geval voor de Staten en deze, althans Oldenbarnevelt, waren er, reeds een^ge jaren vóór ^<.^>u^i^ide successie open kwam, van doordrongen; in 1605 hadden zij U-p-r^ ^^^ Imet de Unie, door eenige der Protestantsche vorsten gevormd, een overeenkomst gesloten, om te verhinderen, dat de Guliksche ^^ ^-c^^ landen aan een Katholiek zouden komen. Verder ging hun direct ^^<^2^*^- .b6l3.ng niet. Maar koning Hendrik IV, die zich begrijpelijkerwijze ook met de zaak bemoeide, maakte van de omstandigheden ge,^^,^^,^/^Mt > ^bruik, om veel wijder strekkende plannen op te werpen: hij dacht ^ er over, nu zijn rijk op krachten gekomen was, den strijd tegen het huis Habsburg te hervatten, en wilde hiertoe een verbond met Engeland, Nederland en de Duitsche Protestantsche vorsten."^ Zijne vermoording in 1610 maakte aan deze plannen een einde vóórdat nog gebleken was, of er goede kans op verwezenlijking u^.^^. ^^ bestond. Inmiddels hadden Brandenburg en Nieuwburg, onder^-^<Mf -^-i^-^^ling verbonden, zich in het bezit van een groot deel der Guliksche '^^-^^—^'-—fg.j^i^QYi gesteld. Aartshertog Leopold van Oostenrijk, door zijn "^"^ ^^^ broeder Rudolf II als commissaris tot het voorloopig voeren van de regeering gezonden, maakte zich meester van een kleiner ge-^^e^^^-^-^-^^-^-^^eelte, o.a. van de stad Gulik. Dit had een ingrijpen van de Staten ten gevolge, die een legertje onder Maurits zonden, die in 1610 ^ -<5--r Gulik hema.m en de stad, in naam voor de „possideerende" vor!

1^

'

j

•

V

•^

,

sten bezet hield. Spinola, door de aartshertogen gezonden,

om

Maurits' bedrijf tegen te gaan, was hierin niet geslaagd. In de

met

lijn afweer van de vestiging van een Katholieken Staat op de Oostgrens, bleef de politiek der Staten zich ook in de volgende jaren bewegen. Groot e inspanning was

deze expeditie aangegeven

:

meer noodig, want de Keizer noch Spanje toonden zich in staat dit voor hen toch eminente belang met groote kracht te verniet


/éf^O' jJtr^^ ^

<^.

^^

^^ ^

armen van den Keizer gj^ ]^g^ K atholic isme dreven waarop Spinola zich gereed maakte hem''tè"steunen, werd tenjt^^edêQLinale een krijgsmacht onder „possideerenden'' WoïfgS.ng Willem in de

^,-Mf.^^

,

^^''^

Maurits gezonden. Ditmaal

IA}-^^

kwam

deze

te. Iaat

:

Spinola bezette

Wezel. Een voorloopige verdeeling der betwiste landen, waarbij (Brandenburg Kleef en Mark, Nieuwburg Gulik en Berg kreeg

—

^

die eerst vele jaren later definitief

is

geworden

1614 aan het geschil een einde. Voor de Staten,

— maakte nog

die,

in

evenals Span-

BUITENLANDSCHE BETREKKINGEN IN HET BESTAND. je,

I07

enkele plaatsen bleven bezetten, was deze oplossing niet de

met Brandenburg bleven

slechtste;

houding.

Men zou

zij

— de verzuchting

is

in zeer

goede verstand- ^^^^^'^^-^^^^^^^

dikwijls geslaakt

— hunne

^^^,,:^

politiek liever forscher, hiin optreden ten gunste der Protestant-

/C^e^

"^^^^^^^^^-^r-^

sche belangen als zoodanig liever krachtiger hebben gezien hoe

jammer

— zoo verweet men hun —

voorbijgaan,

om

;

,

dat

zij

de gelegenheid lieten

de Nederlandsche grens naar het Oosten flink

Maar wie zoo redeneeren, vergeten den aard der Staten-regeering en den invloed van het Nederlandsche wat

uit te breiden.

handelsbelang.

En zouden

wij er

om

huilen, dat de Staten zich

wars getoond hebben van elke expansie-politiek, die vreemd gebied binnen de grens zou gebracht hebben ? In elk geval miste hunne politiek de verdienste der consequentie niet. Zelfs in OostFriesland, dat sedert de 15e eeuw van de Friesche landen los was geraakt, beperkten zij hunne bemoeiingen met de veelvuldige twisten tusschen de graven en de stad Embden (sg dert 1595) tot afweer van Spaansche invloeden, die op enkele der graven vat kregen, dus tot steun van de stad; de bemoeiingen leidden ook^ hier tot het onderhouden van bezettingen in enkele plaatsen, v.n. te Embden en Leeroord. De vermoording vaji Hendrik IV veranderde de verhouding tot Frankrijk in den grond der zaak niet. Al werd onder het regentschap van Maria de Medicis voor haren minderjarigen zoon Lodewijk XIII Frankrijk opnieuw door oneenigheden verzwakt, al toonde zelfs de regentes duidelijk voorliefde voor Spanje, onze staatslieden bleven de door Oranje aangegeven politiek getrouw. Alleen Fran9ois van Aerssen zag hiervan het nut niet in hij toon- 'Zï^-^-^'-t-^-^ de in het oogloopend zijne ontevredenheid over den gang van zaken, met het gevolg dat de Fransche regeering, toen hij nx'è.t^f^yT'^'^ verlof in Holland vertoefde (1613), bewerkte, dat de Staten hem ^ niet als gezant naar Parijs lieten teru^aan. Een diplp.öiatiek f incident van bet eekenis, want Aerssen, een heftige natuur, ver- \ \ weet zijn onfortuin aan Oldenbamevelt, wiens vredespolitiek hij / ook had bestreden, en werd van nu af een y.an diens^^ev^iJjjkste :

;

>

;

tegenstanders. '

\sZ^/^

ÖoKde

betrekkingen met Engeland bleven uiterlijk dezelfde, ^„^f^ Maar hier was in den grond wel een verandering bezig zich te ontwikkelen. Nederlanders en Engelschen beiden zochten sedert de laatste 20 jaren der i6e

eeuw meer

daji ooit te

voren hunne toe-

/y

I08

BUITENLANDSCHE BETREKKINGEN IN HET BESTAND.

ontmoetten elkander in alle streken, waar -^^^.^^^^^^^^^^Jrunne kooplieden winst gingen zoeken, en overal bleven de ^^:L-/^S^?^ederlanders, die toen grootere geschiktheid, in het bizonder voor het scheepvaartbedrijf, toonden en over grooter kapitaal beschik-

komst op het water.

Zij

ten, in het voordeel. Zelfs de haringvisscherij, toen grootendeels

V

Nv

op de Oostkust van Engeland en Schotland bedreven, was haast uitsluitend in Nederlandsche handen: zij was de ,^^mcigaelste goudtmijn" der Nederlandsche negotie. Her verschijnsel begon in den'"^^SWhg der 17e eeuw sterk de aandacht in Engeland te trekken en gaf aanleiding tot menig, nog altijd merkwaardig geschrift van Engelsche zijde over de oorzaken er van; ook wekte het spoedig naijver op. Natuurlijk deed dit zijn invloed op de pohtieke verhouding gelden. Tijdens het bestand kwamen een reeks van kwesties voor, waarin men de voorboden kan zien

van de handelsoorlogen uit het midden der 17e eeuw. Al leidden ze nu nog niet tot een breuk, geen van alle werd definitief uit den weg geruimd, welke pogingen ook door diplomatieke onderhandelingen hiertoe aangewend werden. Dat de beide landen tegenover Spanje en in hun Protestantisme dan toch ook overeenkomstige belangen hadden en dat de regeering der beide eerste Stuarts,Jacobus I en Karel I, spoedig tot binnenlandsche beroeringen in Engeland,

kwam

slotte

zelfs

tot een burgeroorlog, leidde,

voor-

voorloopig ernstiger gevolgen.

Mei 1609, dus kort na de onderteekening van het bestand, toen Jacobus I een proclamatie uitvaardigde, waarbij de visscherij op de Engelsche kusten en in de Engelsche zeëen zonder zijne toestemming verboden werd met ingang van den aanstaanden eersten Augustus. Het was een doodelijke slag voor de Nederlandsche visscherij, want, ofschoon de grenzen niet precies omschreven waren van de zeehep]:^chappij (do minium m aris), waarop de Engelschen sedert de 13e eeuw zeKerTrecKfen'p'etendeerden, die ze nu trachtten te doen gelden, het was aan geen twijfel onderhevig, of het Kanaal endeNoordzee, samen wel de „narrow seas" genaamd, behoorden er toe. De StateitjGeneraal namen onmiddellijk hunne maatregelen, om tegen de proclamatie in verzet te komen. Zij beriepen zich ogjien magnus intercursus en bovendien op de „vrijheid" der zee, hier

De

»^

ten

geschillen

begonnen

in

dus een volkenrechtelijk beginsel tegenover de EngelscHe aanspraken stellende het beginsel was verdedigd in een eenige maan:

,

'.

BUITENLANDSCHE BETREKKINGEN IN HET BESTAND.

I09

^j den vroeger verschenen geschrift van Grotius^ >JIare Libermn" geheeten onderdeel van een uitvoeriger werk l t buit^^^^f"^ * recht, door hem waarschijnlijk in opdracht van de Oost-Indische, è llit. * Compagnie geschreven (1604) ^) waarin het vrije gebruik der Pfc zee, evenals der lucht, voor allen werd opgeëischt en bizondere rechten van eenig volk hierop ontkend. Onder invloed van den dreigenden Gulikschen successie-oorlog stemde Jacobus I weldra toe in een schorsing van de proclamatie, zonder zijne rechten ook maar in het minst op te geven V an emstigen aard was evenzee r 2, (^jZ, he t geschil over de walv ischvangst in de Ijszee, bepaaldelijk om ^^!i^^^ /^ Spitsbergen heen. De Engelschen waren hiermede begonnen en

—

.

—

,

.

ontzegden, toen de Hollanders him voorbeeld wilden volgen( 161 2),

met aanwending van geweld, Engevan ^,primary discovery" Spitsbergen zou in 1553 door een Engelschman ontSekt wezen wat door de Nederlanders met klem bestreden werd door hen werd de ontdekking met alle recht toegeschreven aan Willem Barentsz en de zijnen op den tocht van 1596; overigens eischten zij voor dezen hiertoe het recht, land beriep zich

zelfs

— —

Qp^^^het reelat

,

:

zich alleen de vrijheid op,

d en de Staten-Generaal

om

^

daar óók te visschen Zelfs verlee n.

(Jan. 1614) octrooi voor een Noordsche

^^ / ^/y

^j^^ Groen landsche) Compagnie, met monopolie voor dë'^Waivisch' CLp u v angst en voor handeligggeindeiijn ^de Noordsrhe 7,eëeTi. Het ^^y^ ^^c^C^ (of

d oel was dat de onderscheidene kleinere compagnieën, voor 'Zjé^ y " vangst opgericht, zouden samenwerken tegen het Engelsche ^e- ^i^tt-^jL.*,..».»^ wddj de Compagnie kreeg dergelijke rechten al s de Oost-I ndische de versc hillende „kamers" behielden hier echter v eel groote r f zelfstandigheid. Ofs choon de „Muscovy Company ", die in Enge- I ,

,

;

land monopolie voor de walvischvangst bezat, zich nu tot schikking bereid toonde en de Nederlanders, steimende op een gewa-

pende macht, niet — meer belemmerd werden, bleek een definitieve schikking toch ook hier niet bereikbaar. Iets beter ging het in ee n derde ges chil. In^i6i4 verboden de State n-Generaal, nadat de gewestelijke Staten waren voorgegaan, de n invoer van geverfde 4akens een maatregel tot bescherming der Hollandsche textielindustrie, die zich bedreigd achtte, omdat in Engeland zich de neiging vertoonde de eigen lakens daar te gaan verven, in pla ats van ze, zooals toen regel was, half afgewe rkt na ar Holland te •

^

f

.

^

—

y)

Pas in 1868 gepubliceerd door G. Hamaker

bij

Mart. Nijhoff.

.

;

:

4gOk

IIO

BUITENLANDSGHE BEtREKKINGEN IN HET BESTAND. Met steun der merchant-advenMicfdelFuxg gevestigd was en die

iverfd werden.

X^^^^r^jSsXiiSX^^^^^'^ ^_^^ te juist bij het vervoer der lakens groote belangen hadden, bereikt en de Staten hun doel; J acobus I hernieuwde het privilege der „ feTlowship"

ini6i6 na ernstige tegenkanting, en hiermede kon ,

het Nederlandsche belang ten dezen zich voorloopig als gered

beschouwen. Geschillen deden zich spoedig ook voor over den

£iêU specerijienrhandel inÓost-lndië, waar deNederlandsi^ Compagnie

'^ilr:

^

hare Engelsche zuster verre de baas bleek en zich tot schikking

9

d

op den voet van wederzij dsche gelijkhei d weinig genegen toonde een verdrag tot samenwerking, in 1 619 gesloten, bleef vrij wel doode letter. Het was om al deze kwesties, die meer dan eens v an drei genden aard werden, in d ubbele mate gelukkig^ dat Olden[bamevelt er in 1616 in slaagde de geldelijke pretensiën van Enge[land voor den onderstand sedert 1585 af te koopen voor £250.000 |in eens, ruim een derde van wat geëischt werd, en alleen aangenomen, omdat Jacobus I dringend behoefte aan geld had. Nu ontruimden de En gelschen de pandsteden en de Republiek werd dus ook ten o pzic hte van Engeland geheel zelfs tandig, al liet men Dudley Carleton, toen Engelsch gezant, eershalve zitting houden in den Raa d van Stat e. De buitenlandsche politiek, in haar geheel beschouwd, is zeer geschikt, den aard der Republiek zelve beter te leeren kennen. Zij is immers in den grond der zaak, als gebaseerd op het belang van een bestaanden wereldhandel, een politiek van vrede. Daarom is het ook zoo begrijpelijk, dat een Nedeilander

het

eerst

een

poging deed,

om

de

hoofdbepalingen

van het volkerenrecht, afgelei d uit het natuurrecht te verklaren en in samenhang te omschrijven. Hugo de Groot schreef zijn beeen omwerking op breederen roemd weik: J us pacis ac belli grondslag van zijn straks genoemd geschrift over het buitrecht na het bestand, buiten Nederland's grenzen maar hij diende er toch bovenal een Nederlandsch belang mede, omdat de Nederlanders, bij hunne talrijke internationale betrekkingen er het allermeest mede gebaat waren te weten, wat recht was, ook bij oor,

—

—

logen tusschen anderen. Literatuur: Kernkamp, de Nederlanders op de Oostzee (in Vragen des Tijds, 1909) E. WiESE, Die Politik der Niederldnder wührend des Kalmarkrieges (i6n 161 3) undihr Bündnis tnit Schweden und mit den Hansestadten (in Heidelberger Abh. zur mittlerea

—

;

,

BUITENLANDSCHE BETREKKINGEN IN HET BFSTAND.

III

und neueren Geschichte, 1903); Scheltema, i?us/an^ en de Nederlanden (Amst., 1817 '19; 4 dln.); Watjen, Die Niederldnder int Mitteltneergehiet (in Abh. zur Verkehrs-und Seegeschichte, II; Berlin, 1909); Heeringa, Bronnen tot de geschiedenis,

—

—

van den Levantschen Handel, I: 1590 1660 (R. G. P. 9 en 10; Den Haag, 1910); De Castries, Les sources inéditesdeVhistoireduMaroc; Pays Bas, 4dln (Paris et La Haye, 1906 191 3); Heeringa, Een Bontgenootschap tusschen Nederland en Marokko (in Onze Eeuw, Vil', 8i vlg).; J. C. de Jonge, Nederland en Venetië 1596 1636 (Den i Haa^, 1 852) Geyl, Christofforo Suriano, resident van de Serenissime Republiek van l*******" f^ene/ië in I^^^tfÊig, 1616 1623 (Den Haag, 1913); J. H. Hora Siccama, Schets van de diplomatieke heirekkingen tusschen Nederland en Brandenburg,i5g6 1678 (Utrecht, 1867); Edmundson, Anglo-Dutch Rivalry during the first half of the lyth. century (Oxford, 191 1) ;Fruin, een onuitgegevenWerk van Hugo de Groot (in Verspr. Geschr.,111, 367); S. Muller FzV, 3fare C/a«sum (A'dam, 1872); dezelfde, G«c/t. der Noordsche Compagtui'l^lJtvecEÜ'iiyi; cf. Van Brakel, in Bijdr. en Med. H. G. XXX, 255); Te Lintum, De merchant-adventur er s in de Nederlanden {Den lia.digy during his embassy in Holland, 1616 '21, 1905); CARLEföN;~£e?/ers front and to and State Letters during his entbassy, 1627 (London, 1841 ook een Fransche uitgave, 3 dln., La Haye, 1758).

—

—

;

—

—

—

—

;

§10.

De

strijd

tusschen Maurits en 01de nbarnevelt.

„Dubbeldt-mannenwerck" noemt burgemeester Hooft de leiding van de Republiek. Dit is sedert 1588 in letterlijken en figuurlijken zin waar. Maurits en Oldenbamevelt samen hadden den voomaamsten arbeid gedaan en ook het werk van ieder hunner, in het bizonder dat van den laatsten, was meer dan men van één man mocht verwachten. De verstoring hunner eendracht ten gevolge van de geschillen sedert 1600 was voor de Republiek een hoewel zeer groot nadeel. Er was^een^openlijke vijandschap Jeannin het toch noodig achtte een verzoening'Tê" t)ewerken

—

—

maax-OLJKas vervreemdinsr, die bij twee zeer zelfstandige karakters, als den stadhouder en den landsadvocaat eigen waren, verdere samenwerking bezwaarlijk moest maken. Men meent veelal, dat hunne vervieemding ook een herziening van de staatsregeling heeft belet. Inderdaad! er zijn pogingen

aangewend vóór en na het sluiten van het bestand tot versterking van het centraal gezag, zooals vóór de onderhandelingen de wenschelijkheid tot herziening der Unie in de Staten- vergaderin-

gen besproken was. Maar de pogingen gingen uit van Engeland en vooral van Frankrijk, terwijl Holland, op initiatief ongetwijfeld van Oldenbamevelt, die zelf het centraal gezag te zwak oordeelde, voorstelde Maurits tot gouverneur-generaal, landvoogd dus, te benoemen (1609). Geen van deze plannen had de minste kans van

r^-t^

112 DE STRIJD TUSSCHEN MAURITS EN OLDENBARNEVELT

evenmin _als het voorstel tot herziening der Unie De 7t^ „meeste Staten-colleges wenschten volstrekt niet van een deel hiuaner macht afstand te doen. Ook de opdracht der grafelijkhe id a an M aurits, waai van nog even sprake was, pa ste niet mee r bij ^^^ gevestigde staatsgebouw de stadhouder zelf, zooals hij het op k> >^*«c*-^?:a^*^ ^-*-?^y .^i^^idelijke wijze te kennen gaf, wenschte deze trouwens volstrekt ^-^^-'^-'^^ ? niet op de voorwaarden, indertijd aan zijn vader gesteld. Ook zonder eenige vervieemding tusschen hem en zijn vroegeren, ouderen vriend zou eenige verandering in den staatsvorm, welke ook, slagen,

.

11

;

rti'

'i

,

\

1

\

lallerbez waarlij kst,

zoo niet onmogelijk geweest

zijn.

In het algemeen gesproken, beantwoordde de regeering aan de

behoeften van het oogenblik.

\

succes gebleken

?

Was

de groote politiek na 1588 geen

Behartigden de nieuwe souvereinen de belangen

der^öndërdanen niet naar behooren? „Hans Schijtpeper, Hans Meersdrager, Hans Brouwer, Hans Keeskoper, Hans Meulder", met himne „souveraine pensionarissen", schold men de koopHeden-regenten in Leicester's dagen; zij hadden het er toch maar

waren riet werkelijk populair geworden hoe zou dit ook bij de andere kringen der bevolking, die nog niet zoo heel ver van hen afstonden en waar men ze zoo jgoed kende maar men ziet toch ook haast nergens eenig verzet zeer behoorlijk afgebracht. Zij

—

1

I

I

?

I

tegen hen.

—

Ook

buiten de groot e politiek bezorgden

zij

het wel-

hunner gewesten. Holland reduceerde kort na het bestand l alle rente van zijne schuld op 6^- %. Elk gewest stichtte, naar het \, voorbeeld van Leiden, een hoogeschool ^). Men meene ook volstrekt niet, dat de groote stedelijke zelfstandigheid het algemeen belang meer dan vroeger in den weg stond. Zeker, de neiging tot overheersching van het platteland was even groot als in de Middeleeuwen, oneenigheden tusschen verschillende steden, o. a over den aanleg van vaarten *), kwamen even goed als toen voor maar men kon toch eerder zeggen, dat de privilegiën, bep. die het verkeer belemmerden, zooals het Dordtsche stapelrecht, neiging tot afslijting dan tot toeneming vertoonden. Het esprit de corps der .(9^2^. ^ gezamenlijke machthe bbers in het gewest bedwong de al te sterke uitbuiting van ^d e eigenbaat van één himner. Zelfs is het aantal Generaliteitsmaatregelen uit de eerste 30 jaren na 1588 vrij groot. ^''*^^^^'^**^Men denke sian de regeling in het Groningsche, de Compagnieën, zijn

^

i

l

'

.

;

I

\

'

/

^)

'

^/j^^*^

2)

Franeker 1555; Hard§twijk 1600; Groningen 1614; Utpecht 16^. in het art. van J. Tersteeg: Bijdr. Vad. Gesch., IV', 148.

Een aardig voorbeeld

A \.

DE STRIJD TUSSCHEN MAURITS EN OLDENBARNEVELT. II3 het laken-plakkaat, de aanstonds te

Dit bewjst niets voor dit niet

voortkwamen

;

noemen

gezag qua

kerkelijke plakkaten.

talis, uit

welks

initiatief zij

het bewijst alleen, dat er omtrent vele dingen

Èen zekere eenstemmigheid onder de regenten en ook buiten ezen heerschte. Er is eigenlijk slechts één aangelegenheid onder de hier bedoelde zaken, die in het begin van het bestand tot een Vlij levendigen strijd aanleiding gaf: het monopoUe der OostIndische Compagnie. Le Maire, die het met de naar zijne meening benepen opvattingen van de bewindhebbers niet kon vinden, wierp in i6o Q_,gro ote partijen aandeelen, waa rin toen reeds handel g edreven werd, op de Amsterdamsche beurs, hopende zóó de Compagriie_doodelijk__te_trejien. Maar de ^aten-Generaal, hunne stic hting steu nend,

beperkten dezen actiën-hander

Hoüand

ZC/^*Y ^^(^c*'-^^^

-

bil-

hoewel aarzelend: niet geheel tevergeefs had Le Maire zich tegenover het monopolie op de handelsvrijheid beroepen Ook wist hij te bewerken, dat de Staten-Generaal in 1614 een plakkaat uitvaardigden, waarbij aan een ieder, die nieuwe landen

lijkte djt,

ontdekte, een monopolie werd verleend,

maar voor beperken

tijd:

een premie dus tot aanmoediging van ontdekkingsreizen, meer niet. Le Maire zelf heeft er gebruik van gemaakt door de stichting

van een Zuic[-Zee-Compagnie zijn zoon J^£^^s ging uit, om een nieuwen weg naar Indië te zoeken en tevens nieuw land ;

in

de Zuidzee; de

reis,

die

leidde tot

04^

-^ a^'t-ey^J^

de ontdekking van de

naar hem genoemde straat, leverde, ook door de krasse tegenwerking van de Oost-Indische Compagnie overige ns niets dan schade

op.^e

om

meerdere vrijheid, ook voor buiten Europa, die aan Le Maire's handel\\ijze ten grondslag lag, leed de nederlaag. In

strijd

al

deze dingen, en evenzoo in de buitenlandsche politiek,

bemerkt men van de vei\Teemding tusschen Maurits en Oldenbamevelt niets of althans zeer weinig. Wel ontmoette Oldenbar-

macht

—

was daiftöch feitelijk de ongekroonde noch aangestelde drager van het Generaliteitsgezag verzet men hoort er reeds vóór het bestand van buiten Holland, v. n^in Frie^Iaud. Na het bestand ook in Holland zelf, bep. te Amsterdam. Dit ware veege teekenen, vooral nu Maurits nief meer zoo dicht bij hem stond. De gevolgen zullen \^ij zien in den kerkelij ken strijd. Gewestelijk was de kerkelijke politiek der Staten, wat de Uni e van Utrecht reeds vastg elegd had. Zij verschilde provinciesgenevelt's groote

—

in

de Republiek

:

^-'^•--/ix^^-^

nt^. •

hij

y^

^

Z--t^^

^r

114 DE STRIJD TUSSCHEN MAURITS EN OLDENBARNEVELT. wijze niet veel. Overal

^^^^^^^,,,^^,^^ ^V>-»r

^'^?>'*^*^.^meerden gewetens-,

/

^iT^^ iM^J /jU^.<.<^^s^rj^ "f^-c^^^^

werd ten opzichte van de niet-Gereforr

maar

niet godsdienstvrijheid geëerbiedigd.

Overal heerschte de Calvinistische kerk, die bij den nieuwen staat behoorde deze toestand beantwoordde aan het nog vrij algemeen :

als waar beleden beginsel, dat eenheid van kerk en staat diende bij haar snel verval in de i6e samen te vallen. Velen hadden verwacht, dat de Katholieke kerk zou ondergaan en dat eeuw

—

—

de Gereformeerde dan de algemeene kerk zou worden dan ware de praktijk in overeenstemming geweest met de theorie. Maar :

^^^^ '

deze verwachting ging volstrekt niet op. Omstreeks 1600 had de contra-reformatie ook hier den achteruitgang in hoofdzaak gestuit.

Dit bracht geen verandering ten gunste der Katholieken

in de kerkelijke politiek. Integendeel spoorde het feit, dat de

tholieke geloofsijver zich sterker begon te uiten,

Ka-

wat vooral een

gevolg was van de werkzaamheid van Sasbout Vosmeer, die als

door den paus belast was met den wederopbouw van het geheel in verval geraakte aartsbisdom vicaris-generaal (sedert 1583)

^)

Utrecht, de Staten tot grootere voorzichtigheid aan; de helft der

bevolking was nog Katholiek en althans een deel der Katholieken

^

had meermalen blijken van sympathie met Spanje gegeven. Aan Vosmeer zelf werd het verblijf hier te lande ontzegd (hij resideerde gewoonlijk te Keulen. Evenzoo aan de gevreesde orde der Jezuïeten^_^wier werkzaamheid hier toen nog zeer beperkt was. Dit laatste geschiedde bij plakkaat van de Staten-Generaal (1596), die /y '<^y r^r'^^£\^i^\ begin van het bestand eveneens een plakkaat tegen de li(^~g*— „papisterye" in het algemeen uitvaardigden (1612), dat een samenvatting van gewestelijke plakkaten hieromtrent bevatte. Men meene echter niet, dat ze heel streng werden toegepast. Tersluiks konden de Katholieken op verscheidene plaatsen, meermalen tegen betaling van een bedrag in geld aan schout of baljuw, even goed als Lutheranen, hunne „conventikels" houden Doopsgezinden en Joden (hier zich na hunne verdrijving uit

cy^'^'^^

'^

,

^

-

.

«--«-1

—

Spanje en Portugal in groot en getale vestigend), wier bijeenkomsten in theorie ook niet geoorloofd waren. Groote gematigdheid

kenmerkte f ^7'^7'»<-<^

*^^ (L&^y^^^J^ l

de politiek der regenten: in

Sedert 1592 als apostolisch-vicaris, terwijl hij in 1602 tot aartsbisschop van utrecht titel van aartsbisschop van Philippi in partibus infidelium benoemd werd (een studie over hem in de jongste aflevering van bet Ai^ief^vSrTfier Aartsbisdom Utrecht, 1)

.

hier, zooals gewoonlijk,

met den

DE STRIJD TUSSCHEN MAURITS EN OLDENBARNEVELT.

II 5

overeenstemming met den volksaard en ten deele, v. n. in een Zp-tiL-tf^-t.,,^,^ koopstad als Amsterdam, ook bevorderd door he t ha];^(^^lsbel;j|^^g ^^^^^-^^-e»^^^,^,,^ y^^"^*^*^^"^ dat zaken doen met alle gezindten gebood. "' Er was echter in de kerkelijke politiek één beginsel, waar-^^^,.^^;^,^.^^ ^^^^ /over de meerderheid der regenten niet verkoos te transigeeren de '^^-^^ x^^^-*^ ^"^ ^*^^?*-^?-r ker k^dus ook de Gere for meerde, moest den staat boven zich er kennen Het oude twistpunt tusschen rekkelijken en preciesen, waarop zoovele pogingen tot regeling van de verhouding tusschen ^^^^/^ ^y kerk en staat afstuitten! De echte Calvinisten verkozen geen staatsinmenging te dulden, welke ook, te minder, waar een niet onbelangrijk deel der regenten in kerkelijke zaken volstrekt ^

:

.

A

niet geheel zuiver in de leer

was

die zich, zooals 01de nbame velt,

;

„libertijnen"

De Groot en

noemde men dezen,

Hooft, het meest on-

derscheiden door,..aikee£jyan dogmatische stelligheid. AUeerv in

—

1>C^*^ pu^^^e^ hier door Zeeland (1591), Utrecht (1590), Groningen en Drente geluktT ïïere en kerkogd^ in te Willem Lodewijk na 'de reductie voeren. Maar Oldenbamevelt's ernstige poging, om een compro, .^^ ^ mis tusschen de partijen in Holland tot stand te brengen (1591), 1^5^

—

,

,

I

I

\

mislukte ten eenenmale. Dit was te schadelijker, omdat juist in Holland in den aanvang der 17e eeuw de twisten in de kerk van

Een scherpe

'

over de_^red£stis^ tiA-f-^X^^i-^J^ '^^ ^^^.^/^c^^^c^c natie was er het middenstuk van deze wekte ten slotte de meeste zeer ernst igen aard werden.

strijd

;

hartstochten op. Eerst vanjnyi of meer lQC-asl.l>eten g, soms leidend tot afzetting van een zich niet aan confessie en cathecismus

hondenden prediker

(o. a.

Gaspar Coolhaes Je Leiden

in 1582),

u^t.»^.^

kreeg de zaak een weidscher strekking, nu de hoogleeraren Arminis en Gomarus aan de Leidsche hoogeschool elkander bestre- ^^^[^ den en deheele predikanten-, ja haast de heele kerkelijke wereld ^

tweeen verdeeld raakte. In Arminianen en Gomaristen, resp. met rekkelijken en preciesen gelijk te stellen, leefde de oude tegenstelling in nieuw gewaad voort. De eersten formuleerden hunne meeningen in 1610 (Arminius was 1609 gestorven) op een predikanten-vergadering in een remonstrantie, die ze aan de Staten van Holland aanboden^). Hunnerzijds stelden de Gomaristen een in

contra-remonstrantie op, die ze in 1611 aan de Staten overlegden. Voor de Staten was het oogenblik daar om in te grijpen, geheel

overeenkomstig het door hen beleden beginsel omtrent de ver^)

Facsimile in: Groenewegen,

den, 1910).

De Remonstrantie op haren soosten gedenkdag

(Lei-

-

^^«^-a-»—^*^

^ -^^^

Il6 DE STRIJD TUSSCHEN MAURITS EN OLDENBARNEVELT.

A

^^7^/ houding van staat en kerk, en te eer moesten zij dit doen, omdat ^^^,^1.^^^ ? op enkele plaatsen (o. a. te Alkmaar in 1609 161 o) zich ongeregeldheden bij gelegenheid van geschillen over predikingen en predikantsbenoemingen voordeden. Zij hebben dan ook niet ge^-pup-f

—

aarzeld. r

D e politiek der St a,ten yan HpUand, jeeds ingezet vóór remonstrantie en contra-remonstrantie door de bevordering

houden van samensprekingen tusschen tegenstanders, c onferentiën in

Van

ning.

H aag

Den

(1609 en i6ïi), beoogde e erst verzoe-

politiek standpunt begriipe lijk.

omdat het

^liikking ge doemd,

van het op

v. n.

waslij

tocix tot:""ini s-

op kerkelijk gebied onverzoen b are tegenstellingen gold, en nog te meer was zij dit, omdat de Contr a-Remonstranten van de Staten-bemoeiing heelemaal niet gediend waren.

^A

De

hier

eerste belangrijke resolutie, door de Staten ge-,

nomen (1611): een aanmaning tot onderlinge verdraagzaamheid,! had niet de minste uitwerking. Inmiddels werden de steden te-]

^-c^e^ ^

vens gemachtigd, o passen, indien

--^^e-*^^^-t^

zij

m

de ontworpeii_kerkorde v^i^i.'SQiJxta-te dit wenschten, waardoor aan de magistraat de

gelegenheid geboden werd op den kerkeraad invloed te oefenen.

Dit was onbetwistbaar een eerste stap ten gimste van de stranten. Volgde in 1614 een tweede belangrijk besluit \

de Staten

verboden den predikanten het voornaamste der betwiste punten fan den k ansel te^bespreken en spraken zich zelfs tot op zekere hoogte voor de Remonstrantsche opvatting uit toch nog altijd de verzoeningspolitiek, maar nu met een stok in de hand, die

*

I

:

Remon-

;

was opgeheven tegen de Contra-Remonstranten. Inderdaad met al hunne verzoeningsaanprijzing hielden de Staten den Remonstrajiten de hand boven het hoofd, evenals de curatoren van de Leidsche Hoogeschool na Arminius' dood eerst ConIrad Vorstius uit Steinfurt, toen-Simon Episcopius, beiden aan /Remonstrantsche zijde staande, de^oorkeur gaven. Het allerduidelijk \

duidelijkst bleek het standpunt der Staten hieruit, dat

zij

volstan- \

stemmen in het houden eener nationale synode, die na 1586 niet meer bijeen was gekomen, ofschoon er meerdig weigerden toe te

a!v

i^^ O

r,

'

malen sprake van geweest was en Holland zich er eerst volstrekt niet tegen verklaard had. Men kon vooruit berekenen, vooral na een voorbereidende vergadering, die in 1607 in Den Haag had plaats gehad en waar Gomarus en de zijnen zich zeer sterk hadden getoond, wie het daar zouden verliezen

;

de Arminianen waren in

DE STRIJD TÜSSCHEN MAURITS EN OLDENBARNEVELT. II7 Holland in de minderheid en ontbraken buiten Holland haast geheel. Zelfs van een provinciale synode toonde Holland zich nu niet gediend. Deze_piolitiek, ofschoon ten d eele verdedigbaar

met een

beroep op d e Unie van Utrecht, was gevaarlijk, omdat zij de meening eener minderheid door het regeeringsgezag bevoordeelde.

9

Te gevaarlijker was deze politiek, omdat zij alle gewesten aanging, wafir de kerk was tijdens den opstand tot een nationaal be zit en tevens tot een sterken nationalen band geworden, "Èn nu

--^

bleek het zeer spoedig tijdens het bestand, dat de_meeste.gewêSr ten, al

namen

ze geen initiatief tegen Holland, de bijeenroeping

eener nationale synode wèl ^oed gezind bleven. Alleen op Utrecht

konden de Remonstranten rekenen. De aanzienlijken in de stad, sedert 1588 aan Holland verknocht, waren door een nieuwe Calvinistisch-democratische beweging in 1610 van het kussen gedrongeiL D e onrus t, die ten gevolge hiervan heerschte, had de n S taten-Ge neraal met machtiging van het grootste deel der Staten van Utrecht gelegenheid ^geven in te giijpen; de st ad, die_zich nie t wilde bukken, was_door eenige troepen onder Frederik Henregeering. De drikjbezet en de aanzienlij ken JkwameiLwe^^ Staten van het gewest hielden daarna met kracht Arminiaanschgezinden predikanten de hand boven het hoofd en onderwierpen door de kerkorde van 161 2 de kerk geheel aan hun gezag. Maar tegenover den steim van dit ééne gewest woog de tegenstand van een deel der regenten in Holland zelf meer dan op imsiÊrs_Am; s terdam ging niet met de _Re monstrantsche politiek me de. De :

machtige handelsstad, wier politieke invloed sedert 1578 snel gegroeid was, had Oldenbamevelt geregeld geste und, t otdat de I (on derhandelingen over heUbesland^dejeergte botsing brachten. Nog niet aan oppositie-voeren in de Staten gewend, verloor Amsterdam toen. Sedert stond dejtad, die volgens de opmerking van een tijdgenoot wel geneigd scheen de geheele Republiek van zich afhankelijk te maken^), vij andig tegenover denla ndsadvoc aat.Het handelsbelang, benadeeld d oor de nipt-nprirhting der West-Ind i-

"Z^cr-a

6vr'z><^-t,»«,^-<-«

,

sche Compagnie, het gevoel van gekrenkt eni gen w aarde, tenslotte

ook een

van overtuigde Calvinisten onder de regenten alles werkte samen, om haar^"^n Oldenbamevel t en zij ne politie kjte vervreemde n. Sedert 1611 kwamen geen anderen

—

^)

kl eine groe p

Diarium van Arend van Buchell

(uitg.

Brom en Van

Langeraad), LIV.

t^

c^

:

Il8 DE STRIJD TUSSCHEN MAURITS EN OLDENBARNEVELT.

^-1^;^:^

dan tegenstan ders hierva n heerschzuchtige partijman

in de burgemeesters kamer de felle en Re inier Pauw werd op den duur hun ;

en tegen hem was Hooft de leider der kleine Remonstrantsche minderhe id bij lange niet bestand. De stad trad niet direct agressief op zij weigerde alleen haren stem te geven in de Staleider

,

.

;

aan de resolutiën tot verzoening. Tevergeefs trachtte een de putatie van de State n, waarbij H ugo de Gro ot (sedert 1613 pensionaris van Rotterdam), die toen een pleidooi ten gunste van de Staten-pplitiek hield haarjtotandere gedachten te belezen^ (1616). Amsterdam vond steun bij Enkhuizen, dat, evenals Amsterdam, de vrij sterke ontwikkeling van Hoorn met naijver gadesloeg, benevens bij Edam en Purmerend. Weldra toonden ook de regenten te Dordrecht neiging tot afscheiding van 01ten-vergadering

^

"^0

iC

denbarnevelt. Natuurlijk bereikten de Staten met de resolutie van 1614

'.r^t dan

doel niet.

Wel het omgekeerde! De verwarring nam

toe.

hun Op meer

één plaats weigerden de Contra-Remonstranten den dwang,

hun opgelegd,

te dragen. Zij wilden zi ch afsch eiden

M aar dit

eigen bijeenkomsten.

en hielden duldden de reg entenjnistjioode

Toch konden zij het niet verhinderen, dat iii^ verscheidene steden (o.a. te Schoonhoven, Gouda

eenheid^ geen scheiding beoogden

Rotterdam,

zij

.

Hoorn, Alkmaar) en ookJiie£^n^aaTopTiet platteland „zich scheurkerken vormden, terwijl elders heftige Brielle,

twisten tusschen predikanten van verschillende richting in dezelf-

de kerk voorkwamen. In Den Haag werd een der heftigste Gomaristen, de predikant Rosaeus, in zijne bediening geschorst (1616); zijne aanhangers gingen toen bij scharen te Rijswijk ter kerke \ („slijkgeuzen" schold

men

ze daarom).

De Staten waren

niet bij

I

machte hunne eigen resolutie te handhaven. Straffen en verbod van het houden der Calvinistische „conventiculen" door enkele locale autoriteiten hielpen niet. Zij wekten op tot grootere weerspannigheid

(o.a. in

Schieland) of leidden er toe, dat de veroor-

deelden zich op het Hof van Holland gingen beroepen. Moest tot geweldpleging

men

overgaan ?

In deze kerkelijke twisten heeft van meet af de vervreemding

tusschen Maurits en Oldenbarnevelt een slechten invloed geoe-

van den laatsten, tevens die van de Staten, werd gevoerd, z onde r dat er van eenig overleg met den stadhoude r iets blijkt. Deze zijnerzijds gaf gedurende langen tijd volstrekt niet

fend. De_politiek

l

DE STRIJD TUSSCHEN MAURITS EN OLDENBARNEVELT. II9 dan wel mede instemde; men ^^JJ^ uit^enzekere^terug aüeen houding mocht van hem^o^a^hij het opreden tegen Utrecht, afle iden, dat^hij niet met hart en ziel de )taten-politiek goedkeurde. Maar hij stelde er niets tegenover, hij vloed op de staatkundige dingen gehad en lad nooit geregelden duidelijk te kennen, of hij er niet

^

/^^^

/^

m

zocht dezen nu minder dan ooit;

Johannes Z<^~^j-<^ ?^ Ji Uutenbogaert, een_de r meest geziene Remonstrantsche p ^ekanten. Tot 161 6 toe kon niemand zeggen, welke rol hij in de bur- ƒ gertwTsten zou spelen evenmin kon iemand zijn kerkelijke opvatting met alle zekerheid aanduiden. In het begin van dit jaar '-j ^Z^^^^-tf^ ^"^^ J-^ gaf hij, door Oldenbarne velt gevraagd om steüJööt^^OTdhaying v^ aïThet Staten::gezag, te kennen, daj^hij Hp trnpppn niet tegen de Cal vinisten zou gebruiken. Hij verklaarde er zich omstreeks dien -^j-e^^.^u^ tijd tevens voor aan beide gezindten afzonderlijke godsdienstoefe- l^ning te gunnen. Daarmede scheidde hij zich van den advocaat af. (Deze bracht toen, naar het schijnt om hem te paaien, in de Sta- tiM^ ^s^^^s^ C ten- vergadering van Holland de aanbieding der souvereiniteit ter -"^-t-c-r ? II fl sprake. Zonder succes natuurlijk! Maar hoe duidelijk blijkt het hier, dat de beide mannen elkander niet meer begrepen Zou het zóó ver gekomen zijn, wanneer zij, door niets gescheiden, met elkander in aanraking waren gebleven ? Men bemerkt direct in 1616 den invloed van Maurits' partj hij

ging ter kerk

bij

1

;

\

I

^E^

'

!

kiezen tegen Oldenbarnevelt.

Den hunne geheime bij eenko m- ^J^

De Contra-Remonstranten

JJaag werden boud er, hielden spoedig

in

sten in een particuHer hui s, terwijl zic h in de stadsregee ring. waar-

ook Geco mmit teerde Raden van het Zuiderkwartier en het Hof van Holland recht van meespreken hadden, e en streven begon te openbaren, om hun ne wenschen naar eigen kerkelijke bijeenko mst en in te willigen. Pogingen tot verzoening van beide partijen, waarbij De Groot een voorname rol speelde, hadden plaats maar, hoe goed bedoeld, zij waren vruchteloos. Wel kregen de Haag^ sche Gomaristen hun zin. In het begin van 161 7 werd hun een der Haagsche kerken ten gebruike ingeruimd, op aandrang van Mau- S^ .-^_^^,,^ rits. Spoedig maakten zij zich met eenig geweld, toen de eerste ^j*^"^"*^^-^^-^ kerk te klein bleek, meester van een grootere, de Kloosterkerk op het Voorhout, en een paar weken later woonde Oranje zelf hier den
in

;

^

/

I I

ding.

Oldenbarnevelt 's antwoord op deze dingen

is

de scherpe reso-

,

120 DE STRIJD TUSSCHEN MAURITS

JU yp '^^i^tr-c<-^

A

EN OLDENBARNEVELT.

van 4 Augustus 1617. G een nationale syno de, evenm in een pro\iocïale ve rbod aan het H of, o m zich te bemoeien met st aatjvundige zake n, m. a. w. verwerping van het appèl der Gomaris ten; VnnHjypvin^ aan de soldaten, ter rppartitip. v^n TJollanH^ d_at

/

lutie

;

a an de Staten van- het gewest en de regeering der steden, waar ze in garnizoen l agen, g ehoorz aamheid ve rschuldig d waren en aan niemand anders aanmo ediging van de stedelijke regeeringen ziï

;

,^/^

om waard gelders (eig. mannen, die voor betaling de wacht betrokken) in dienst te nemen. Ee n zeer kras besluit, minder om het ker-

y^^ / ///

keiijk gedeelte, dalfeèn^uicielijJkeVasts te lling|(w as yan de btate n-

'"""^

poïitie l^zonder niets

nieuws te bevatten ook niet zoo zeer ;

waardgelders, omdat onderscheidene steden

bij

om de

verschillende

gelegenheden zulk een eigen krijgsmacht in dienst gehad hadden, (Amsterdam had ze gewoo nlijk), al was in dit geval de raad wel

heeTdemonstratief maar vooral

om

Immers werden de soldaten in werkelijkheid ontslagen Van hunne gehoorzaamheid aan den kapitein-generaal van het gewest. Wettelijk liet zich deze maatregel met het oog op de Unie kwalijk verdedigen, al was het uiterst moeilijk, om, waar de leger-ontwikkeling ;

door het repartitie-

he t militaire

gjeiieg lte.

stelsel in gewestelijke richting ging,

de grens

van het wettige aan te wijzen. Maar uit een oogpunt van staatsmansbeleid was hij niet minder dan verderfelijk en uitermate gevaarlijk. Wat zou er van de verdediging terechtkomen, indien de '^Z^ eenheid van het leger, Mauiits' schepping, op zulk een wijze werd verbroken ? Gevaarlijk ook voor de vergadering, die den maatregel nam, en voor de personen, die er het meest verantwoordelijk voor gesteld moesten worden. De vijf oppositie-steden hadden zich '^^^^^^-«-«^ ? uit drukk elijk verzet! Ander e waren niet dan aarzelend gevolg d. Buiten Holland groeide de oppositie snel aan. Er hoorde durf toe onder zulke omstandigheden zóóver te gaan. De geheele daad ademt den kloeken geest van den grooten leider der Republiek, die zijne politiek bedreigd zag en nu door een uiterste poging het reeds, wankelend gebouw vast overeind meende te zetten; maar de kloeke geest diende hier niet het landsbelang. Elke vaste overtui-

van Oldenbamevelt, verdient onzen eerbied maar zij werd hier ten dienste gesteld van een kleine minderheid en dreigde, indien zij zegevierde, met verbrokkeling, met vernietiging van wat de gemeenschap noodig ging, die

van een Philips

II

even goed

als die

;

had,

—

diJL

veroorde eldejiagjjn. de praktijk der staatkunde.

,

DE STRIJD TUSSCHEN MAURITS EN OLDEKBARNEVELT. Van

121

oogenblik af was Oldenbamevelt als leider een verloren

dit

man. Maurits kón deze

resolut ie niet dulde n

:

de ondoort astend-

^

/<;^^^^^_^^^-» f

^

getoond had, wa s van dit oogen Ejïkaf geheej^weg. En hij had slechts de verspreide, tot oppositie genegen deelen te vereenigen, om een geduchte meerderheid tegen illem Lo dêAVJik had als oprecht Oldenbamevelt te vormen. ZJT -/ Calvinist hem reeds geruimen tijd tot krachtig handelen aangex? /^ spoord op dien kon hij onvoorwaardelijk rekenen, evenals op de .^^g,^^:.,.^^^^/^^^^ gewesten, waar deze neef stadhouder was. Evenzoo op Zeeland, Dan op Amsterdam en natuurlijk op het leger. Er is veel ges pro-l(» ken over persoo nlijke invlogen die IVIaurits in dez e^zaak bewe rkt heid, die hij in de twisten eerst

-

W

/

I

'

;

i

,

zoliden hebbenT v.n. die

van Francois van Aersse n Het .

valt aller -

minst te ont kennen, dat in dezelTzeeFemstigen burgertwist, die haast iot burgeroorlog werd, persoonlijke animosi teit een rol gespeeld heeft, zooals

altij d in

dergelijke geval len. Aersse n, die mis- t^t'^^^ -./^m^C':^^^

schien ook eenigen invloed op Maurits

kan uitgeoefend hebben,

"^^^J^^^^^^^^jisy^^^^^^^"^ erg s;t e pamfletten waarin de publieke ,

ook nu uitsprak en waarin Oldenbamevelt in zijn particulier leven op de gemeenste wijze belasterd werd. -Heitig, door persoonlijkheden was ook het debat in de Staten- vergadering bij meer dan één gelegenheid, vooral t usschen Pauw en den^ advoca at. Maar aan de oprechtheid der wezenlijke overtuiging van een der beide hoofdpersonen heeft niemand eenig recht te twijfelen. Beiden verdedigden zij het hunne Oldenbamevelt zijne ke rkelijke p olitiek en het g ezag der Staten M aurits, die meend e dat de ande:^z ich „dictator "wilde maken, zijn leger en zijn e po^sitiejn den Staat. Men _yergete noo it, dat de stadhouder eerst opinie zich

:

:^-j--»

,^^

;

ernstig offensief opgetreden

waren; niet legen heid

tigde zijn

meende

om

is,

om

p laats te doen. Juist dit wet-, optreden, dat hij het welzijn van den staat in gevaar en niet zonder reden men zou hem kunnen verwijten,

—

;

zeer

spannend.

De

scherpe

meer dan een begin van uitvoering. Leiden) Briel

namen

^* •

^

Enkele

waardgelders in dienst.

werd onder bedreiging met

vrij

^

Zu^,£/'

i^^

^"^^^^

resolutie

steden

-^x^

eenvoudig, kreeg

niet

Haa rlem, Het garnizoen van Den

cassatie

\

'^^-t^-*.**,-».*^

ernstig karakter

ofschoon

^'

de.^erste

aangenomen hadden. De verdere ontwikkeling van het drama was

\

?

\{\\is

eenige kerkelijke aange-""^^

dat zijn krachtig optreden pas kwam, toen de zaken een zoo buiten-

gemeen

^2.,^^^

toen deze beide laatste bedreigd'>-^ ^z^ Jrz^4U€^

de predestinatie of

was het hem in

/^

^^^^'^^ ^*'

(o.a.

bewogen een nieuwen

f^^^^^^^^^ if

^

^Lf.

d

122 DE STRIJD TUSSCHEN MAURITS EN OLDENBARNEVELT.

I

Ay^^

j

eed aan de Staten van Holland en de magistraat te doen Olden barnevelt, die een paar dagen na de scherpe resolutie naar zii a .

buit enplaa ts te Vianen gegaan was en geruimen tijd in het Utre^ht-

deed z ijn invlo ed gelden op het gew^stTom het de:ïie vertoefde, vér scüe

Holland te laten volg^ja^Cjillis Ledenberg de secretaris der Staten van het gewest/ws hier zijn voom aamste medestande r. Het kostte niet veel moeite. De Stat en van het gewest namen een corps van 6oo_waardgelders in dienst. Maar reeds was Maurits den aanval Begonnen en stap voor stap, zonder eenige overhaasting, als wilde hij de tegenpartij gelegenheid geven in te binden, ging hij op zijn doel af. Dit omvatte nu tevens de overwinning van de Contra- Remonstranten hij verklaar de meer dan eens op te moeten komen voor de ..ware gereformeerde relizelfde gedragslijn als

1

1

i|

,

:

gie". Hij

maakte gebruik van

zijne stadhouderlijke rechten

en

de onbeschreven bevoegdheid der St aten-Generaal. Reeds in Septe mber besloten de laat sten et vier stemme n Overijsel o nthield zich t ot het wèl houden eener nationale synode. Tegelijkertijd bracht Mauiits, die zelf naar Den Brie l was gegaan j[U^i^^ troepen, die nie t door d en nieuwen eed gebonden waren, in deze sta.d. In Januari 1618 begaf de stadhouder zich n aar Niime^iw^ de eenige stad in Gelderland, waar de regeering de Remonstrant-

—

m

—

met toepassing van het h em bij de verovering der stad verleende recht om de wet samen te stellen gedurende den

sche zijde hield;

,

aan het bewin d. In Maart toog hij naarjOvenisel, waar hij de Staten bewoog in de nationale synode toe te stemmen zij deden bet yoorwaardeliik, nl.^jnits^zij alle^njtot bijlegging, niet tot beslissing zou diene n. In_Juli kwam Utrecht, w aar de stad bij een doortocht van den stadhouder in Maart een haast uitdagende houd in g aangenomen had, ma^r^aarjH^^tafpri jp Jnni Pf^n <;tprVp npigirig tot verzOC-

oorlog, bracht hij Contra- Remonstranten

:

De zaak van de waardmeest aan de orde. Een poging

ning aan den dag legden, aan de^beurt.

was op dat oogenblik het va n OldeoJbame velt om Maurits

gelders

bewegen

troepenlof bescherming der Staten beschikbaar te stellen, in ruil waarvoor de waardgelders dan zouden afgedankt worden, werd begrijpelijkerwijze afgeslagen. Wel besloten de St aten-Generaal 12 Juli7'dat de waardgelders in dezen tijd tegen den dienst van het lan waren en dus afgedankt dienden te worden. Elf dagen later machtigden zij Maurits aan het hoofd eener deputatie uit hun midden .

te

zelf

— DE STRIJD TÜSSCHEN MAURITS EN OLDENBARNEVELT.

123

naar Utrecht te gaan, ten einde dit besluit uit te voeren. Onmid dellijk besloten ook de S taten van Hollan d hunnerzijds eendeputen uitvoeringjvaiLMaiiiits^ te zenden, t ^^ en einde de uit yoeijiig van, Mannts^ tatie aaaLLuU^chl ^ lastgeving tegen te werken; De Groot en Ro mbout Hoogerbeets. pensionaris van Leiden, maakten hiervan deel uit. Hier zouden ^

^>tL^

—

^**-»-, ^

i.^c^

ï^c-c^ ^^Zc//t^

(|!f

""

'

dan de partijen hare krachten meten. Zij waren al te verschillend. Het was, of een sterke poUt ie agent goedig eenige kwajongens op zij schoof. Stemiend op e en troepenma cht, in de buurt der stad bijeengebracht,

en^p

het sterke garnizoen in de stad

zelf,

dankte Maurits de waardgelders zonder de minste moeite af. Hij verzette meteen de wet in de stad, natuurlijk in Contra- Remonstrantschen zin, en bezorgde zichzelf op de samenstelling een grooten invloed; aan herstel van de macht der gilden dacht hij geen oogenblik. De Staten van Utrecht bewilligden in de nationale

^^^^^^^^J^^^^

1

synode, Ledenberg werd ontslagen.

Holland bleef over. Maar de meerdeiheid van Oldenbamevelt was^eds geducht verzwcikt. Maurits' krachtsbetoon miste zijn invloed niet geheel op de gemoederen van een deel dei Hollandnog slechts op een 8-tal ste sche regenten. De advocaatzdf

^e

/

de n vast kon rekenen, wist van geen toegeve n. Hij had echter niet /^'^-^C^^^l^ gedaan kunnen krijgen, dat het gewest nog krasser optrad, b.v.l 2^:^,_,t^ M-e-^^ |

door te weigeren quotes op te brengen of door de stedelijke waard- i^.^-^^^ ^ gelders, die in Augustus hier en daar reeds afgedankt werden, tot een provinciaal corps te maken. En kans op gewapend ^^erzet

'^

jr-r»^

|

—met een handjevol waardgelders tegenover Maurits' troepen! was geheel uitgesloten. Het viel niet moeilijk meer zijn tegenstand geheel te breken. Het middel was haast te forsch. 28 Augustus ^^^..^.^ ^ werd Maurits in een vergadermg der Staten-Generaal, waar slechts -^t^-^i^ weinig gedeputeerden aanwezig waren en geheel buiten medeweten van Holland, gemachtigd, om, samen met de heeren, die hem na^^Utrecht hadden vergezeld, alles te doen, Wat zij tot den dienst van het land zouden noodig achten, Een dictatoriale ij-t^. macht Reeds_den_jvolgenden dag_jwerden Oldenbamevelt, De ^Zi..^^ gyCr-c^ Groot en Hoogerbeets in Den Haag en Ledenberg te Utrecht gevangen genonren,terwijldeJieerv^n^^^^^i^^ / 7^^ sche ridderschap, die ee n rol van eeni gebeteekenis gespeeld had, zijne gevangenneming do or de vlucht ontkwam. Holland protesteerde onmiddellijk, maar vruchteloos. Weldra deed Maurits een rondreis door het gewest, stiet ook hier in 14 der stemmende ste.

^

?

•

-é^

j

124 I>E STKIJD TUSSCHEN MAURITS EN OLDENBARNÈVELT.

— in de meeste Znid-Hollandsche pas, nadat de Staten van hem opgedragen hadden — d e Remonstran ten het gewest den

zelf

dit

de regeering, hen do or tegenstanders vervan gende, terwijl de meer derheid van het lid der Ridders chap doQr_toevoeging_yan zeven nieuwe leden, o nder wie op be paald verlan gen van. Maurits uit

I

van Sommelsd ijk gekochtJLad, leveneensjwerd^nigezet. Alles ging zonder veel omhaal en zonder verzet van eenige beteekenis. De militaire maatregelen, door

loolTAêrssi n, die de_heerlijkheid

Maurits getroffen, bleken overbodig. De overwinnende partij had de ter neer geslagene nog alleen te vonnissen. Zij heeft de gelegenheid niet ongebruikt gelaten.

Nadat

H olland was omgez et

en zich naai de meerderheid had geschikt, werden na overwinning van eenige zwarigheden de gecommittee rdenuit de Staten-Generaal, die eerst het onderzoek van de zaak der '*^i--xf-^'H'

gevangenen geleid hadden, vervangen door

e en Generaliteits-

12 Hollander s, 2 uit elk der andere gewesten ), êêb buitengewone zgn. g edelegeerde rechtban k dus^ voor dit speciale

*^^^7^*^^ecbtbank

(

geval samengesteld (Februari i6ig). ccJ^

De

proce dure was als

bij

een

er^ proces wegens hoogyenraad de beschuldigden kregen geen rechtebijstand en werden van de buitenwereld zooveel mogelijk afgesloten gehouden. De behandeling was hard, bij Oldenbarnevelt zonder eenig ontzag voor zijne hooge jaren of voor zijne :

^^^ lijken

buitengemeene verdiensten. De samenstelling der rechtbank was ja ! vanzelf partijdig, maar er waren ook persoonlijke vij anden of althansHëftige tegenstanders van denge vallen advocaat in(Pauwe] Anthonie Duyck, één der fiscalen ). Hunnerzjijds^jnajnen 3e bel schüIdigSeirrrn. alleen De Groot had in den aanvang eenige oogen blikkenjvap zwakheid een zeer hooghartige houding aan, wei-1 gerende alle erkenning van eenige schuld. Inmiddels zetelde de nationale synode te Dordrecht Zij was door /

—

o 1

-

—

.

^-
November

maar eerst den i3en geopend. Politieke commissarissen woonden haar namens de Statenbij, om op den gang van zaken toezicht uit te oefenen. De de Staten-Generaal tegen

i

uitgeschreven,

predikanten en de ouderlingen, vertegenwoordigers der provinciale synodes en d er Waalsche kerk ^), de afgevaardigden van de Calvinisten uit andere landen (v.n. Engejand, Zwitserland, Genève, de Palts, Hessen uit Frankrijk niet) ;

^)

Deze was sedert 1577

erkend.

6^>^

en de hoogle e raren, die

als gelijkberechtigd

deN eder-

met de Nederduitsch-Gereformeerde

DE STRIJD TUSSCHEN MAURITS EN OLDENBARNEVELT. 125

^

land sche hooge scholgiL_Yeil£gPTiwnnHigrlpn ^yoiicfpn Ook dez e ^^C^-a-^^^Ji, >4^ ^^ eensdeels als rerhtha.n k diende de Reino n^^^^^^^^^^^^^"^^=^— k erk-vergadering :

stranten waren voo r haar ged aagd na niet zeer lange, ;

maar

dik-

— vooral de Leeuwarder predikant Boger-^^^^ -^^^^ kerkelijk president, onderscheidde zich door heftigheid —

wijls heftige discussiën

'

^

^^-'^-^-^

man, werd hunne opvatting der Calvinistische leer veroordeeld, de prediking er van verboden. Anderdeels stelde de synode de leer

^v,4>

der kerk in Contra-Remonstrantschen zin vast in de formulieren ^^^^^r-ö-t-^i.^ -i^^ van eenigheid zij besloot tevens een N ederlandsche vertalin g van^ 7 ;

de n bijbel te doen be werken. 9 Mei werd de bijeenkomst gesloten. De Nederlandsche leden bleven nog eenige weken bijeen en on t- '^HJ^-^-^-^ ^^^^^ wie rpen een Nederlandsche kerk-orde. natuurlijk ook in den gee st der preciesen, in de zgn. post-act a.

De

;

politieke rechtbank_was ongeveer tegelijk

met de synod e

Het v onnis over Oldenbamevelt werd 12 Mei uitgespro ken Het was lang overeenkomstig de uitvoerige acte van beschuldiging („intendit"), wa nt alle daden uit de loopbaan van den grooten staatsman, die eenigszins voor kwade uitlegging yatbaar schenen, werden hem als fouten aang erekend. Hij werd zelfs vrij duidelijk be schuldigd bij de vredesonderhandelingen het^ -ut,^ -z^.-*-^^ jy^^^*-^-^-^-*^-^-*»^ l and aan Spanje t e hebben willen verrad en en openlijk werd gezegd, dat hij groote sommen van vreemde vorsten had aange- '^^^XT^^^^^. "^ ^^-^-^—y^ nomen ^). De hoofdzaak waren de gebeurt enissen tijdens het bestand. Alles samen bewees naar het oordeel der rechters, dat Oldenbamevelt de rust en eenheid in het land, zoowel in „religie" als in „policie", had willen verstoren. Zij spraken daarom eenstemmig het schuldig en het doodvonnis uit. 13 Mei viel de man, van wien dienzelfden dag getuigd werd,, dat hij was een man van .rgroo ten bedry ve. besoigne, memorie en directie, j a singulier in aUes", op het schavot, voor de Ridderzaal op het Binnenhof opgeslagen. „ Mannen, gelooft niet, dat ik een landverrader^ben", dit waren bijkans zijne laatste woorden. Dat deze „goede patiiot" m zulke woorden ter verdediging moest spreken! Het stelt de tragiek van de gebeurtenis in scheller licht dan iets anders. Eenige ^^^^ -^cr-ryt^ --^t dagenjater werden De Groot en Hoogerbeets tot levenslange gevangenisstraf veroordeeld. Ledenberg had zich in de gevange-,--^^ nis van het leven beroofd. M oersbergen had gratie gevraagd en^ geree d.

—

,.

Ij

Inderdaad had Oldenbamevelt bij het sluiten van het bestand / 20.000 als geschenk ) var Frankrijk aangenomen. Een onvoorzichtigheid voor een man in zijne positie, meerniet. van

:

126 DE STRIJD TUSSCHEN MAURITS EN OLDENBARNEVELT. voorwaardelijk gekregen.

—

De g oederen

der veroordeelden

— ook

van Ledenberg ^werden verbe urdv erklaard, omdat het een zaak v an hoogverraad gol d. Het ging hard tegen haid tot het ^eiade. Eenige tegemoetkoming van de zijde der beschuldigden en het vonnis ware waarschijnlijk minder streng uitgevallen. Een verzoek om gratie z ou st ellig bil Maurits gehoor gevonden hebbe n. Maar hunne eer stond op het spel. Zijden de echtgenooten van Oldenbamevelt en De Groöt (Maria van Utrecht en Maria van Reygersbergen) weigerden beslist eenigen stap te doe n, waardoor zij schuld zouden schijnen te bekennen. De tegemoetkoming ware gemakkelijker voor de andere, de sterkste partij geweest. Maar de rechters hebben alle

-e^

M aurits hee ft

hoogere, moreele overwegingen ter zijde gelaten en

beweging geen gratiejwülen_gêven. Hij heeft i^iet geluisterd naar den ra ad van Willem Lodewijk, die n a de overw inning tot zachtheid vermaande, n och naar dien van Louise de Coligny, die voortdurend meer aan Old enbamev elt ^s zij de gesta an uit eigen

UjX-

gehad.

Ook de

aanbeveling vanJ^aïitoiik?„42Lt, in tegenstell ing*

—

den Remonstranten meer ter wille geweest was zonder dat overigens een van beide landen op dezen burgerstrijd en zelfsjm een een noemenswaarden invloed uitgeoefend heeft buitenge^pa^jiLgezaiit had afgevaardigd, om t en gunste van Old enbaQievelt werkzaam te zijn, werd in den wind geslagen. Op den dag der terechtstelling zelve schreef Maurits een buitengewoon gevoelloozen brief aan zijn neef van Friesland. Deze zoon van den grooten Oranje heeft getoond, dat de hooge opvattingen van edelmoedigheid van zijn vader hem vreemd waren. Het bleef niet bij de veroordeeling der gevangenen en bij de 1 afzetting der Remonstrantsche regenten. Er vielen nog veel meer ^,t.^:^L<^,,^^,^^^acht offers. De familie Oldenbamevelt werd zeer zwaar getroffen de beide zoons. Rei nier, heer van Groenevelt. en Willem, heer vai|| / Stoutenburg. werden uit hunne ambten ontslag en (re sp. van hout i z. vester van_ Holland en co mmandant van Bergen-op-Zoo m): de} beide schonri ^^nnj; Van r\(^r Mylp p p VppnhriTPn nipf mpprjn rnet Engek.nd,

—

I

1

,

,

5'

de Ridderschap van Holland beschreven. Remonstrantsche professoren, o.a. Episcopius, werden van de Leidsche hoogeschool verwijderd.

De Arminianen hadden

het

nu zwaarder

te verant-

woorden dan ooit de Katholieken Arminiaan scheen synoniem met valsch, slecht. De St aten-Generaal schieven voor, dat de :

I

I

;

.

DE STRIJD TUSSCHEN MAURITS EN OLDENBARNEVELT. I27 Remonstrantsche predikanten moesten beloven niet meer te zul- \ ^^^^ ' een 80-tal X^t^g^^^^^y^^ len prediken („acte van stilstand"). Die weigerden moesten het land verlaten; de meesten (o.a. Uutenbogaert) / Z^^'-z^-^^Ce^ff^^ gingen naar Brussel en later bij het einde van het bestand naar Parijs. Eenige Remonstranten begaven zich op uitnoodiging van [/'^^^^•TZ^-t-.^ den hertog van Holstein naar diens land, waar zij het naar hem

—

—

i

genoemde „Friedrichstadt" stichtten, „Ik word gevonnist in een tijd, die andere maximen in den Staat houdt, dan die, waarin ik geleefd heb". Aldus vatte Olden'bame velt zijn oordeel over het vonnis treffend samen. Menliad erhr t er

deze begin sele^njiooiLstaatsrêchlelijk vastgelegd. De maatrege-

len,

door Maurits genomen tot bereiking van zijn doel, waren ver-

dedigbaar met een precies omgekeerde uitlegging van het wezen der/ Unie als die, noodig voor de verdediging van 01denbarnevelt's|

Met

handelingen.

de Unie in de hand, kon men den een even goe d

den ander

pcu^

~^i£^^

^

Maurits sloeg ^^i^^^^^^l^^^^ o nrechtmatigheid ten de schaal vast wat meer naar deze zijde over. Nadat de ééne partij laste leefgen als

bij

overgaande tot ee n „gerecht elijken moord " want niet anders kan men Oldenbamevelt's ^P^^»^ ^«^.^^i^ terechtstelling beschouwen — keerde de evenaar in het middelpunt:?^^^.,^*/...,^.^.^:^ de ander opgeruimd had, daarbij

—

terug.

Er was per

slot

zelfs

van rekening

niet heel veel veranderd.

De

kerkelijke leer der Gomaristen triimipheerde, maar de kerkordeder

Z^t^^t^ ^i^^^s^

synode bleef onuitgevoerd. Onafhankelijkheid van de kerk ten opzichte van den staat duldden ook de nieuwe regenten niet ofschoon Maurits zich eenige moeite gaf, om de kerk te dezen opzichte te helpen. Wel zorgden de Staten-Generaal er voor, dat de Neder- i^f'^^ erkwam^). landsche officieele bijbelvertaling de Staten-bijbel In het staatkundige werd feitelijk alleen de macht van den raad- .^^v^^^^^^^i^-^^u,^—^ onbruik de naam landsavocaat raakte p ensionaris ,

—

—

—

beperkt; a an

Duyck

—

m

(ben oemd 1621

;

t ot z oo

lang had T^ndri es

4de Witt, pe nsionaris van Dordrecht .het ambt waargenomen ) werd Ie buitenlandsche correspondentie e n het openen van de voor de )taten bestemde brieven uitdrukkelijk verboden; de benoeming ges chied de voortaan slechts voor vijf jaar Zoo trof men na de .

persoon, die het zijn volle gewicht gegeven had, nog het zelf.

Maurits had zijne macht ten volle gehandhaafd en

zij

ambt werd

*) Reeds vroeger was Mamix, die zich na den val van Antwerpen uit het staatkundig leven had teruggetrokken, hiermede belast maar zijn overlijden (i5q8) ha d de uitvoering ver hinderd (cf. Fruin, Verspr. Geschr. IX, 73; zie over de vertaling verder Prinsen, Handboek der Ned. Lett. Gesch., 357 en 368), ;

c/r^

./^.
«*-*-

;

128 DE STRIJD TUSSCHEN MAURITS EN OLDENBARNEVELT. door de omstandigheden van zelf gewichtiger; het leiderschap der Republiek ging op den stadhouder en kapitein-generaal over, die hiertoe door zijne meer centrale positie ook meer aange-

-^^

wezen was dan de eerste ambtenaar van Hollan d. Aan de staats werd hierdoor niets-gauajy.iVH Men heeft dit Mamjfg ^'^;r^n den zijnen dikwijls verweten: zij zouden een schoone gelegenheid tot versterking van het centrale gezag verzuimd hebben! (Te n onrechte, naar het ons voorkomt. De strijd was niet hiero m gev oerd,! maar om behoud van liet bestaande^j dat uit verschillend oogpunt werd bezien. De behoefte er aan bleek nergens krachtig evenmin als in 1609 al sprak de Raad van State de in oorlogspetitie van 1620 de wenschelijkheid uit, om hem de hem vroeger toegedachte macht te geven. Hoe sterk de provinciale

./^?Vw>^ r egeling

—

—

,

mcLcht gevestigd bleef, bleek juist zeer duidelijk in 1620 overlijden

:

bij

het

van Willem Lodewijk kozen Groningen en Drente

nam

Eirnst Casimir, een

broeder van den kinderloos gestorvene, dit

alles z o ndgi eenige

Maurits tot zijn opvolger en Friesland

inmenging v an de Generaliteit. Toch l ag aan den strijd wel mindere dSeerdereéënheii [ëmeéstrïidenden waren i\zich hiér ün niet of kwalijk bewust. Om Oranje en de Kerk begon zich een nieuwe emlMiiiidiit^ vormen deze was, in de kerk vooral, door, Qlde nbame velt aanget ast en hij had het verloren, ofsc hoon de mid delen, waarvan hji zichbediende, niet veel and ers y Lnl\ waren dan die hij in 1587 tegen Le icester had aangewe nd. Hier L C—-^ ligt de groote bete ekenis van den stcijd in het bestand, dat deze lli T^T^^jf^ nieuwe egtil^gin zir.h nu v oor het ee rst duidelnk gemanife^ erd r "" - — ~ -,n verder ligt deze hierin, dat de in het wezen van len nieu"TW wen staat schuilende tegenstellingen: Oranje en de regen ten. ^^^-^-^C-d^^c^-e/ Holland en de andere gewesten, Amsterdam en Holla nd, alle, min of meer sterk, voelbaar geworden waren. Hierom en om de sterker uitgebeelde positie van het Oranje-huis, die het laatste tijdperk van den strijd tegen Spanje beheerscht, behoort het bestand meer tot den nu komenden dan tot den vorigen tijd. ^

y

*"

li!

:

jj

"

Literatuur: Fruin, de Wederopluiking van het Katholicisme {in'Verspv.Gesch., lil,

Knuttel, De Toestand der N ederlandsche Katholieken ten tijde der Republiek Haag, 1902); J. C. Naber, Calvinist of Libertijnsch, 1572 1631 (Utrecht, 1884; cf. dez. in Tijdspiegel, 1884, II, 54); Rogge, Brieven en onuitgegeven stukken van Johannes Uutenbogaert, 7 deelen: 1868 '74 (in Werken H. G., Nieuwe Serie, 11, 12, 15, 17, 19, 20, 22); dez., Uytenbogaert en zijn tijd, 3 dln. (Amsterdam, 1874 '75) Van Ravesteyn, Onderzoekingen over de economische en sociale ontwikkeling van Amsterdam gedurende de i6de en het eerste kwart der 17de eeuw (Amsterdam, 1906) 249)

;

—

(Den

—

—

;

4"

*v

$

Cl

\

'^^/y '^'^'

ONTARIO,

t'^^'^

:.^i

^^>»^5*?i%=*

f^:i^

A

,

_7

y/^èv^^